Мо ба азму ирода ва масъулиятшиносии бонувону духтарони тоҷик ҳамчун неруи бузурги ҷомеа эътимоди комил дорем ва дастгирии ҳамаҷонибаи онҳоро идома медиҳем.

Эмомалӣ Раҳмон

Маърифатнокӣ ва тараққиёти ҳар як ҷомеаро бисёр сабабҳо муайян мекунанд, ки дар байни онҳо мақому манзалати зан дар ҷомеа ва риояи ҳуқуқу озодиҳои вай яке аз ҷойҳои асосиро ишғол менамояд. Зеро ҷомеае, ки дар он ҳуқуқи шаҳрвандон бахусус, занон муҳофизат намешавад, наметавон онро ҷомеаи демокративу ҳуқуқбунёд эътироф намуд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола ва паёмҳои хеш масъалаи баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа таваҷҷуҳи ҳамаҷониба равона месозанд. Ҷиҳати фарқкунандааш ин аст, ки масъалаи таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои занон бо барномарезиҳои пай дар пай бо ҳар як ҳадафҳои таъиншудаи воқеиву саривақтӣ таҳти ҳимоя ва ғамхории махсуси сиёсати Президенти муҳтарам, қарор гирифтааст. Имрӯз агар як нигоҳи амиқ намоем, мушоҳида хоҳем кард, ки бо натиҷа ва самараи ин ҳадафҳои воқеӣ занон сарбаландона дар тамоми ҷанбаҳои ҳаёти ҷомеа кору фаъолият намуда, мақоми арзандаро соҳиб гаштаанд. Дар ҳамаи самтҳо нақши назарраси бонувонро мушоҳида мекунем. На танҳо дар таълиму тарбияи фарзанд, балки дар рушду нумӯъи илм саҳми босазо доранд. Мебояд ки дар ин маврид каме ибрози андеша намоем, то мавқеи занонро дар рушди илми муосир вораста карда бошем.

Дар ҷомеаи муосир, илму технология ҳокими ҳаёти инсонӣ ва рушду нумӯи ҷомеа гардидааст. Илм ҳамзамон як омили муҳим дар таҳаввулоти иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аст, ки ба ҳаёти инсон шеваи нав ва устувор медиҳад. Аммо, гарчанде ки илм ҳамчун як омили таҳаввулоти глобалӣ ба назар мерасад, дар таърихи инсонӣ он на ҳамеша имкониятҳои баробари мукаммали ҷинсӣ ба вуҷуд овардааст. Занон дар даҳсолаҳои зиёд дар соҳаҳои илмӣ бо муаммоҳои зиёде рӯ ба рӯ буданд, ки як қисми онҳо ҳамон табъизи ҷинсӣ ва маҳдудиятҳо дар имкониятҳо ва шароити корӣ буданд. Махсусан, дар асрҳои гузашта, илму тадқиқот дар дасти мардон буд, ва саҳми занон аксар вақт нодида гирифта мешуд.

Бо вуҷуди ин, занон дар таърихи илм ҳаргиз даст кашиданро намепазируфтанд ва бо вуҷуди монеаҳои зиёд, ба рушди илм саҳми назаррас гузоштанд. Масалан, дар асрҳои гузашта, занон, ки дар таҳқиқоти илмӣ ширкат мекарданд, аксар вақт ба таври номаълуми фарз карда мешуданд ё мақолаҳояшон таҳти номҳои мардон ба чоп мерасиданд. Яке аз намунаҳои барҷастаи ин гуна шахсиятҳо Мария Кюри аст, ки бо ду ҷоизаи Нобел дар соҳаҳои физика ва химия шӯҳрат пайдо кард, вале бо вуҷуди ин ҳамеша бо табъизи ҷинсӣ ва мухолифатҳои иҷтимоии шадид рӯ ба рӯ буд. Ба ҳамин монанд, Розалинд Франклин, ки як ҳиссаи асосӣ дар кашфи сохтори молекулаи ДНК дошт, низ пас аз маргаш эътироф гардид.

Таърихи иштирок ва саҳми занон дар илм нишон медиҳад, ки онҳо, ҳатто дар шароити душвор ва ғайриоддӣ, дар пешрафтҳои илмии ҷаҳонӣ нақши муҳим ва муҳимтаре доштанд. Гарчанде ки дар замони муосир, занон имкониятҳои бештар барои шомил шудан дар таҳқиқот ва илм пайдо мекунанд, ҳамоно монеаҳои зиёде барои баробарии ҷинсӣ дар соҳаҳои илми нақш доранд.

Ин мақола кӯшиш дорад, ки саҳми занонро дар рушди илм таҳлил кунад, таҳаввулоти иҷтимоӣ ва иқтисодиро дар бар гирад, ки ба афзоиши имкониятҳо ва дастгирии занон барои иштирок дар илм кӯмак мерасонанд. Мо назар ба ҳамаи ин таҳқиқ хоҳем кард, ки чӣ гуна боз ҳам метавон имкониятҳои баробар ва адолатнокро барои занон дар илм фароҳам овард ва кадом равандҳои ҷаҳонӣ ва маҳаллӣ ба дастгирии онҳо кӯмак хоҳанд кард. Мақсад аз ин мақола, на танҳо шеносоии саҳми занон дар илм, балки бо дарназардошти равандҳои муосир ва оянда, нишон додани имкониятҳои нав барои дастгирии занон дар таҳқиқот ва пешрафтҳои илмии оянда мебошад.

Саҳми занон дар илм, ки дар асрҳои гузашта аксар вақт нодида гирифта мешуд, ба марҳалаи нав ворид шуд. Ҳарчанд бо табъизҳои ҷинсӣ рӯбарӯ буданд, дар ин ду аср занон тавонистанд ба соҳаҳои илмии гуногун ворид шаванд ва нақши муҳим пайдо кунанд.

Асрҳои 20: Сатҳи аввали шиносоии занон бо илм

Дар аввали асри 20, занон дар илм, хусусан дар соҳаҳои тиб, биология ва химия, ба дастовардҳои назаррас ноил гардиданд. Бо вуҷуди дарёфти баробарии камтар дар муқоиса бо мардон, он замон бо таъсири назаррас шахсиятҳои зани шӯҳратёре, чун Мария Кюри, ки ду ҷоизаи Нобелро дар соҳаҳои химия ва физика гирифт, шӯҳрат ёфт.

Мария Кюри на танҳо як шахсияти муҳим дар илми физика ва кимиё буд, балки ҳамчун як зани таҳти табъизи гендерӣ, бо вуҷуди мушкилот ва монеаҳо дар ҷомеа, барои таҳқиқоти илмӣ хидматҳои беназире анҷом дод. Ин шодмонӣ барои дигар занон буд, ки баръакс ба ҳамаи ин таъсир кардани ҳар як фарди шод. Барои намунаи дигар, Розалинд Франклин ва саҳмаш дар табаддулоти илми ДНК, ки ҳамзамон бо як ислоҳи фарҳангии умумӣ буд, намоён аст. Аксари вақт шахсияти ӯ дар соҳаҳои илмӣ ҳамчун “хати заиф” қарор мегирифт, вале баъдтар равшан шуд, ки саҳми ӯ барои рушди биологияи молекулӣ асосӣ ва муҳим аст.

Асрҳои 21: Инқилоб дар илм ва дарку расидан ба баробарӣ

Дар асрҳои 21, занон дар илм нақши амиқтар ва муҳимтар мегиранд. Аз он замон, ба ҳисоби умумӣ дар соҳаҳои илм пешрафтҳое, ки занон бештар аз ҳар замон дигар шомил мешуданд, ба назар мерасанд. Ҳар чанд дар аввал ба назар мерасид, ки барои онҳо бештар ҳамчун донишманд ё фахркунандаи илм эътироф намешуданд, аммо бо рушд ва мутобиқ намудани ҷомеа ба равандҳои нав, нақши занон дар илм ва техника дар ин асрҳо торафт рӯшантар ва боэътибортар гардид.

Ҷоизаи Нобел як нуқтаи назаррас дар тасдиқи саҳми занон дар илми муосир аст. Барои намуна, Дороти Хоффман дар соҳаи физика бо тадқиқоти амиқ дар муҳити вакуум ва лазерҳо мукофот гирифтааст. Дар соҳаи биология ва тиб, Франсис Арнолд барои навсозии ферментҳо ва муҳити биотехнологӣ эътироф гардидааст. Занон дар соҳаҳои астрономия, муҳандисӣ ва робототехника низ ба шӯҳрат расидаанд, масалан, Салима Ахмад дар робототехник ва Кэтрин Джонсон, ки ба таҳқиқоти NASA ва кор бо ҳаётан муҳим дар астрономия хизмат кардааст.

Нақши занон дар илм дар асрҳои 20 ва 21 як шоҳиди назаррас барои рушд ва пешравии илмӣ мебошад. Бо вуҷуди монеаҳо ва мушкилоти ҷинсӣ, занон тавонистанд нақши амиқ ва муҳимро дар илми муосир бозанд, ки ин маъзарат ва ислоҳи фарҳангӣ барои баробарии гендерӣ дар соҳаи илмро барпо намуд.

Дастгирии занон дар илм барои эҷоди шароити баробар ва самарабахши илмӣ аҳамияти калон дорад. Вақте ки занон имкониятҳои баробар дар илм пайдо мекунанд, на танҳо барои худ, балки барои тамоми ҷамъият ба рушди илму техника кӯмак мерасонанд. Барои кӯмак расонидан ва таъмин намудани дастгирии бештар барои занон дар соҳаҳои илм, метавон чанд иқдоми асосӣ ва стратегӣ пешниҳод кард.

1. Пешбурди шабакаҳои илмию иҷтимоии барои занон, ки онҳоро бо ҳамдигар дар тарҳҳои илмию тадқиқотӣ ва ҳамгироии минтақавӣ барои расидан ба ҳадафҳои умумӣ мустаҳкам мекунад.

2. Тарғиб кардани нақши занон дар илм: Дар таълим ва расонаҳо, нақши занон дар илм бояд маъруфи бештар шавад. Ба воситаи филмҳо, мақолаҳо ва дастурҳои тадқиқотӣ метавонанд ба занон нишон дода шаванд, ки онҳо чӣ гуна метавонанд дар илм баробар ва арзишманд бошанд.

3. Таваҷҷӯҳи махсус ба шахсиятҳои барҷастаи зани илмӣ: Бо шенасоии шахсиятҳои муваффақи зани илмиӣ ва технологӣ, барои дигар занон намунаи аъло ва рӯҳбаландӣ пайдо кардан мумкин аст. Инчунин, ба таҳқиқоти донишмандон ва корҳои муҳими онҳо эътибор ва эътироф дода мешавад.

4. Мансабҳои роҳбарии занон: Пешбурди занон ба мансабҳои роҳбарии илмӣ ва корхонаҳои муҳим. Занон бояд имконият ёбанд, ки дар масоили роҳбарӣ ва қарорҳои стратегии илмӣ иштироки фаъол дошта бошанд. Ба ин васила, занон метавонанд нақши амиқ ва баробарро дар илм иҷро намоянд.

Баланд бардоштани ҷой ва мақоми зан дар оила ва ҷомеа ба рушди бемайлони ҷомеа, ба нафъи миллат имконият медиҳад. Неруе, ки зан дорад набояд инкор, балки ба пуррагӣ бояд мавриди истифода қарор гирад. Дар ниҳоят, бо эҷоди муҳити баробар ва дастгирии бештар, метавонем ба рушди илм ва таҳқиқот бо шомил шудани занон дар соҳаҳои илмӣ заминаи самарабахш ва баробарро фароҳам оварем, ки барои тамоми ҷомеа фоидаовар хоҳад буд.

Назарова Зулфия Ҷалололовна - ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Фармокология”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Халикова Саодат - раиси Шурои занони Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ