Наврӯз ҷашни миллӣ, ҷашни растохези табиат ва нав шудани гетист. Дар бораи Наврӯз, ҷузъиёти анҷоми ойинҳои наврӯзӣ дар даврони бостон, хоса замони ҳахоманишӣ ва ашконӣ матолиби чандоне дар даст надорем. Танҳо тасвири намояндагони миллатҳои гуногуни ҳакшуда дар Тахти Ҷамшед, ки дар интизори расонидани ҳадоё ба ҳузури шоҳаншоҳ ҳастанд, гувоҳи таҷлил аз ҷашни Наврӯз дар даврони бостон мебошанду бас. Нахустин гузориш дар бораи ҷашну ойинҳоро аз сарчашмаҳои гоҳшумории форсии миёна ва суғдӣ дармеёбем.
Қадимтарин манбаъ, ки аз ривоҷи ҷашн ва дигар ойинҳо дар замонҳои бостон маълумот медиҳад, осори ғайримустақими тарҷумашуда ба забони арабӣ дар аҳди хилофати арабҳо мебошад. Матнҳои паҳлавӣ аз ҷониби Ибни Муқаффаъ (VӀӀӀ) тарҷума шуда, матни кӯтоҳи паҳлавӣ низ дар асари “Китоб-ут-тоҷ”-и Ал-Ҷоҳиз (ӀХ) зикр шудааст. Он чӣ дар бораи ойинҳои Наврӯз нигоштаанд, табъан бозтобе аз маросими ин рӯз дар даврони Сосониён ва аз он пештар будааст, аммо дар навиштаи паҳлавии “Китоб-ут-тоҷ” замони ҷашн гирифтани Наврӯз дарҷ нашудааст.
Поёни соли 2024 эроншиноси маъруфи муқими Фаронса устод Раҳом Аша дар дастхатҳои TD 26 китобхонаи Институти Шарқшиносии ба номи К.Р. Кама (Мумбайи Ҳинд) дастнавиштаҳои паҳлавиро пайдо мекунад. Дар миёни ин дастнависҳо баргае низ будааст, ки дар он аз Наврӯз ёдоварӣ шуда, ки ду далел аз барпо намудани ҷашни Наврӯз дар он дарҷ гардидааст. Ин барга аз ҷониби устод Раҳом Аша шинохта, бозхонӣ ва овонависӣ шудааст, ки овонавишту тарҷумаи он чунин аст:
nōgrōz do cim ēn:
ēk: māh ī fravardīn ud rōz ohrmazd. u-š cim ravāgīh ī dām ped ham rōz ud bunīh ī sāl ī ušmurdīg ī ast sisad-šast-u-panz rōz ud tasūg-ē ud xvardag īzamān. fradum hān rōz bun būd.
māh ī fravardīn ud rōz ī hurdad cim hān ī ka jamšēd az zanišn ī dēvān ud druzān abāz āmad, u-š az andarvāy vazurg rōšn ō gēhān xvaršēd humānāg-iz brāzīhist, ud mardōmān guft kū: rōz-ē ī nōg ul āmad. ud ham rōz jam xīr rāyēnišn ī gēhān ud kunišn pahrēzišn ī mardōm abāz ō peymān āvurd; ud amargīh ī dāmān pediš vinārd; ud abar kandan ī astōdānīhā hamag gēhān fravardag kird; ud…. pēdāgēnīd ud dāšt ud framān dād. ud huzahišnīh ī az hān-z jam rāy ī ka nazdist fravardag hān ō gēhān mad ud dahyubedān ud xvadāyān ī pas az hān fravardagīhā-z nišān andar sāl ō gēhān kird ud….. sahist, hān rōz sazed āvištan bē kirdan. pas kā-šān sahist hān sahist, abar ōh nibišt ud ō kišvar frēstīd.
Наврӯзро ду чам (далел) аст:
Як: Моҳи Фарвардин рӯзи Ҳурмузд. Чами он ривоҷи офариниш бад-ин рӯз аст ва ин рӯз о; аз солшумурде аст, ки сесаду шасту панҷ рӯз ва як чаҳорум рӯз (=6 соат) ва хурдазамон (чанд дақиқа). Пештар буни (оғози) сол он рӯз буд.
Ду. Моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод (шашум рӯз), чами он ин аст, ки ҳангоме ки Ҷамшед аз задани девон ва друҷон боз омад, аз андарвои (ҳаво) рушании бузуре ба ҷаҳон дурахшид ҳамонанди хуршед ва мардумон гуфтанд, ки “рӯзе нав омад”. Ва ҳамин рӯз Ҷамшед роёниш (идора)-и ҷаҳон ва куниш ва парҳезиши кору тимори мардумон ба паймон (эътидол) боз овард ва бемаргии домон (=халоиқ) (тасбит кард) ва барои кандани устудонҳо ба ҳама ҷаҳон фраварда (нома) кард ва фармон дод ва бахти нек (иқбол) аз он фармони Ҷамро, ки нахуст фраварда (нома) аз ӯ ба ҷаҳон омад, даҳюбадон (фармондеҳон) ва худоён (шоҳон) пас аз он (он рӯзро) нишон андар сол ба ҷаҳон карданд ва нек донистанд ва сазовор аст, ки он рӯз фраварда (нома) муҳр бизананд. Пас, ҳангоме ки чунин писандиданд, бад-ин сон навиштанд ва ба кишвар фиристоданд.
Вожаи Наврӯз ҳам дар матни паҳлавии “Китоб-ут-тоҷ”, ки “dāšnīhā ī mihragān ud nōgrōz” унвон дорад, ҳам дар баргаи тоза пайдошудаи форсии миёна дар шакли nōgrōz омадааст, ки аз ду вожа иборат аст: дар форсии миёнаи монавӣ nōg – “нав”, дар форсии миёна nōk, эронии бостон nava, санскрит nava; портии миёнаи монавӣ rōz – “рӯз”, дар форсии миёна rōč, форсии бостон raučah аз решаи rauk “рушан будан”, “партав афкандан”.
Муаллифи матн ду далели мавҷудияти Наврӯзро зикр мекунад. Далели аввал “рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин” оғози соли 365-рӯза мебошад, ки маншаъи “динӣ” ва “дунявӣ” (илмӣ) дорад (Asha R. The Last Intercalation. Some remarks on the Persian Calendar, 2010). Бино бар пажуҳишҳои илмии муҳаққиқон “гоҳшуморӣ бар мабнои моҳ дар Эрон дар ҳудуди панҷ қарн пеш аз мелод бо гоҳшумории хуршедӣ, ки раҳоварде аз Миср ба дунболи кишваргушоиҳои Эрон буд, даромехт ва навъе гоҳшумории бостонӣ бар мабнои боварҳои динӣ низ бар он таъсир гузошт ва пояи гоҳшумории Эрон бо сесаду шаст рӯз, муташаккил аз дувоздаҳ моҳи сирӯза, ба иловаи панҷ рӯзи кабиса” шакл гирифтааст (آموزگار ژ. زبان، فرهنگ،اسطوره.- تهران،1388.-621 ص. ). Тамоми ақвоми эронӣ тақвими “мулуки пешдодӣ”-ро пазируфта, “солро сесаду шасту панҷ рӯз қарор дода буданд ва касрҳоро мепартофтанд, то ин ки аз ин чаҳорякҳо дар муддати яксаду бист сол як моҳ дуруст мешуд ва аз панҷяк соот як рӯз” (Берунӣ. Осор-ул-боқия. – Душанбе,1990.- С.24).
Пажуҳишҳои расадхонаи хуршедии Нақши Рустам дар Эрон ва катибаҳои Ҳахоманишӣ нишон доданд, ки ахтаршиносон огоҳиҳое аз гардиши хуршед доштаанд ва ҳоло номи моҳҳои хуршедии даврони Ҳахоманиширо дар даст низ дорем, ба монанди bāgayādi (меҳр, 23.09-23.10), varkazana (обон, 23.10-21.11), athiāguya (озар, 21.11 -22.12)....
Сол тибқи гоҳшумории бостонӣ иборат аз 12 моҳ буд ва то замони густариши Ислом ҳар як рӯзи моҳҳои сирӯзаи форсӣ ном дошт ва рӯзи якуми ҳар моҳ Ҳурмуз (номи эзади некӣ) ва моҳи аввали сол Фарвардин (муштақ аз fravarti – “фраваҳар”, яъне руҳи нахустин) хонда мешуд. Аз ёдгориҳои паҳлавӣ матни кӯтоҳе бо номи “Рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин” дар даст дорем, ки дар он сухан аз омурзиши мардумон, офариниши ситораҳо ва бахшҳои гетӣ, рушанию торикӣ, девону друҷон (дурӯғ), биҳишту дӯзах меравад, ки чунин оғоз мешавад: “Ба номи додор Ҳурмузд, ашавафзунӣ ба рӯзи аввали хондан, ба рӯзи Ҳурмузд, моҳи Фавардин, Додор Ҳурмузд, ашав Зартуштро фармуд, ки мардумони геҳонро воҷ (=омурзиш) кун, ки (андар) ин рӯзи воҷи Вананд (номи ситора, пирӯзшаванда) гиранд, ки андар он додор Ҳурмузд фармояд...
Ва бо ин ҷумла анҷом меёбад:
“Аз он (рӯй) додор Ҳурмузд бар ҳама мардумон, беҳдин фарзи (=зарурати) кирфа (кори нек кардан), хушнудии равон(-ро гуфтааст), ки ба рӯзи Ҳурмузд, моҳи Фарвардин воҷи Вананд парастед, (то) ба он ҷой (дӯзах) девонро задан Вананди Эзадро хушдилӣ ва ромишӣ фароз расад” (Адабиёти паҳлавӣ.- Душанбе, 2017.- Саҳ. 115-118).
Рӯзи Ҳурмуздро Берунӣ чунин таъриф мекунад: “Исми Худованди таолост, ки офаридгор ва соневу парварандаи дунё ва аҳли он аст” (Берунӣ. Осор-ул-боқия, 233). Бо таваҷҷуҳ ба осори Имом Ҷаъфари Содиқ дар китоби “Озарбоди Маҳраспандон” дар бораи Ҳурмуздрӯз омадааст: “Рӯзе нек аст ва бобаракат ва ҳама комҳо шояд. Ва ин рӯз буд, ки Худои азза ва ҷалла меҳтари одамро биёфарид” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان.-تهران،۱۳۸۱.-۵۷۲ص). Дар “рӯзномаҳои порсиг” андар фазилатҳои рӯзи Ҳурмузд зиёд ёд шудааст. Аз ҷумла, дар андарзномаи Озарбод ба писараш аз рӯзгори Сосониён андар сифати рӯзи нахустини сирӯза – Ҳурмуздрӯз омадааст: Ohrmazd rōz may xvār ud huram bāš. – “Ҳурмуздрӯз май хур ва хуррам бош!” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان).
Айни ҳамин андарз дар “Шоҳнома” омадааст, ки далели возеҳи огоҳии ҳаким Фирдавсӣ аз андарзномаҳои зардуштӣ мебошад:
Шаби урмузд омад аз моҳи дай,
Зи гуфтан биёсою бардор май.
Далели дувуми ҷашн гирифтани Наврӯз дар навиштаи паҳлавӣ моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод аст. Рисолае ба паҳлавӣ бо ҳамин номи “Моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод” то рӯзгори мо боқӣ мондааст. Вожаи хурдод номи яке аз эзадон аст: haurvatāt – “тамомияти комил”; дар паҳлавӣ хvardat номи яке аз амшоспандон аст, ки муваккили обу гиёҳ аст ва рӯзи шашуми ҳар моҳ ва сеюм моҳи солро Хурдод хонанд. Дар андарзномаи зардуштӣ дар ин рӯз, ки муваккилаш Хурдод аст, фармудаанд, ки “Хурдодрӯз ҷӯй кан ва аз об бипарҳез” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان.-تهران،۱۳۸۱.-۵۷۲ص.- 275ص.). “Маънои ин ном суботи халқ аст. Ва Хурдод малакест, ки ба тарбияти халқ ва дарахтону наботот, нест кардани палидӣ аз обҳо муваккил аст” (Берунӣ. Осор-ул-боқия. – Саҳ. 239).
Ва дар “Шоҳнома” моҳ ва рӯзи Хурдод баробар корбаст шудаанд:
Бурун рафт хуррам ба Хурдодрӯз,
Ба нек эҳтирому фол гетифурӯз.
Ки тоҷи Каён ёфт аз Яздгард,
Ба Хурдодмоҳ андарун рӯзи Ард.
Дар Хурдодрӯз раҳоии Ҷамшед аз бадӣ, ба низом омадани ҷаҳон ва парҳезкории мардум ба вуқуъ пайваст, бино бар ин месазад рӯ ба ин рӯз кард. Аз ин навишта ва чандин ривоятҳо огоҳӣ дорем, ки пайдоиши ҷашни Наврӯз ва рӯзи навро ба шоҳ Ҷамшед нисбат медиҳанд: Ҷам гӯё динро нав карду бар Аҳриман ва пайравонаш пирӯз шуд, бо сабаби ин пирӯзӣ хуршед дурахшон шуд ва мардум мегуфтанд: “Рӯзи нав”, “Наврӯз”; Ҷам тахте пур аз гавҳар сохт, девон онро бар осмон барафрохтанд ва Ҷам чун хуршед дурахшид... ва амсоли ин.
Дар таърихномаҳо аз ду Наврӯз ёд шудааст: Наврӯзи хурд ё Наврӯзи ом ва Хурдодрӯз ё Наврӯзи бузург ё Наврӯзи мулук.Муҳаққиқон Наврӯзи бузургро, ки дар рӯзи шашуми моҳи фарвардин – дар Хурдодрӯз ба муносибати рӯзи таваллуди Зардушт ҷашн гирифта мешуд, қайд кардаанд. Мазмуни баргаи тозапайдошудаи паҳлавӣ аз ҷониби Абурайҳони Берӯнӣ айнан бозгӯӣ шудааст. Бо матни паҳлавӣ муқоиса шавад: “Ва дар рӯзи шашуми ин моҳ Наврӯзи бузург аст, ки назди эрониён иди бузургест. Ва гӯянд, ки Худованд дар ин рӯз аз офариниши ҷаҳон осуда шуд, зеро ин рӯз охири рӯзҳои шашгона аст... Ва Ҷам дар ин ҳангом бозгашт ва дар чунин рӯзе монанди Офтоб баромад ва нур дар ӯ метофт... Ва мардум гуфтанд: “Рӯзи нав!
Дар ин рӯз буд, ки Ҷамшед ба ашхосе, ки ҳозир буданд, амр намуд ва онон, ки ғоиб буданд, навишт, ки гӯристонҳои куҳнаро хароб кунанд...” (Осор-ул-боқия, Саҳ. 235-236).
Ба ривоятҳои дигаре, азбаски шоҳ бо табақоти гуногуни мардум аз оғози баҳор дидор мекард, рӯзи шашум идро дар ҳалқаи хосон баргузор мекард, ки ҳанӯз ҳам асаре дар миёни зардуштиён аз ин рӯз боқӣ мондааст. Назари дигаре низ ҳаст, ки дар даврони бостон моҳ ба шаш панҷрӯза бахш мешуд ва хурдодрӯз рӯзи аввали панҷаи дувуми Фарвардин буд, ки Наврӯзи бузург ҷашн гирифта мешуд ва дар миёни суғдиён низ дар ҳамин рӯз бо номи Навсард ид баргузор мешуд (رضی ه. نوروز سوابق تایخی تا امروز.- تهران، 1358.-271 ص. ).
Дар ҳамосасаи миллӣ – “Шоҳнома” вожаи Наврӯз 33 бор омадааст. Инчунин Наврӯз бо мафҳумҳое чун “сари соли нав” ва “фарвардинмоҳ” баён шудааст. Фирдавсӣ Наврӯзро аз назари ҳакимона ва хирадгароёнаи худ таърифу тавсиф намуда, воқеаҳои сиёсиву иҷтимоиро бо суннатҳои аҷдодӣ пайванд додааст. Фирдавсӣ тибқи ривоёти мардумӣ пайдоиши аввалин ҷомеаи башар – замони ба тахт нишастани нахустин подшоҳони пешдодӣ – Каюмарсу Ҷамшедро бо суннату андешаҳои мардумӣ, бо рӯзи аввали сари сол – Наврӯз пайванд медиҳад.
Чунин гуфт, к-“Ойини тахту кулоҳ,
Каюмарс оварду ӯ буд шоҳ.
Чу омад ба бурҷи ҳамал офтоб
Ҷаҳон гашт бо фарру ойину об”.
Ва рӯзи ба тахт нишастани Ҷамшедро “Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин”, яъне Наврӯз хондааст:
Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин.
Баросуда аз ранҷ рӯи замин.
Бузургон ба шодӣ биёростанд,
Маю ҷому ромишгарон хостанд.
Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор
Ба мо монд аз он хусравон ёдгор.
Дар “Наврӯзнома”-и Хайём бунёнгузори солшумории шамсӣ Каюмарс буда, бозгаштани фарвардин ба мабдаъи асосиашро шоҳ Ҷамшед муайян карда, онро “рӯзи нав” хондааст (Умари Хайём. Наврӯзнома. – Душанбе, 2012.-250с.).
Аз навиштаи тозаёфтшудаи паҳлавӣ ва бозтоби он дар “Осор-ул-боқия” ва бархе аз манобеи илмиву адабӣ маълум аст, ки дар замони Сосониён рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин баробар ба 1-уми Фарвардин (21 март) Наврӯзи хурд ё Наврӯзи ом ва рӯзи Хурдод моҳи Фарвардин, баробар ба 6-уми Фарвардин (26 март) Наврӯзи бузург ё Наврӯзи хоса баргузор мешуд. Бо вуҷуди он ки аз замони густариши ислом гоҳшумории порсиён дар канори тақвими қамарӣ роиҷ буд, аммо шеваи ҷашнгирии бархе аз ин рӯзҳо то замони мо боқӣ намонданд. Аз ҷумла, Наврӯзи бузург, ки пайдоиш ва ҷашни он маншаъи илмии нуҷумӣ дошта, тибқи ривоятҳо ба шоҳони Эрони бостон нисбат дорад, аз байн рафт.
Ҳар миллате ва давлате аз тариқи гузаштаи таърихӣ ва фарҳангии худ шиносоӣ ва ҳувияти миллии худро ҷӯё мешавад ва бозёфти тозаи осори паҳлавӣ бори дигар собит месозад, ки тоҷикон бо доштани тамаддуне куҳан аз сарвати фарҳангии азиме низ бархурдор буданд, аз ин рӯ ҳифозати ин мероси фарҳангӣ вазифаи муҳимми ҳар як тоҷику тоҷикистонист.
Шарифзода Фарангис Худоӣ - директори
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ,
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
