(бахшида ба Рӯзи модар)

Сиришти ман, ниҳоди ман ту будӣ,

Сафои бомдоди ман ту будӣ.

Аё модар, ба он сон бесаводӣ,

Нахустин устоди ман ту будӣ.

                                        (Лоиқ)

Модар аввалин ва муҳимтарин шахс дар ҳаёти ҳар як инсон аст. Нақши модар дар тарбияи фарзандон хеле муҳим ва ҳузури модар дар ҳаёти фарзанд дар ҳама синну сол зарур аст. Муҳаббати модарӣ ва меҳру муҳаббати фарзанд ба модар аз таваллуд ва дар тӯли ҳаёт эътимодро ба ҷаҳони атроф ташаккул медиҳад, ба ӯ имкон медиҳад, ки муносибатҳоро бо одамони гирду атроф созгор созад, субот ва бехатарии зуҳуроти эҳсосотӣ ва ҳолати равониро дар марҳилаҳои гуногуни ҳаёт нигоҳ дорад. Вақте ки модар таваҷҷӯҳи кофӣ надорад, рушди фарзанд ҳамеша аз нигоҳи рӯҳӣ, ҷисмонӣ, зеҳнӣ, эмотсионалӣ ба таъхир меафтад. Нақши модар барои кӯдакони ҷинси гуногун яксон нест. Барои духтарон, аз синни сесолагӣ сар карда, модар он модел, он қисмати ҷаҳон аст, ки бояд онро “озмоиш” кунанд ва дар айни замон ҳама чизест, ки ба ин алоқаманд аст: муносибати ҷинси дигар (падар ба модар ва ба ӯ ҳамчун зан ва модари оянда), муносибати фарзандон (лухтак намунаи кӯдак аст, ки духтар дар робита ба он нақши модарро мебозад, ҳамчун модар). Писарон дар ин синну сол нисбат ба модари худ хеле муҳаббат ва рашк доранд (падар, дӯстони модар, бародарону хоҳарон ва ҳатто фарзандони дигарон).

Дар давраи кӯдакӣ заминаи муносибати кӯдак ба худ, одамони дигар ва олами атроф гузошта мешавад. Новобаста аз он, ки кӯдак ба одамон бовар мекунад, мавқеи фаъоли ҳаётӣ нишон медиҳад ва ба худ эътимод ҳис мекунад ё не, бештар ба таҷрибаи муайяни муносибат бо модар алоқаманд аст. Кӯдак ҳамеша ба модар ниёз дорад ва ҳамеша бо роҳҳои гуногун. Муҳаббати модар аз рӯйи табиати худ бечунучаро аст - модар на барои чизе, балки ҳамеша, дар ҳама ҳолат дӯст медорад [4].

Маҳорати ҳаррӯзаи аз модар гирифтаро кӯдак дар тӯли умраш истифода мебарад. Мутобиқати ҷаҳони ботинӣ ва эҷодиёти кӯдак аз модар вобаста аст. Нақши асосии модар дар тарбияи фарзанд намунаи ибрат ва дӯсти вафодор аст. Модар аст, ки кӯдак ягон кори нодуруст кунад, оромона ба кӯдак мефаҳмонад. Кӯдакон ҳатто дар калонсолӣ ба назди модари худ барои маслиҳат ё сухани нек мераванд, зеро модар ҳамеша гӯш мекунад, навозиш мекунад ва ҳукм намекунад [6].

Рӯзноманигори америкоӣ Сидни Харрис қайд мекунад, ки “аз чӣ сабаб бошад, ки бисёр занҳо таваллуд кардану модар шуданро як чиз мешуморанд. Кас инчунин метавонад бигӯяд, ки пианино доштан ва пианинонавоз будан як чиз аст” [3]. Ё ин ки нависандаи англиси асри XIX Элизабет Стоун андеша дорад, ки “Қарор ба фарзанддор шудан шӯхӣ нест. Ин маънои онро дорад, ки қарор қабул мекунед, ки дили шумо ҳоло ва то абад берун аз бадани шумо саргардон мешавад” [1]. Ин андешаи бузургон бар он аст, ки модар ду масъулияти бузург дорад: таваллуд кардан ва тарбия кардани фарзанд. Ва ба андешаи драматурги Юнони Қадим Софокл: “Кӯдакон лангаре ҳастанд, ки модарро дар зиндагӣ нигоҳ медоранд”. Яъне, агар фарзанд аз модар, оила тарбияи дуруст гирад, метавонад чун лангар нигаҳбони волидайн бошад.

Модар аввалин шахсест, ки кӯдак бо дунёи беруна робита барқарор мекунад. Он дилбастагие, ки фарзанд дар синни барвақтӣ нисбат ба модар эҳсос мекунад, асоси устувории эҳсосии ӯ дар оянда мегардад. Дар раванди ғамхорӣ ва муошират бо модар кӯдак бовар кардан, эҳсоси бехатарӣ ва дӯстдоштаро меомӯзад. Ин ҳиссиётҳо барои ташаккули муносибатҳои солим бо одамони дигар дар оянда асос мебошанд. Чуноне, ки файласуфи машҳури англис Ҷон Боулби зикр кардааст: “Муҳаббати модар асоси ташаккули қобилияти муҳаббат ва эътимод ба оянда аст.” Ҷон Боулби ба масъалаҳои мутобиқшавии инсон ба муҳити зист таваҷҷӯҳ зоҳир намуда, ғаризаҳоро ҳамчун асоси модарзодии зинда мондани инсон медонист, ки дар натиҷаи интихоби табиӣ миллионҳо сол ташаккул ёфтааст. Мавзӯи таваҷҷуҳи хоси ӯ табиати дилбастагии кӯдак ба модар буд. Боулби боварӣ дошт, ки рушди дилбастагӣ ба модар як системаи инстинктивӣ аст, ки имкони зинда мондани навзодро зиёд мекунад [2]. Низоми дилбастагӣ рафтори вокуниши модарро фаъол мекунад ва ба ин васила ба кӯдак заминаи бехатарро барои омӯхтани ҷаҳон фароҳам меорад.

Нақши модар дар тарбияи фарзанд ниҳоят муҳим аст ва инро бисёр пажӯҳишҳои фалсафӣ, психологӣ ва педагогӣ собит мекунанд. Модар аввалин ва таъсиргузортарин шахсият дар ҳаёти кӯдак аст, ки шахсият, ҷаҳонбинӣ ва ҳолати эҳсосии ӯро ташаккул медиҳад.

Модар аввалин ва муҳимтарин тарбиятгари ҳаёти кӯдак аст. Вай на танҳо ғамхории ҷисмонию бехатариро таъмин мекунад, балки арзишҳои муҳими ахлоқӣ ва одобро тавассути амалҳо, суханҳо ва мисолҳо мерасонад. Фарзандон тавассути муошират бо модари худ дарк мекунанд, ки неку бад, адолат ва эҳтиром чист. Муҳаббат ва таваҷҷуҳи модарӣ заминаи некӯаҳволии эмотсионалӣ ва иҷтимоиро рушд медиҳад, ки дар ташаккули дастурҳои ахлоқӣ дар фарзанд нақши калидӣ дорад.

Нақши модар дар тарбияи фарзанд дар ҳақиқат аҳаммияти калон дорад. Модар на танҳо муаллими аввалин дар ҳаёти кӯдак, балки намунаи аввалин низ мебошад. Тадқиқоти равоншиносӣ собит мекунанд, ки маҳз меҳру муҳаббати модарӣ барои рушди худбоварӣ, устувории эмотсионалӣ ва тавоноии муносибатҳои солим бо одамони дигар замина фароҳам меорад. Ин ба назарияи дилбастагӣ алоқаманд аст, ки дар рушди шахсият нақши калидӣ доранд. Масалан, файласуфоне чун Жан-Жак Руссо ва Мартин Хайдеггер аҳаммияти модарро ҳамчун пайвандаки байни фарзанд ва ҷомеа, инчунин заминаи ташаккули дастурҳои ахлоқӣ ва ҳисси адолат таъкид кардаанд [7]. Педагогика дар навбати худ таъкид мекунад, ки модарон имкон доранд, ки дар фарзандон сифатҳои муҳимтарин, аз қабили таҳаммулпазирӣ, масъулиятшиносӣ, ростқавлӣ ва эҳтироми дигаронро инкишоф диҳанд. Ин тавассути мушоҳидаву ҳамкорӣ дар ҳаёти ҳаррӯза ба амал меояд ва дар он модар кӯдакро ба омӯхтани меъёрҳои иҷтимоӣ роҳнамоӣ мекунад, таълим медиҳад ва дастгирӣ мекунад.

Модар дар ташаккули дастурҳои одобу ахлоқии кӯдак, гузоштани заминаҳои шахсият ва рафтори иҷтимоии ояндаи он нақши бешубҳа марказиро мебозад. Ин раванд хеле пеш аз оғози суханронии кӯдак оғоз меёбад, ки дар муошират, интонатсияи овоз ва ифодаи чеҳраи модар зоҳир мешавад. Кӯдак аллакай дар айёми навзодӣ тавассути мушоҳидаи модар мафҳумҳои асосии амният, эътимод ва дилбастагӣ - сифатҳои бунёдиро меомӯзад, ки баъдтар ба қобилияти ҳамдардии ӯ таъсир мерасонанд.

Тарбияи модарон на танҳо тавассути дастурҳои мустақим, балки тавассути моделсозии рафтор ақидаҳои аввалияро дар бораи некиву бадӣ ташаккул медиҳад. Кӯдак тавассути мушоҳидаи аксуламали модар ба ҳолатҳои гуногун, муносибати ӯро ба одамони дигар, ба ҳайвонот, ба олами атрофаш меомӯзад. Агар модар ба пирон эҳтиром намояд, ба ниёзмандон кӯмак расонад ва вазифаи худро софдилона иҷро кунад, кӯдак беихтиёр ин қолабҳои рафторро ҳамчун меъёр меомӯзад. Баръакс, намоиши зурӣ, таҷовуз, дурӯғ ё беинсофӣ ногузир ба ташаккули арзишҳои ахлоқии кӯдак таъсир расонида, баъзан боиси шаклдигаркунии ҷиддии шахсият мегардад.

Модар баробари дар амал нишон додани принсипҳои ахлоқӣ дар таълими лафзӣ роли асосӣ мебозад. Вай ба фарзанд қоидаҳои рафтори ҷамъият, маънии поквиҷдонӣ, меҳнатдустӣ, масъулиятшиносиро бояд фаҳмонад. Бо вуҷуди ин, бояд қайд кард, ки танҳо аз ёд кардани қоидаҳои ахлоқӣ кафолати азхудкунии онҳоро намедиҳад. Бо мисолҳои воқеӣ ба кӯдак нишон додани татбиқи амалии ин принсипҳо, фаҳмонидани он, ки чаро ин ё он рафтор дуруст ё нодуруст аст, хеле самараноктар аст. Масалан, фаҳмонидани аҳаммияти кӯмак ба дигарон тариқи ёрии амалии фаъолонаи модар ба ниёзмандон хеле боварибахштар мешавад. Илова бар ин, муҳим аст, ки хусусиятҳои инфиродии кӯдак ба назар гирифта шаванд. Як кӯдак метавонад тавассути ҳикояҳо ва тавзеҳҳо меъёрҳои ахлоқиро зуд аз худ кунад, дигаре метавонад ба равиши амалии бештар ниёз дошта бошад ва сеюмӣ метавонад тавассути афсона ё филмҳо таъсири ахлоқиро бештар қабул кунад. Модаре, ки дорои сатҳи баланди зеҳни эҳсосӣ аст, метавонад муносибати худро мувофиқи хусусиятҳои фардии фарзандаш мутобиқ созад. Дар ҷаҳони имрӯза, ки пур аз иттилоот ва таъсироти гуногун аст, нақши модар дар ташаккули арзишҳои ахлоқӣ боз ҳам назаррастар мегардад. Модар бояд кӯдакро таълим диҳад, ки иттилоотро аз нигоҳи интиқодӣ арзёбӣ кунад, хуб ва бадро дар муҳити мураккаб ва аксар вақт ба ҳам зид фарқ кунад ва дар ӯ як низоми устувори арзишҳоро ташаккул диҳад, ки ба ӯ дар пайраҳаи ҳаёт, шахси масъулиятнок ва хушбахт шудан кӯмак мекунад. Ин мероси воқеиест, ки модар ба фарзандаш медиҳад.

Нақши модар дар тарбияи кӯдак аз қонеъ кардани талаботи асосии физиологӣ хеле зиёд аст. Он асоси ташаккули шахсият буда, ба инкишофи зеҳни эмотсионалӣ, принсипҳои ахлоқӣ ва ҷаҳонбинии кӯдак таъсири ҳалкунанда мерасонад ва он дар тамоми ҳаёти фарзанд эҳсос мешавад. Муҳаббати модар, ки на танҳо дар таъмини роҳат, балки дар таваҷҷуҳи доимӣ, мавҷудияти эмотсионалӣ ва қабули бечунучаро ифода меёбад, барои ташаккули худбаҳодиҳии солим заминаи мустаҳкам мегузорад. Ин таҳкурсӣ калиди муносибатҳои бомуваффақияти байнишахсӣ, ҳамдардӣ, эътимод ба худ ва қобилияти бартараф кардани душвориҳои ҳаёт мебошад. Кӯдаке, ки муҳаббат ва ғамхории кофии модариро гирифтааст, эҳтимоли бештар мутобиқшавӣ, устуворӣ (суботи равонӣ), муқовимати баланди стресс ва қобилияти худтанзимкуниро нишон медиҳад.

Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки кӯдаконе, ки аз ҷониби модар ба воя расидаанд, дар муқоиса бо кӯдакони бе модар тарбиятёфта сатҳи зеҳни эҳсосӣ ва салоҳияти иҷтимоӣ доранд. Зеро модар ба эҳтиёҷоти эмотсионалии кӯдак бештар таваҷҷуҳ зоҳир намуда, дар ташаккули малакаҳои зарурӣ барои зиндагии муваффақ кумак мекунад [5]. Тавре ки мебинем, файласуфон ва мутафаккирони бузург ба модар аз дидгоҳҳои гуногун бархӯрд карда, аҳаммияти модарро дар тарбия таъкид кардаанд ва модарро ҳамчун симои асосӣ дар ҳаёти кӯдак, ташаккули арзишҳои ахлоқии ӯ, рушди эҳсосот ва принсипҳои асосии зиндагӣ эътироф мекунанд.

Аҳаммияти модар ҳамчун муаллими аввалин ва аксаран бонуфузро нодида гирифтан мумкин нест. Вай аввалин модели рафтори кӯдак мегардад, ки роҳҳои муошират, ҳалли низоъҳо ва изҳори эҳсосотро нишон медиҳад. Маҳз модар аст, ки аксар вақт тасаввуроти аввалини кӯдакро дар бораи ҷаҳон, дар бораи ахлоқ, дар бораи неку бад ташаккул медиҳад. Сухан, кирдор ва аксуламалҳои ӯ ба ҳолатҳои гуногун намунаи ибрат шуда, ба ташаккули тамоюл ва эътиқодҳои арзишӣ таъсир мерасонанд. Гузашта аз ин, сабки дилбастагӣ, ки байни модар ва кӯдак дар аввали ҳаёт муқаррар шудааст, ба муносибатҳои минбаъдаи кӯдак бо дигарон, аз ҷумла муносибатҳои ошиқона ва дӯстӣ таъсири доимӣ мерасонад.

Бояд гуфт, ки нақши модар дар солҳои аввали ҳаёти фарзанд маҳдуд намешавад. Таъсири он дар давраи кӯдакӣ, наврасӣ ва ҳатто дар синни балоғат идома меёбад. Дастгирии доимӣ, роҳнамоӣ ва хирадмандии модар ба фарзанд кӯмак мекунад, ки дар ҷаҳони мураккаб паймоиш кунад, қарорҳои оқилона қабул кунад ва ба ҳадафҳои худ ноил шавад. Албатта, нақши падар низ бебаҳост, вале иртиботи ибтидоӣ бо модар аксаран асоси ҳамаи муносибатҳои минбаъда мегардад ва ҷанбаҳои асосии ташаккули шахсиятро муайян мекунад.

Ҳамин тавр, нақши модар дар тарбияи фарзанд на танҳо аз ҷиҳати қонеъ гардонидани бевоситаи эҳтиёҷоти ӯ, балки аз ҷиҳати ташаккули асосҳои шахсӣ, ахлоқӣ ва эмотсионалӣ, ки дар тамоми умри фарзанд ҳамроҳ хоҳанд буд, муҳим аст. Муҳаббат ва таваҷҷуҳи модар заминаи мустаҳкамеро ба вуҷуд меорад, ки дар он эътимод ба худ, тавоноии муносибатҳои солим ва эътимод ба ояндаро ба вуҷуд меорад. Модар на танҳо тарбиятгар, балки аввалин муаллимест, ки ба фарзанд одам буданро меомӯзонад.

Хуллас, метавон гуфт, ки меҳру муҳаббат ва ғамхории модар шарти зарурии инкишофи мутаносиби шахсият ва ба даст овардани тавонмандии комили фарзанд мебошад. Ба эътибор нагирифтани ин далел метавонад дар оянда ба оқибатҳои ҷиддии равонӣ ва иҷтимоӣ оварда расонад.

Турсунов Т.Х. , - сарходими шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлаиҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт:

1. Консультации для родителей [электронный ресурс] https://nsportal.ru/detskiy-sad/raznoe/2023/05/22/ (дата обращения: 28.02.2025)

2. Концепция привязанности Джона Боулби [электронный ресурс] https://razvitie-rebenka.pro/biblioteka/ (дата обращения: 2.03.2025)

3. Многие женщины поему - то думают….. [электронный ресурс] https://citaty.info/quote/80568 (дата обращения: 2.03.2025)

4. Роль матери в воспитании ребенка [электронный ресурс] https://bobrlen.gov.by/news/actual/131705. (дата обращения: 2.03.2025)

5. Роль матери в воспитании ребенка [электронный ресурс] https://dzen.ru/a/ZDQYN1lRVVz6VXdn (дата обращения: 25.02.25).

6. Роль отца и матери в воспитании ребенка [электронный ресурс] https://xn-------43ddab4abla1bfldbcodecee4dgt3agrzmkh55b.xn--p1ai/articles/rmsh-vv/rol-ottsa-i-materi-v-vospitanii-rebenka/ (дата обращения: 3.03.2025)

7. Эмиль, или о воспитании [электронный ресурс] https://kartaslov.ru (дата обращения: 3.03.2025)