Дар таълимоти иҷтимоӣ-сиёсии мутафаккирони тоҷик масъалаи таъсис додани артиш дар ҳама ҳолат барои давлат муҳим арзёбӣ карда мешавад. Зеро артиш муҳофизи марзу бум, таъмингари амнияту субот ва зиндагии ороми мардум мебошад. Масалан, асосгузори равияи маорифпарварӣ дар Осиёи Миёна, файласуф ва мутафаккири шинохтаи тоҷик Аҳмади Дониш тартиби аскарро барои ҳар як кишвар муҳим ва ҳатмӣ мешуморад ва пешниҳод мекунад, ки сарвари кишвар бояд ҳайати артишро аз аҳли ду табақа: аҳли сайф (аҳли шамшер) ва аҳли қалам ороста дорад. Ҳайати аз аҳли қалам иборатбударо барои ҳалли низоъ, баррасии даъво, ҷамъи мол ва дигар корҳои дохилии мамлакат сафарбар намояд, аммо барои ҳимояи марзу бум, таъмини амнияту субот аҳли сайфро сафарбар ҷалб кунад. Дар баробари ин, назоратро аз болои фаъолияти онҳо қатъи намуда, тадбирҳои зерин андешад:

- аввалан, ҳайати ҳар ду табақаро ҷиҳати иҷрои вазифаю уҳдадориҳои ба дӯшашон гузошта сафарбар намуда, нагузорад, ки онҳо ба кори якдигар дахолат карда, барои суботи ҷомеа монеа эҷод кунанд;

- дуюм, вобаста ба андозаи дахли кишвар ва вусъати мамлакат артиш таҳия дорад. Инчунин, сарбозу саркардагони аскар бояд ҷасур, нотарс, соҳибмаърифат, корозмуда ва аз ҳунари сипоҳигарӣ: тирандозӣ, аспсаворӣ, найзакашӣ ва ғайра огоҳ бошанд;

- сеюм, музди моҳонаи аскарияро аз хазинаи давлатӣ муайян карда, сари вақт пардохт намояд то онҳо барои таъмини ниёзҳои хонаводагӣ ба амалҳои номатлуб даст назананд;

- чаҳорум, сарбозону саркардагони ҷасуру нотарс бояд аз ҷониби подшоҳ пайваста ҳавасманд карда шаванд. Аз он наандешад, ки ӯро дар атрофи мамлакат душмане маълум нест ва дар ин замина қатъи пардохти музди моҳонаи аскария карда, онҳоро аз додани рутбаю ҳавсмандиҳои моддӣ маҳрум гардонад. Ё аз осудаҳолии мардум ва амнияти кишвар истифода бурда, аз паси пароканда гардонидани лашкария шавад. Зеро душман аз будани худ ногаҳон огоҳӣ медиҳад, аз ҷойе сар боло мекунад, ки дар он ҳол барои тайёрӣ дидан имконият даст намедиҳад.

Дар баробари ин, Аҳмади Дониш таъкид менамояд, ки саркардагони аскар бояд се сифати шоистаро доро бошанд: аввал, шуҷоат, дуюм, исобати раъй ва сеюм, таҷрибат. Яъне, ҷасур, нотарс, корозумуда бошанд, аз тиру туфанг ва обу оташ наҳаросанд ва айёми ҷанг аз таҷрибаашон истифода баранд.

Инчунин, ба ақидаи Аҳмади Дониш подшоҳ пеш аз он ки ба сӯйи лашкаре азимати ҷанг карданро мекашад, бояд чунин тавсияҳоро ба эътибор гирад:

- аввал, овозаи шурӯъи ҷангро аз тарафи номаълуме карда, баъдан ҷангро аз сӯйи дигар оғоз намояд то душман ғофилгир шуда, бенизоми дар ҳайати он пайдо шавад;

- дуюм, пеш аз омодагии ҳаматарафа ва таҳияи асбобу лавозимоти ҷангӣ ба набард оғоз нанамояд, то ҳангоми задухӯрд шиква накунад, ки фалон лавозимот кам аст ва ё намерасад;

- аскарияро ҳар рӯз бо хилъату инъом ва ваъда машғуфу масрур дорад;

- чаҳорум, аз вазъи аскар ҳамеша огоҳ бошад ва кору амали онҳоро пайваста зери назорат гирад, то онҳо аз ӯ битарсанд ва ҳадди худ нигоҳ доранд;

- панҷум, он нафаронеро ҳавасманд гардонад ва бо рутбаҳои олӣ сарафроз намояд, ки корозмудаю кордида ва ҳалиму шуҷоъ мебошанд на он тиҳимағзонеро, ки ба андак ғавғое пушт диҳанд ва лашкар бигузоранд;

- шашум, аз аҳволи душман рӯз ба рӯз маълумот ба даст орад ва нагузорад, ки душман аз ҳоли ӯ хабардор шавад;

- ҳафтум, тавонад бо душман мадоро кунад ва ба сулҳ розӣ шавад, ки оқибати ҷанг харобӣ, қатлу куштор аст;

- ҳаштум, ба назму насақи артиш аҳамияти вижа диҳад, зеро пирӯзӣ аз назму тартиби аскария ба даст меояд;

- нуҳум, ҳангоми тирагун будани ҳаво, бориши барфу борон ҷангро шурӯъ накунад, зеро номусоидии боду ҳаво зиёни ҷиддӣ ба ҳайати лашкария мерасонад;

- даҳум, аз фатҳу зафари бадастомада дарҳол хушҳол гашта, аскарияро пароканда накунад, зеро душман метавонад аз нав ҷамъ шуда, зарбаи ногаҳонӣ занад.

Воқеан, ин нуктаҳои ҷолиб на танҳо барои роҳбарони сиёсии ҷомеаи феодалии аморати Бухоро муҳим арзёбӣ мешуданд, балки дар ҷомеаи муосири башарӣ низ истифода ва татбиқи онҳо барои ҳимояи марзу бум, таъмини амният ва суботи ҷомеа аз манфиат холӣ намебошанд. Барои тартиби аскардорӣ низ метавонанд ба сифати дастури тавсиявӣ мусоидат кунанд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлол ва таъсис додани давлатдории миллӣ зарурат барои ташкил кардани артиши миллӣ пайдо шуд. То марзу буми кишвар, суботи ҷомеа, зиндагии осудаи ҳар як фарди бедордили миҳан - ватани азизу маҳбуб, обу хоку ҳаво, шиору ливо, ҳарфи поки садоямонро ҳимоят кунад. Зеро, бо таъкиди Пешвои миллат артиш - кафили амнияту якпорчагии давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон аст ва хизматчиёни ҳарбии ҷузъу томҳои низомӣ таъмингари амният ва зиндагии осудаи сокинони кишвар мебошанд. Аз ин рӯ, ҳар як афсару сарбози шуҷои кишвар, ҳамчун сипари боэътимоди Ватан дар иҷрои вазифаҳои хизматиашон бояд ҳамеша ҳушёру зирак бошанд ва ҳаргиз фаромӯш накунанд, ки фазои орому осудаи имрӯзаи Тоҷикистони соҳибистиқлол бар ивази ҷони садҳо нафар ҷавонмардони бо нангу номуси миллат бадаст омадааст. Илова бар ин, ҳамеша дар хотир дошта бошанд, ки мардуми Тоҷикистон бо хизматчиёни ҳарбии Қувваҳои Мусаллаҳи худ ифтихор намуда, дар симои ҳар яки онҳо фарзандони далеру шуҷои Ватани азизамонро мебинанд ва бовар доранд, ки онҳо ба савганди ҳарбии худ ҳамеша содиқу вафодор мемонанд. Ҳар ҷавон бо хизмати содиқона бояд исбот намояд, ки Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар дар ҳақиқат сипари боэътимоди давлат, ҳимоятгари сокинони кишвар ва сулҳу ваҳдат дар ҷомеа мебошад.

Агар ба таърихи таъсисёбии Артиши миллӣ таваҷҷуҳ диҳем месазад зикр намуд, ки аввалин қароре, ки «Дар бораи таъсиси Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба тасвиб расид ба рӯзи 18-уми декабри соли 1992 рост меояд. Мувофиқ ба он Артиши миллӣ дар заминаи «Фронти халқӣ» ва қувваҳое, ки Ҳукумати конститутсионии кишварро эътироф мекарданд, таъсис дода шуд. Рӯзи 23-юми феврали соли 1993 бошад, дар шаҳри Душанбе аввалин маротиба паради ҳарбӣ баргузор гардид, ки он рӯз расман рӯзи таъсисёбии Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардида, то ба имрӯз ҳамчун як саҳифаи дурахшон, рӯзи таърихӣ таҷлил карда мешавад.

Мувофиқ ба ин матлаб Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон воқен зодаи даврони истиқлол мебошад ва дар шароити ниҳоят вазнин, аввалан пошхӯрии артиши шӯравӣ ва баъдан шурӯъи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, ки хатари аз харитаи сиёсии ҷаҳон нобуд гаштани Тоҷикистонро пешорӯ меовард, таъсис ёфтааст. Дар ибтидои таъсисёбӣ низ дар қиёс бо дигар ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна аз Артиши шуравӣ ба Қувваҳои Мусаллаҳи Тоҷикистон ягон кӯмаки моддӣ расонида нашуд ё аз мероси боқигузоштаи Артиши шӯравӣ артиши Тоҷикистон аз васоити техникии ҳарбию ҷангӣ бенасиб монд. Бо вуҷуди ин ҳама беадолатиҳо, нодидабиниҳо роҳбарияти ҷумҳурӣ ба такмили он, вусъат додани ҷузъу томҳояш ақлонӣ талош варзиданд, аз ҳикмати асилзодагони худ андар боби таъсиси аскардорӣ таҷриба андӯхтанд, шуҷоату мардонагиро марому мақсади ҳаёти худ ва зиндагии осудаи мардум шуморида, ба пеш барои ояндаи орому осудаи Тоҷикистон гомҳои устувор ниҳоданд.

Ҳамаи ин ҷаҳду талошҳо дар ниҳоят беасар намонд, балки самараи нек овард ва бо баробари ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ҷонфидоию ватандӯстии фарзандони миллат ва марҳилаҳои баъдии рушди давлатдории миллӣ ҷузъу томҳои Артиши миллӣ ба як неруи қудратманди низомии минтақа, муҳофизи сулҳу суббот ва фазои орому осоиштаи мамлакат табдил ёфт, ки имрӯз ба Ватан ва халқи шарифи худ содиқона хизмат мекунанд.

Барои рушд ва такмили ҷузъу томҳо, таъмини артиш бо воситаҳои навини технологии соҳаи ҳарбӣ, мустааҳкам кардани пойгоҳи моддию техникии он боз зарур аст, ки тадбирҳои зерин андешида шавад:

- вобаста ба бархурдҳои ҷомеаи муосир, таҳдиду фишорҳои давлатҳои абарқударт ҳар як афсару сарбози шуҷоъ, ки ҳақиқатан сипари боэътимоди Ватан мебошанд бояд дар иҷрои вазифаю уҳдадориҳои хизматиашон мудом ҳушёру зирак бошанд, барои устувории ваҳдати миллӣ, суботу зиндагии орому осудаи мардум ҷони худро дареғ надоранд;

- барои мардуми шарифи кишвар ҳар як хизматчии ҳарбии Қувваҳои Мусаллаҳ фарзанди далеру шуҷои Ватани маҳсуб меёбад, аз ин рӯ, онҳо кушиш кунанд, ки ба савганди ҳарбии худ ҳамеша содиқу вафодор монанд ва аз боварии мардум набароянд;

- ҳар афсару сарбоз ва ҳар ҷавоне, ки ба сафи Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар даъват карда мешавад ва савганди ҳарбӣ ёд мекунад, ҳамеша дар хотир дошта бошад, ки хизмати ҳарбӣ пеш аз ҳама аз ӯ иродаи қавӣ, донишу маърифати замонавӣ ва эҳсоси садоқату самимиятро ба халқу Ватан талаб менамояд. Дар робита бо ин, бояд онҳо то давраи даъват ба уҳдадории ҳарбӣ худро ҳам ҷисман ва ҳам маънаван ташаккул диҳанд. Маърифати заруриро аз бар намоянд, аз арзишҳои фарҳанги миллӣ воқиф бошанд, бо як ё ду забони хориҷӣ муошират карда тавонанд ва дониши возеҳи техникӣ дошта, аз истифодаи дурусти воситаҳои навини технологӣ бароянд;

- аз курсҳои кутоҳмуддати омӯзишии дар қисмҳои ҳарбӣ ташкилшуда самаранок исифода бурда, аз нозукиҳои истифодаи яроқу аслиҳаҳои замонавии ҳарбӣ баҳравар гарданд. То аз онҳо мутахассисони варзидаи соҳаи ҳарбӣ тарбия ёфта, баъди адои уҳдадори ҳарбӣ ба таври шартномавӣ ҳамкории худро бо сохторҳои чузъу томи артиш идома диҳанд;

- хизмат ба Ватан мантиқан маънои ба ҷой овардани хизмати волидайн ва ҳимоя намудани марзу буми кишвари аҷдодӣ ва тамомияти арзии Ватанро дорад. Аз ин рӯ, то давраи расидани синну соли навдаъватшавандагон ба уҳдадории ҳарбӣ волидайн ва омӯзгорони муассисаҳои таҳсилоти ҳамагонӣ тафаккури ватандӯстии онҳоро ташаккул диҳанд. То зимни ба даст гирифтани даъватнома ихтиёран барои шомил шудан ба сафи Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар омода бошанд ва аз ҷонфидои кишвари худ будан дарак диҳанд ва ғайра.

Самиев Б.Ҷ. – мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ