9 сентябри соли 1991, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон расман истиқлолияти давлатии худро эълон кард, ба як лаҳзаи муҳим дар таърихи кишвар табдил ёфт. Ин рӯйдоди таърихӣ оғози марҳилаи нави рушди кишварро нишон дод, ки ба он имконият фароҳам овард, ки тақдири худро мустақилона муайян кунад ва ба шукуфоии миллӣ талош кунад. Аммо роҳ ба истиқлолият ва устуворӣ осон набуд, балки талошҳо ва қурбониҳои зиёдеро талаб кард.

Истиқлолият, ба маънои аслӣ, на танҳо истиқлолияти сиёсӣ ва иқтисодӣ аст, балки ҳамчунин истиқлолияти маънавӣ ва илмӣ мебошад. Таърихи Тоҷикистон, ки аз ҳазорон сол пеш оғоз ёфтааст, бо худ орзуи озодӣ, рушди илм ва фарҳангро ҳамроҳ доштааст. Ин орзуҳо бо дастгирии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки аз рӯзҳои аввали истиқлолият нақши калидӣ дар ташаккули ҳокимияти навини Тоҷикистон доштанд, амалӣ шуданд.

Талошҳои Асосгузор сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар қатъи ҷанги шаҳрвандӣ, барқарор намудани сулҳ ва субот, инчунин қатъият ва хирадмандии ӯ ба кишвар имкон доданд, ки аз бисёр душвориҳо гузарад. Ин ҷараён на танҳо натиҷаи меҳнати пурмашаққати ӯ, балки далели хирад ва устувории миллат аст, ки барои рушди ҳамаҷониба талош мекунад.

Асосгузор сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша аҳаммияти илмро барои рушди кишвар таъкид мекарданд. Дар мулоқотҳояшон бо олимон ва шахсони маъруфи илм масъалаҳои баланд бардоштани сатҳи омӯзиши илмҳои табиӣ ва риёзӣ, ташаккули тафаккури техникӣ, дастгирии ташаббусҳои ихтироъкорӣ ва беҳтар намудани сифати тайёр кардани кадрҳои илмӣ баррасӣ мешуданд. Бо ин роҳ, онҳо ба рушди илм ва технология роҳ кушоданд ва ба навовариҳо ва пешрафти техникӣ шароит фароҳам оварданд.

Дар тӯли солҳои Истиқлолияти давлатӣ илм дар Тоҷикистон қадамҳои бузурге ба пеш гузошт. Ҳукумати кишвар барои рушди ҳамаҷонибаи илм ва беҳбуди шароити иҷтимоӣ барои кормандони соҳаи илм тамоми шароитро фароҳам овард. Бисёр пажӯҳишгоҳҳо ва марказҳои илмӣ- таҳқиқотӣ сохта ба истифода дода шуд. Ислоҳоти муҳим ба сохтори Академияи илмҳо расиданд, ки соли 2020 ба Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил дода шуд.

Аз ҷумлаи дастовардҳо дар соҳаи илм метавон ба таъсиси муассисаҳои нав оид ба масъалаҳои об, гидроэнергетика, экология, фалсафа ва ҳуқуқ, инчунин Маркази илмии Хатлон ва Маркази омӯзиши пиряхҳои Тоҷикистон ишора кард. Ин муассисаҳо нақши муҳимро дар ҳалли масъалаҳои илмӣ ва амалӣ, ки пеши рӯи кишвар қарор доранд, мебозанд. Бо вуҷуди ин, муҳим аст, ки дар хотир дошта бошем, ки илми воқеӣ ҳамеша бо масъалаҳои рӯзмарра сарукор дорад, аммо инчунин роҳҳои навро барои фаҳмиши ҷаҳон мекушояд.

Илм ва маориф дар сиёсати Ҳукумати Тоҷикистон мавқеи марказӣ доранд. Дар тӯли зиёда аз 30 соли Истиқлолияти давлатӣ беш аз 3900 муассисаҳои таҳсилоти умумӣ, аз ҷумла гимназияҳо, литсейҳо ва коллеҷҳо, инчунин донишгоҳҳо ва институтҳо сохта шудаанд. Шумораи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ аз 13 то 47 зиёд шудааст ва шумораи донишҷӯён аз 65 ҳазор то зиёда аз 220 ҳазор нафар расидааст. Ин рушд нишон медиҳад, ки миллат ба илм ва маориф аҳамияти махсус медиҳад ва инро ҳамчун роҳи асосии пешрафти иҷтимоӣ ва иқтисодӣ медонад.

Яке аз ҷанбаҳои муҳими сиёсати давлатӣ ҷалби ҷавонон ба илм ва ихтироъкорӣ мебошад. Асосгузор сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои мактаббачагон ва донишҷӯён мукофотҳо ва стипендияҳои зиёдеро таъсис додааст, ки ҷавононро ба таҳсил ва таҳқиқоти илмӣ ҳавасманд мекунанд. Соли 2022 Қонуни "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" қабул шуд, ки ба татбиқи дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот мусоидат мекунад. Бо ин роҳ, ҷавонон метавонанд дарки амиқи илм ва техника дошта бошанд ва дар рушди иқтисоди миллӣ саҳм гузоранд.

Яке аз иқдомҳои муҳимми дигар ин таъсиси Озмуни ҷумҳуриявии "Илм - фурӯғи маърифат" мебошад, ки дар Тоҷикистон бо мақсади ҷалби бештари наврасон ва ҷавонон ба омӯзиши илмҳои дақиқ ва табиӣ ташкил карда мешавад. Ин озмун, ки таҳти сарпарастии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор мешавад, ба рушди тафаккури илмӣ, тавсеаи ҷаҳонбинии техникӣ ва ташаккули маҳоратҳои навоварӣ ва ихтироъкорӣ мусоидат мекунад. Иштирокчиён дар доираи ин озмун метавонанд дониш ва маҳоратҳои худро дар соҳаҳои гуногуни илмӣ намоиш диҳанд ва аз дастовардҳои худ баҳравар шаванд. Озмун инчунин ба густариши тафаккури илмӣ ва технология дар ҷомеа мусоидат намуда, шароити муносиб барои рушди насли ҷавони олимонро фароҳам меорад.

Бо вуҷуди муваффақиятҳои назаррас, илм дар Тоҷикистон бо як қатор мушкилот рӯбарӯ аст. Яке аз вазифаҳои асосӣ ҷалби олимони ҷавон ба фаъолияти тадқиқотӣ мебошад. Норасоии мутахассисон дар чунин соҳаҳо, ба монанди зилзилашиносӣ, энергетика, биологияи молекулавӣ, генетика ва биотехнология, чораҳои фавриро барои тайёр кардани онҳо ва ҷалби онҳо талаб мекунад. Дар ин раванд, таҷдиди назар ва рушди барномаҳои таълимӣ ва тадқиқотӣ бояд як афзалияти миллӣ бошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунин зарурати ислоҳоти ҷиддӣ дар Академияи миллии илмҳо ва пажӯҳишгоҳҳои илмии онро таъкид карданд. Вай аҳамияти баланд бардоштани самаранокии таҳқиқоти илмӣ ва мутобиқати онҳо ба талаботи муосирро таъкид намуд. Барои ин Ҳукумат ният дорад комиссияи салоҳиятнокро барои таҳлили ҳамаҷонибаи фаъолияти муассисаҳои илмӣ таъсис диҳад ва пешниҳодҳои мушаххасро барои беҳтар намудани онҳо пешниҳод кунад. Ин тадбирҳо нишон медиҳанд, ки рушди илм ва технология дар сиёсати давлат афзалияти олист.

Ҳукумати Тоҷикистон аҳаммияти бузурги таҷҳизоти муосир ва лабораторияҳои илмӣ-амалиро эътироф мекунад. Дар солҳои охир сармоягузорӣ ба хариди таҷҳизоти нав ва таъсиси лабораторияҳои нав зиёд шудааст. Ин таҷҳизоти муосир ва шароити беҳтари тадқиқотӣ ба олимон ва муҳаққиқон имконият медиҳанд, ки дар сатҳи баланд таҳқиқот гузаронанд ва ба натиҷаҳои назаррас ноил шаванд. Ин сармоягузориҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар роҳи рушди илм ва технология пеш меравад ва ба ояндаи равшан умед мебандад.

Истиқлолияти Тоҷикистон асоси рушди илм ва маорифро фароҳам овард, ки дар навбати худ ба пешрафти иҷтимоӣ ва иқтисодии кишвар мусоидат мекунад. Ташаббусҳои Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати кишвар ба Тоҷикистон имкон доданд, ки бо эътимод пеш равад, ҳадафҳои стратегиро амалӣ кунад ва мушкилоти замони муосирро ҳал намояд. Илм дар ин раванд нақши калидӣ мебозад ва рушди он яке аз афзалиятҳои сиёсати давлатӣ боқӣ мемонад.

Саидзода Ҳалим Азиз – Мудири Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Имом Мираҳмади Шарофиддин-Сармутахассиси Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти АМИТ

Саидов Давлатёр Маҳмадсалимович – Мутахассиси пешбари Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Cиву се сол пеш миллати куҳанбунёду соҳибфарҳанги тоҷик ба дастоварди муқаддасу таърихӣ – Истиқлолии давлатӣ мушарраф гардид, ки ҳоло мо бо ҳисси ифтихору сарфарозӣ 33-юмин солгарди онро ҷашн мегирем. Хосияти ҳар як ҷашн, пеш аз ҳама, дар он ифода меёбад, ки моро ба таҳлилу ҷамъбаст ва натиҷагириҳои рўйдодҳои гузашта, мушаххас сохтани вазифаҳои имрўза ва чашмандозӣ ба оянда водор мекунад. Аз ин нигоҳ Истиқлоли давлатӣ барои мардуми тоҷик падидаи бемислу монанди таърихист, ки силсилаи воқеаҳои сарнавиштсозро дарбар мегирад ва бинобар ин, мо бояд онҳоро аз дидгоҳи фарохтару баландтар тақвиму тақдир намоем.

Дар ин росто, қабл аз ҳама, бояд дарк кард, ки истиқлолият волотарин ва арзишмандтарин дастоварди миллати тоҷик тайи ҳазорсолаи охир мебошад. Тоҷикистон маҳз ба шарофати истиқлол ҳамчун узви баробарҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид ва дар арсаи сиёсати ҷаҳонӣ бо ҳама вижагиҳои давлатдории муосир арзи ҳастӣ намуд.

“Роҳи таърихии тайкардаи мардуми тоҷик” ба андешаи Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон -“роҳи ҳамвору осон набуд ва ёфтани миёнроҳи тиллоӣ низ амри маҳол менамуд”. Аз нахустин қадамҳои Истиқлол доираҳои муайяни бадхоҳ бо истифода аз таҷрибаи даврони гузашта ва усулҳои озмудаи худ, бо роҳи барангехтани низоъҳои дохилӣ ва бозиҳои сиёсие, ки бар асари онҳо ҳанўз ҳазор сол пеш давлати бузурги Сомониён завол ёфта буд, тавонистанд миллати моро ба гирдоби мухолифат ва даргириҳои сиёсӣ кашида, баъдан давлати ҷавони Тоҷикистонро дучори ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ гардонанд. Дар натиҷа беш аз сад ҳазор шаҳрвандони мо ҷони худро аз даст доданд, қариб як миллион нафар иҷборан хонаву дари худро тарк карда, ба кишварҳои ҳамсоя фирор намуданд. Ҷанги таҳмилӣ ба иқтисодиёти мамлакат дар маҷмўъ беш аз 10 миллиард доллари амрикоӣ зиёни моддӣ расонид. Зарари маънавии ҷанг ҳадду ҳисоб надорад. Зиёда аз ин, миёни доираҳои сиёсии беруна ва шарикони дохилии онҳо нақшаи таҷзияи Тоҷикистон, пароканда сохтани миллат ва бо ҳамин роҳ аз байн бурдани давлатдории тоҷикон тарҳрезӣ мешуд. Вале бархилофи азму талошҳои гурўҳҳои бегонапараст, нерўҳои тундрави дохилӣ ва баъзе доираҳои манфиатдори хориҷӣ неруҳои солими ҷомеаи мо дар як муддати кўтоҳ зери парчами нангу номус ва ягонагии миллӣ ба ҳам омада, роҳи расидан ба сулҳ ва ваҳдати миллиро интихоб карданд. Баъд аз зиёда аз панҷсоли мухолифати мусаллаҳона Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба имзо расид, ки дастоварди нодиртарини тоҷикон дар даврони истиқлолият мебошад ва ҳоло таҷрибаи сулҳофарии тоҷикон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ба мактаби омўзиш табдил ёфтааст.

Тавре мебинем, даҳсолаи аввали давлатдории навини миллии тоҷикон асосан ба ҳалли масоили сиёсӣ, бозгардондани гурезагон, ҳалли масъалаҳои дар Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ муайяншуда сарф гардида, танҳо пас аз соли 2000- ум ба давлату ҳукумат муяссар гардид, ки ҷиддан ба ҳалли масоили иқтисодиву иҷтимоӣ бипардозад. Дар нимаи дуюми соли 2000-ум рӯйдоди хеле муҳимми даврони истиқлолият ба вуқӯъ пайваста, як силсила ислоҳоти иқтисодиву молиявӣ ба роҳ андохта шуд, ки он ба болоравии нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ дар тамоми соҳаҳои иқтисодиёти мамлакат ва раҳоии кишвар аз буҳрони иқтисодӣ, инчунин, беҳдошти ҳолати молиявӣ, муътадил гардидани буҷети давлатӣ ва вазъи иқтисодиву иҷтимоии кишвар мусоидат намуд. Тоҷикистон имрўз дар роҳи иҷрои 4 ҳадафи стратегӣ – раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ васаноатикунонии босуръат ва татбиқи Стратегияи миллии рушд қарор дорад.

Тоҷикон дар таърихи гузашта бо доштани ҷавонмардони худ ифтихор дошт ва дорад. Саҳифаҳои таърихии мо то имрӯз дар китобҳо нуҳуфтааст. Ҳанӯз аз қаҳрамонони шуҷои халқи тоҷик ба мисли Темурмалику Восеъ, Муқаннаву Спитамени бузург ва садҳо қаҳрамонони шуҷои Ватан сарчашма мегирад. Имрӯз ҷавонони мо низ дар пайравии гузаштагони худ барои ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва таҳқими Истиқлолияти давлатӣ камари ҳиммат бастаанд. Ташаббусҳо ва имкониятҳои фаррохи васеъи имрӯзаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нисбати ҷавонон беандоза аст. Имкониятҳои хуби илмомӯзӣ, касбомӯзӣ ва забономӯзӣ барои ҷавонон фароҳам шудаанд. Барои ҳамаи ин имкониятҳои фароҳамшуда, мутмаин аз онем, ки ҷавонони мо дучанд барои номдории номи кишвар саҳми бориз мегузоранд. Зиҳи Истиқлоли миллат, зиҳи шаҳболи устувори давлат. Истиқлоли диёр, муборакамон бод!

Дилафруз Достиева - лаборанти калони Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омузиши масъалаҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илҳои Тоҷикистон

Ба зуҳури истиқлол чун неъмати бебаҳо ва гаронмоя миллати азиятдидаву ранҷкашидаи тоҷик соҳибистиқлол гардид. Истиқлол волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст, ки дар асри 20-ум ба даст омада.

Ин неъмати бузург баробари ба даст овардан, нуру зиё, меҳру вафо, ободию озодӣ, ҳамфикрию ҳамзизтӣ ва осоиштагиву абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз оварда аст.

Истиқлолият шиносномаи ҳастии давлат, комилҳуқуқӣ ва соҳибихтиёрӣ, низоми давлатдорӣ ва бузургии миллат аст, ки сиёсати дохилию хориҷӣ, иқтисодӣ, вазъияти иҷтимоиву фарҳангии миллатро ривоҷу равнақ медиҳад. Истиқлол рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик асг, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навшита, роҳу равиши хосса вамақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ пайдо кард ва набзи давлату миллати моро ба набзи сайёра ҳамсадо месозад.

Истиқлол чун олитарин меҳмони пурфаӣзу пурсаховат бар хони кишвари тоҷикон соли1991 қадам ранҷа намуд. Ин миллати меҳмоннавоз қудуми мубораки ин меҳмони олиқадрро воло ҳисобида ба хубӣ пазируфт, Гарчанде бархе аз номуродон сараввал чун душманони қаттоли ин сарзамини афсонавӣ тобу тоқати ин рӯйдоди бузурги таърихӣ накарда миллати барӯманди тоҷикро бо ҳамдигар иғво андохтанд, ҷангҳои бародаркуш ташкил намуданд, мардуми барӯманди ин сарзаминро муҳоҷир гардониданд, мавзеъҳоро вайрон карданду тифлаконро бесаробон гардониданд, аммо ба муроди дили пуркинаашон нарасиданд, зеро ин миллати бузургро марди бузургу дунёдида, ҷаҳондону дарёдил, бохираду некқадам Президенти Тоҷикистони азиз, Эмомалӣ Раҳмон роҳбаладӣ мекунад. Бо мурури вақт ҳама душворию азиятҳо паси cap гаштанду давлат орому миллат дилшод гардид.

Бо паси cap кардани монеаву душвориҳои зиёд, мулоҳизакор будани миллат имрӯз Тоҷикистонро тамоми мамлакатҳои ҷаҳон мешиносанд. Имрӯз миллати тоҷикро тамоми дунё чун қавми бузург эътироф мекунанд. Фарзандони ин миллати барӯманд дар тамоми кишварҳои ҷаҳон дар соҳаҳои гуногун фаъолияг мебаранд. Қариб ҳамаи кишварҳои дунё робитаи дӯстию тиҷоратиашонро бо Тоҷикистон пайвастаанд, ки ин ҳама нишонаҳои бузургӣ истиқлол аст.

Имрӯз наметавон сарзаминеро номбар кард, ки Тоҷикистонро чун кишвари соҳибисгиқлол нашиносад. Имрӯз миллати тоҷик дар арафаи ҷашни 33-солагии истиқлоли миллӣ ҳамаҷониба барои ободкорӣ ва ҳамзиштии осоишта мекӯшад. Рамзҳои асосии давлати мо нишони миллӣ, парчами миллӣ, пули миллӣ мебошанд. Фарзандони миллат дар қувваҳои миллии давлати хеш адои хизмати Модар-Ватан мекунанд. Имрӯз миллати сарбаланди тоҷик бо ифтихори бузурги миллӣ аз дасговардҳои бузурги истиқлол чун иншоотҳои бузурги кишвар, сохтмонҳои НБО-и Роғун, Сангтӯдаи-1, Сангтӯдаи-2, «Роҳи мошингарди Бадахшон», «Нақби Истиқлол», «Роҳи оҳани Хатлону Кӯлоб», ифтихор дорад.

Хуҷаста бошадо иқболи тоҷик,

Ба парвози навин шаҳболи тоҷик.

Гар истиқлолаш истиқбол дорад,

Ҳумоён бод истиқлоли тоҷик.

Бузургтарин дастоварди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони Истиқлоли Тоҷикистон, ки соли 1994 сурат гирифта буд, қабули Сарқонуни ҷумҳурӣ мебошад. Сарқонун мавқеи шахсро дар ҷамъият дар мадди аввал гузошта, ки он гувоҳи сохтани давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд гардид.

Хулоса, тавассути истиқлол Тоҷикистон тоҷикони ҷаҳонро бо ҳам овард ва дари худро ба ҳаммиллатони бурунмарзӣ боз намуд. Имрӯз Тоҷикистон соҳибихтиёр аст. Самараи неки истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон - манбаи омӯзиши сулҳхоҳони ҷаҳон гашт, ки боиси ифтихори ҳар як қавми тоҷикмиллат аст. Мо бояд аз ин миллати барӯманд биболему барои боз ҳам машҳуртар гардидани он кӯшишу ғайрат намоем.

Номзади илмҳои техники Наҷибуллоҳи Рузӣ МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии АМИТ

Зану духтари тоҷикро дар ҳама давру замон бо либоси зебову шинами тоҷиконаи атласу адрас ва чакан мешинохтанду мешиносанд. Дaр рaдифи дигaр aрзишҳои фaрҳaнгию тaърихӣ, либоси миллии тоҷикӣ чун муaррификунaндa вa бaёнгaри фaрҳaнги миллии хaлқи тоҷик мaҳсуб ёфтa, бо шaрофaти сиёсaти хирaдмaндонa, тaбъу зaвқи бaлaнд, ояндaнигaрии пояндa вa меҳaнпaрaстии беҳaмтои Пешвои миллaт, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтaрaм Эмомaлӣ Рaҳмон дaр aрсaи чaҳонӣ муaррифӣ гaрдидa истодaaст. Далели арзиши воло доштани либоси миллии мо дар он зоҳир мегардад, ки соли 2018 чакани тоҷикӣ ба Феҳристи меросии ғайримоддии ЮНЕСКО шомил гардид. Арзиши атласу адрас низ, ки дар тӯли таърих вижагиву унсурҳои худро нигоҳ дошта омадааст, аз ин кам нест.

Имрӯзҳо миллaти моро дaр ҷaҳон бо либоси зебои миллӣ, бa монaнди aтлaсу aдрaс вa чaкaн, ки ҳaмчун сaрвaти нодир вa бебaҳои фарҳанги мaрдуми тоҷик, муaррифӣ гaрдидaaст, мешиносaнд. Либоси миллӣ, хусусaн, чaкaну чaкaнпӯшӣ ҳaмчун рaмзи ифодaгaри фaрҳaнги миллӣ, тaърихи куҳaн доштa, имрӯз низ бонувони тоҷик онро бо ифтихору қaноaтмaндӣ бо нигорaҳои хосси тоҷикӣ медӯзaнду мепӯшaнд.

Либоси миллии тоҷикӣ як ҷузъи фaрҳaнги бою ғaнии миллaти соҳибтaмaддуни мо бa шумор мерaвaд. Он ёдгор aз aҷдодони соҳибхирaд вa тaърихофaрaмон будa, дaр тӯли қaрнҳо зебоӣ вa ҷaззобияти худро гум нaкaрдaaст. Хушбaхтонa, бaъди бa дaст овaрдaни Истиқлоли дaвлaтӣ бо тaвaҷҷуҳи роҳбaрияти кишвaр бa эҳёи ҳунaрҳои мaрдумӣ вa тaшвиқу тaрғиби либоси миллӣ, бори дигaр ин ғaновaти фaрҳaнгӣ вa тaърихии миллaти тоҷик дaр кишвaр вa берун aз он мaҳбубият пaйдо нaмуд.

Имрӯзҳо миллaти тоҷикро дaр ҷaҳон мaҳз фaрҳaнги воло вa тaърихи пурғaновaтaш муaррифӣ месозaд. Фaрҳaнги волои тоҷикон дaр либосҳои рaнгорaнги мaрдуми он, хусусaн бонувони зебо вa зебопaрaстaш тaҷaссум ёфтaaст. Либоси миллии тоҷикӣ ифодaгaри нaзокaту мaлоҳaти бонуи тоҷик будa, дaр aқсои олaм мaҳз бо aтлaсу aдрaс вa чaкaн симои зaнҳои тоҷик мондaгор шудaaст.

Бояд гуфт, эҳтироми либоси миллӣ, ки ҷузъи aсосии фaрҳaнги олaмшулaмон мебошaд, қaрзи ҳaр як шaҳрвaнд, махсусан бонувон бa ҳисоб мерaвaд. Мо, тоҷикон хушбaхт aз он бояд бошем, ки дорои тaърихи чaндинҳaзорсолa ҳaстем вa нaқшу нигори миллии мо дaр либоси мо низ инъикос ёфтaaст.

Зaнону модaрони тоҷик дaр ҳaмa дaвру зaмон посдори оину aнъaнaҳои муқaддaси хaлқу миллaт бa шумор мерaвaнд. Вaқте сухaн aз либоси миллӣ мерaвaд, ҳaтмaн пеши нaзaр симои зaнон бо сaру либоси хоссa пеши нaзaр меоянд.

Дaр кишвaри мо нaфaреро пaйдо нaмудaн душвор aст, ки мaфтуни сеҳру ҷaззобияти aтлaсу aдрaси Суғд, чaкaни Хaтлон, гулдӯзиҳои нотaкрори минтaқaи Рaшт, aлочaву шоҳии водии Ҳисор, рaнгҳои пурҷилои куртaву тоқӣ вa ҷӯробҳои Бaдaхшон нaбошaд. Либоси миллии мо мaҳз бо ҳaмин рaнгу ҷило дaр ҷaҳон муaррифӣ гaрдидaaст.

Ногуфтa нaмонaд, ки тaшaккул вa ривоҷ додaни фaрҳaнги миллӣ дaр худшиносӣ вa руҳияи вaтaндӯстии мо нaқши муҳимму кaлидӣ дорaд. Тaрғибу тaшвиқи либоси миллӣ низ чун ҷузъи aсосии фaрҳaнг дaр руҳияи вaтaндӯстӣ, ифтихори миллӣ ва худшиносию худогоҳии нaсли ҷaвон нaқши созгор мегузорад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳояшон таъкид намуданд, ки мрӯзҳо миёни занону духтарон майл ба бегонапарастӣ зиёд мушоҳида мешавад ва бояд пеши роҳи он, ки хатари азбайнравии фарҳанги миллиро ба вуҷуд меорад, гирифта шавад. Мутаассифона, имрӯзҳо ин рукни фарҳанги миллиро бархе аз ҷавонон, махсусан занону бонувон ба назар намегиранд ва ба фарҳанги бегона тақлид менамоянд.

Пас, чаро мо бояд либоси бегонаро, ки ҳеҷ умумияте ба фарҳанги мо надорад, ба бар намоем?. Набояд фаромӯш кард, ки либоси миллӣ муаррифгар ва инъикосгари фарҳанги миллии аҷдодии мост. Дар раванди ҷаҳонишавӣ бо таъриху фарҳанг ва либоси миллии хеш тоҷикона худро ба ҷаҳониён муаррифӣ намоем.

Хурсанд Илолов - директори Филиали

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар ВМКБ

Қавли маъруфи файласуфи бузурги олмонитабори садаи бист Мартин Ҳайдеггер (1889-1976) дар бобати «бинои ҳастӣ» будани забон ҳақиқати бебаҳс аст ва ҷойи шакку тардид надорад. Воқеан, бинои пойдори ҳастии ҳар қавму миллат дар ҳамаи давру замон забони модарии ӯст, ки на танҳо таъриху фарҳанг, одобу русум, балки дар маҷмуъ асолату рисолати ҳастии он қавму миллатро дар ойинаи тамомнамояш мунъакис мекунад.

Бинои пойдору мондагори ҳастии миллати куҳанбунёди тоҷик низ бидуни шак забони ширину шевои тоҷикист. Ба ин маънӣ, устоди зиндаёд Муҳаммадҷони Шакурии Бухороӣ соли 1991 дар хусуси вазъи онрӯзаи забони модарӣ зери унвони «Забони мо ҳастии мост» китобе ба нашр расонда буд. «Забони миллат – ҳастии миллат» ном гирифтани китоби Пешвои муаззами миллат ҳам, ки ҷилдҳои якуму дувуми он (2016, 2020) саргузашти забони модарии моро бо ҳама шебу фароз аз оғози ташаккул то ибтидои асри бист дар бар мегирад, ин ҳақиқатро возеҳан таъйид мекунад.

Вале мушкил он аст, ки дар ҷаҳони муосир бақову пойдории бинои ҳастӣ, яъне забони модарии бархе қавму миллатҳои дунё бар асари сиёсатҳои нави ҷаҳонӣ ва равандҳои имрӯзаи марбут ба “ҷаҳонгароӣ” ё “ҷаҳонӣ шудан” зери хатар қарор гирифтааст. Ба баёни дигар, оташи асолатсӯзи ин сиёсату равандҳо ба бинои ҳастии қавму миллатҳои соҳибфарҳангу тамаддунофари олам низ таҳдид мекунад. Ҳамин аст, ки ба андешаи соҳибназарон ва муҳаққиқони забон дар ҷаҳони муосир танҳо ҳашт забон, яъне забонҳои чинӣ, англисӣ, испанӣ, русӣ, португалӣ, банголӣ, ҳиндӣ ва японӣ дар ҳоли рушду боландагӣ қарор доранд ва эҳтимоли қавӣ меравад, ки дар сад соли оянда 50 дар сади забонҳои зиндаи олам нобуд гардад. Натиҷаи таҳқиқи забоншиноси амрикоӣ Майкл Кравс, ки забонҳои маҳкум ба нобудиро мавриди омӯзиш қарор медиҳад, боз ҳам бештар нигаронкунанда ба назар мерасад. Ин муҳаққиқ дар заминаи таҳқиқ ба натиҷа расидааст, ки дар асри XXI ба 90 дар сади забонҳои зиндаи дунё хатари нобудӣ таҳдид мекунад.

Бино бар ин, забони модарии мо ҳам бо вуҷуди он ҳама таърихи пурифтихор ва собиқаи дерин аз шарри равандҳои ҷаҳони муосир комилан дар амон буда наметавонад. Аз ин хотир, ҳифзу нигаҳдошт ва рушду таҳкими забони модарӣ ба сифати бинои ҳастии миллат дар ҷаҳони имрӯз ба муносибату алоқамандии самимонаву содиқонаи мо ба забони модарӣ бастагӣ дорад.

Хушбахтона, Истиқлоли давлатӣ барои побарҷоию устуворӣ ва бақову пояндагии бинои ҳастии миллат, яъне забони модарии мо шароит ва имконоти мусоид фароҳам овард.

Муҳимтар аз ҳама, дар рӯзгори Истиқлоли давлатӣ забони тоҷикӣ ба сифати бинои ҳастии миллат таҳкиму устувории бештар ёфт ва мақоми воқеии расмию давлатӣ пайдо карда, дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа мавриди истифодаи густурда қарор гирифт.

Баъди ба эътидол омадани вазъи сиёсӣ ва сулҳу субот дар кишвар ва ноил омадан ба пешравиҳои назаррас дар роҳи бунёди давлати миллӣ зарурат пеш омад, ки Қонуни забон, ки пештар аз даврони Истиқлол таҳия ва ба тасвиб расида буд, мавриди бознигарӣ қарор дода шавад. Аз ин хотир, дар таърихи 5 октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатӣ» дар таҳрири нав ба тасвиб расид ва ин таърих рӯзи гиромидошти забони модарӣ муқаррар гардид, ки минбаъд ҳамасола дар мамлакат таҷлил карда мешавад.

Бояд таъкид кард, ки қонуни мазкур бар мабнои меъёрҳои мақбул ва эътирофшудаи байналмилалӣ таҳия шуда, вазъи ҳуқуқӣ, доираи корбурд ва дурнамои рушди забони давлатиро дар қаламрави кишвар дар давраи Истиқлоли давлатӣ ва шароити нави дигаргуниҳои бузурги сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ дар ҳаёти дохилӣ ва хориҷӣ танзиму муқаррар менамояд.

Бо муҳайё шудани имкону шароити бештар дар мамлакат давра ба давра барномаҳои рушди забони давлатӣ таҳия, тасвиб ва амалӣ карда шуданд. Аз ҷумла, Барномаи рушди забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020-2030, ки дар таърихи 29 ноябри соли 2020 аз тарафи Раиси муҳтарами Ҳукумати мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ба тасвиб расид, дурнамои рушди забони модариро барои даҳ соли оянда дар бар гирифта, ба татбиқи муваффақонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» равона гардидааст. Ҳадафу вазифаҳои барномаи мавриди назар асосан нигоҳ доштани асолат ва ҳувияти забони модарӣ ба сифати омили ҳастӣ ва бақои миллат дар замони мо мебошад.

Яке аз иқдомҳои муҳим дар даврони соҳибистиқлолии кишвар, дар самти арҷгузорӣ ба забону фарҳанги миллат, эҳёи дубораи номҳои таърихии ҷуғрофист, ки бар асари сиёсатҳои давр ва ҷойи худро тағйир додани қавму қабилаҳои кӯчии саҳронишин номи худро дигар кардаанд. Бидуни шак, эҳёи номҳои таърихии Суғд, Бохтар, Хуҷанд, Истаравшан, Леваканд ва ғайра на танҳо аҳаммияти забонию фарҳангӣ доранд, балки барои худшиносию худогоҳии миллӣ ва эҳёи ҳофизаи таърихӣ аз аҳаммияти фаровон бархурдоранд.

Мусаллам аст, ки дар рӯзгори имрӯз тавону иқтидори ҳар миллату мамлакат бастагӣ ба артиш ва неруҳои мусаллаҳи он дорад. Бо шарофати Истиқлол забони тоҷикӣ забони артиш ва неруҳои мусаллаҳи Тоҷикистон қарор гирифт ва имрӯз ҳама гуна расмиёт ва машқҳои низомӣ ба забони тоҷикӣ анҷом мепазирад.

Дигар аз иқдомҳои муҳимми рӯзгори Истиқлоли давлатӣ забони илм эътироф шудани забони тоҷикӣ дар қаламрави мамлакат ва таъсиси Комиссияи Олии Аттестатсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Таълифи асарҳои илмӣ дар ҳамаи бахшу соҳаҳо, бахусус, дар илмҳои табиатшиносӣ, риёзӣ ва техникӣ барои сайқал хӯрдани забони модарӣ, ҳамқадами замон рушд кардан ва ба пояи забони илми муосир расидани он беш аз пеш мусоидат менамояд.

Дар маҷмуъ, вазъу ҳолати бинои ҳастии миллати тоҷик, яъне забони тоҷикиро дар даврони Истиқлоли давлатӣ чунин метавон хулосаву натиҷагирӣ кард:

1. Забони тоҷикӣ дар даврони Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати забони расмию давлатӣ дар паноҳи давлат қарор гирифт ва ҷойгоҳи воқеии худро дар ҳамаи идораву вазоратхона ва корхонаву муассисаҳои кишвар, қатъи назар аз шакли моликият ва дар байни ҳамаи қишрҳои ҷомеа ба даст овард.

2. Муносибати аҳли ҷомеа ба забони тоҷикӣ ба гунаи мусбат тағйир ёфт ва бетафовутӣ нисбат ба ин забон, ки дар даврони шӯравӣ дар байни баъзе табақаҳои аҳолӣ камобеш ба мушоҳида мерасид, комилан аз байн рафт.

3. Забони таълифи асарҳои бадеӣ, забони матбуот ва дигар воситаҳои ахбор беҳтар гардид ва лавҳаву овезаҳои шаҳру деҳоти мамлакат бештар симои тоҷикона гирифт.

4. Номҳои аслии таърихию ҷуғрофӣ, ки дар умқи таърих ва забони мо реша доранд ва бар асари сиёсатҳои давр ё тағйири макон кардани қавму қабилаҳои саҳронишини кӯчӣ дигар шудаанд, дубора эҳё гардиданд, ки дар роҳи рушду таҳкими забон ва болобурди сатҳи худшиносию худогоҳии миллии мо аҳаммияти бузург доранд.

5. Забони тоҷикӣ ба сифати забони артиш ва неруҳои мусаллаҳи мамлакат пазируфта шуд ва иҷрои ҳама расмиёту машқҳои низомӣ ба ин забон ба роҳ монда шуд.

6. Забони тоҷикӣ дар мамлакат забони илм эълон гардид. Дар баробари ин, таъсис гардидани Комиссияи Олии Аттестатсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таълифу дифои рисолаҳои илмӣ ба забони тоҷикӣ барои ба пояи забони илми муосир расидани забони мо роҳ боз кард.

Забони тоҷикӣ дар зарфи бештар аз сӣ соли Истиқлоли давлатӣ муҳимтарин омили ваҳдат ва сарҷамъии миллат гардид ва бори дигар матлаби бинои ҳастӣ ва бақову пойдории миллат будани забонро ба ваҷҳи аҳсан ба исбот расонд.

Ҳосили сухан, даврони Истиқлоли давлатӣ ва бунёди давлати миллӣ воқеан рӯзгори таҳкиму побарҷоии бинои ҳастии миллат - забони тоҷикӣ маҳсуб мегардад, ки дар амри пешрафту боландагӣ, бақову пойдорӣ, устуворию мондагорӣ ва ба марҳалаи нави рушд ворид шудани он нақши Пешвои миллат ва Сарвари давлати тоҷикон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон меҳварӣ арзёбӣ мешавад.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Зиндагиро дар ҳар давлат бидуни Истиқлолият тасаввур кардан имконнопазир аст. Истиқлол орзуву ормони ҳар миллату халқ аст, ки тамоми муборизаҳо ва талошҳои башарият баҳри ба даст овардани он сурат гирифтааст. Халқи тоҷик дар таърихи тамаддуни ҷаҳонӣ аз ҷониби бузургтарин чеҳраҳои сиёсату илм, маърифату ҷомеашиносони дунё ба ҳайси як миллати соҳибхирад ва ватандӯсту озодхоҳ эътироф ва шинохта шудааст, ки дар тамоми марҳилаҳои тараққиву пешрафти ҷомеа барои озодӣ ва бунёди давлати соҳибистиқлоли худ пайгирона талош меварзад.

Истиқлолият нишонаи ҳувият ва озодӣ, ифтихор ва номус, рамзи саодат ва шарти бақои миллати соҳибихтиёру соҳибдавлати тоҷик мебошад. Барои тоҷикон танҳо пас аз солҳои тӯлонӣ, 9-уми сентябри соли 1991 муяссар гардид, ки ба ҷаҳониён аз оѓози марҳилаи нави сарнавиштсозу таърихии худ, яъне: эълон шудани соҳибистиқлолии давлати воқеӣ башорат диҳанд. Бинобар ин, ин рӯз ба ҳар сокини мамлакат азизу муборак маҳсуб меёбад ва ин рӯзест, ки ҷашни бузургу муқаддаси тоҷикон Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо рӯҳияи бесобиқаи идона, шодмониву сурури мимиллӣ, тантанаҳои самимонаи васеъ ва хотирмон бо шукургузорӣ аз даврони соҳибистиқлолӣ ва озодии миллӣ истиқбол мегардад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки барҳақ наҷотдиҳанда ва меъмори воқеии истиқлолият мебошанд, ин падидаи нодири таърихиро чунин арзёбӣ менамояд: “Истиқлолият волотарин ва боарзиштарин дастоварди миллати тоҷик дар масири даҳ асри охир мебошад. Даврони Истиқлолият бароямон имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрӯзу ояндаи миллат ва пешрафти минбаъдаи кишвари азизамонро ба сӯи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ интихоб намоем. Соҳибистиқлолӣ имкон фароҳам овард, ки давлат масъалаҳои марбут ба имрӯзу фардои худро ҳаллу фасл намуда, ба марҳалаи созандагию бунёдкорӣ қадам гузорад». Бо ташаббус ва иқдомҳои бузурги Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар солҳои соҳибистиқлолӣ Ватани мо симои наву замонавӣ гирифта, дар тамоми манотиқи кишвар, аз ҷумла Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, Суғд ва Хатлон корҳои созандагию бунёдкорӣ авҷи тоза пайдо кард.

Истиқлолият рамзи олии ватандорӣ, бузургтарин неъмати давлатсозию давлатдории мустақил, созандагӣ, азму талошҳои фидокоронаи расидан ба истиқлолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро омӯзонда, меъёрҳои ҷомеаи шаҳрвандиро таҳким бахшид ва дар як вақт ҳаёти озодонаи ҳар фард ва олитарин дараҷаи бахту саодати воқеии миллатро таъмин намуд. Истиқлолият нишонаи барҷастаи пойдории давлат, бақои миллат, рамзи асолату ҳувият, идеалу ормонҳои таърихӣ, шиносномаи байналмилалӣ ва шарафу эътибори ба ҷаҳони мутамаддин пайвастани кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон мебошад.

Тоҷикистон маҳз ба шарофати истиқлолият ҳамчун узви баробарҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид ва дар харитаи сиёсии ҷаҳон бо ҳама хусусиятҳои давлатдории муосир арзи ҳастӣ намуд. Истиқлолиятро давлати Тоҷикистон чун меросбари тамаддуни бузург, ганҷинаи бебаҳои илму маърифат, макони неъматҳои моддӣ ва боигариҳои табии истиқбол мекунанд, ки ҳамаи ин мояи сарфарозию ифтихори ҳар як соҳибватан аст. Бо шукри соҳибистиқлолӣ мо ба арзишҳои олии инсонию шаҳрвандӣ ба монанди дӯстию ҳамдилӣ, ваҳдати миллӣ, созандагию сулҳ арҷ мегузорем ва онро чун гавҳараки чашм ҳифз менамоем. Истиқлолият, ифтихори бузурги соҳибватанӣ, масъулияти бузурги ватандорӣ, сарчашмаи хушбахтию хушрӯзӣ ва сарбаландиву сарсабзии тамоми мардуми кишвар аст.

Кормандони Филилали Агентии аминяти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ВМКБ, бо истифода аз фурсат, тамом мардуми шарифи Тоҷикистонро ба муносибати 33-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон табрик ва муборакбод менамоянд.

Хурсанд Илолов-директори Филиали

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар ВМКБ

Истиқлолият ва озодӣ барои мо рамзи ҳақиқии ифтихор аз шукуфоии Ватан ва ватандӯстӣ мебошад. Аз ҷумла, ба шарофати ин дастовард, яъне ба даст овардани истиқлолият, миллати тоҷик таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти азизамон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муваффақиятҳои назаррасе ноил гардид, ки дар таърихи халқи мо ҳамтои худро надоранд.

Оғози соли 1991 баъд аз пошхурии давлатҳои иттиҳоди шӯравӣ дар Тоҷикистони азизамон гирдоби ҷанги марговари шаҳрвандӣ ба вуқӯъ гирифтор шуд, тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ фалаҷ гардид ва давлатро бӯҳрони амиқи шадиди сиёсӣ фаро гирифт. Ҳазорҳо бинову корхона харобу валангор ва миллионҳо нафар сарсону саргардон ва бесарпаноҳ шуданд, ки ин омил ба шароити таълиму тарбия низ таъсири манфӣ расонд ва қисме аз муассисаҳои таълимӣ хароб гардиданд.

Ба бахти миллати тоҷикон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти кишвар мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омаданд, ки 16 ноябри соли 1992 дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ Раиси Шӯрои Олӣ ва сипас, Президенти кишвар интихоб шуданд ва бо ҷасорату ҳисси баланди ватандӯстӣ ба майдони корзор ворид шуда, чандин маротиба ҷони хешро дар хатар гузошта, бо мухолифин дар лаҳзаҳои ҳассос ҳамсуҳбат гардидаву баҳри таъмини сулҳу субот дар кишвар пайваста талош намуданд.

Раванди сулҳи тоҷикон худ воқеаи беназир аст, ки сабақҳои арзишманди он на танҳо дар дохили кишвар, балки дар саросари ҷаҳон мавриди истиқбол ва омӯзиш қарор гирифт. Истиқлол ормони ҳазорсолаи миллати тоҷик буд, ки он баъди ҳазорсолаҳо ҷомаи амал пӯшид ва имрӯз Давлати тоҷикон дар байни ҷомеаи ҷаҳонӣ соҳиби обруву эътибор ва нуфуз гардид.

Истиқлолияти давлатӣ барои мо имкон дод, ки баҳри ҳифзи забон, таърих ва фарҳанги ниёгони худ аҳамияти махсус диҳем. Чунки забони миллии мо ифодакунандаи таърих ва саргузашти миллат, воситаи муҳими вуҷудияти миллати тоҷик баҳри дарки ҳувияти ӯ дар тӯли асрҳо ба шумор меравад. Хушбахт фардест, ки бо вуҷуди сахтиву мушкилиҳо лаззати соҳибихтиёрӣ ва соҳибистиқлолиро дарк намояд. Ҳимоя ва пуштибонии ҳамин арзишҳои баланди маънавӣ рисолати таърихии ҳар як шаҳрванди бонангу номуси кишвари азизамон мебошад, зеро дӯстдорӣ ва парастиши ватан муҳимтарин вазифаи шаҳрвандӣ ва қарзи фарзандии ҳар як сокини мамлакат, бахусус, наврасону ҷавонон мебошад.

Бо боварӣ метавон гуфт, ки ҳар як олиму омӯзгор ба қадри Истиқлолият, Ватан ва арзишҳои миллӣ мерасанд ва ҳамеша барои ободии меҳани худ кӯшиш ба харҷ медиҳанд. Пешвои муаззами миллат дуруст моро ҳушдор дода таъкид месозанд: «Истиқлолиятро соҳиб шудан ҳанӯз кам аст; онро ҳифз намудан, пуштибонӣ кардан, тақвият бахшидан ва ҳамчун арзиши муқаддастарини давлату давлатдорӣ дарк намудан ва пос доштан зарур аст».

Аз замонҳои қадим халқи тамаддунофари тоҷик ба омӯзиши илму дониш таваҷҷуҳи зиёд дошта, бузургони илму адаб ба монанди Абуабдуллоҳи Рудакӣ, Абдулқосим Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Аҳмади Дониш, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Абулқосим Лоҳутӣ, Муъмин Қаноат, Лоиқ Шералӣ, Носири Хусрав, Гулназар Келдӣ ва дигарон дар инкишофи илм дар сарзамини тоҷик хидматҳои бузург кардаанд.

Ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ инчунин, барои тавсеяи тафаккури техникии насли наврас солҳои 2020 - 2040 “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эълон карда шуд. Боварии комил дорем, ки ин иқдом ба рушди тафаккури техникӣ ва тавсеяи ҷаҳонбинии илмии ҷомеа такони ҷиддӣ мебахшад.

Барои бештар ҷалби наврасон ва ҷавонон аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикистон-Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст», «Илм-фурӯғи маърифат» ва ба ифтихори 115-солагии академик Бобоҷон Ғафуров соли 2023 озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикон» — оинаи таърихи миллат» эълон карда шуд.

Бо назардошти пешрафти рӯзафзуни илму техника дар ҷомеаи муосир раванди дигари ислоҳоти соҳаи илму маорифро аз бар намудани донишҳои муосир, азхудкунии фанҳои дақиқ, вусъат додани раванди ихтироъкориву навоварӣ дар ҷодаи илмҳои дақиқ, азхудкунии технологияи инноватсионӣ ва ҷорӣ кардани онҳо дар истеҳсолот, пайваста омӯхтани забонҳои хориҷӣ ва рушди тафаккури техникии ҷомеа, бахусус насли ҷавон, омӯзиши таҷрибаи байналмилалӣ, мутобиқ кардани нақшаву барномаҳои таълимӣ ба талаботи бозори дохиливу ҷаҳонии меҳнат ва гузариш ба меъёрҳои ҷаҳонии таҳсилот, бо усулҳои инноватсионӣ ба роҳ мондани пажӯҳишҳои илмӣ, баланд бардоштани нишондиҳандаҳои рушди неруи инсонӣ, татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ ва таҳқиқи масъалаҳои иқтисоди рақамӣ фарогир аст.

Дар замони соҳибистиқлолӣ илми тоҷик низ рушд ёфта, ҳамкориҳои илмӣ бо аксар кишварҳои хориҷӣ роҳандозӣ шудааст, ки муҳаққиқони тоҷик дар асоси шартномаҳои тарафайн баҳри татбиқи натиҷаҳои амалии дастовардҳои илмиашон фиристода мешаванд. Муҳаққиқони варзида аз ҷониби Ҳукумати ҷумҳурӣ пайваста ҳавасманд гардонида мешаванд. Таъсиси Ҷоизаи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи илм ва техника ва Ҷоизаи ба номи Исмоили Сомонӣ, аз ҷумлаи ин иқдомҳост, ки ҳамасола ба олимони ҷавон супорида мешавад. Барои олимону омӯзгорони фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ ҷоизаи махсуси давлатӣ таъсис дода шуд, ки ҳар сол 15 нафар беҳтаринҳо метавонанд соҳиби он гарданд.

Маҳз бо дастгири ва пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 майи соли 2017, №270 Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таъсис дода шуд. Мақсади асосии Марказ ташкил ва гузаронидани таҳқиқоти илмии бунёдӣ ва амалӣ дар самтҳои омӯзиши масъалаҳои маводшиносӣ, истеҳсоли мавод, технология ва таҷҳизоти нав, иқтисодиёт, технологияҳои инноватсионии дорушиносӣ, дорусозӣ ва пизишкӣ, технологияҳои компютерӣ, инчунин татбиқи дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот, таҳия ва татбиқи лоиҳаҳои инноватсионии барои рушди мамлакат муҳим, омода намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ мебошад.

Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар самти татбиқи натиҷаҳои илмӣ дар истеҳсолот пайваста корбари намуда ба як қатор дастовардҳо ноил гаштааст.

Бояд қайд намуд, ки олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пайваста мақолаҳои илмии худро дар маҷаллаҳои бонуфузи ҷаҳон ба нашр расонида ва дар конфронсҳои давлатҳои хориҷа ширкат варзида илми тоҷикро муаррифи намуда истоданд, ки гувоҳи аз рушди илм дар давраи истиқлолият медиҳад.

Бояд ҳамагӣ ба қадри талошу заҳматҳои Пешвои миллат бирасем, шукргузори аз замину фазову ҳавои меҳану сарзамини хеш кунем ва ҳама ҳамдилу яктан гашта дар ободонии ин диёри ҳамешасабз ва хурраму зебо заҳмат ба харҷ диҳем.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии н.и.т., Раҳимов Фирӯз Акбарович

“Ояндаи Тоҷикистоназ фаъолияти омӯзгор ва рушди илму маориф вобастагии зиёд дорад. Дар хотир бояд дошт, ки танҳо миллати босавод метавонад насли соҳибмаърифату донишманд ва кадрҳои арзандаи давронро ба воя расонад, пеш равад ва дар ҷомеаи мутамаддин мақоми арзандаи худро пайдо намояд”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре, ки ҳамагон хуб медонем ва ҳамзамон беш аз пеш эҳсос менамоем, дар замони муосир мавқеи муассисаҳои таҳсилоти миёнаи асосӣ дар иртибот бо оила ва тарбияи ахлоқии наврасону ҷавонон аз муносибати дӯстонаи волидайн, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории судманди онҳо шуруъ гардида, ҳамзамон ба раванди тарбияи ахлоқӣ таъсири бештару беҳтари худро мерасонад, ки боиси таҳсину офарин аст.

Чунки тибқи мушоҳидаҳо дар раванди таълиму тарбияи фарзанд пеш аз ҳама муносибати хубу ғамхоронаи дуҷониба ниҳоят муҳим буда, инкишофи фарзанд ва инчунин дунёи маънавии ӯро бештар аз пештар рушд мебахшад. Беҳуда нест, ки педагоги маъруфи рус А. С. Макаренко ҳанӯз дар замони зиндагонии хеш, аз он ҷумла дар ин хусус чунин гуфта буд:“Аввалин таҳкурсии тамоми хулқу атвор, рафтору кирдор, ҳиссиёт, фикру андеша ва шуури бача дар оила гузошта мешавад ва он ҷо ташаккул меёбад”.

Зеро, таъмини фазои хуби солиму маънавӣ дар оила яке аз омилҳои муҳим дар самти инкишофи ахлоқӣ ва равонии фарзанд маҳсуб меёбад. Бо мақсади ба вуҷуд овардани чунин муҳити мусбат ва мусоид бояд ҳар якузви оила дар асоси донишҳои педагогикаи оилавӣ кӯшишу ғайрати хешро ба харҷ диҳанд, ки дар замони ҷаҳонишавӣ тақозои айём аст.

Аз ҷониби дигар, масоили мазкур волидайнро маҷбурмесозад, ки ҳамеша ва дар ҳар давру замон бештар масъулиятнок бошанд. Зеро онҳо асоси ба вуҷуд омадани муҳити солим дар оила буда, тарзи муносибату муоширати онҳо умуман гирем барои ҳамаи фарзандон ҳамчун намунаи ибрат ва инчунин пайравӣ хидмат менамояд.

Чунки аксарияти фарзандон дар хонавода ҳамеша фаъолияти калонсолон ва рафтору кирдори аҳли оилаашонро рӯз аз рӯз мушоҳида намуда, онро ҳамчун объекти тақлид ва сармашқи фаъолияти хеш қарор медиҳанд ва тамоми хислат ва тарзи фаъолияти содиркардаи онҳоро баъзан мавридҳо такрору тақлид низ менамоянд, ки ба вуқуъ пайвастани ин падидаҳо аз эҳтимол дур нест.

Аз ин лиҳоз, волидайнро зарур аст, ки ҳамеша тарзи рафтору кирдор ва суханронии худро хуб донанду ботамкин ва инчунин тариқи хело ҳам нағз фаҳмонидан ба рафтори эшон эродҳояшонро баён намоянд, то ин ки дар минбаъда онҳо чунин рафторҳои номатлубро дар ҷомеа ва ё худ дар байни аҳли оила ва дар ҳузури ёру дӯстонашон содир накунанд.

Хулласи калом, аз ин лиҳоз ҳангоми тарбияи атфол ва умуман гирем ҳамаи фарзандонамон дар хонавода тамоми талаботро ба инобат гирифта, пас аз он ба онҳо бо роҳҳои насиҳат ва инчунин тариқи пешбурди корҳои фаҳмондадиҳӣ сару кор гирифтан аз манфиат холӣ нахоҳад буд, ки ин омил боиси масъулияти бештар мебошад.

Ба пиндори мо баръакс волидон ва омӯзгорон муваззафанд, ки пеш аз ҳама тарзҳои рафтори нек, гуфтори нек ва пиндори накӯю тарғибу ташвиқи намунаҳои хуби ахлоқӣ ва меҳнатдӯстиро дар вуҷуду замири поку беолоиши фарзандони худ ҷой карда ва ҳамзамон онро дар мадди назари худ ҷилвагар созанд ва таҳти назорати мунтазам қарор диҳанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки яке аз педагогҳои маъруфи замони гузашта В. А. Сухомлинский басо ҳамбамаврид қайд кардааст, ки “Солҳои кӯдакӣ, ки мо онро давраи хурсандӣ, давраи беғамӣ, бозию афсонаҳо меҳисобем, сарчашмаи орзуҳои ҳаётӣ мебошад. Маҳз дар ҳамин синну сол асоси ҳисси хештаншиносӣ ташаккул меёбад. Аз он чизе, ки кӯдак дар солҳои хурдӣ аз олами атроф дарк намудааст, аз он чизе, ки ӯро ба гирякунӣ водор сохтааст, аз ҳамон чиз шахсияти ӯ вобаста аст”.

Ҳамин тавр, шахсияти фарзанд дар ҷараёни муҳит ва муоширати солим ташаккул меёбад. Ин падида ниҳоятан имкон фароҳам меорад, ки аксар ҳаводиси мухталифи ба вуқуъ пайваста хуб фаҳмида шаванд ва инчунин тарзи дуруст бартараф намудани онҳо амалӣ карда шавад.

Зеро тавассути муошират ҳиссиёти манфӣ бароварда мешавад, ки дар натоиҷи он шахсияти фарзанд дар оила низ муътадил ташаккул ёфтан мегирад. Ҳамзамон ба воситаи муоширати солим метавон аксар нофаҳмиҳоро, ки дар бархе ҳолатҳо дар байни аъзоёни оила пайдо мешаванд, ки дар баъзе мавридҳо бартараф намуданашон низ боиси пешравӣ дар ташаккули шахсият мегардад.

Бояд қайд кард, ки самарабахшии тарбияи ахлоқиро дар оила ин муносибатҳои эмотсионалӣ мебошад. Ин гуна муносибатҳо аъзоёни оиларо бо ҳамдигар мепайвандад, боварӣ ва меҳру муҳаббаташонро боз ҳам устувортар мегардонад. Маҳз ҳамингуна муҳити гарму солими оилавӣ сарчашмаи хушбахтиҳои ҳамаи фарзандон мебошад.

Чунки тарбияи оилавӣ, ин на танҳо тарбияи фарзандон, инчунин худтарбиякунии волидон низ мебошад. Волидон он сифатҳои волои ахлоқиро, ки худ надоранд, пас онро дар замири фарзандонашон ташаккул дода наметавонанд.

Дар муҳити оила, дар иҳотаи волидайн, бобову бибӣ, холаву тағо, аммаю амак, бародару ҳоҳари калонӣ ва хешовандони дурру наздик ба камол расидани фарзандимконият медиҳад бовар намояд, ки ӯ яккаву танҳо нест, зеро наздиконаш ӯро дӯст медоранд ва инчунин ҳурмату эҳтиром мекунанд ва ҳамзамон ӯро муҳофизат ҳамменамоянд. Дар самти ташаккулёбии боварию эътимоди фарзанд ба одамони атроф, муҳитиоилавӣ басо ҳам муҳим аст, ки он ҳамчун як заминае баҳри тарбияи хештаншиносӣ, худогоҳӣ, ватанпарастӣ мегардад.

Ташаккули шахсият масоили ниҳоят муҳим буда, аз волидайн ва калонсолон масъулияти басо ҷиддӣ ва инчунин кори ҷонию ҳаррӯзаи басо ҳам мураккабро тақозоменамояд. Аз ин рӯ, бояд падару модарон ва инчунин дигар калонсолон ҷиҳати дуруст муошират кардан ба ҳамаи фарзандон ҳамеша омода бошанд ва инчунин лаҳзаҳои асоситаринро дар рушд ва ташаккулёбии шахсият ҳеҷ гоҳ бояд аз даст надиҳанд.

Нуктаи муҳимтарин шиносоӣ доштани падару модар бо мақсад ва муҳтавои Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон“Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” ба ҳисоб меравад, ки он бояд ҳамчун асос ва ҳатман ба инобат гирифта шавад.

Дар маҷмуъ, бояд қайд кард, ки аҳли илму маорифи кишвар ҳамаи гуфтаҳои хирадмандонаву инсонсолорона ва нишондодҳои Паёмҳои ҳарсолаи Пешвои миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба Парлумони мамлакат бояд дастури амали ҳамешагии худ қарор диҳанд ва ҳамзамон фаромӯш насозанд, ки соҳаи маориф ҳамчун яке аз соҳаҳои афзалиятноки миллӣ ва чашми бинои ҳама кас дар шароити муосир нақши басо ҳам муҳим ва барозандаи худро дорад.

Алишер Раҳимзода, н.и.ф.м, директори Институти математика ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ

Раҳмонов Бахтовар, н.и.ф.м, мудири шуъбаи муодилаҳои дифференсиалии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ.

Август 13, 2024 09:12

ДУШАНБЕ, 13.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Давоми садсолаҳои охир масъалаҳои назария ва амалияи конститутсионализм мушкилоти мубрами рушди ҷомеа буданд ва боқӣ мемонанд. Солҳои охир масъалаҳои умумии назарияи конститутсионализм муҳокима ва хусусияти хоси он муайян карда мешавад: ҳукмронии қонун, тақсимоти ҳокимият, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои шахс, роҳҳои татбиқ ва ҳимояи онҳо, тартиботи демократӣ ва ғайра.

Яке аз шартҳои муҳимтарини рушди пешрафтаи давлатҳо ва ҷомеаҳои демократӣ конститутсионализм бо равишҳои зиёди назариявӣ-консептуалӣ ва амалии он мебошад. Он аз ҷониби ҷомеа ҳамчун асоси бунёдии пас аз сегонагии давлати демократӣ, рушди низоми сиёсӣ, ҳамбастагии ҳокимияти давлатӣ, ташкили сохторҳои институтсионалии ҷомеаи шаҳрвандӣ эътироф ва қабул карда мешавад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба арзишҳои низоми демократӣ рӯй оварда, эъмори давлати соҳибистиқлолро пеш гирифтааст. Соҳибистиқлолии давлат, пеш аз ҳама, аз рушди устувори сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии ҷомеа аз самаранокии қонунгузории ҷумҳурӣ вобастагӣ дорад. Пас аз соҳибистиқлолии Тоҷикистон дар таърихи халқи тоҷик давраи нави инкишофи давлатдорӣ оғоз гардид. Аз ҳамин давра сар карда, дар ҷомеаи навбунёди давлати тоҷикон равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳоти сиёсию ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангиву маънавӣ ва эҳёи арзишҳои миллӣ оғоз ёфтанд.

Албатта, барои аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ба расмият даровардани истиқлолияти давлатӣ ва таъмини таҳкими ваҳдати халқу миллат, пеш аз ҳама, қабули Қонуни асосии давлат зарур аст. Соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон ва инкишофи мустақилонаи минбаъдаи он дар тамоми соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа дигаргуниҳои амиқро рӯи кор овард. Дар ҷомеа ақидаю андешаи давлати ҳуқуқбунёду демократӣ, таҷзияи ҳокимият, гуногунандешию бисёрҳизбӣ, соҳибихтиёрии халқ, эътирофи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эътирофи имкон доштани мавҷудияти моликияти хусусӣ ба сифати шакли баробарҳуқуқии моликият ва ғайра, ки дар маҷмуъ андешаи машрутиятро (конститутсионализмро) ташкил медиҳанд, рӯ ба ҳастӣ ниҳодаанд. Дар раванди таҳия ва қабули Конститутсия бояд, ки халқи ҷумҳурӣ имкони ифодаи озодонаи фикру мулоҳизаро нисбат ба арзишҳои конститутсионӣ дошта бошанд. Таклифу дархостҳои шаҳрвандон то қадри имкон воқеан дар матни конститутсия ифода ёбад ва сохти конститутсионии пешбинишуда усулҳои демократии ташкили ҳокимияти давлатӣ, бунёди ҷомеаи шаҳрвандиро ҳадаф қарор диҳад.

Дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёди давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва ягона калидӣ буда, дар рушди низоми сиёсии ҷумҳурӣ, ҳамбастагии шохаҳои ҳокимияти давлатӣ ва ташкили сохторҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки маҳаки асосии конститутсионализм мебошанд, нақши асосӣ бозидаанд.

Таҳаввулоти мураккаби сиёсӣ дар ҷаҳон дар охири асри ХХ ба Тоҷикистон, ки ба сӯи истиқлолият қадамҳои аввалин гузошта буд, таъсири манфӣ расонд. Дар ин давра ҷумҳурӣ ба низои дохилӣ гирифтор шуд, ки ба парокандагии миллат ва парокандагии давлатдории Тоҷикистон таҳдид мекард.

Дар натиҷаи низоъҳои дохилӣ асосҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва идеологии ҷомеаи Тоҷикистон хароб гардида, фаъолияти корхонаҳои истеҳсолӣ қатъ гардида, ҳокимияти давлатӣ фалаҷ гардида, дар мамлакат беқонунӣ ва беҳуқуқӣ ба вуҷуд омад, ки боиси мушкилоти ҷиддӣ гардид. Дар чунин вазъияти душвор ҳадафи ягонаи роҳбарияти мамлакат дар он замон наҷот додани мардуми тоҷик аз нобудшавӣ ва муътадил гардонидани вазъи сиёсии мамлакат буд. Ҳама дарк мекарданд, ки ин масъала танҳо тавассути ташкили мақомоти нави давлатӣ, аз ҷумла ҷорӣ намудани интихоботи конститутсионӣ ҳал карда мешавад. Ин раванди нави сиёсӣ буд ва дар муддати кӯтоҳтарин даъват кардани сессияи XVI ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ояндаи давлат ва миллатро муайян кард.

Бо вуҷуди вазъияти мураккаби сиёсӣ дар ҷумҳурӣ, дар иҷлосия қарорҳои муҳими тақдирсоз қабул гардида, масъулияти ояндаи халқи тоҷик ва давлати мустақили Тоҷикистон ба дӯши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузошта шуд, ки якдилона Раиси Шурои Олии ҷумҳурӣ интихоб шуданд. Аз ин лаҳза давраи муътадил шудани вазъи сиёсии мамлакат оғоз меёбад ва дар муддати кӯтоҳ натиҷаҳои самарабахши он зоҳир шуданд.

Пешвои миллат дар лаҳзаҳои аввали роҳбарӣ тамоми неруву тавонашонро баҳри барқарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ равона намуда, ба самти қабули қонунҳое, ки барои расидан ба ин ҳадаф мусоидат мекарданд, қадамҳои устувор гузоштаанд.

Махсусан, дар ҷараёни ҷаласаҳои иҷлосия, аз ҷумла масъалаҳои қабули қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз қабили Қонун «Дар бораи гурезаҳо», «Дар бораи эълони 26 ноябри соли 1992 Рӯзи сулҳ ва ризоияти миллии мардуми Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Герби давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тақвияти ҷавобгарии ҷиноятӣ барои ҷиноятҳои вазнин алайҳи саломатӣ ва ҳаёти шаҳрвандон, ҳуқуқҳои молумулкии онҳо ва хароб кардани асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки ба равандҳои муътадилсозӣ дар давлат мусоидат карданд.

Ҳамчунин бо мақсади хотима додан ба низоъҳои дохилӣ, пешгирии вайроншавии асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии давлат, нигоҳ доштани сулҳу субот, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории гурӯҳҳои алоҳида ва ҳизбҳои сиёсӣ бо назардошти принсипҳои гуманизм санади меъёрии ҳуқуқӣ «Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноятӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар ноҳияҳои мухолифин аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 ҷиноят ва амалҳои ғайриқонунӣ содир кардаанд», қабул карда шуд. Инчунин 74 санади дигари ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва як изҳороти дорои хусусияти муҳими таърихӣ қабул шуданд.

Пас аз анҷоми ҷаласа 12 декабри соли 1992 Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мардуми мамлакат ҳамчун кафили соҳибихтиёрӣ ва тамомияти давлати Тоҷикистон бо барномаҳои стратегӣ ва мақсаднок барои муътадил гардонидани вазъи мураккаби сиёсии мамлакат ва рушди муназзами бахшҳои гуногун муроҷиат намуданд.

Дар ин муроҷиатнома, аз ҷумла иброз гардид, ки барои ҳар давлати соҳибистиқлол масъалаҳое, аз қабили навсозии асосҳои қонунгузории Тоҷикистон, такмил додани он тибқи ҳуқуқи байналмилалӣ, таъсиси асосҳои давлати нави демократӣ, ки бо принсипи волоияти қонун танзим карда мешаванд, таъсиси артиши миллӣ, ҳифзи сарҳади давлатӣ, ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ, барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ бо мамлакатҳои ҷаҳон муҳим мебошанд.

Барои амалӣ намудани қарорҳои дар ин иҷлосияи таърихӣ қабулшуда ва вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти Тоҷикистон дар назди мардуми ҷумҳурӣ гузошта шуда буданд, ки дар асоси онҳо Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нави рушд ворид шуда буд, мамлакат бояд ислоҳоти конститутсиониро суръат бахшад. Қабули Конститутсияи давлати нави мустақил бояд арзишҳои сатҳи байналмилалиро ба назар гирад, зеро қабули Конститутсияи нав барои ҷумҳурӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарин буд ва пешрафти ҷомеа ва ташкили сохтори нави ҳокимият, пеш аз ҳама, дар асоси қабули Конститутсияи нав имконпазир буд.

Зарурат ва аҳамияти қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бунёди давлатдории миллӣ аз ҷониби Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид шуд. Аз ҷумла, дар муроҷиатнома гуфта мешавад: «Заминаи ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистонро нав кардан, онро мутобиқи меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такмил додан ва барои таъсиси давлати нав — давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштан зарур аст».

Бояд иброз намуд, ки таҳия ва муҳокимаи лоиҳаи Конститутсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон воқеан пас аз иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оғоз гардида, натиҷаи татбиқи қарорҳои таърихии он гардид.

Илова бар ин, бояд гуфт, ки ғояи давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, дар иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун самти стратегии рушди ҷомеаи Тоҷикистон эълон карда шуд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки он замон Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон буданд, баъди анҷоми ин иҷлосияи таърихӣ борҳо изҳор доштанд, ки давлати Тоҷикистон ҷонибдори ин ғояи таърихӣ мебошад. Аз ҷумла, дар изҳороти худ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд: «Мо борҳо гуфтаем ва такрор ба такрор мегӯем, ки мо тарафдори бунёди давлати демократӣ ҳастем, ки бар волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст ва муносибати мо ба арзишҳои умумибашарӣ мувофиқат мекунад».

Дар сессияи XVII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 августи соли 1993 «Дар бораи таъсиси Комиссия оид ба омодасозии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд ва бо ин роҳ ба таҳияи лоиҳаи Конститутсия такони қавӣ дода шуд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ифодаи олии яке аз арзишҳои гаронбаҳои умумиинсонӣ — озодии инсон мебошад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ 19 марти соли 1993 изҳор доштанд: «Мо набояд фаромӯш кунем, ки озодии инсон асоси ҷомеаест, ки дар он волоияти қонун ҳукмронӣ мекунад. Маҳз озодии инсон шакл ва мундариҷаи соҳибихтиёрии миллӣ ва давлатиро муайян мекунад ва давлат дар пешбурди озодиҳои инсон нақши асосиро ба уҳда мегирад».

Комиссия таҳти роҳбарии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар он вақт манфиатҳои миллӣ ва зарурати муътадил кардани вазъи сиёсии ҷумҳуриро ба назар мегирифт. Инчунин фаъолияти ин Комиссия ба суръат бахшидани таҳияи Конститутсия, ки ҳуқуқ ва озодии инсон ва шаҳрвандро ҳамчун арзиши олии ҳуқуқ ва озодӣ эълон ва эътироф мекард, такон дод.

Конститутсия маълум аст, ки ҳуҷҷати сиёсӣ буда, ҳадафҳои стратегӣ дорад ва асосҳои ҷомеа ва давлатро муайян мекунад. Ин хусусияти муҳими Конститутсия аз он вобаста аст, ки он ба талаботи ҳар як давраи нави таърихӣ то чӣ андоза ҷавобгӯ аст. Яке аз ҳадафҳои муҳими қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон мутобиқ гардонидани меъёрҳои Конститутсия ба талаботи муосир ва пеш аз ҳама, бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ буд. Дар гузориш дар сессияи 48-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид 30 сентябри соли 1993 Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунин изҳор доштанд, ки «Тоҷикистон ҳоло дар таҳияи лоиҳаи Конститутсияи нав кор карда истодааст, ки дар он ҳамаи масъалаҳои марбут ба таъмини ҳуқуқу озодиҳои ҷудонопазири инсон ва шаҳрванд баррасӣ карда мешаванд».

Ба ибораи дигар, ҳангоми таҳияи Конститутсия роҳбарияти сиёсии мамлакат дар навбати аввал меъёрҳоеро ба назар гирифтанд, ки метавонанд манфиатҳои миллии ҷомеаи нави Тоҷикистонро дар ҳама гуна вазъияти душвор инъикос намоянд, инчунин истиқлолият ва ваҳдати конститутсиониро амалӣ намоянд. Дигар масъалаҳои муҳим низ бояд ба ворид шудани Тоҷикистон ба арсаи сиёсии ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақил ва субъекти комилҳуқуқ мусоидат мекарданд.

Ҳамаи ҷаласаҳои гурӯҳи корӣ оид ба таҳияи Конститутсия, ки масъалаҳои татбиқи воқеии соҳибихтиёрии давлат ва пешрафти ҷомеаро баррасӣ мекарданд, таҳти сарпарастӣ ва бо иштироки Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор гардиданд.

Сарвари давлат якчанд хусусиятҳои асосии Конститутсияи нави Тоҷикистонро муайян намуда, пешниҳодҳои муфид манзур намуданд, ки аз ҷониби Комиссияи конститутсионӣ ва гурӯҳи корӣ тасдиқ гардид. Ин пешниҳодҳо се ғояи асосӣ ва афзалиятнокро дар бар мегирифтанд:

Якум, «Конститутсия дар асл ҳуҷҷати ҳуқуқӣ мебошад. Дар айни замон Конститутсия муҳимтарин ҳуҷҷати сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ мебошад, ки ҳам идеалҳо ва ҳам арзишҳои ҷомеаро инъикос мекунад ва инчунин барои расидан ба ҳадафҳои гузошташудаи давлат ва рушди миллӣ замина фароҳам меорад.

Дуюм, «Конститутсия ҳуҷҷати ҳуқуқие аст, ки иштироки бевоситаи мардумро дар қонун дар интихоби шакли ҳокимияти сиёсӣ, таъсис ва фаъолияти мақомоти олии давлатӣ, инчунин масъулияти онро дар назди мардум мустаҳкам мекунад».

Сеюм, «Конститутсия инчунин ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро муайян мекунад ва доираи татбиқи онҳоро танзим мекунад».

Илова бар ин, таъкид шуд, ки ин масъалаҳо бояд ба Конститутсияи нав бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ-сиёсӣ, миллӣ, динӣ ва фарҳангии ҷумҳурии мо дохил карда шаванд. Дар ин марҳилаи рушди ҷомеаи мо вазифаи асосӣ ва муҳимтарини мо бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявӣ буд.

Идеяи қабули Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки шароити махсуси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии мамлакати моро ба назар мегирад, аҳамияти бузурги фарҳангӣ дошт. Ин нуқтаи назар исбот мекунад, ки конститутсияи ҳар давлат хусусияти миллӣ дорад, зеро:

— аввалан, ин ҳуҷҷат бо назардошти вазъи ҷумҳурӣ қабул карда мешавад;

— дуюм, ба ифода ва ҳимояи манфиатҳои миллӣ мусоидат мекунад;

— сеюм, ба татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар шароити мушаххаси таърихӣ мусоидат менамояд.

Дар арафаи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати ҳуқуқии демократӣ ва давлати дунявӣ ҳамчун консепсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон муаррифӣ гардид. Ин консепсияи давлати навтаъсис бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷомеаи мо муаррифӣ шуда, ҳамзамон бунёди давлати миллии демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявиро дар шароити Тоҷикистон пешбинӣ мекард. Консепсияи давлати дунявӣ бо волоияти қонун, ки имрӯз ҳам амалӣ шуда истодааст, аз як тараф, арзишҳои эътирофшудаи ҷомеаи ҷаҳониро пурра инъикос мекунад, аз тарафи дигар, шакли ифодаи манфиатҳои миллии мо аст.

Дар баробари консепсияи давлати демократӣ, ки ба принсипи волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, инчунин идеяи ҷорӣ намудани принсипи давлати иҷтимоӣ пешниҳод карда шуд. Таҷрибаи конститутсионии ҷаҳонӣ исбот мекунад, ки давлати ҳуқуқии демократӣ аҳамияти иҷтимоӣ дорад ва кӯшиш мекунад, ки мушкилоти иҷтимоиро ҳал кунад. Аз ин рӯ, дар конститутсияҳои мамлакатҳои демократӣ идеяи давлати иҷтимоӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, одатан дар қисми аввали Қонуни асосӣ мустаҳкам карда мешавад. Бо назардошти ин таҷрибаи ҷаҳонӣ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон алоҳида таъкид намуданд, ки «мақомот умедворанд, ки консепсияи чунин давлат, ки мо онро идеали иҷтимоии худ мешуморем, ба бахшҳои аввали Конститутсияи нави Тоҷикистон дохил карда мешавад».

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни таҳияи лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон борҳо изҳор доштанд, ки ҳуқуқи инсон бояд яке аз қисмҳои муҳимтарини Конститутсияи нави мо бошад. Сарвари давлат таъкид намуданд, ки ҳуқуқи инсон масъалаи муҳим аст ва «ҳоло онҳо дар маркази таваҷҷуҳи тамоми ҷаҳон қарор доранд, бахусус дар таъсиси кишварҳои мутамаддин ва пешрафта».

Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар арзишҳои умумиинсонӣ, аз ҷумла гуногунандешии сиёсӣ низ муқаррар шудаанд. Зимни суханронӣ дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин нуқтаи муҳимро дар ин масъала таъкид намуданд: «Гуногунандешии сиёсӣ — яке аз арзишҳои мост».

Масъалаи дигари муҳим дар таҳияи Конститутсия ба аҳолӣ фаҳмондани мазмуни лоиҳаи Конститутсия ва фаҳмидани афзалияти он дар муҳити ҳуқуқии давлат мебошад. Таҳти роҳбарии гурӯҳи корӣ бо ҷалби ҳуқуқшиносон, ходимони намоёни давлатӣ ва ҷамъиятӣ, коршиносони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва зиёда аз 50 намояндаи ҷомеа, инчунин мансабдорони давлатӣ оид ба шарҳи муқаррароти Конститутсия ба аҳолии ҷумҳурӣ корҳои азим анҷом дода шуданд. Дар маҷмуъ, аҳолии мамлакат ба лоиҳаи Конститутсия, ки барои муҳокимаи ҷамъиятӣ пешниҳод шуда буд, зиёда аз ҳашт ҳазор пешниҳод ва дархост манзур намуданд.

Пас аз муҳокимаи ғайринавбатии лоиҳаи Конститутсия дар моҳҳои апрел ва июни соли 1994, аксарияти шаҳрвандони ҷумҳурӣ лоиҳаро дастгирӣ карданд ва омодагии худро барои гузаронидани ислоҳоти конститутсионӣ ва қабули Конститутсия ҳарчи зудтар изҳор намуданд. Дар ин замина, дар асоси изҳороти сиёсии Президент муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки аз ҷониби Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 1993 дастгирӣ гардид, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ислоҳоти конститутсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 20 июли соли 1994 қарор қабул кард, ки Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ба иҷро дароварда шавад.

Бояд гуфт, ки барои тақвияти истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва ваҳдати халқи Тоҷикистон Конститутсияи соли 1994 боэътимодтарин омил ва санади ҳуқуқии ташаккули давлатдории миллӣ мебошад. Агар ба инобат бигирем, ки тибқи назарияҳои навтарини иҷтимоӣ баробари унсурҳои асосии ташаккулдиҳандаи миллат (умумияти ҳаёти иқтисодӣ, ҳудуди ягона ва хусусиятҳои муайяни равонӣ), инчунин зарурати давлатдории миллӣ низ махсус қайд мегардад, аҳамияти фавқулода ва бузурги Конститутсия дар таҳкими пояҳоя иҷтимоию иқтисодӣ, ҳуқуқӣ ва мафкуравии давлати навистиқлоли тоҷикон тавассути тағйирнопазир эълон шудани натанҳо шакли идора, балки моҳияти ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ, демократӣ ва иҷтимоии давлат ба таври барҷаста аён мегардад.

Воқеан, ҷавобгӯи демократия будани ин ё он конститутсия аз мундариҷаи демократӣ доштани он бармеояд. Қабл аз ҳама, Конститутсия бояд ба рушди мунтазаму устувори ниҳодҳои бунёдии демократӣ мусоидат кунад, ки интихоботи озоду шаффоф, интихобӣ будани ашхоси мансабдор, озодии афкор, дастрасӣ ба сарчашмаҳои алтернативии иттилоот, ҳуқуқҳои умумии шаҳрвандӣ, мухторияти иттиҳодияҳо (ҳизбҳои сиёсӣ, гурӯҳҳо аз рӯи манфиат, ҷамъиятҳои шаҳрвандон ва ғайра) ба онҳо дохиланд. Ғайр аз ин, ҳуқуқҳои асосӣ, мувозинати манфиатҳо, ҳисоботдиҳӣ, намояндагӣ, мусолиҳакорӣ, идоракунии пурсамар, баровардани қарорҳои босалоҳият, шаффофият ва ошкорбаёнӣ-омилҳое мебошанд, ки аз рӯи сабт ва кафолати таъмини онҳо дар қонунҳои асосӣ инкишофи демократӣ бебозгашт хоҳад шуд. Ҳатто аз рӯи ин назария метавон бо гузашти солҳо ба Конститутсияи Тоҷикистон баҳои мусбат дод. Новобаста аз муҳлати хеле кӯтоҳи қабули Конститутсия ниҳодҳои бунёдии демократӣ дар Тоҷикистон рушди муътадил пайдо кардаанд, чунончӣ, вакилони халқ бо иштироки мушоҳидони дохиливу хориҷӣ мегузаранд. Озодии сухан тавассути шабакаи васеи воситаҳои ахбор ва матбуоти хусусӣ амалӣ шуда, сензура ва таъқиб барои танқид тибқи Конститутсия (моддаи 30) манъ аст.

Аз ҷумла, моддаи 1-и ин Қонун, ки мақоми қонуни конститутсиониро дошт, пешбинӣ мекард, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Комиссияи таҳияи Конститутсияи нав дар натиҷаи муҳокимаи ҷамъиятӣ таҳия шудааст, аз ҷониби раъйпурсии умумихалқӣ тасдиқ карда шуд. Ҳамин тариқ, пас аз баҳсҳои тӯлонӣ Комиссияи конститутсионӣ масъулияти таърихиро дарк намуда, таҳлили воқеӣ анҷом дод ва тавсия дод, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба раъйпурсии умумихалқӣ пешниҳод карда шавад. Тибқи натиҷаҳои раъйпурсии умумимиллӣ, лоиҳаро зиёда аз 87 фоизи иштирокчиён дастгирӣ карданд. Ҳамин тавр, бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳифаи нав дар таърихи давлатдории Тоҷикистон оғоз ёфт.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуҷҷати муҳимтарини таърихи нави тоҷикон буда, барои гузариш ба марҳилаи нави таърихии волоияти қонун ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ гузоштааст. Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати муҳимтарин ва шиносномаи миллат аҳамияти таърихиро нигоҳ медорад.

Тавре ки дар суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XXI Шурои Олӣ таъкид гардид: «Конститутсияи мо – қонуни давлати мустақил, ки ваҳдати миллати моро таъмин менамояд, абадӣ хоҳад буд».

Бо қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон, равандҳои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ тибқи қонунгузорӣ, тартиби таҳия, қабул ва эътибор пайдо кардани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, низоми онҳо, инчунин тартиби бақайдгирии давлатӣ муайян шуданд.

Ҳамзамон татбиқи ҳадафҳо, банди асосӣ ва меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки кафолати истиқлолият ва рушди ҷомеа мебошанд, аз кори самарабахш ва талошҳои мақомоти давлатӣ, шахсони мансабдор, хизматчиёни давлатӣ, шаҳрвандон ва тамоми ҷомеа вобаста мебошад. Дар гузориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласаи якуми Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 7 апрели соли 1995 омадааст: «Ҳоло ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон вазифаи аввалиндараҷаи худро дар он мебинам, ки кафолатҳои дар Конститутсия эълоншуда ба шиорҳои холӣ табдил наёбанд, балки ба воқеият табдил ва амалӣ гарданд». Конститутсия ғояҳо ва усулҳои пешрафтаи миллӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлати демократӣ, волоияти қонун, дунявият ва тақсимоти ҳокимият, кафолати пурраи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, гуногунандешии сиёсӣ ва идеологиро дар бар мегирад.

Бояд таъкид кард, ки Конститутсияи мамлакат, ки таҳти роҳбарии оқилонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи хеле мураккаб ва ибтидоии ташаккули давлатдории мо таҳия ва қабул гардидааст, дастоварди бузург аст. Ин ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ барои инкишофи конститусионализм ва амалӣ намудани ҳадафҳои неки миллати мо буда, барои пайдоиши дигаргуниҳои куллӣ дар ҷомеа заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошта, самтҳои минбаъдаи рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлатро муайян кардааст.

Конститутсияи Тоҷикистон барои марҳилаи нави таърихӣ – гузариш аз давлати сотсиалистӣ ба давлати ҳуқуқӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошт. Инчунин он барои рушди устувори давлат, муътадил гардонидани вазъи сиёсӣ ва таъмини амнияти ҷамъиятӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ, таҳкими тартиботи ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд замина гузошт.

Бешубҳа, қабули Конститутсия дастоварди бузурги мардуми мо дар роҳи таъсиси давлатдории нав мебошад, ки ҳамзамон дар нигоҳ доштани сулҳу суботи пойдор, ваҳдати миллӣ, инчунин дар ташаккули ниҳодҳои гуногуни ҷомеаи шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон нақши муҳим мебозад.

Хусусияти муҳими Конститутсия дар он аст, ки он аз як тараф қонуни асосии давлат ва аз тарафи дигар, қонуни асосии ҷомеа мебошад, ки ба мақоми халқ ҳамчун ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ ва дорандаи соҳибихтиёрӣ такя мекунад.

Дар маҷмуъ, Конститутсия ҳамчун қонуни олии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷамъиятиро муайян намуда, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ танзим менамояд ва дар таърихи навини он – бо риоя ва ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, дар баробари ин, ба масъалаи фароҳам овардани шароити мусоид барои сатҳи муносиби зиндагии аҳолии мамлакат диққати махсус дода мешавад. Инчунин бояд таъкид кард, ки ба ин ҳуҷҷат аз ҷониби коршиносони хориҷӣ ва ватанӣ баҳои баланд дода шудааст.

Ин санади олии меъёрӣ инчунин асосҳои сохторҳои иҷтимоиро, аз қабили иқтисодӣ, дунявӣ, маънавӣ ва шахсӣ муқаррар мекунад ва аз ин рӯ, на танҳо давлат, балки институтҳои он низ бояд барои татбиқи ғояҳои Конститутсия тамоми чораҳои заруриро андешанд.

Бо қабули Конститутсия ҳамаи такягоҳҳои давлат, ки ҳолати воқеии давлатро инъикос мекунанд ва рушди сиёсӣ, иҷтимоӣ — иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва динӣ — маънавии ҷомеаро таъмин мекунанд, дар сатҳи зарурӣ ташаккул, рушд ва мустаҳкам карда шуданд.

Конститутсия халқро ҳамчун ифодаи соҳибихтиёрӣ ва ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ эътироф мекунад, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро ҳамчун кафолати танзими солими муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад ва волоияти қонунро барои танзими дурусти ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад.

Конститутсияи ҷумҳурӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф мекунад, дахлнопазирии ҳуқуқҳои табиӣ, аз ҷумла ҳаёт, шаъну шарафро эълон мекунад ва давлатро вазифадор мекунад, ки ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрвандро эътироф, риоя ва ҳимоя кунад. Бо мақсади татбиқи ин меъёри конститутсионӣ ва принсипи байналмилалии инсондӯстӣ аз соли 2003 ҳукми қатл нисбат ба занон боздошта шуд ва аз соли 2004 ба ин ҷазо мораторий эълон карда шуд, ки кафолати пурраи ҳимояи ҳуқуқи инсон ва шаҳрвандро ба ҳаёт исбот мекунад.

Ҳамчунин дар зиёда аз сӣ соли истиқлолияти мамлакати мо Қонун «Дар бораи авф» бо ташаббуси Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади татбиқи меъёрҳои башардӯстона нуздаҳ маротиба қабул карда шуд. Дар сатҳи ин ҳуҷҷати сиёсӣ истифодаи консепсияи тақсимоти ҳокимият бори аввал ҳамчун нишондиҳандаи муҳими мавҷудияти демократия татбиқи ҳокимияти давлатиро дар асоси тақсимоти он ба шохаҳои қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ осон кард.

Ҳанӯз дар ҷараёни таҳияи Конститутсия Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади таъмини иҷрои Конститутсия ва таъмини волоияти он ҷонибдори таъсиси мақоми мустақили назорати конститутсионӣ дар Тоҷикистон – Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.

Дар робита ба ин, ба Конститутсия моддаи алоҳида дар бораи Суди Конститутсионӣ, сохтор ва фаъолияти он илова карда шуд.

Дар давраи истиқлолияти мамлакат бо супориши Президенти ҷумҳурӣ чор барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ қабул карда шуд, ки охирин дар марҳилаи татбиқ қарор дорад. Ин барномаҳо ба ташаккули мақомоти назорати конститутсионӣ ва системаи судии ҷумҳурӣ дар маҷмуъ мусоидат карданд.

Бо дастгирии Президенти мамлакат 17-18 сентябри соли 2015 дар Душанбе ба муносибати 20-солагии Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон конфронси байналмилалӣ дар мавзуи «Адолати конститутсионӣ – кафолати волоияти Конститутсия» баргузор гардид, ки дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон суханронӣ намуданд.

Дар ҷараёни конфронс масъалаҳои мубрами марбут ба Конститутсия ва конститутсионизм, фаъолияти мақомоти назорати конститутсионӣ оид ба ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон, иҷрои санадҳои судҳои конститутсионӣ, назорати конститутсионӣ ҳамчун воситаи таъмини волоияти қонун муҳокима шуданд. Ва мавқеи Суди Конститутсионӣ оид ба масъалаҳои бевосита бо фаъолияти он алоқаманд аз ҷониби коршиносон ва олимони ватанӣ ва хориҷӣ баррасӣ ва муҳокима карда шуд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар суханронӣ изҳор доштанд, ки «дар Конститутсия таваҷҷуҳи махсус ба нақш ва ҷойгоҳи ҳокимияти судӣ дар Тоҷикистон, аз ҷумла Суди Конститутсионӣ тасодуфӣ нест. Аввалан, мақомоти назорати конститутсионӣ дар системаи ҳокимияти давлатӣ ва судии ҳамаи давлатҳои мутамаддин ҷойгоҳи муҳим доранд ва бидуни мавҷудияти чунин мақомот, сухан дар бораи механизмҳои солими боздоштан ва мувозинати байни шохаҳои ҳокимияти давлатӣ номувофиқ аст.

Дуюм, таъсиси Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи демократия ва моҳияти ҳуқуқии давлати Тоҷикистон буда, мавҷудияти чунин мақомот ифодаи амалии хоҳиши ҳокимият ва миллат барои ташаккули ҷомеаи одилона мебошад.

Дар навбати худ, ташаккули ҷомеаи адолатпарвар бе мақомоти судии мустақил, салоҳиятдор ва дар асоси қонуни ҳокимияти судӣ, аз ҷумла бе мақомоти назорати конститутсионӣ ғайриимкон аст».

Қабули Конститутсияи нави Тоҷикистони мустақил ташкили низоми самараноки ҳуқуқии идоракунӣ талаб кард. Сохторҳои давлатӣ, низоми судӣ ва ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ аз нав ташкил шуданд ва ислоҳоти идоракунии давлатӣ оғоз ёфт, ки то ҳол идома дорад. Дар робита ба ин, механизми ҳамкории шохаҳои қонунгузорӣ ва иҷроияи ҳокимият такмил дода шуда, ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти иҷроияи маҳаллӣ бо институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ тавассути муҳокимаи қарорҳо ва иҷрои онҳо таъмин карда шуд.

Мувофиқи Конститутсия дар давраи истиқлолият давлат ва ҳукумати мамлакат барои таъмини мақоми олии қонун, тақвияти раванди демократикунонӣ дар ҷомеа, баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқии аҳолӣ ва пешгирии ҳама гуна қонуншиканиҳо чораҳои муассир андешиданд.

Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон махсусият ва хусусияте дорад, ки барои бунёди давлати муосири демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштааст ва дар ҳуқуқшиносии муосир қисми ҷудонашавандаи қонунҳои сатҳи баланд эътироф шудааст:

— аввалан, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ки аз ҳуқуқҳои табиии инсон бармеоянд ва аз ҷониби давлат кафолат дода мешаванд. Тоҷикистон қувват ва дахлнопазирии ин ҳуқуқу озодиҳоро эътироф намуда, масъулияти давлатро барои риоя ва ҳимояи онҳо муқаррар менамояд;

— дуюм, мустақилияти ҳокимияти судӣ ҳамчун механизми асосии кафолати ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд. Танҳо суди мустақил метавонад ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро аз дахолати дигарон самаранок муҳофизат кунад;

— сеюм, волоияти Конститутсия бар тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Ягон қонун ё санади дигар наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё пурра кунад ва пеш аз ҳама, хилофи меъёрҳо ва муқаррароти он бошад. Конститутсия якҷо бо ҳуқуқи асосии табиӣ низоми ҳуқуқии мамлакатро ташкил медиҳад ва ба ташкили тартибе равона шудааст, ки дар он қонун танзимгари муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад;

— чорум, афзалияти воситаҳои байналмилалӣ. Ин хусусияти волоияти қонун ба ҳамгироии Тоҷикистон ба ҷаҳони муосир нигаронида шудааст ва тибқи меъёрҳои воситаҳои ҳуқуқии байналмилалӣ қонунгузории миллӣ имрӯз бунёди демократӣ ва иҷтимоӣ ва рушди давлатро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ таъмин менамояд.

Бояд гуфт, ки дар таҷрибаи ҷаҳонии рушди давлатҳои миллӣ стандартҳо ва моделҳои ягонаи конститутсионизм вуҷуд надоранд, ки дар ҳама давлатҳо ва муносибатҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ ва иқтисодӣ тағйир меёбанд.

Аз ин рӯ, тасодуфӣ нест, ки конститутсияи ислоҳот, инчунин ислоҳоти самтҳои гуногуни идоракунии давлатӣ дар Тоҷикистон ба самтҳои дигар баробаранд, яке аз хусусияти калидии он таҳқиқи ҷанбаҳои таърихӣ-сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, инчунин дигар хусусиятҳои зуҳуроти сиёсӣ-ҳуқуқӣ, қонуният ва институтҳои рушди низоми сиёсӣ мебошад, ки дар байни онҳо конститутсионизм ҷойгоҳи махсусро ишғол мекунад. Дар ин раванд оид ба ошкор кардани хусусиятҳои миллии он, аз нав тасаввур кардани моҳияти иҷтимоӣ- сиёсӣ, тағйир додани он дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятӣ дар асоси принсипи тақсимоти ҳокимият ва таъмини ҳамкории мақомоти давлатӣ бо сохторҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, инчунин ба масъалаҳои фароҳам овардани шароите, ки зиндагии шоиста ва рушди озодии инсонро таъмин менамояд, диққати ҷиддӣ дода мешавад.

Хулоса, бо гузашти солҳо аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, рушди низоми қонунгузории ҷумҳурӣ, идоракунии ҳокимияти давлатии мо ҳарчи бештар саҳми арзанда ва калидии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рушди конститутсионализм дар Тоҷикистон эҳсос карда мешавад. Дурустиву саривақтӣ, муҳимияту арзишмандии санадҳои қабулнамудаи ҳамонвақта, ки ба ояндаи дурахшони Тоҷикистони демокративу ҳуқуқбунёд, дунявиву ягона санги асос гузошт, пояҳои истиқлолияту ваҳдати миллиро дар Тоҷикистон мустаҳкам намуда, ба ояндаи дурахшон раҳнамун сохтааст.

Маҳкам МАҲМУДЗОДА, академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор,
Ҳуқуқшиноси шоистаи Тоҷикистон

(Ба истиқболи 9 сентябр-Рӯзи Истиқлоли давлатӣ)

Дар таърихи башарият бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо ваҳдат ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни- давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст, ин ваҳдат аст. Ваҳдат дар назар як вожаи одӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвандгари инсонҳо ва васлкунандаи таърих мебошад.

Хушбахтона, бо мурури сипарӣ гардидани ҳазорсолаҳо ва дастёбӣ ба давлатдории навин марҳалаи муҳими таърихи тоҷикон падид омад. Яъне, пас аз торикиҳову тирагиҳои замон, тоҷикон соҳиби давлати мустақил гардиданд. Дар сарзамин Сулҳ барпо шуд. Ваҳдат ба вуҷуд омад. Таърих эҳё гардид, ки акнун, айёми нумуву камолоти дигарбораи миллату давлат фаро расид.

Вақте ки сухан аз Ваҳдати миллӣ ва сулҳу созандагӣ меравад, пеши назар симои – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон падидор мегардад.

Бо омадани Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар арсаи сиёсат муборизаи қувваи некӣ бар бадӣ, сулҳ бар ҷанг оғоз ёфт. Ин абармарди шарифном миёни аҳли ҷомеа нахустин сухани худро аз сулҳ оғоз намуд. Ба ҳайси раиси Шурои Олӣ миёни ҳамватанон иброз намуд, ки “Ман оғози кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд ва дунё мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то ин ки вазъро ором намоем. Ман дар ин роҳ ҷонамро дареғ намедорам”.

Дар воқеъ таҷрибаи сулҳу ваҳдатофарии миллати тоҷик, ки бе шак дар ин раванд ва оғозу ибтикори он саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят бузургу арзишманд аст, миллату давлати мо огаҳанд ва мардуми азизи Тоҷикистон хурду калон имрӯз ба ин неъматҳо арҷ мегузоранду хидматҳои наҷибу бузурги Пешвои муаззами худ – Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳеҷ ваҷҳ фаромӯш намесозанд.

Оре, мардуми тоҷик аз нахустин рӯзҳои фаъолияти фарзанди барӯманди тоҷик, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк мекарданд, ки зери сиёсати некбинонаву хирадмандонаи Роҳбари худ онҳо ба ояндаи умедбахшу пурсаодат мерасанд. Мардуми тоҷик дар замиру афкор ва амалу андешаи неку созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон инсонеро дарёфт, ки воқеан фарогири меҳру шафқат, ҷавонмардиву шуҷоат, некбиниву покдилӣ, қавииродагиву ҷасурӣ буду, ҳамеша аз бародариву ватандӯстӣ ва ватанхоҳиву сулҳу ваҳдат сухан мекард. Ҳаёти воқеӣ ин амалҳои неку созандаро собит месозад.

Дар ин масир пайғоми саодатовар барои миллати тоҷик ин баимзорасии Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон буд, ки оғози шукуҳу шукуфоӣ ва рушду равнақи давлату миллатро замина гузошт. Аз ин рӯ, набояд фаромӯш сохт, ки ташаббускори асосии баимзорасии санади таърихиву сарнавиштсоз ва меъмори кохи бегазанди оштиву баҳамоии миллат маҳз шахсияти бузурги ҷаҳонӣ ва фарзанди асили миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд.

Воқеан, дар идомаи кору фаъолияти пурсамар ва арзишманди худ, Пешвои муаззами мо бо ҷаҳду талошҳои пайвастаашон суханонашонро содиқона ва собитқадамона исбот намуданд ва имрӯз таҳти роҳбарии бевоситаи ин шахсияти мондагори таърихӣ пояҳои давлатдорӣ, заминаҳои низоми ҳуқуқӣ, нахустин Конститутсияи халқӣ қабул шуданд.

Боиси таъкид аст, ки раҳоӣ ёфтан аз вартаи номатлуби ҷанги шарвандӣ ва ба сулҳу ваҳдат расидани тоҷикон дар як муддати кӯтоҳи таърих диққати ҳазорон коршиносону аҳли ҷомеаро ба худ ҷалб намудаасту имрӯзҳо ин таҷрибаи ибратомези таърихӣ мавриди омӯзиши ҷаҳониён қарор дорад.

Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили муттаҳидсозандаи тамоми мардуми Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки бо истифодаи арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷахонӣ эътирофшуда, дар ҷумҳуриамон таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шавад ва барои беҳтар гардидани сатҳи зиндагии мардум, ободӣ ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид муҳайё гардад.

Ба ибораи дигар, Ваҳдати миллӣ ва истиқрори сулҳ ба он мусоидат намуд, ки дар даврони истиқлолият мо монеаҳоро бартараф намуда, роҳро дар самти рушди иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар кушоем. Аз ин рӯ, дар баробари зина ба зина амалишавии барномаҳои ҳадафҳои стратегӣ-таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати мамлакат Ваҳдати миллӣ пойдор гардида, Истиқлоли давлатӣ бештару беҳтар рушд намуд. Маҳз ин ду омил сабаби воқеии пойдории кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва мардуми бофарҳанги ӯст.

Аз ҷониби дигар, раванди имрӯзаи шаклгирии низоми нави ҷаҳонӣ бар он далолат мекунад, ки кулли дунё ва ободии он вобаста ба сулҳу ваҳдат аст. Дар ҷомеае, ки дар он сулҳу ваҳдат пойдор аст, ҳеч гоҳ осебе намерасад. Мо бо камоли тафохур, итминони комил ва бо азму иродаи қавӣ, ҳисси баланди худшиносии миллӣ, ҳувияти воло қайд мекунем, ки Ваҳдати миллии тоҷикон намунаи олии ҳамдигарфаҳмӣ ва сулҳофаринӣ, на танҳо дар минтақа, балки дар саросари ҷаҳон дониста шудааст. Зеро, беҳуда нест, ки таҷрибаи ваҳдатофаринӣ ва сулҳи тоҷиконро ниҳодҳои сиёсии ҷаҳони муосир меомӯзанд.

Мо Тоҷикистони навинро бе ному кору пайкори Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳаргиз тасаввур карда наметавонем. Ин ҳақиқатест бебаҳс ва воқеиятбунёд. Ин ҳақиқатест, ки саодати халқи тоҷикро, эҳёву шукуфоии мардуми тоҷикро таҷассум менамояд. Маҳз бо шарофати азму талошҳои пайгирона ва иқдомҳои бунёдкоронаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сарзамини азияткашидаи мо сулҳи пойдор ва ваҳдати миллӣ ба вуҷуд омад. Аз ин дидгоҳ мардуми шарафманди кишварро зарур аст, ки баҳри пойдории сулҳу субот ва Истиқлоли комили давлати азизамон сидқану содиқона заҳмат кашанд ва ҳифзи арзишҳо ва ормонҳои миллиро ба ин васила таъмин намоем.

Шукуфон бод Тоҷикистони азиз бо Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон!

Ходимони илмии Маркази мероси

хаттии АМИТ Шодиҷони Рамазон, Меҳриддин Ғиёсӣ

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дигаргуниҳои ҷиддиеро ба вуҷуд овард, ки ба тамоми ҷабҳаҳои ҳаёт, аз ҷумла ба илму маориф дахл доранд. Пас аз ба даст овардани соҳибихтиёрӣ, мамлакати мо ин соҳаҳои муҳимро фаъолона тараққӣ дода, дарк намуд, ки гул-гулшукуфоии ояндаи давлату миллат маҳз аз илму маориф вобастагӣ дорад.

Дар давоми 33 соли истиқлоли давлатӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон худро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун ҷумҳурии демократӣ, мустақил, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муаррафӣ намуда, бо аксар кишварҳои дунё ва созмонҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ муносибатҳои дипломатӣ ва ҳамкорӣ барқарор намудааст. Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон аъзои як қатор созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва фароминтақавӣ ба монанди СММ, САҲА, Созмони Конфронси исломӣ, ЭКО, Созмони Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Ҳамкориҳои Шанхай ва ғ. мебошад.

Падидаи муҳими дигар дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин қабул гардидани пешниҳодҳо дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ин пешниҳодҳо бо сарварии Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва дарки баробариву ҳамкории судманд дар сатҳи байналмилалӣ манзур гардиданд.

Махсусан, дар соҳаи об аз ҷониби Сарвари давлат ин ташаббусҳо – Соли байналмилалии оби тоза (соли 2003), Даҳсолаи амалиёти байналмилалии «Об барои ҳаёт» (солҳои 2005-2015), Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013) ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», солҳои 2018-2028 пешниҳод гардиданд, ки Созмони Милали Муттаҳид онҳоро дастгирӣ ва доир ба онҳо қатъномаҳо қабул намуд. Бояд зикр кард, ки ташаббуси Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», солҳои 2018-2028 22 марти соли 2018 оғоз гардида буд. Ба ин муносибат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 72-юми СММ суханронӣ намуда, таъкид карданд, ки масъалаи об ва таъмини он яке аз масъалаҳои муҳими инсоният ба шумор рафта, фаъолияти дастҷамъона ва муносибати ҷиддиро тақозо менамояд. Илова бар ин соли 2025 эълон гардидани “Соли ҳифзи пиряхҳо” яке аз таббусҳои дигари ҷаҳони Пешвои миллат дар ин самт мебошад.

Даҳсолаи аввали истиқлолият давраи оғози лоиҳаҳои бузург оид ба навсозии инфрасохтори илмӣ буд. Институтҳои нави илмӣ-таҳқиқотӣ барпо карда, бо техника ва технологияӣ ҳозиразамон таъмин гардиданд. Ба масъалаи муҳайё кардани шароити кор барои олимони ҷавони умедбахш диққати махсус дода шуд. Ҳазорон нафар донишҷӯён барои идомаи таҳсил дар хориҷи кишвар грантҳои давлатӣ дарёфт карда, ба онҳо имкон дода шуд, ки таҷрибаи пешқадами ҷаҳониро аз худ кунанд ва ба ватан баргарданд ва онро ба манфиати Тоҷикистон татбиқ намоянд.

Маориф ва илм ба тараккиёт кишвар такони бузург бахшид. Ҳукумати мамлакат муҳимияти сармоягузорӣ ба насли наврасро дарк карда, ба ислоҳоти фаъол дар соҳаи маориф шурӯъ кард. Мактабҳо, донишгоҳҳо ва марказҳои нави илмӣ кушода шуданд, ки ҳазорон ҷавонон имкони таҳсили гирифтани таҳсили ва минбаъд дар пешрафти миллат саҳм гузоранд. Таҳқиқоти илмие, ки аз ҷониби Ҳукумати мамлакат дастгирӣ мешавад, боиси навоварӣ дар соҳаҳои гуногуни саноат гардида, ба таҳкими рақобатпазирии ҷумҳурӣ дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат намуд.

Дар системаи маориф ислоҳоти куллӣ ба амал омад. Барномаҳои таълимӣ нав карда шуда, ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ карда шудаанд. Дар ҷумҳурӣ якчанд донишкадаҳои нав пайдо шуданд, ки онҳо на танҳо дар миқёси кишвар, балки дар миқёси байналхалкӣ хам шуҳрат пайдо карданд. Ин муассисаҳои таълимӣ ба минбари таҳқиқотӣ инноватсионӣ ва конструкторӣ табдил ёфтаанд, ки ммлакати мо бо натичаҳои онҳо фахр карда метавонад.

Маблағгузорӣ ва ҳавасмандсозиҳои дигари давлатӣ барои соҳаи илм яке аз масъалаҳои асосӣ буда, Ҳукумати мамлакат ба он таваҷҷуҳи ҳамешагӣ зоҳир менамояд ва онро бо дарназардошти имкониятҳои буҷет сол ба сол зиёд карда истодааст. Агар маоши миёнаи кормандони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар соли 2003-ум ҳамагӣ 45 сомонӣ буд, пас он дар соли 2023 ба 2438 сомонӣ расонида шуд, яъне қариб 54 баробар афзоиш дода шуд. Аз моҳи июли соли 2024 бошад, дар баробари дигар соҳаҳо маоши кормандони илм боз 40 фоизи дигар зиёд карда шуд, ки ин дастоварди бузурги истиқлоли давлатӣ мебошад.

Комёбиҳои миллӣ дар соҳаи илм дар арсаи байналмиллалӣ махсусан намоён гардиданд. Имруз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мубодилаи илмии умумиҷахонӣ фаъолона иштирок карда, бо донишгоҳҳо ва марказҳои илмии пешқадами чаҳон ҳамкорӣ мекунад. Ба шарофати чунин талошҳо дар кишвар лоиҳаҳои ояндадори марбут ба нанотехнология, биоинженерия, технологияҳои иттилоотӣ ва дигар соҳаҳои пешрафта ба вуҷуд омаданд.

Барномаҳои дастгирии олимони ҷавон ва стартегияҳои гуногун сазовори таҳсин мебошанд. Ҳукумати мамлакат барои таҳияи лоиҳаҳои инноватсионӣ грантҳо ва субсидияҳо медиҳад ва ташкили ширкатҳои наверо, ки дар соҳаи технологияҳои баланд кор мекунанд, ҳавасманд мекунад. Ин имкон дод, ки барои стартапҳо экосистемаи мусоид фароҳам оварда шавад, ки он дар навбати худ муҳаррики пешрафти минбаъдаи илмию техникӣ гардид. Бар замми ин, дар соли 2024 Ҷоизаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи маориф, ҷоизаҳои давлатии ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаҳои илм ва техника, Ҷоизаи давлатӣ барои олимону омӯзгорони фанҳои табиӣ ва риёзӣ, ҷоизаҳои давлатии ба номи академик Бобоҷон Ғафуров ва Исмоили Сомонӣ барои олимони ҷавон низ таъсис дода шудаанд.

Дар соҳаи маориф ва мактаб ҳам муваффақиятҳои беназир ба даст оварда шуданд. Стандартҳои нави таълим ҷорӣ карда шуданд, ки ба рушди тафаккури интиқодӣ ва малакаҳои таҳлили мураккаб таъкид мекунанд. Таҳсилоти мактабӣ бештар ба амалия нигаронида шуда, ба омодасозии хонандагон ба ҳаёти воқеӣ ва фаъолияти касбӣ диққати махсус дода мешавад.

Саҳми истиқлолиятро дар эҳёи фарҳангӣ қайд кардан муҳим аст: дар муассисаҳои таълимӣ барномаҳои омӯзиши таърих, забон ва анъанаҳои миллӣ фаъолона ҷорӣ карда мешаванд, ки ба ҳифз ва рушди мероси фарҳангии ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат мекунанд.

Хулоса ҳаминро метавон таъкид намуд, ки дар умум Истиқлолияти давлатӣ уфуқҳои нав кушод ва ба кулли сокинони кишвар имкон дод, ки аз иқтидори мавҷуда самаранок истифода бурда, бо боварии қатъӣ ба нерӯву имкониятҳоямон ба оянда қадамҳои устувор гузорем.

Ҳакимҷон Тиллобоев – ходими калони илмии Филиали Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар в.Суғд

«Фарзандамон шахсест дар дасти падару модар ва дили фарзанд нафис асту нақшпазир, ҳарнақше, ки бигузорӣ, чун мушк ба худ бигирад ва чун замин пок аст, ба саодати дину дунё расад, падару модар дар он савоб шарик бошанд. Агар тухми бад афканӣ ва ӯро ба ҳолаш гузорӣ ва ба ҳар чӣ хоҳад нишинад, ҳаргиз аз вай умеди некӣ макун». (Муҳаммад Ғаззолӣ)

Масъулият худ эҳсосест, ки дар рафтори ҳар як шахсияти комили ҷомеаи мутамаддин ва ҳар як фарди бедордил вобаста ба ин ё он вазифае, ки ба дӯшаш гузошта шудааст, дида мешавад. Аммо тақозои замон аст, ки ин масъулиятро баҳри беҳбудии ҳаёти инсон дар худи инсон давлат ва қонунгузорӣ бедор намояд. Давлати мо низ тавассути қонунгузории хеш тавонист ба ин масоил бетафовут набошад. Пеш аз ҳама сарчашмаи асосии ин ташаббус меъёрҳои Конститутсияи амалкунандаи мо мебошад, ки ба тарзи зерин пешбинӣ шудаанд.

Дар қисми дуюми моддаи 34-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Падару модар барои таълиму тарбияи фарзандон масъул мебошанд». Вазифаи падару модар муҳайё намудани шароити мусоид барои инкишофи мӯътадили ҷисмонӣ ва руҳии фарзанд, таъмини шароити арзандаи зиндагӣ ва пеш аз ҳама масъулият барои пешгирӣ ва роҳ надодан ба тамоми амалҳои ношоистае, ки фарзандонашон метавонанд аз беаҳамиятии онҳо содир намоянд. Беҳуда нагуфтаанд, ки «Фарзанд азиз, одобаш аз он азизтар». Маҳз дар натиҷаи ба воя расидани фарзандони солимақл ва бедордил маънии зиндагии мо аён мегардад. Барои ба ин ҳадафҳо ноил шудан падару модарон мебояд назоратро аз болои фаъолияту кирдорҳои фарзандон ҷиддӣ ба роҳ монанд. Чунки ҳангоми аз таълиму тарбия дур мондан кӯдак метавонад ба оқибатҳои ногувор оварда расонад ва то ҳатто ояндаи худро зери хатар гузорад.

Дар заминаи меъёрҳои Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қонуни миллие қабул ва мавриди амал қарор гирифт, ки масъулияти падару модарро дар таълиму тарбияи фарзанд дар сатҳи қонунгузорӣ танзим намуд. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» дуюми августи соли 2011 таҳти рақами №762, ки аз 6 боб ва 17 модда иборат аст, дар низоми қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай мавқеи махсуси хешро пайдо кардааст. Фарзандон беҳтарин воситаи бақои оила ва сарчашмаи асосии хушбахтии мо мебошанд. Аз ин сабаб, барои тарбияи дурусти онҳо муҳити боварӣ ва эҳтироми ҳамдигариро фароҳам овардан зарур аст. Қонуни мазкур аз ҷониби дигар ба таърихи тамаддуни миллати тоҷик дар тӯли қарнҳо, ки ба масъалаи тарбияи фарзанд аҳамияти ҷиддӣ дода мешуд, алоқамандӣ дорад. Дар қисми якуми моддаи 18-и Эъломияи ҳуқуқи кӯдак сабт шудааст, ки «таъмини манфиатҳои кӯдак бояд мавзӯи асосии ғамхории волидайн бошад».

Кӯдак дар ҳама гунна ҳолат бояд байни онҳое бошад, ки аввалин шуда, аз онҳо ҳифзи иҷтимои мебинанду ёрӣ мегиран, зеро ғамхории доимӣ дар ҳаққи кӯдакон шарти ногузири ҳастӣ ва рушди халқ, давлат ва умуман, ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, падару модар дар таълим ва тарбияи фарзанд ӯҳдадориҳои зерин доранд:

«Ба фарзанд тибқи арзишҳои миллӣ номи нек гузоранд». Яке аз ҷанбаҳои асосии фардияти кӯдак ҳуқуқ ба ном аст. Яъне, доштани ном кӯдакро ҳамчун фард дар ҷомеа муаррифӣ менамояд. Бинобар ин кудак аз лаҳзаи таваллуд фавран, бе таърих ба гирифтани ном ҳуқуқ дорад. Падару модар ӯҳдадоранд ба фарзанд тибқи арзишҳои миллӣ номи нек гузоранд, зеро гузоштани номҳои ба фаҳанги миллии тоҷикӣ бегона метавонад ба ҳолати равонии кӯдакон ва наврасон таъсири манфӣ расонад.

Номгузорӣ ва шакли дурусти навишти он дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи фарҳанг, анъанаҳои миллӣ ва Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти №325 аз 27 июли соли 2016 тасдиқ карда шудааст, амалӣ мегардад.

Тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба кӯдак гузоштани номи ба фарҳанги миллии тоҷикӣ бегона, номи ашё, мол, ҳайвонот ва парандагон, инчунин ном ва ибораҳои таҳқиромез, ки шаъну шарафи инсонро паст мезананд ва одамонро ба табақаҳо чудо менамоянд, манъ аст. Пас аз таваллуд, фарзандро дар муҳлати то се моҳ аз қайди давлатии сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ гузаронанд.

«Барои ҳифзи саломатӣ, ташаккули ҷисмонӣ, маънавӣ ва ахлоқии фарзанд шароит муҳайё намоянд». Кӯдак низ ҳамчун як узви ҷудонопазири ҷомеа ва категорияи ба ҳимоя эҳтиёҷманди аҳолӣ дар қатори дигар калонсолон ҳуқуқи ба ҳифзи саломатӣ дорад. Ин ҳуқуқ аллакай аз хурдсолӣ аз он лаҳзае оғоз меёбад, ки аз чанд давраи эмкуни мегузарад, ки ин эмкунӣ бар зидди бемориҳои фалаҷ, сурхча ва ғайра амалӣ мегардад. Баъд аз давоми навраси ва ба воя расонии кӯдак падару модарро мебояд аз вазъи саломатии фарзанди хеш огоҳ бошанд ва беаҳамиятӣ зоҳир накунанд.

«Гаштугузори фарзанди то шашсоларо бе ҳамроҳии шахси аз чордаҳсола боло дар кӯча ва дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ иҷозат надиҳанд». Шаъну шарафи фарзандро эҳтиром намоянд ва ба муомилаи бераҳмона нисбат ба ӯ роҳ надиҳанд; дар вақти шабона ба марказҳои дилхушӣ рафтани фарзанди то бистсолаашонро манъ намоянд; кирдорҳои зидди ҷамъиятӣ, муомилаи дағалона дар кӯчаҳо, хиёбонҳо, майдонҳо, муассисаҳои фароғатӣ, дохили нақтиёт, хобгоҳҳо, манзили зист, дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ ва муносибати тахрибкоронаи фарзандро ба муҳити зист пешгирӣ намоянд; ба фарзанди то сини мактабӣ ва фарзанде, ки дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, новобаста ба шакли ташкилию ҳуқуқии онҳо таҳсил мекунанд, бо худ овардан ва истифодаи телефонҳои мобилиро манъ намоянд; ба фарзанд тамошои филмҳои дорои хусусияти шаҳвонӣ, зуроварӣ, экстремистӣ ва терорирстиро манъ намоянд; аз тарафи фарзан мақсаднок ва мувофиқ ба таълиму тарбияи ӯ истифода шудани интернетро назорат намоянд ва ба ин монанд ӯҳдадориҳоро қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба зиммаи падару модар вогузор намудааст, ки саркашӣ намудан аз иҷрои ин ӯҳдадориҳо боиси ҷавобгарии ҳуқуқӣ мегардад.

Бояд қайд намуд, ки ояндаи миллат ба таълими фарзанд аст, аз ин хотир волидони имрӯзаро мебояд зиракии сиёсиро аз даст надода, пайваста дар талош бошанд, ки баҳри рӯҳияи насли наврас ба вуҷуд овардани ҳисси меҳандӯстиву худшиносии миллӣ асос гузоранд. Дар амалӣ намудани меъёрҳои қонуни мазкур бетараф набуда, баръакс кӯшиш намоянд, ки дар чаҳорчӯбаи он амал намоянд, зеро ин Қонун тамоми масъалаҳои таълиму тарбияро дар бар мегирад ва як меъёри ёрирасон барои волидайн дар таълиму тарбияи фарзанд гаштааст.

Ҳамаи ин ӯҳдадориҳои дар боло зикршуда ҳангоми риоя нашудан метавонад оқибатҳои ҳуқуқиро ба бор оваранд, ки алакай аз амалияи ҳуқуқӣ ба қисмати зиёди аҳолии кишвар маълум аст. Тибқи моддаи 90-и Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷавобгарии падару модар барои риоя накардани ӯҳдадорӣ дар таълиму тарбияи фарзанд мебошад, ки ҷавобгарии маъмуриро дар намуди огоҳӣ ва аз се то панҷ нишондиҳанда барои ҳисобҳо пешбинӣ гардидааст, ки айни замон як нишондиҳанда барои ҳисобҳо панҷову ҳашт сомониро ташкил дода, маблағи ҷаримаи пешбининамудаи қонунгузор аз 174 то 290 сомониро дар бар мегирад.

Ҳамаи ин дар назари аввал як кирдори ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ менамояд, аммо ин метавонад оҳиста-оҳиста аз беназоратии волидайн таркор ёфтан гирад ва то ҳатто ба ҷиноят даст задани фарзанд низ оварда расонад, ки мебоист инро бармаҳал пешгирӣ намуд.

Эҳсоси масъулияти баланди падарию модарӣ ба тарбияи фарзандони бомаърифат ба ташаккул ва пешрафти ҷомеа мусоидат намуда, барои ба воя расидани наслҳои аз ҳама ҷиҳат соҳиби ақлу иродаи қавӣ ва виҷдони пок дошта заминаи устувор мегузорад. Зеро ояндаи ҷомеа дар дасти насли наврас аст, аз ҳамин хотир дар таълим ва тарбияи онҳо баробари падару модар, инчунин ҷомеа ва дигар қишрҳои он саҳмгузор бошем.

Бо вуҷуди ин, тарбияи аввалин аз оила сарчашма мегирад ва оила аввалин мактаби рӯзгор аст. Аз эҳсоси баланди масъулияти падару модар хулқу атвори ояндаи фарзанд вобастагии калон дорад. Чӣ гунна муносибате ки ӯ дар оила мушоҳида намуд, метавонад дар оянда онро такрор намояд, агар бамаърифатӣ бар ӯ гашт, муносибати боақлона менамояд, агар бо ҷаҳолат шоҳид гашт, ҷоҳилӣ хулқаш мегардад.

«Танҳо маърифат пеши роҳи ҷаҳолатро гирифта метавонад» (Эмомалӣ Раҳмон).

Қонуни мазкур дар афкори тамоми қишрҳои ҷомеа, такони ҷиддиеро ба миён овард, ки акнун тарбияи насли наврас ва масъулияти ояндаи неки онҳо на танҳо як масъалаи оилавӣ балки алакай ӯҳдадориест, ки аз ҷониби қонунгузорӣ танзим гаштааст ва амалишавии он гарави ба таври дахлдор тарбия намудани фарзанд мегардад.

Дар заминаи гуфтаҳои боло тамоми қишрҳои ҷомеаро мебояд дар тарбия ва таълими насли имрӯза бетафовут набошанд.

Ходими илмии озмоишгоҳи «Пайвастагиҳои калонмолекулавӣ»-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ Ёрова Бибикалон Саидовна