Ҷашни Сада аз ҷиҳати илми астрономия як робитаи рамзӣ дорад, гарчанде ки он бештар бо фарҳанг, таърих ва эътиқодҳои мардумӣ алоқаманд аст. Ин алоқа асосан дар муносибати ҷашн бо рафти ҳаракати Замин ва тағйироти фаслҳо дида мешавад.
Ҷашни Сада 50 шабу 50 рӯз пеш аз Наврӯз таҷлил мешавад. Наврӯз оғози соли нави астрономӣ ва баробаршавии шабу рӯз (эътидоли баҳорӣ) мебошад, ки як воқеаи муҳими астрономӣ аст. Ин ҷашн дар миёнаҳои зимистон баргузор мешавад, вақте ки рӯзҳо мунтазам дароз мешаванд.
Ҷашни Сада яке аз ҷашнҳои бостонии мардуми форсу тоҷик мебошад, ки таърихи он ба замони қадим, пеш аз пайдоиши динҳо, рафта мерасад. Ин ҷашн ҳамасола рӯзи 10-уми моҳи баҳман (тақрибан 30-уми январ) дар тақвими ҳиҷрии шамсӣ баргузор мешавад ва ба муносибати пайдо кардани оташ ва шинохти аҳамияти он дар зиндагии инсонҳо таҷлил мегардад.
Таърихи ҷашн: Тибқи ривоятҳои бостонӣ, ҷашни Сада бо ихтирои оташ аз тарафи Ҳушанг, яке аз подшоҳони афсонавии дини Зардуштӣ, алоқаманд аст. Ҳушанг ҳангоми шикор кӯшиши задани морро кард, вале санг ба санги дигаре бархӯрда, шарораҳо ба вуҷуд оварданд ва одамон аҳамияти оташро дарк намуданд. Аз он замон ин рӯйдод ҳамчун як ҷашни муқаддас таҷлил мегардад.
Расму ойинҳо: Дар ҷашни Сада оташ фурӯзон мекунанд, ки рамзи равшанӣ, гармӣ ва пирӯзии нур бар зулмот аст. Одамон дар гирди оташ рақсу сурудхонӣ менамуданд. Дар ин рӯз таомҳои суннатӣ омода намуда, ба ҳамдигар тақсим менамоянд. Дар назди оташ дуо карда, барои неъматҳои табиат шукргузорӣ менамоянд.
Ҷанбаи рамзӣ: Ҷашни Сада як таҷассумгари мутобиқати инсон бо табиат мебошад. Дар ин ҷашн омодагӣ ба баҳор ва гармии зиндагӣ эҳсос мешавад. Сада рамзи шодмонӣ, ҳамбастагӣ ва эҳтиром ба қувваҳои табиат ва кайҳон аст.
Дар даврони қадим, инсонҳо бисёр ҷашнҳои худро бо ҳаракати Замин ва дигар ҷирмҳои осмонӣ мувофиқ мекарданд. Ҷашни Сада низ, ҳамчун ҷашни рӯшноӣ ва гармӣ, метавонад робитаи худро бо ивазшавии фаслҳои сол дошта бошад.
Ҳарчанд асоси ҷашни Сада бештар фарҳангӣ ва мифологӣ аст (мисли пайдоиши оташ аз тарафи Ҳушанг), робитааш бо астрономия бештар аз ҷиҳати вақту замон ва тағйироти табиӣ мебошад. Аммо гуфта наметавонем, ки ҷашн пурра ба астрономия асос ёфтааст — он бештар таҷассумгари ҳамзистии инсон бо табиат ва замон аст.
Бархе аз олимони астрономия робитаи ҷашни Сада бо астрономияро рад мекунанд. Ин андеша асосан ба он асос ёфтааст, ки ҷашнҳо мисли Сада бештар бо фарҳанг, эътиқодҳои мардумӣ ва суннатҳои қадима вобастаанд ва вақт ё таърихи баргузории онҳо аксаран аз ҷониби инсонҳо бо ҳадафҳои рамзӣ ва иҷтимоӣ, на бо воқеаҳои мушаххаси астрономӣ муайян мешаванд.
Далелҳое, ки ин робитаро инкор мекунанд:
Таърихи баргузории Сада аз рӯйи як рамзи сад рӯз то Наврӯз (50 шабу 50 рӯз) асоснок шудааст, ки ин бештар як тасмими рамзӣ ва суннатии инсонҳост, на асоси мушоҳидаҳои астрономист!
Ғайр аз Наврӯз, ки бо эътидоли баҳорӣ (баробар шудани шабу рӯз) алоқаманд аст, Сада ба ягон воқеаи мушаххаси астрономӣ (мисли мавқеи Замин ё дигар ҷирмҳои осмонӣ) рост намеояд.
Ҷашнҳои қадим, аз ҷумла Сада, бештар барои посдорӣ аз табиат, неъматҳо ва ҳамоҳангии инсон бо табиат ташкил мешуданд. Ин ҷашнҳо маъмулан бо эътиқодҳои мифологӣ ва рамзиятҳои иҷтимоӣ тавзеҳ дода мешаванд, на бо таҳлили илмӣ ё астрономӣ!
Имрӯзҳо, ин ҷашн бештар ҳамчун як суннати фарҳангӣ ва нишонаи мероси қадима таҷлил карда мешавад.
Пирова В.С. - лаборанти калони Институти астрофизикаи АМИТ
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
