Ҷашни Сада ва қиссаи кашфи оташ аз қадим боз дар сарзамини тоҷику форси бостон бо ҳам дар алоқамандӣ буданд ва яке аз маросимҳои суннатии мардуми форсизабонон буд, ки дар таърихи дунёи бостони тоҷику форс Ҳушанг-шоҳи Пешдодиён нахустин касест, ки ҷашни Садаро барпо намудааст. Дар бисёр сарчашмаҳои таърихӣ омадааст, ки Ҳушанг-писари чаҳоруми Одам аст, яъне ба пушти чаҳоруми Одам мерасад. Дар «Таърихи Ғурар-ус-сияр» маъруф ба «Шоҳнома»-и Соалибӣ омадааст, ки Ҳушанг фарзанди Сиёмак, набераи Каюмарс буда, ба ҳамаи мардумони кишварҳо фармонбарӣ намуд. Ӯ нахустин касест, ки заминро аз ҳар ҷиҳат ободон кард ва ба сохтумонсозиву шаҳрсозӣ рӯй овард. Болотар аз ҳама он аст, ки ойинҳо ниҳод ва дод густурд ва ба ин хотир ба ӯ лақаби «Пешдод» доданд ба маънои он ки нахустин шахсест, доварӣ ба дод кардааст.[1]

Дар «Шоҳнома»-и Фирдасии бузургвор омадааст, ки Ҳушанг – подшоҳи Пешдодиён рӯзе бо сад нафар ба самти куҳе меравад, ногоҳ мори бузургҷуссае ба назараш мерасад. Азбаски ҳаргиз мор надида буд, ба шавқ омада гуфт ҷамеи ҷонварон мутобеати мо мекунанд, ҳамоно ин ҷонвар душмани мост, ки сар аз итоат печида, сангеро бардошту ба тарафи мор андохт. Он санг хато шуд бар санги дигаре хурд, оташ аз он баромад ва бар хасу хошок афтоду мор ҳам бисухт. Чун дар он замон ҳануз оташ кашф нашуда буд, Ҳушанг бо ҳамроҳони хеш аз ба вуҷуд омадани оташ хурраму шод гардид ва гуфт ин нури худост, ки душмани моро кушт ва рафту шукр кард ва қиблаи худро сохт ва ҷашни бузурге барпо кард, ки ин яке аз ҷашнҳои Сада буд. Аз ин ҷо, ҷашни Сада ва кашфи оташ ба Ҳушанг хос аст, ки яке аз ҷашнҳои суннатии мардуми тоҷику форси бостон буд.

Бинобар ин ҷашни Сада яке аз ҷашнҳои бузургтарини оташ дар даврони бостон хоси мардуми форсинажод буд. Зеро ки кашфи оташ ва эҷоди он дар тамаддун ва инкишофи ҳаёти инсони таъсири босазое дошта, ба ҳамин ҷиҳат хотираи кашфи он беҳтарин хотира дар зеҳни инсонӣ боқӣмондааст. Ва ин ҷашни ҳаётбахшу рушноии зиндагӣ баъди солҳову давраҳои зиёди таърихӣ, ки дар баъзе кишварҳо нимсӯзу нимгирён буд, дар сарзамини Тоҷикистон аз нав бо ташаббуси Президенти кишварамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эҳёю афрухта шуд. Бинобар ин пайдоиши ҷашни Сада ва қиссаи кашфи оташ дар замони подшоҳии Ҳушанг ишора бар он мекунад, ки он асоси таърихӣдорад.

Фирдавсии бузургвор дар шоҳасари хеш «Шоҳнома» мавзӯи ҷашни Сада ва достони кашфи оташро низ рӯи қоғаз овардааст, вале бисёриҳо достонҳои ин асари безаволро ҳамчун устура, тахаюлоту афсона мепиндоранд. Ҳол он ки вақте ки ба таърихи тамаддуни фарҳангу фалсафаи зиндагии бостони тоҷику форс рӯ ба рӯ мешавем мебинем, ки ҳар он чи қиссаву ривоят ва достонҳое, ки бо унвони устура муаррифӣ шудаанд, афсона не, балки ҳақиқату воқеияти зиндагии мардуми бостон ва орзую хостаҳои онҳо буд. Ва қаҳрамонҳои таърихии бостони тоҷику форс ба монанди Аҳуромаздо, Каюмарс, Зардушт, Сиёмак, Ҳушанг, Ҷамшед ва амсоли инҳо образҳои тамаддунсозе буданд, ки дар таърихи башарият барои покиву ростӣ, рушноии зиндагӣ ва ободиву пешрафти мардуму сарзамин ва маърифати онҳо дар дунёи ҳастӣ мубориза кардаанд. Онҳо аввалин хиштҳои сохту сози сохтори дунёи ҳастӣва маърифатро барои наслҳои минбаъда боқӣ гузоштанд. Ва мисоли кашфи оташ ва ҷашни Сада – ҳамчун рамзи нуру маърифату тамаддун буд, ки инсонҳоро барои зиндагии солиму мубориза ба муқобили зулмоту бадӣ равона сохт ва ин диалетикаи устураву ривоятҳои бостонӣ то имрӯз ҳам дар дохили рӯҳу ҷисм ва зиндагии ҳар лаҳзаина мо идома дорад.

Ҳамин тариқ, дар даврони 40 сол подшоҳии Ҳушанг нахустин бор оташ падид омад ва роҳу равиши нигаҳдории он ҳифз карда шуд. Аз таърих медонем, ки дар замонҳои қадим мардуми форсинажод дар ҷайҳое мезистанд, ки даҳмоҳ зимистон ва ду моҳ тобистон буд.[2] Тавассути нигаҳдории оташ мардум тавонистанд бар душманони хеш - сармо ва торикию зулмот ғалаба кунанд. Муддате нагузашта онҳо бар гирди ин оташ хонаҳо сохту соз карданд ва по ба давраи шаҳрнишинӣ ва фарҳангу тамаддун гузоштанд ва ин неъмати бузурге буд, ки гӯё ҳамчун як муъҷизае аз тарафи Офаридагор барои онҳо ато шудааст.

Пас аз он ки Ҳушанг оташро кашф кард, шаб ба поси хушҳолӣва шукргузорӣ оташи бузурге ҳамчун куҳ барафрухт ва худ бо ҳама даври он гирд омаданду ҷашн гирифтанд. Ҳушанг ин ҷашни бузургро «Ҷашни Сада» номгузорӣ кард:

Зи Ҳушанг монд ин сада ёдгор,

Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

К-аз обод кардан ҷаҳон шод кард.

Ҷаҳоне ба некӣ аз ӯёд кард

Ҳамин тариқ, сада аз калимаи «сат» дар забони паҳлавӣва маънии он сад мебошад ва сада ҳангоме аст, ки сад рӯз аз зимистон мегузашт ва ё панҷоҳ рӯз ба ҷашни Наврӯз мондааст. Яъне пас аз ғуруби офтоб дар оғози шомгоҳи даҳуми баҳман (зо январ) баргузор мешавад, ки ин рӯзро Обонрӯз меноманд. Ҷашни Сада ҷашни ҳамкорӣ, ҷашни нуру рушноӣ ва тамаддун аст, ки мардуми форсизабон, махсусан як қатор шаҳрҳои Эрон, аз ҷумла дар Аҳвоз, Шероз, Исфаҳон ва кишварҳои Аврупо (Суис), Амрико (Калифорния), Австралия бо гирд омадани мардум дар як нуқта аз шаҳр, ё шаҳристону деҳот дар қатори якдигар ҷамъ омада, оташи ниҳоят бузург гирён мекунанд ва ба сурудхониву пойкубӣшурӯъ менамоянд.

Сада дар забони авестоӣба маънои баромадан ва тулуъ кардан будааст. Аввалин рӯзи зимистонро пас аз шаби Ялдо таваллуди дигаре ба Хуршед ё Меҳр донем метавон онро ҳамоҳанг дар ҷашн гирифтан дар даҳумин ва чилумин рӯзи таваллуди ойини куҳан ва зиндаи мардуми форсизабон донист. Чунон ки дар боло қайд шуд дар замони истиқлолият бо кумаку дастгирии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҷашн эҳё шуд ва он ҳар сол ҳамчун маросими фарҳангӣ ҷашн гирифта мешавад.

Баъзе мутафаккирони тоҷику форс номи садаро гирифташуда аз сад медонанд. Донишманди тоҷик Абурайҳони Берунӣ навиштааст, ки сада гӯянд, яъне сад ва он ёдгори Ардашери Бобакон аст ва дар иллат ва сабаби ин ҷашн гуфтаанд, ки ҳар гоҳ рӯзҳо ва шабҳоро ҷудогона бишуморанд, миёни он ва охири сол адади сад ба даст меояд. Ва бархе гӯянд, иллат ин аст, ки дар ин рӯз зодагони Каюмарс – падари нахустин – сад тан шуданд ва яке аз худро бар ҳама подшоҳ гардониданд…ва низ омада: «шумори фарзандони Одам Абулбашар дар ин рӯз ба сад расид». Назари дигар ин аст, ки сада маъруф ба садумин рӯзи зимистон аст, яъне аз ибтидои зимистон (аввали обонмоҳ) то даҳи баҳман, ки ҷашни Сада аст. Сад рӯз ва аз даҳи баҳман, ки ҷашни Сада аст, сад рӯз ва аввали баҳор 50 рӯз ва 50 шаб будааст. Ва ба ин сабаб ин ки аз имрӯз ба баъд инсон ба оташ даст пайдо кардааст шаб ҳам монанди рӯз равшану гарм аст ин шабҳо ҳам шумурда мешаванд.

Дигар аз далоили гиромидошти ин шаб ин аст, мардуми форсинажод ду моҳи миёнаи зимистонро, яъне дей ва баҳманро[3]замони неруманд гаштани Аҳриман медонистанд ва барои ба хайр поён ёфтани ин ду моҳпайваста ниёишҳои зиёдеро дар муқобили шар(р) анҷом медоданд. Аз шаби чила, ки чилаи калон низ номида мешуд ва дар он айём шавқи мубориза бо бадиҳо - тирагиҳо дубора зода шуда буд, то шаби даҳуми баҳманмоҳ, ки ҷашни Сада ва чилаи хурд номида мешавад, баробари 40 рӯз аст. Аз ин ҷо, ба сабаби он ки оташ мазҳари гармо ва нуру зиндагӣ дар рӯзе кашф шуда буд, ки он рӯзро рӯзи ҷашни Сада ва дар айни ҳол василае барои мубориза бо Аҳриман буд. Ойини оташ гирёнкунӣ боиси рушноии шаб монанди рӯз шуд аз шаби аввали чилаи хурд, яъне аввали феврал то аввали исфанд 20 рӯз ва 20 шаб (ҷамъан чил шабу рӯз) аст. Шаби даҳуми баҳман оташи бузурге ба номи оташи ҷашни Сада ба чил шохаи бе баргу бори дарахтон, ки нишони чил рӯзи «чилаи бузург», яъне чилаи калон аст, ки дар майдони деҳа ва ё марказҳои шаҳристонҳо оташ гирён намуда, ба хондани чунин суханҳо шурӯъ мекунанд: Сада садаи деҳқонӣ, (чил кундасӯзонӣ), ки аз пасмондаҳои зимистонӣ.

Меҳрдод Баҳор дар китоби «Пажуҳише дар фарҳанги Эрон» ва Ризо Муроди Ғиёсобод дар китоби «Наврӯзнома» бар ин ақидаанд, ки сада дар забони авестоӣ ба маънои баромадан ва тулӯъ кардан аст ва иртиботе ба адади сад надорад. Вожаи «сада» (исми муаннас), ки ба маънои пайдо ва ошкор шудан аст, дар Эрони бостон ба маънои «садок» ва дар форсии миёна «садаг» буда, дар вожаи арабӣ «сазақ» ва «навсазақ», яъне навсада омадааст.

Дар китоби «Ат-тафҳим» ва «Осор-ул-боқия» Абурайҳон Берунӣ афрухтани оташро бар бомҳо медонад, ки бо дастури Фаридун анҷом мегирад.[4]

Агар садаро аз дидгоҳи таърихӣ дида бароем достони падид омадани оташ ва бунёд ниҳодани ҷашни Сада дар «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ ба ин зайл омадааст, ки Ҳушанг бо чанд тан аз наздиконаш аз куҳ мегузаштанд, ки мори сиёҳе намудор шуд. Ҳушанг санги бузургеро бардошта ба сӯи мор раҳо кард. Санг ба куҳ бархурд кард ва оташ аз бархурди сангҳо бархост ва фуруғе падид омад:

Бар омад ба санги гарон санги хурд,

Ҳам ону ҳам ин санг гардид хурд.

Фуруғе падид омад аз ҳарду санг,

Дили санг гашт аз фуруғозарранг.

Ҷаҳондор пеши ҷаҳонофарин,

Ниёиш ҳамекарду хонд офарин.

К-и ӯро фуруғе чунин ҳадя дод,

Ҳамин оташ он гоҳ қибла ниҳод.

Якӣ ҷашн кард он шаб бода хурд,

Сада номи он ҷашни фархунда кард.

Ҷашни Садаро бисёре аз бостоншиносон низ бо достони кашфи оташ тавассути Ҳушанг шоҳи Пешдодӣ, ки яке аз подшоҳони мардуми тоҷику форси бостон будааст марбут медонанд, ки ёдгоре аз ӯбоқӣ мондааст.

Ҷашни Садаро дар байни мардуми форсизабон ба роҳҳои гуногун пешвоз мегиранд. Намунае аз ин ҷашн чунин аст. Дар даҳумин рӯз, ё Обонрӯз аз баҳманмоҳ ба оташ гирён кардани ҳезуме, ки мардум аз пагоҳӣаз боми хонаи худ, ё аз баландии куҳистон ҷамъ оварданд, ин маросим оғоз мешавад. Ин маросими ҷашнӣ ҳамеша ба шакли дастҷамъӣ ва бо ҷамъ шудани мардуми шаҳр, маҳалла ва ё деҳот дар як ҷо ба оташгирёнии бузурге баргузор мегардад. Мардум дар ҷамъ овардани ҳезум бо якдигар ёрдам мекунанд ва ба ҳамин тартиб ҷашни Сада барпо мегардад. Ҳамин тариқ, чунонки дар боло қайд шуд, дар ҷашни Сада маросими афрӯхтани оташ ва паридан аз болои он ва давр задан дар атрофи оташ анъана будааст.

Ба ҳамин минвол аз шаби таваллуди Хуршед, пас аз чил рӯз ба хотири гарму сӯзон шудани Офтоб, ниёкони мо ҷашни Садаро гиромӣ медонистанд. Ҳамин тариқ, чилрӯзагии Хуршедро дар рӯзи даҳуми баҳман (30 январ) чун ҷашни Сада пешвоз мегирифтанд ва пас аз 50 рӯз, яъне 21 март замони ба балоғат расидани онро ба таври васеъ ҷашн мегиранд, ки он рӯз Наврӯз аст.

Мардум, махсусан мардуми деҳоту шаҳристонҳо, пеш аз ҳама деҳқонон дар ин айём аз рӯи расму анъана ба кандани каналу ҷӯйборҳо, тоза кардану ҷӯйбору кучаҳо, кишт кардани замин ва пошидани пору ба заминҳо, тайёр намудани тухми кишт, нигоҳубини махсуси чорво ва ҳайвоноти хонагӣ барои аз фасли зимистон солим баровардани онҳо чорабиниҳои махсус меандешиданд.

Бинобар ин Сада ва ҷашнгирии он монанди дигар ҷашнҳои фарҳангиву суннатии сол дар дидгоҳи ниёкони мо, қисме аз маросим ва дигаргуниҳои воқеии зиндагонии инсонӣ ва табиату кайҳон мебошад. Ҷашни Сада ин ягона иди милливу суннатӣ дар бахши тозакунии ҷӯю ҷӯйборҳо, кишоварзӣ ва омода сохтани заминҳои корам барои кишту кор дар байни ҷашнҳои суннатии дигар дар давоми сол мебошад.Чунки ин ҷашнҳои суннативу миллӣ аз ибтидои пайдоишашон аз идеяҳои сиёсиву идеологӣ барӣбуданд ва замону давраҳои мухталифи фаъолияти иҷтимоӣ-меҳнатии ниёконамонро дар давоми сол ифода мекарданд. Дар баробари ин пайваста бо ҷашнҳои фарҳангиву миллӣ дар ҳаёти мардуми ҷомеа назму низоми ахлоқӣ ва худшиносиву ҳувияти миллӣ баръало ҳувайдо мегардид. Ин ҷашнҳои фарҳангӣмардумро ба тозагиву озодагӣ, ростиву ростгӯӣ, некандешӣ, хайрхоҳӣ, ватандӯстӣ, худшиносӣ, адлу адолат, фарҳангдӯстӣ, дӯстӣ, муҳаббату рафоқат даъват намуда, фазилату нурро дар муқобили разолату зулмот мегузоштанд. Аз тарафи дигар бо шарофату баракати ин ҷашну маросимҳо инсон метавонад дар муқобили ҳирсу ҷуши нафсонии Аҳримани хеш ғалаба кунад.

Муродова Тоҷинисо номзади илмҳои фалсафа, дотсент ходими пешбари ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ