Малахҳо яке аз ҳашароти зараррасон ба ҳисоб рафта, аз замонҳои қадим ба заминҳои кишоварзӣ, чарогоҳҳо ва дигар маконҳои сабзу хуррам зарари ҷиддӣ мерасонанд. Пеш аз солшумории мелодӣ дар Мисри қадим зараррасонии малах ба заминҳои кишоварзии сокинони он давра ба қайд гирифта шудааст, аз ин баъдтар мувофиқи нишондоди дастовардҳои олимон давлатҳои Чин, Ҳиндустон, мамлакатҳои Европа, Осиёи Марказӣ ва дигар давлатҳое, ки ба соҳаи кишоварзӣ ва чорводорӣ машғул буданд, миллионҳо гектар заминҳояшон аз малах зарар медиданд.
Айни замон малахҳои зараррасон ҳудуди паҳншавии васеъ дошта, дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Тоҷикистон низ сукунат мекунанд. Дар ҷаҳон беш аз 20 000 намуди малах ба қайд гирифта шуда, дар Тоҷикистон тақрибан 130 намуди онҳо вомехӯранд.
Аз рӯи хусусияти афзоишу инкишоф малахҳо ба ду гурӯҳ ҷудо мешаванд, малахҳои галлагӣ ва ғайригаллагӣ. Ба гурӯҳи малахҳои галлагӣ он намудҳое дохил мешаванд, ки дар макони зисташон бо шумораи зиёд ба қайд гирифта мешаванд. Дар ҳар як метри мураббаъ вобаста ба давраҳои инкишофи кирминагӣ аз 20 то 1000 адад ва аз ин ҳам зиёдро ташкил медиҳанд. Ба ин гурӯҳи малахҳо даҳ намуд мансуб мебошанд, ки дар Тоҷикистон 3 намуди онҳо ба қайд гирифта шудааст - пруси итолиёвӣ (Calliptamus italicus), малахи марокашӣ (Dociosturus maroccanus) ва малахи осиёӣ ё кӯчанда (Locusta migratoria). Боқимонда намудҳо ба гурӯҳи малахҳои ғайригаллагӣ мансуб мебошанд.
Малахҳо натанҳо ба заминҳои кишоварзию чарогоҳҳо, балки ба буҷаи давлат низ таъсири манфӣ мерасонанд. Дар ноҳияҳои наздикӯҳии қисмати ҷанубу ғарбии ҷумҳурӣ бештар шумораи зиёди малахи марокашӣ ба мушоҳида мерасад. Бори аввал авҷи зиёди ин намуд соли 2007 дар ноҳияҳои Хуросон, Қубодиён, Шаҳритус, Данғара, Панҷ ва Ҷайҳун дар майдони зиёда аз 35 ҳазор гектар ба қайд гирифта шуд. Баъдан паҳншавии ин намуд дар дигар ноҳияҳои наздикӯҳии ҷумҳурӣ ба мушоҳида расид. Ҷойҳои афзоиш ва макони зисти малахи марокашӣ вобаста бо баланди аз сатҳи баҳр аз 450 то 1200 м мебошад ва дар баъзан ҳолатҳо ин намуд дар баландиҳои аз 100 то 2200 метр аз сатҳи баҳр низ вомехӯрад.
Солҳои охир паҳншавии малахи марокашӣ бештар дар ҳудуди Тоҷикистони Ҷанубӣ-Ғарбӣ ва қисман дар ҳудуди Тоҷикистони Шимолӣ ба мушоҳида мерасад. Солҳои авҷи шумораи ин намуд ба кишти зироатҳои ғалладонагӣ, лубиёгиҳо, пахта, полезӣ, боғу токзор ва дигар растаниҳои табиӣ зарари ҷиддӣ мерасонад.
Шумораи зиёди пруси итолиёвӣ бештар дар ҳудуди вилояти Суғд ба қайд гирифта мешавад. Соли гузашта (2024), ҳангоми мушоҳидаҳои саҳроӣ зиёдшавии шумораи ин намуд дар заминҳои бекорхобидаи ноҳияи Зафаробод ба мушоҳида расид.
Дар баробари малахҳои галлагӣ, инчунин намудҳои ғайригаллагие мавҷуданд, ки баъзан солҳо шумораашон зиёд гардида, ба чарогоҳҳо ва заминҳои кишоварзӣ зарар мерасонанд. Сабаби зиёдшавии шумораи онҳо аз рӯи мушоҳидаҳои олимон, хуб будани муҳити зист ва шароити мусоиди иқлим ба ҳисоб меравад.
Ҳангоми мавҷуд будани шароити мусоид, дар натиҷаи зиёдшавии шумораи намуд аз таъсири малахҳои ғайригаллагӣ талафёбии намудҳои гуногуни растаниҳо мушоҳида мегардад. Барои мисол дар соли 2018 аз сабаби гарм ва камбориш омадани фасли зимистон дар қисмати ҷанубии ноҳияи Қубодиён талафёбии миқдори зиёди буттаҳои саксавул аз ҷониби малахи кӯзапушти калони саксавулӣ ба қайд гирифта шуд. Қаблан дар Тоҷикистон авҷгирии шумораи ин намуд ба мушоҳида нарасида буд.
Ин намуд ба гурӯҳи малахҳои ғайригаллагӣ мансуб буда, бештар дар биёбонҳои саксавулзор умр ба сар мебарад ва давраҳои ҳаётии он дар болои буттаву дарахтони саксавул мегузарад.
Баъд аз тухм баромадан, охирҳои моҳи март ва аввалҳои апрел, панҷ давраи инкишофи кирминагиро мегузаронад. Аз як син ба синни дигар гузаштан вобаста ба обу ҳаво аз 9 то 14 рӯз давом меёбад. Давраи пурра болдоршавӣ охирҳои моҳи май мушоҳида мегардад. Баъд аз пурра болбарорӣ давраи ҷуфтшавиро гузаронида, ба тухмгузорӣ шурӯъ менамояд. Тухмҳоро дар дохили кӯзачаи колбашакли каҷтоб, ки дарозиаш 41-55 миллиметрро ташкил медиҳад, дар хоки сахти ҷойҳои регзори заминҳои қумӣ дар чуқурии аз 4 то 5 см мегузорад. Давраи ҳаётии дигар намуди малахҳо низ бештар ба ин намуди малах монандӣ дорад.
Баъзан намуди малахҳои ғайригаллагӣ низ ба монанди кӯзапушти калони саксавулӣ, солҳои барои инкишофашон мусоид шумораашон бештар дар экосистемаҳои табиӣ зиёд гардида, баъдан ба маҷмуаи экологии антропогенӣ гузашта, бошиддат ба зироатҳои ғалладонагӣ ва растаниҳои ғизоӣ зарари ҷиддӣ мерасонанд.
Чӣ хеле, ки дар боло қайд гардид, ҳамасола дар заминҳои наздикӯҳии ноҳияҳои наздисарҳадӣ ва гирду атрофии онҳо шумораи намуди малахи марокашӣ зиёд гардида, зараррасонии он ба чарогоҳ ва дигар заминҳои хоҷагии қишлоқ ба қайд гирифта мешавад.
Ҳамасола аз ҷониби кормандони Муассисаи давлатии «Экспедитсияи мубориза бар зидди малах»-и Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба муқобили малахҳои зараррасон чораҳои муборизаи кимиёвӣ истифода бурда мешавад.
Солҳои охир дар ҷаҳон ба муқобили ҳашароти зараррасон, аз ҷумла малахҳо усули муборизаи биологӣ ба роҳ монда шудааст. Дар Институти зоология ва паразитологияи АМИТ дар шароити лабораторӣ ба муқобили якқатор намуди малахҳои ғайргаллагӣ ва малахи галлагии марокашӣ маводи микробиологии Актарофит истифода карда шуд. Дар шароити табиӣ маводи мазкур ба муқобили кирмина ва синни болиғи малахи марокашӣ дар масоҳати 2.0 га истифода шуда, натиҷаи назаррас ба даст оварда шуд.
Инчунин якҷоя бо кормандони Муассисаи давлатии “Экспедитсияи мубориза бар зидди малах”-и Вазорати кишоварзии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ташкилоти байналмиллалии ФАО дар деҳаи Навзамини ноҳияи Хуросони вилояти Хатлон самаранокии биопрепарати Новокрид (Metarhizium acridium) бар зидди малахи марокашӣ таҳқиқ карда шуд. Муқаррар карда шуд, ки самаранокии истифодаи биопрепарати Новокрид дар муддати 21 шабонарӯз ба 96.2% баробар мебошад ва барои истифода бар зидди ин намуди зараррасон дар шароити Тоҷикистон тавсия карда мешавад.
Бояд қайд намуд, ки ҳангоми истифодабарии микромаводи биологӣ бар зидди малах, танҳо худи он нобуд гашта, дигар намуди ҳашарот, хазандагон, парандагон, умуман дигар мавҷудоти зинда осеб намебинад. Ҳангоми истифодаи чунин метод муҳити экологӣ безарар боқӣ мемонад.
Ходими калони илмии Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловский АМИТ Хайров Хурамҷон Сайдамирович
