Дар давраи инқилоби Фаронса консептсияҳои халқ ва давлати миллӣ тартиб дода шуданд, ки онҳо минбаъд барои ташаккули консептсияи нави муносибатҳои байналмилалӣ асос гардиданд. Минбаъд, дар охири асри XIX ҳаракати худмуайянкунии халқҳо ба вуҷуд омад, он бар ғояи доштани ҳуқуқи ҳар як халқ ба давлат ва истиклолияти худ асос ёфтааст.

Дар ин қарина инчунин Эъломияи машҳури принсипҳои Барномаи Вилсон (1918), ки аз ҷониби Президенти Амрико Вудро Вилсон дар давраи Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ таҳия шуда буд, қобили таваҷҷӯҳ аст. Он 14 моддаро дарбар мегирад, ки аз чунин ғояҳои асосӣ иборат аст:

1. Муоширати ошкорои дипломатӣ байни ҳамаи кишварҳо.

2. Савдои озод ва шароити баробарии иқтисодӣ барои ҳамаи давлатҳо.

3. Паҳн намудани принсипҳои демократӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ақаллиятҳои миллӣ.

4. Ташкили ташкилоти байналмилалӣ, ки дар доираи он давлатҳо баҳсҳои худро бо роҳи осоишта ҳал карда метавонистанд.

5. Даст кашидан аз истифодаи зуроварӣ ба муқобили дигар давлатҳо ва ё поймол кардани сохибихтиёрии онҳо.

6. Демилитаризатсияи давлатҳо, аз ҷумла бекор кардани хизмати ҳатмии ҳарбӣ ва мудирияти арсеналҳои давлатӣ аз ҷониби ташкилоти байналмилалӣ.

7. Мустақилият ва озодӣ дар роҳҳои баҳрӣ барои ҳамаи мамлакатҳо.

8. Таъсиси низоми ҳуқуқи байналмилалӣ барои ҳалли баҳсҳои байни давлатҳо.

9. Барҳам додани истисмори мустамликавӣ ва мусоидат ба худмуайянкунии халкҳо.

10. Коҳиш додани хароҷоти ҳарбии ҳамаи давлатҳо .

11. Кафолати истиқлолияти давлатӣ ва томияти ҳудудии ҳамаи давлатҳо.

12. Эҷоди меъёрҳои байналмилалии меҳнат, ки ҳуқуқи коргаронро эҳтиром мекунад.

13. Барҳам додани монеаҳои молиявии байни кишварҳо ва таъсиси низомиустувори иқтисодии ҷаҳонӣ.

14. Ташкили механизми байналмиллалии хифзи манфиатхои минтақави ва таъмини сулх дар шароити осоишта [2].

Эъломияи принсипҳои Вилсон дар ташаккули муносибатҳои байналмилалӣ муҳим буд ва нуқтаи ибтидоии таъсиси Лигаи Миллатҳо гардид.

Ғояи эҳтироми ҳатмии хуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ дар шароити муносибатҳои байналмилалӣ баъд аз анҷоми Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ ба миён омад. Амалишавии ин принсипҳо минбаъд ба таъсиси Созмони Милали Муттаҳид дар соли 1945 оварда расонид [1].

Дар давраи ба охир расидани ҷанг бисёр мамлакатҳо соҳибихтиёр ва мустақил гардиданд. Ин раванд дар муносибатҳои байналмилалӣвазъияти мураккаб ба амал овард, зеро қаблан давлатхои мустамликадор дар муносибат бо мамлакатҳои мустақил аз имтиёзҳо истифода мебурданд.

Дар марҳилаҳои аввали таъсиси Созмони Милали Муттаҳид якчанд ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ қабул карда шуданд, ки принсипи эҳтироми ҳатми ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқро дастгирӣ мекарданд. Аз ҷумла, ин Эъломия оид ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва якпорчагии давлатҳо, ки соли 1970 қабул шудааст ва инчунин Оинномаи СММ мебошад, ки принсипи дахолат накардан ба корҳои дохилии дигар давлатҳоро муқаррар мекунад [4].

Принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуҳуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ сарчашмаи худро аз ҳуқуқи байналмилалӣ ва воқеаҳои таърихӣ мегирад, ки баъдан бар асоси онҳо ин принсип ташаккул ёфтанд [5]. Масалан, яке аз чунин воқеаҳо соли 1945 ташкил ёфтани Созмони Милали Муттаҳид (СММ) буд, ки дар оинномаи он принсипҳои баробарӣ ва сохибихтиёрии давлатҳо муқаррар карда шуда буд.

Ба ғайр аз ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ аз ғояихудмуайянкунии миллӣ чудонашаванда аст, яънедар ҳолате ки ҳар як халқ ба роҳи мустақили рушди худ ва бидунидахолати дигар давлатҳо ҳал кардани корҳои дохилиаш ҳуқуқ дорад.

Аммо дар паси таърихи принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ, баъзан таърихи ихтилофҳои байни давлатҳо низ мавҷуд аст. Масалан, соли 1947 аз ҳайати империяи Британия ҷудо шудани Ҳиндустон боиси барпо гардидани давлати нави мустақил ва муқаррар шудани принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ гардид.

Принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ бо роҳи муқаррар намудани аҳамият ва баробарҳуқуқии ҳамаи халқҳои ҷаҳон аз ҷиҳати сиёсӣ, ҳуқуқӣва иҷтимоӣ ташаккул меёбад. Ин принсип дар Эъломияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ, тамомияти арзӣ ва истиқлолияти давлатҳо ва адолат дар муносибатҳои байналмилалӣ (1970) сабт шудааст [1].

Мувофики ин принсип хамаи халқҳо ҳуқуқ доранд,ки роҳи тараққиёти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва мадании худро озодона муайян кунанд, инчунин захираҳо ва комёбиҳои пешрафти милли идора кунанд. Ин принсип эҳтироми гуногунии фарҳангӣ ва забонро дастгирӣ мекунад ва ба тамоми ҷанбаҳои ҳаёти одамон, аз ҷумла ҳуқуқҳои онҳо ба саломатӣ, таҳсилот, ғизо, манзил, ҳимоя аз табъиз ва зӯроварӣ дахл дорад.

Дар натиҷа, ҳар як халқ бояд дар заминаи гуногунанфикриимиллии худ, ки дар он ҳар як андеша арзишу эҳтироми баробар дорад, озодона манфиатҳои худро баён кунад, сиёсаташро пеш барад ва ҳокимиятро амалӣ созад. Ба ғайр аз ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ ба эҳтироми ҳуқуқи байналмилалӣва шартномахои байналмилалӣ, инчунин ифодаи дастгирӣ ва хамфикрӣ нисбат ба ҳамдигар дар тамоми соҳаҳои ҳаёт ташвиқ мекунад.

Албатта, ин принсип на ҳамеша риоя карда мешавад ва ҳанӯз ҳам ихтилофҳои байналмилалӣ ба амал меоянд. Аммо ташаккули ин принсип шарти зарурии пойдор гардондани мавҷудияти баробарҳуқуқ ва осоиштаи ҳамаи халқҳои руи замин мебошад.

Инчунин воқеаҳои таърихие, ки бо инкишофи муносибатҳои байналмилалӣва хамкорӣ алоқаманданд, шарти ҳатмии ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқмебошанд. Масалан, соли 1957 таъсис ёфтани Иттиҳоди Аврупо боиси ҳамгироии миллатҳои гуногун ва эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои ҳар як узви Иттиҳоди Аврупо гардид.

Умуман, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ баридеологияи демократия бунёд ёфтааст, ки он дар навбати худ ба принсипу озодиҳои ҳар як шаҳрванд, инчунин эҳтироми сохибихтиёрии давлат ва ҳуқуқҳои давлатҳо ба роҳи инкишоф худашон асос ёфтааст.

Илова бар ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ бунёди ташаккули принсипи бисёрфарҳангӣ гардид, ки онсоли 1980 дар доираи СММ қабул шудааст [4]. Принсипи мазкур аз он иборат аст, ки ҳар як халқ бидуни дахолати дигар халқҳо бояд ҳуқуқи ҳифз, рушд ва ифодаи фарҳанги худро дошта бошад. Ин ва дигар вокеаҳои таърихӣ пойдевори ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқгардиданд. Он бунёди низоми ҳозираи байналмилалӣгардида, ба сиёсати берунии бисёр давлатҳо дар давраи ҳозира таъсири калон мерасонад.

Ҳамин тариқ, шартҳои таърихӣ ва сиёсии ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ иқдоми дар арсаи байналмилалӣ муқаррар кардани баробарӣ ва эҷоди танзими ҳуқуқӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ буд.

1. Дахлнопазирии томияти ҳудудӣ принсипест, ки мувофиқи он сарҳадҳои ҳудуди давлатҳо бояд қатъиян муҳофизат ва маҳфуз дошта шаванд. Ин принсип барои муносибатҳои байналмилалӣ асосӣ буда, яке аз принсипҳои асосии Оинномаи Созмони Милалаи Муттаҳид мебошад. Он дар назар дорад , ки сарҳадҳои байни давлатҳоро маҷбуран тағйир додан мумкин нест, магар ин ки ин ҳолат мувофиқи ҳуқуқи байналмилалӣва ризоияти ҳамаи тарафҳои манфиатдор ба амал наояд. Вайрон кардани принсипи дахлнопазирии томияти ҳудудӣ боиси сар задани низоъҳои байналмилалӣ ва амалиёти ҳарбӣ мегардад.

2. Соҳибихтиёрӣ ва истиқлолият ду мафҳуми муҳим дар соҳаҳои сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ мебошанд [6].

Соҳибихтиёрӣ ба ҳокимияти давлатӣ дахл дорад ва маънои онро дорад, ки давлат бар қаламрави худ ва аҳолии худ қудрати мутлақ дорад. Ин ҳуқуқи давлатест, ки корҳои худро худаш идора кунад ва бидуни дахолати давлати дигар қарор қабул кунад.

Истиқлолият маънои мавҷуд набудани ягон вобастагӣ ба давлати дигар ё қувваи берунаро дорад. Давлат дар сурате мустақил аст, агардар қабули карорҳо ва амалҳое, ки ба манфиатҳои худ ва муҳити зист мувофиқ аст, озод бошад.

Ҳамин тариқ, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолият мафҳумҳои ба ҳам алоқаманданд, ки истиқлолияти давлатӣ ва ҳуқуқи худмуайянкуниро дар доираи низоми байналмилалӣ муайян мекунанд.

3. Баробарӣ ин принсипест, ки ҳамаи одамон бидуни ҳеҷ гуна маҳдудият ё табъиз аз рӯи ҷинс, мансубияти этникӣ, динӣ, иҷтимоӣ ва дигар асосҳо ҳуқуқ ва озодиҳои якхела доранд. Баробарӣ як принсипи муҳими ҳуқуқи байналмилалӣ ва меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсон мебошад. Он кафолат медиҳад, ки ҳар як шахс ба имкониятҳо ва захираҳо, новобаста аз маълумот ва мақоми онҳо, дастрасии баробар дорад. Баробарӣ на танҳо волоияти қонун ва адолатро кафолат медидад, балки омили асосии инкишофи демократия ва инкишофи устувори тамоми ҷомеа мебошад.

4. Дахолат ба корҳои дохилӣ дахолат номумкин аст. Ҳар як халқ ҳуқуқ дорад аз дахолати ҳарбӣ, иқтисодӣ ва маданӣ ба корҳои дохилии худ озод бошад.

5. Бо роҳи осоишта ҳал кардани низоъҳо принсипест, ки мувофиқи он ҳама намудихтилофҳои байни давлатҳо ва халкҳо бояд бидуни зӯроварӣ, балки бо роҳи муколамма, гуфтушунид ва созиш ҳал карда шаванд. Ин принсип яке аз унсурҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ буда, арзиши ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад.

Ҳалли осоиштаи низоъҳо аз куштор, харобкорӣ ва зӯроварӣ, ки ба давлатҳо, шахсони алоҳида ва умуман ҷомеа зарари ҷиддӣ мерасонанд, пешгирӣ мекунад. Он ба дарёфти роҳҳои созиш нигаронида шудааст, ки манфиатҳои ҳамаи тарафҳоро конеъ гардонанд ва ба ташаккули эътимод ва таҳкими суботи байналмилалӣ мусоидат кунанд. Ҳалли мусолиматомези низоъҳоро метавон тавассути истифодаи усулҳои гуногун, аз ҷумла музокироти байнидавлатӣ, миёнаравӣ, ҳакамӣ ва мурофиаи судӣ, ки таҳти назорати созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид сурат мегирад, ба даст овард.

6. Эҳтироми ҳуқуқи инсон асоси рушди ҷомеаи одилона ва демократӣ мебошад, ки дар он ҳар як инсон ҳуқуқу имкониятҳои баробар дорад. Эҳтиром ба ҳуқуқи инсон маънои онро дорад, ки давлат ва ҷомеа бояд озодӣ ва баробариро дар назди қонун, ҳуқуқ ба зиндагӣ, озодии баён, виҷдон, эътиқод, ҳаракат, баён, эҳтироми ҳуқуқ ба рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва саломатӣ, ҳуқуқ ба таҳсил, кӯдакӣ, оила ва хона кафолат диҳанд. Ин ҳуқуқҳо на танҳо маҷмӯи расмии меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошанд, балки онҳо принсипҳои асосии ҳаётро ифода мекунанд, ки бояд эҳтиром ва ҳифз карда шаванд [6].

Эҳтироми ҳуқуқи инсон ба таҳкими институтҳои демократӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ, баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва пойдории сулҳу субот дар ҷомеа мусоидат мекунад. Давлат ва ҷомеа бояд барои беҳтар намудани шароити зиндагии мардум, таъмини имкониятҳои баробар ва дастрасии хизматрасониҳо, аз ҷумла рушди иҷтимоию иқтисодӣ якҷоя амал кунанд. Умуман, эҳтиром ба ҳуқуқи инсон як принсипи бунёдист, ки дар ҳар ҷомеае, ки барои адолат ва баробарӣ талош мекунад, бояд риоя шавад.

7. Ҳамкорӣ ва муомила ду мафҳуми ба ҳам алоқаманданд, ки маънои якҷоя кор кардан ва мубодилаи иттилоот ва захираҳоро байни одамон, гурӯҳҳо ё созмонҳо барои ноил шудан ба ҳадафи умумӣ доранд.

Ҳамкорӣ маънои онро дорад, ки ҳар як иштирокчӣ кӯшишҳо ва захираҳои худро барои ноил шудан ба натиҷаи ниҳоӣ, ки ба ҳамаи иштирокчиён манфиат меорад, саҳм мегузорад [5]. Дар ҳамкорӣ ҳар як шахс ҳамчун шарики баробарҳуқуқ баромад мекунад ва ҳамкории онҳо ба эътимод, эҳтиром ва ҳамдигарфаҳмӣ асос ёфтааст.

Аз тарафи дигар, муомила мубодилаи иттилоот, ғояҳо, дониш ё захираҳо байни одамон, гурӯҳҳо ё созмонҳоро дар бар мегирад. Муомила метавонад расмӣ ё ғайрирасмӣ бошад ва ҳадафи он метавонад барқарор кардани робита бо одамони дигар, васеъ кардани ҷаҳонбинии худ, табодули таҷриба ё ба даст овардани дониш ва малакаҳои зарурӣ бошад.

Умуман, ҳамкорӣ ва муомила барои ноил шудан ба натиҷаҳои бомуваффақият дар кор ва ҳаёти шахсӣ муҳим аст, зеро онҳо ба одамон имкон медиҳанд, ки якҷоя кор кунанд, ғояҳо ва захираҳоро мубодила кунанд ва ба ҳадафҳое ноил шаванд, ки агар ҳар як шахс танҳо амал мекард, дастнорас хоҳад буд.

Дар хотима қайд кардан мехоҳем, ки ҳуқуқҳои сохибихтиёрӣ - ҳуқуқи худидоракунӣ ва қабули карорҳое мебошанд, ки ба ҳаёт ва ояндаи халқ дахл доранд. Ин ҳуқуқҳо бояд ҳифз ва эҳтиром карда шаванд, то ҳар як халқ озодона зиндагӣ ва рушд кунад.

Эҳтироми ҳуқуқи соҳибихтиёрии ҳар як халқ эҳтиром ба фарҳанг, анъана ва вижагиҳои ин халқ аст. Ҳар як миллат фарҳанги хоси худро дорад ва мо бояд онро эҳтиром ва қадр кунем, то сулҳу оромӣ дар ҷаҳон пойдор шавад. Бинобар ин, барои пойдор гардондани сулҳу осоиши тамоми ҷаҳон ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқро эҳтиром кардан зарур аст.

Ин ба таҳкими эътимод ва ҳамкории байни халқҳо ва ба вуҷуд овардани ҷаҳони боз ҳам одилона ва устувор мусоидат менамояд.

ЛИТЕРАТУРА

1. Декларация о недопустимости интервенции и вмешательства во внутренние делагосударств. Резолюция Ген. Ассамблеи 36/103. // Официальный сайт ОрганизацииОбъединенных Наций. [Электронный ресурс].URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/internal_affairs_decl.shtml.

2. Декларация о предоставлении независимости колониальным странам и народам. Резолюция Ген. Ассамблеи 1514 (XV) // Официальный сайт Организации Объединенных Наций. [Электронный ресурс]. URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/colonial.shtml.

3. Доклад совещания экспертов СБСЕ по мирному урегулированию споров. //Официальный сайт ОБСЕ. [Электронный ресурс]. URL:http://www.osce.org/ru/secretariat/30119?download=true.

4. Устав ООН // Официальный сайт Организации Объединенных Наций. Хельсинский Заключительный акт. [Электронный ресурс]. http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/colonial.shtml.

5. Даниленко В.И. Современный политологический словарь / В.И. Даниленко. - М., 2000. -1024 c.

6. Демократия и суверенитет. Многообразие исторического опыта / Под ред. А.А. Гусейнова. -М., 2010. -236 c.

7. Дмитриев Ю.А. Суверенитет в науке конституционного права / Ю.А. Дмитриев, Ш.Б. Магомедов, А.Г. Пономарев. -М., 1998. -107 c.

8. Гегель Г. В. Ф. Философия права / Г. В. Ф. Гегель. - М., 1990. -524 c.

9. Гессен В.М. Общее учение о государстве / В.М. Гессен. - Спб., 1912. -190 c.

10. Еллинек Г. Общее учение о государстве / Г. Еллинек. - Спб., 1908. -626 c.

11. Каламанова С.В. Суверенитет государства в условиях глобализации / С.В. Каламанова - М., 2012. -162 c.

12. Кокошин А. Реальный суверенитет / А.Кокошин. - М., 2006. -180 c.

13. Кузнецова Е. Западные концепции государственного суверенитета // Международные процессы. - М., 2006. -Т.4. -№2(11). [Электронный ресурс]. URL:http://intertrends.ru/old/eleventh/007.htm.

14. Левин И.Д. Суверенитет / И.Д. Левин. - Спб., 2003. -373 c.

15. Марченко М.Н. Проблемы общей теории государства и права / М.Н. Марченко. - М., 2015. -Т. 1. -744 c.

16. Мелешкина Е.Ю. Формирование новых государств в Восточной Европе / Е.Ю. Мелешкина. - М., 2012. - 252 c.

ШАРИПОВ ИЗАТУЛЛО АМИРШОЕВИЧ – унвонҷӯи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.М. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

(Дар ҳошияи суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш аз 1 сентябри соли 2024)

Дар арафаи таҷлили 33-юмин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардидани мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар, ки дар бинои навбунёду замонавии муассисаи таҳсилоти умумии рақами 19 шаҳри Душанбе ҷараён гирифт, дар қалби ҳар як корманди соҳаи илму маориф эҳсоси умеду бовариро ба рушди ин соҳаҳо ва мутаносибан, ба ояндаи дурахшони кишвари соҳибистиқлоли мо ва насли ояндасози он боз ҳам таҳким бахшид. Ин вобаста ба он буд, ки дар суханронии Пешвои муаззами миллат арҷгузорӣ ба шахсияти устоду омӯзгор, илму донишомӯзӣва нақши онҳо дар рушди ҷомеа ба таври возеҳва дар сатҳи хеле баланд зуҳур намуда, бори дигар таъкид гардид, ки «танҳо саводу маърифат ва илму дониш инсонро аз ҳама бадбахтиву нокомиҳо наҷот мебахшад». Аз ин рӯ, мо кормандиони соҳаи илму маорифро зарур аст, ки беш аз пеш барои рушди ин соҳаҳои наҷотбахши миллату давлат ва насли наврасу ҷавон бо ҳисси масъулияти баланди шаҳрвандӣ ва қарзи инсонии худ таваҷҷуҳ зоҳир намоем.

Ҳамзамон, дар суханронии Сарвари давлат ба муносибати Рӯзи дониш на танҳо вазъи маорифи кишвар ҳамаҷониба ва дар асоси арзёбии комёбиву мушкилоти тамоми зинаҳои таҳсилот сурат гирифт, балки дастуру супоришҳои мушаххасе дода шуданд, ки иҷрои онҳо ин соҳаро метавонад рушд бахшида, дар оянда дар сатҳи байналмилалӣ рақобатпазир гардонанд. Вобаста ба ин ва чанд дастуре, ки Пешвои муаззами миллат дар назди масъулин, аз ҷумла олимони кишвар дар ин мулоқот гузоштанд, чанд нуктаеро мехостем махсусан таъкид созем.

Аз ҷумла, дар назди Академияи миллии илмҳо ва мақомоти дигари дахлдори давлатӣ вазифагузорӣ карда шуд, ки «Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро, ки бо қарори Ҳукумати мамлакат3 марти соли2006 ба тасвиб расида буд, дар таҳрири нав пешниҳод намоянд. Дар ҳақиқат, ин санад дар зарфи 18 соли гузашта боиси иҷрои вазифаҳои муҳим дар самти тарбияи насли даврони соҳибистиқлолӣ дар сатҳи баланд гардид. Аммо дар ҷаҳони имрӯзаи зудтағйирёбанда вазифаҳои дигаре дар пеш истодаанд, ки таҷдиди саривақтии ин Консепсияро тақозо мекунанд. Аз ҷумла, мубориза бо ҷангҳои зеҳнӣ ё менталӣ, оқибатҳои ногувори раванди глобализатсия ё ҷаҳонишавӣ, таҳкими пояҳои истиқлолияти давлатӣ ва соҳибихтиёрии миллӣ дар шароити болоравии нақши созмонҳои фаромиллӣ ва амсоли он аз чунин вазифаҳо ба шумор мераванд. Аз ин рӯ, эътимоди комил дорем, ки олимону донишмандони ҷумҳурӣ бо пешниҳоди тадбирҳои мушаххас дар ин самт ва дигар соҳаҳои сарнавиштсози давлатдории миллӣ ва тарбияи насли навраси ҳамаҷониба рушдёфта, соҳиби худшиносии баланди шаҳрвандию миллӣ ва амсоли он дар такмили «Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо дарназардошти талаботи замони муосир саҳми воқеӣ мегузоранд.

Ҳамзамон, ба Академияи миллии илмҳо ва масъулини дигар супориш дода шуд, ки вазифаи қаблан дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар 30 майи соли 2024 гузошташуда, яъне заминаҳои меъёрии ҳуқуқии фаъолият ва назоратро дар соҳаи маориф ва илм ҳарчи зудтар таҳия карда, арзёбии фаъолияти муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва таълимиро дар асоси онҳо ба роҳ монанд. Дар самти иҷрои ин вазифа бо қарори Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аллакай «Низомномаи арзёбии самаранокии фаъолияти илмӣ-таҳқиқотии кормандони илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон” ба тасвиб расида, он ба таври таҷрибавӣ озмуда шуда истодааст. Эътимоди комил дорем, ки дар якҷоягӣ бо Дастгоҳи иҷроияи Президент ва Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илм паҳлӯҳои дигари масъала низ бо пешниҳоди меъёрҳои мушаххаси арзёбии онҳо дар муҳлатҳои кӯтоҳтарин роҳи ҳалли худро пайдо мекунанд.

Дар мулоқоти Пешвои миллат бо аҳли маорифи кишвар инчунин масъалаи пайванди илм бо истеҳсолот бори дигар таъкид гардида, дастур дода шуд, ки ин раванд шуруъ аз зинаи таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ ба роҳ монда шавад, «зеро таҷриба нишон медиҳад, ки дар аксари кишварҳои пешрафта ҷавонон аз ин муассисаҳо ба истеҳсолот ҷалб карда мешаванд ва чунин иқдом, дар навбати худ, ба коҳишёбии сатҳи бекорӣ мусоидат мекунад». Дарвоқеъ, пайванди илм бо истеҳсолот, ки дар ҷумҳурии мо имрӯз бо баъзе мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ гаштааст, аз тамоми ниҳодҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва муассисаҳои таҳсилоти касбӣ тақозо менамояд, ки дар ин самт тадбирҳои мушаххас андешанд. Дар ин росто, ба андешаи мо,оғози ҳамкории муассисаҳои илмӣ бо муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ дар самти таҳия, такмил ва таҷдиди механизмҳои оддитарин барои соҳаҳои кишварзӣ, сохтмон, маишӣ, инчунин истифода аз технологияҳои иттилоотӣ дар раванди истеҳсолот ва ғайра метавонанд судманд бошад.

Чунонки маълум аст, ҷавҳари таълиму тарбияи дурустро дар муассисаҳои таълимӣ, хусусан, дар зинаи таҳсилоти умумӣ китобҳои дарсӣ ташкил медиҳанд. Бо ҳамин сабаб, Сарвари давлат масъулинро вазифадор намуданд, ки раванди ислоҳ ва бознашри китобҳои дарсии ин зинаи таҳсилотро идома дода, 82 номгӯйи боқимондаи онҳоро ба меъёру арзишҳои Конститутсияи ҷумҳурӣ ва ҷаҳонбинии илмӣмутобиқ созанд. Оид ба ин масъала бояд тазаккур дод, ки аксарияти олимону донишмандони кишвар бо Вазорати маориф ва илми ҷумҳурӣдар ин самт ҳамкориҳои тулонӣ дошта, муаллифии чандин китобҳои дарсиро собиқан ба дӯш доштаанд. Ҷалби чунин олимон ва ҳамкорӣдар ин самт бо мутахассисони дигари дахлдори муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ, хусусан, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, метавонад дар таълифи насли нави китобҳои дарсӣ, ки на танҳо ба арзишҳои миллии мо, меъёрҳои конститутсионӣ, ҷаҳонбинии илмӣ ҷавобгӯ бошанд, балки дар асоси дастовардҳои навтаринии илмӣ таълиф шуда бошанд, самараи нек ба бор оварад.

Ва ниҳоят, чунонки дар ибтидо низ зикр гардид, мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар гувоҳи возеҳ аз арҷгузорӣ ба шахсияти омӯзгор ва дар маркази таваҷҷуҳи Пешвои миллат қарор доштани ин масъала буд. Маҳз бо ҳамин сабаб, Пешвои муаззами миллатомӯзгорро ҳамчун шахсе, ки «бо нури саводу маърифат ва илму дониш ҳаёти ҷомеаро равшан месозад, хурофоту ҷаҳолатро аз ҳаёти ҷомеа берун мекунад ва созандагону ободгарони ояндаи Ватанро ба камол мерасонад», баҳогузорӣ намуда, ба ҳамагон хотирнишон сохтанд, ки «эҳтиром ба омӯзгор – эҳтиром ба ояндаи миллат аст». Вобаста ба ин ба мақомоти дахлдори давлатӣ супориш дода шуд, ки лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақоми омӯзгор»-ро таҳия намуда, онро барои баррасӣ ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд.

Боиси зикри хос аст, ки дар қонунгузории ҷумҳурӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда вобаста ба мақоми омӯзгор то ҳол муқаррароти зиёде пешбинӣ гардидааст. Аммо дар шакли алоҳида пешниҳод намудани як қонуни мукаммал дар ин самт метавонад дар баробари дигар қонугузории сирф миллии мо доир ба танзими ҷашну маросимҳо, масъулият дар тарбияи кӯдак ва тарбияи ватанпарастӣамалияи қонугузории ҷумҳуриро боз ҳам ғанитар гардонад. Дар ин ҷода, аз нигоҳи мо, бояд на танҳо собиқаи миллати мо оид ба арҷгузорӣ ба мураббию омоӯзгор дар тули ҳазорсолаҳо ва дар даврони муосир, балки инчунин таҷрибаи байналмилалӣ низ ба эътибор гирифта шавад. Аз ҷумла, омӯзиши талаботи «Мақоми глобалии омӯзгор», санади қабулнамудаи ЮНЕСКО «Оид ба мақоми омӯзгор» (аз 5 октябри соли 1966), таҷрибаи кишварҳое чун Олмону Япония ва ғайра дар ин самт аз фоида холӣ нахоҳад буд.

Дар маҷмуъ, мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар, ки санаи 1 сентябри соли ҷорӣ баргузор гардид, бори дигар нишон дод, ки дар сиёсати хирадмандона ва маорифпарваронаи Сарвари давлати мо ва Ҳукумати ҷумҳурӣ ин соҳа калидӣ боқӣ монда, минбаъд низ барои таълиму тарбияи насли наврас, рушди илму донишомӯзӣ ва боло бурдани мақоми омӯзгор дар ҷомеа тамоми тадбирҳои зарурӣ роҳандозӣ хоҳад шуд.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоуддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлолият неъмати бебаҳо ва дастоварди муҳимми ҳар як халқу миллат ба шумор рафта, ба даст овардани он хушбахтии бузург аст. 9 сентябри соли 1991 халқи тоҷик ба ин неъмати бебаҳо соҳиб гашта, ҳамчун давлати соҳибистиқлол дар харитаи сиёсии ҷаҳон ворид гардид. Баъд аз ба даст овардани истиқлолият давлату ҳукумати мамлакатро зарур омад, то баҳри таъмин намудани шароити арзанда кӯшишҳои зиёд намоянд.

Аммо дар ин давраи таърихӣ душманони миллат аз сатҳи ҷаҳонбинии пасти бархе аз нафарон истифода бурда, хостанд халқи тоҷикро ба вартаи нобудӣ расонанд. Вале маҳз сарвари оқилу дурандеш – Эмомалӣ Раҳмон тавонист бо мусолиҳа байни мардум сулҳу субот ва оромиро талқин сохта, нақшаҳои душманони миллатро барбод диҳад.

Тоҷикистон дар қатори дигар давлатҳои ҷаҳон дар ҳалли проблемаҳои ҷаҳонӣ шарик буда, якчанд иқдомоти сарвари давлат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат аз ҷониби созмонҳои бонуфуз пазируфта шуда, баҳри ҳалли масъалаҳои умумиинсонӣ кӯмак мерасонад. Дар ин миён метавон мубориза бар зидди терроризму ифротгароӣ, маводи мухаддир, ҷиноятҳои муташаккилонаи фаромиллӣ, масъалаҳои экологӣ ва амсоли онҳоро номбар намуд.

Махсусан, як қатор ташаббусҳои Пешвои миллат дар робита ба ҳалли мушкилоти об дар ҷаҳон Тоҷикистонро арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари ташаббускор муаррифӣ намуд.

Имрӯз мо бо хушнудӣ гуфта метавонем, ки халқи тоҷик сарварии Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати дурандешонаи пешгирифтаи ӯ тавонист дар давоми 33 соли истиқлолият ба пешрафту тараққиёти зиёд ноил гардад. Акнун фарҳангу тамаддуни халқи тоҷик миёни оламиён маъруф асту давлатҳои зиёде ин миллату давлатро эътироф намудаанд. Дар давраи истиқлолият шумораи сайёҳон ба ҷумҳурии зебоманзари мо афзуд, ки ин баҳри баланд бардоштани буҷаи давлат ва ба ин васила боло бурдани сатҳи зиндагии шаҳрвандони мамлакат ёрии амалии худро мерасонад.

Бояд қайд намуд, ки дар тӯли истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон қариб бо тамоми давлатҳои дунё робитаву ҳамкорӣ дорад. Ҳоло дар аксарияти донишгоҳу донишкадаҳои ҷаҳон донишҷӯёну мутахассисони тоҷик таҳсил ва кору фаъолият намуда, таъриху тамаддуни оламшумули тоҷиконро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамоянд.

Ибрагимова Рухшона - лаборанти калони шуъбаи бостоншиносии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониш

Бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдату ягонагӣ дар кишвари Тоҷикистон пеш аз ҳама бо талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соҳаи маориф ва илм рушди бесобиқа намуда истодааст.

Ҳамин аст, ки Ҳукумати кишвар аз ҷумла Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз солҳои аввали соҳибистиқлолӣ ба соҳаи маориф ва илм диққати аввалиндараҷа равона намудаанд. Маҳз ин иқдому ташаббусҳои созанда имконият фароҳам овард, ки кишвари Тоҷикистон дар тамоми соҳаҳо пешрафт намояд.

Албатта бунёди муассисаҳои таълимии наву замонавӣва ба таҳсил фаро гирифтани наврасону ҷавонон яке аз ҳадафҳои нахустини Ҳукумати кишвар ба ҳисоб меравад. Зеро миллате, ки аҳолияш донишманду соҳибилм аст рушди бомайлон менамояд.

Маҳз заҳмату талошҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои бунёди муассисаҳои таълимии наву замонавӣва ба донишандӯзӣ фаро гирифтани наврасону ҷавонони кишвар қобили таҳсин аст. Зеро мо имрӯз бояд дар чунин шароитҳои фароҳамовардаи Ҳукумати кишвар ба фарзандони худ имконият диҳем то таҳсил намоянду барои Ватану миллати хеш хизмат намоянд.

Имрӯз дар арафаи фарорасии оғози соли таҳсил, ки ҳамасола ба 1- уми сентябр рост меояд аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ноҳияи Синои шаҳри Душанбе Муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии №19-ро мавриди баҳрабардорӣ қарор доданд. Акнун 3500 хонандаи хуштолеъи кишвар дар оғози соли нави таҳсил соҳиби мактаби наву замонавӣ гардиданд.

Бояд гуфт, ки зимни ифтитоҳи ин Муассиса Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин иншооти бо тарзу усули наву замонавӣ сохта шударо дар рӯзи оғози соли нави хониш туҳфаи арзандаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аҳли маориф ва насли хуштолеъи кишвар номиданд.

Воқеан ҳам насли имрӯзаи кишвар бисёр хуштолеъ мебошанд, ки маҳз дар замони соҳибистиқлолӣ Ҳукумати кишвар барои ба таҳсил фаро гирифтани онҳо шароит ва имкониятҳои васеъро фароҳам оварда истодааст. Дар баробари ин ғамхориҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон наврасону ҷавонон бояд аз пайи дониш андухтану соҳибилм гардидан шуда, барои ватану миллати хеш саҳми арзишманд гузоранд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ бисёр аз масъалҳои мубрамро доир ба рушди соҳаи маорифи кишвар ва баланд бардоштани сифати таҳсил мавриди барасӣ қарор доданд. Ҳамчунин қайд намуданд, ки дар баробари ба истифода додани шумораи зиёди Муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ ҳоло ҳам дар кишвар нарасидани мактабҳои замонавӣ амиқ эҳсос мегардад. Бинобар ин таъкид доштанд, ки агар мо тибқи барнома аз ҳисоби маблағҳои мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳру ноҳияҳо ҳар сол 100 муассисаи томактабӣ бунёд ва ба истифода диҳем ин мушкилӣ бартараф хоҳад шуд.

Дар замони соҳибистиқлолӣ маҳз таҳти таваҷҷӯҳи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мақому манзалати омӯзгор дар ҷомеа ба маротиб зиёд гардидааст. Зеро омӯзгор ҳидоятгари роҳи ростӣ, тарбиятгари насли наврас, чароғи роҳнамо ба сӯи фардои дурахшон мебошад. Зимни суханронии хеш Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъулин дастур доданд, ки ҳарчи зуддтар дар Тоҷикистон Қонун “Дар бораи мақоми омӯзгор” қабул карда шавад. Ин аз он далолат мекунад, ки омӯзгор дар ташаккули ҷомеаи оянда нақши барҷаста дорад.

Дар кишвар солҳои охир таҳти сарпарастии Пешвои муаззами миллат муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади ҷалби наврасону ҷавонон ба омӯхтани осори муттафакирони барҷасати форсу тоҷик озмунҳои ҷумҳуриявии “Тоҷикистон ватани азизи ман”, “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм фурӯғи маърифат”, “Тоҷикон- оинаи таърихи миллат” баргузор мегарданд. Дар суханронии имрӯза дастур шуд, ки мукофотпулӣ барои ғолибони озмунҳои мазкур аз мактабҳо сар карда то сатҳи ҷумҳуриявӣ 100 фоиз зиёд карда шавад.

Ҳамчунин Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш пешниҳод намуданд, ки дар кишвар барои гурӯҳои алоҳидаи синусолӣ, яъне хонандагон, донишҷӯён ва калонсолон озмуни “Шоҳномахонӣ” роҳандозӣ гардида, дар арафаи ҷашни 35- солагии Истиқлолияти давлатӣ ҷамъбаст карда шавад ва ғолибон бо ҷоизаву мукофотпулиҳои арзишманд қадрдонӣ карда шаванд.

Дар воқеъ чунин мулоқоту вохуриҳои анъанавию судманди Пешвои миллат дар оғози соли нави таҳсил гувоҳест аз ғамхориҳои Ҳукумати мамлакат ҷиҳати рушди соҳаи маориф ва илм, ки яке аз омилҳои асосии густариши ҷомеа ба ҳисоб меравад.

Муҳаммад АМИНЗОД – котиби матбуотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Август 31, 2024 13:39

ДУШАНБЕ, 31.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Мардуми шарафманди Тоҷикистон имсол 33-солагии Истиқлоли давлатиро ҷашн мегиранд. Истиқлол нодиртарин падидаи таърихӣ дар ҳаёти миллату халқият маҳсуб шуда, кафолат медиҳад, ки тамоми орзуву ормонҳо амалӣ гарданд. Ҳама халқу миллатҳо аз ибтидо то имрӯз барои ба даст овардани истиқлол талош менамоянд. Оне ки истиқлол дорад, дар пайи таҳкимаш аст ва оне, ки аз ин падидаи нодир маҳрум мебошад, баҳри ноил гардидан ба он талош менамояд.

-Миллат ва ҷомеае, ки ба истиқлоли давлатӣ арҷ мегузорад, албатта, дар роҳи расидан ба зиндагии шоиста муваффақ мегардад. Нишони арҷ гузоштан ба истиқлоли давлатӣ аз ҷониби гурӯҳҳои мухталифи ҷомеа, пеш аз ҳама, иҷрои рисолати шаҳрвандӣ аст. Ҳар шаҳрванде метавонад бо талошу меҳнати софдилона дар самти фаъолият дар роҳи таҳкими истиқлоли давлатӣ саҳм гузорад. Омӯзгор бо донишу дарси хуб, донишҷӯ бо талошу заҳмат баҳри аз худ намудани асосҳои илму дониш, сохтмончӣ бо меҳнати ҳалол ва ғайра. Арҷгузорӣ ба истиқлол аз дарку фаҳмиш ва талошу заҳмати ҷомеа бармеояд.

Ҳамон вақт истиқлол кафили зиндагии шоистаи мо мегардад, ки пеш аз ҳама, худи мо рисолати касбӣ ва шаҳрвандиамонро аз будаш зиёд иҷро намоем. Талошу заҳмати ҷомеа имкон фароҳам меорад, ки вобастагии давлату миллат аз дигар давлатҳо камтар шавад. Ҳамон ҷомеае истиқлолро ҳамчун кафили амалишавии тамоми ормонҳо дарк менамояду барои ҳифзи он талош менамояд, ки пеш аз ҳама, бо маърифат мусаллаҳ мебошад. Миллате бардавомии хешро нигаҳ дошта метавонад, ки аз истиқлоли давлатӣ ба таври самаранок истифода намояд ва онро бо тамоми вуҷудаш ҳамчун сарчашмаи амалӣ гардидани ҳадафҳо ва зиндагии шоиста ҳифз кунад. Он миллате истиқлоли хешро пойбарҷо нигаҳ медорад, ки дарки амиқи онро дошта бошад.

Имрӯз бо мақсади баланд бардоштани маърифати ҷомеа дар заминаи илму дониш ҳар шаҳрванди мамлакатро зарур аст, ки фаъолияти худро бо назардошти талаботи замони муосир амалӣ намуда, тамоми имконотро барои тарбияи насли бофарҳангу ватандӯст, ворисони арзандаи сарзамини аҷдодӣ, ҳамчунин омода намудани кадрҳои болаёқат ва ҷавобгӯ ба талаботи замони муосир равона созад.

Бо мақсади руҳбаландии гурӯҳи соҳибмаърифату зиёӣ ва дастгирии ин самти афзалиятноки ҷомеа ба мушкилоти сиёсӣ нигоҳ накарда, соли 1996 Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Академияи илмҳои Тоҷикистон бо олимони мамлакат мулоқот намуданд. Маҳз ҳамин мулоқот бо доираҳои илмии ҷумҳурӣ боиси боз ҳам мукаммал гардидани фаъолияти олимон шуд. Дар ин вохӯрӣ Сарвари давлат тариқи суҳбати ошкоро ба донишмандону фозилони мамлакат масъалаҳои мавҷудаи мушкилоти соҳаи илм ва муассисаҳои илмию таҳиқотиро дар давраи гузариш ва роҳҳои ҳалли мушкилоти соҳаро мавриди баррасӣ қарор дода, нақши тақдирсози илм ва неруи зеҳниву ақлонии ҷумҳуриро дар инкишофи босуботи иқтисоду фарҳанг ва ташаккули тафаккури созандаву ватандӯстонаи шаҳрвандон муҳим арзёбӣ намуданд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди роҳбарияти Академияи илмҳо ҳамчун муассисаи пешбарандаи соҳа ва тамоми олимон аз рӯзҳои нахуст вазифа гузоштанд, ки илм ба шароити нав мутобиқ карда шавад. Яъне тибқи талаботи ҳаёти иқтисодӣ ва моддию маънавии ҷумҳурӣ ба роҳ мондани фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ зарур аст. Ба ҳамагон маълум аст, ки асри ХХI – асри рушди босуръати илму техника ва технологияҳои нав, зуҳури уфуқҳои нави илм ва таҳаввулоти ҷиддии илмию техникӣ мебошад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама вохӯриҳо бо аҳли зиёи ҷумҳурӣ даъват менамоянд, ки олимону кормандони Академияи миллии илмҳо ва муассисаҳои таҳқиқотӣ дар самти пажуҳиш ва тарбияи кадрҳои илмӣ тадбирҳои самаранок андешида, барои баланд бардоштани сатҳу сифат ва фаъолияти пурсамари илмӣ аз тамоми имконот истифода намоянд.

Дар айни замон илм ба рукни муҳими иҷтимоӣ, манбаи арзишманд, неруи истеҳсолкунанда ва сарвати қиматтарини зиндагии инсон табдил ёфтааст. Тамоми равандҳои ҷаҳони муосир имрӯз талаб менамоянд, ки ҳар шахс дар ҷомеа ҳатман бояд соҳиби донишу маърифат бошад. Тамоми иқдому ибтикороти Ҳукумати ҷумҳурӣ бо сарвари Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон талаби замони муосир мебошад. Дар ибтидои асри нав миллати куҳанбунёди тоҷик ба иқтисоду истеҳсолоти замонавию ҷавобгӯ ба манфиатҳои давлатдории миллӣ, татбиқи комёбиҳои тамаддуни ҷаҳонӣ ва илму технологияи нав, насли дорои тафаккури созанда ва донишу ҷаҳонбинии нав, ки барои инкишофу пешрафти ояндаи босуботи мамлакат хизмат намояд, эҳтиёҷ дорад. Ин эҳтиёҷи миллатро ҳамон қишри зиёии ҷомеа қонеъ менамояд, ки маҳорати хешро дар омода намудани кадрҳои ҷавон самаранок истифода барад. Дар робита ба ин зарур аст, ки Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо тамоми ҳайати кормандони илмӣ талош намояд, то рисолати касбӣ самаранок иҷро шавад.

Бояд гуфт, ки рақобатпазирии миллату давлатҳо дар шароити муосир аз рӯи имконоти онҳо, ки дар ташаккули ҷомеаи иттилоотӣ донишҳои навро тавлиду амалӣ месозад, муайян мегардад. Дар раванди бархӯрди тамаддунҳо илму дониш ба соҳаи муҳимме табдил ёфтааст, ки барои рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ мусоидат менамояд. Дар робита ба ин бояд гуфт, ки маърифати ҷомеа омили аз ҳама муҳимми рушди устувор ва амнияти ҳар мамлакат ба ҳисоб меравад. Ҳамон ҷомеа ва ҳамон миллату давлате минбаъд рақобатпазир шуда метавонад, ки самаранокӣ ва сифати маҳсули зеҳнаш бартарӣ дорад. Маҳз маърифат раванди рушди босуботи ҷомеаро мушаххасу муайян месозад. Илму маърифат истиқлоли миллатро ҷовидон гардонида, онро таҳким мебахшад. Ба истилоҳи дигар, нишони тавоноии миллату давлат дар мафкураи солиму ояндасози ҷомеаи он ниҳон аст. Дар раванди ҷаҳонишавӣ неруи зеҳнӣ нақши ҳалкунанда дорад. Имрӯз неруи зеҳнии ҷомеа ба ченаки муҳим ва муайянкунандаи рушди ҷомеа мубаддал гардида, заиф шудани он, пеш аз ҳама, ба амният ва истиқлоли давлатҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Дар Тоҷикистон бо мақсади рушди маърифати ҷомеа шумораи муассисаҳои илмию таҳқиқотӣ, марказҳои илмии макотиби олӣ зиёд шуда, барои аҳли зиё шароити созгор фароҳам оварда шудааст. Дар ин радиф барои тайёр намудани ашхоси дорои дараҷа ва унвонҳои илмӣ, аз қабили номзад ва доктори илм, профессору академикҳо тадбирҳои зиёд амалӣ гардиданд. Бо мақсади амалӣ намудани ин ҳадаф қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009–2015)» қабул карда шуд.

Дар айни замон на танҳо дар мамлакати мо, балки дар пажуҳишгоҳҳои илмии ҷаҳон нарасидани олимону мутахассисон ба назар мерасад. Дар ҳама давру замон илму маърифат диққати ҷомеаи ҷаҳонро ҷалб менамуд.

Ба хотири рушди илму маърифат, махсусан аз ҳисоби ҷавонон омода намудани олимон чораҳои бисёр муҳимму саривақтӣ дар амал татбиқ мегарданд. Таъсиси стипендияҳои президентиву ҷоизаҳо, баланд бардоштани стипендия ва таъсиси хобгоҳҳои махсус барои унвонҷӯён боиси ҷалби ҷавонон ба самти илм гардид. Ҳамчунин ташкили шуроҳои диссертатсионӣ дар назди Академияи миллии илмҳо ва муассисаҳои олии таълимӣ ва Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон шароити мусоидро барои ҷалби бештари ҷавонон ба соҳаи илм ва аз ҳисоби онҳо омода намудани олимон фароҳам овард.

Ҳама он ташаббус ва талошҳои Ҳукумати ҷумҳурӣ таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз он хабар медиҳад, ки илми қарни ХХI дар ҳалли масъалаҳои рушди устувори иқтисоди ҷаҳон, кашфи кайҳон, ҳалли мушкилоти глобалӣ, ба монанди камбизоатӣ, хароб гардидани муҳити зист, амният дар соҳаи озуқаворӣ ва таъмини аҳолии сайёра ба оби ошомиданӣ ва дар маҷмуъ рушди инсоният нақши муҳимму муассир дорад. Зарур аст, ки аҳли зиёи ҷумҳурӣ дар масири татбиқи ҳадафҳои стратегии давлат нақши муассирро бо иҷрои рисолати шарафмандона пеш гузорад. Маърифати насли наврас ва ҷавони мамлакатро дар заминаи илму дониш баланд бардоштан лозим аст. Ба ин восита дар таъмини босуботи зиндагии шоистаи мардум ва амнияту истиқлоли давлатӣ бояд саҳм гузорем.

Дар муддати 33 соли истиқлоли давлатӣ миллати тоҷик дар заминаи сиёсати хирадмандонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастовардҳои бузургу назаррас ноил гардид. Зарур аст, ки тамоми гурӯҳҳои ҷомеа барои баланд бардоштани сатҳи маънавию фарҳангии наслҳои наврас ва ҷавони ҷумҳурӣ саҳм гузоранд. Дар ин раванди пуртазод ва бархӯрди тамаддунҳо, ки натиҷаи ҷаҳонишавӣ аст, ҳамон миллате ҳастии хешро нигаҳ медорад, ки аз таъриху тамаддуни миллӣ огаҳ бошад ва ба арзишҳои миллию фарҳангӣ арҷ гузорад.

Дар акси ҳол дар зери фарҳанги бегона қарор гирифта, оқибат бегонапарастӣ ва ифротгароӣ боиси нест гардидани миллат мешавад. Таҷрибаи таърихи ҷаҳонӣ собит намудааст, ки канда шудан аз таърихи хеш умри миллатро кӯтоҳ менамояд. Маърифат сипари боэътимоди истиқлоли давлатӣ ва рушди босуботи ҷомеа маҳсуб мешавад. Қудрати миллату давлат аз маърифати ҷомеаи он вобастагии зиёд дорад. Баҳри қудратманду тавоно гаштан имрӯз моро мебояд дар иҷрои рисолати хеш ҷиддӣ ва собитқадам бошем.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, профессор

Ба истиқболи Рӯзи Дониш

Ниёгони мо ҳанӯз дар ҳазорсолаҳои пеш аз солшумории масеҳӣ ба ҷамъоварии донишу маърифати инсонӣ машғул гардида, нисбат ба афроди донишпажӯ илтифот доштанд. Ин ҳарфро сангнабиштаҳо, бозёфтҳои бостоншиносон ва сарчашмаҳои хаттии бар мо меросмонда шаҳодат медиҳанд. Шоҳони каёнӣ ва силсилаи ҳахоманишӣ дар дарбор инсонҳои донишмандро ҷамъ оварда, онҳоро талқин менамуданд, ки таъриху фарҳангҳо нависанд, чунки ҳама гуна андеша тавассути хат ба ёдгор мемонад.

Онҳо буданд, ки Зардуштро гиромӣ доштанд ва бо ӯ мусоидат карданд то китоби “Авасто” – ро нависад. Дар Авасто бошад, гиромитарини гиромидоштҳо донишу донишпажӯ ба қалам омадаанд. Яъне, пос доштани инсонҳо ба хотири донишу лаёқат ва дигар сифатҳо дар миёни аҷдодони мо расм будааст. Гузашта аз ин, онҳо дар давраи асримиёнагӣ низ аз пажӯҳишу таҳқиқ ва донишандӯзӣ сарпечӣ нанамудаанд. Айни замон, дар давраи муосир низ тоҷикон ба омӯзиши илму фан рағбат доранд, гӯё онҳо бидуни донишандӯзӣ ва донишпажӯҳӣ зистан намехоҳанд. Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ дар ашъори безаволи худ донишро “Ҷавшани ҷону тан” пиндошта, дар гиромидошти хирад марсияҳо навиштааст ва ба суоли “Чаро донишпажӯҳӣ гиромӣ гардид?”, чунин посухи мушаххас додааст:

Гирд карданду гиромӣ доштанд,

То ба санг андар ҳаме бингоштанд:

“Дониш андар дил ҷароғи равшан аст,

В-аз ҳама бад, бар тани ту ҷавшан аст””.

Ҳаким Абулқосим Фирдавсии Тусӣ, ки мусаннифи “Шоҳнома” асту имрӯз тамоми дунё ин шоҳкориро мутолиа мекунад, дар васфи донишу донишпажӯ ҳикматҳо гуфта, ба як хулосаи дақиқ омадааст, ки дониш дили марди солхӯрдаро ҷавон мегардонад:

Тавоно бувад, ҳарки доно бувад,

Ба дониш дили пир барно бувад.

Яке аз чеҳраҳои басе нотакрор дар таърихи фарҳанг ва тамаддуни ҷаҳонӣ пизишктоҷике бо номи Абӯалӣ ибни Сино мебошад, ки бинобар талаботи замонаш бо ду забон асарҳо нигоштааст ва имрӯз илми ҷаҳонӣ дар пояи таҳлилҳову таҳқиқҳои илмии ӯ баррасӣ мешаванд. Ин донишманди ҳамадон асаре бо забони тоҷикӣ таълиф карда, онро “Донишнома” номгузорӣ менамояд.

Дигар аз нобиғаҳои илму дониш аз зумраи ниёгонамон Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхист, ки ӯ низ зиндагиро бе донишандӯзиву донишпажӯҳӣ тасаввур намекунад. Мавсуф дар “Васиятнома” – аш мегӯяд: “Шуморо сифориш мекунам ба кам гуфтану кам хӯрдану кам хуфтан... ва ҳамоно беҳтарини шумо касест, ки барои мардуми худ муфид бошад”. Яъне, ҳадаф дар зиндагӣ суд овардан аст, на суд ҷустан ва инсони бомаърифат барои муҳите, ки дар он иқомат мекунад, фоида меорад, аммо инсони бехабар ва ғофилу аз донишҳо маҳрум иқдом мекунад, ки зимни муносибат аз дигарон манфиат бинад.

Дигар аз бузургони илму фан шайхи Шероз Муслиҳиддин Саъдии нотакрор аст, ки дар “Гулистон” – и бехазон нодониро баробар ба марг муаррифӣ кардааст: “Нодонро беҳ аз хомушӣ чизе нест ва агар ин маслиҳат бидонистӣ, нодон набудӣ”.

Ҳамаи бузургони тоҷик дар қарнҳои мухталиф дониш ва донишандӯзиро васф намуда, нисбат ба афроди донишманд эҳтироми хосеро иқрор кардаанд. Дар замони муосир бо ибтикор ва тавсеаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин посдорӣ ва гиромидошти илму дониш дубора эҳё гардид. Алҳол, таърихи 1 сентябр расман Рӯзи Дониш эълон гардида, дар ин рӯз Пешвои миллат дар ҳузури омӯзгорон ва донишандӯзон суханронӣ мекунад. Озмунҳое мисли “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм – фурӯғи маърифат” бо пешниҳоди худи Президенти кишвар роҳандозӣ шуда, шавқу рағбати хонондагонро нисбат ба донишандӯзӣ бедор мекунад. Ҳадафи Пешвои миллат аз баргузории инчунин озмунҳо рушди тафаккури техникӣ ва ҷаҳонбинии илмӣ аст, чунки ояндаи кишвар аз сатҳи ҷаҳонбиние вобаста мебошад, ки алҳол мо онро интишор менамоем.

Инсон аз лиҳози табиӣ бо фарорасии синну соли балоғат кӯшиш мекунад, ки дар макотиби олӣ, ё худ дар хориҷи мамлакат таҳсилро идома диҳад. Ин фикрро аксар донишҷӯён дар қалби хеш мепарваранд.

Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳост, ки ҳангоми суханронии хеш мактабу маорифро асоси сиёсати худ муаррифӣ кардааст. Бешубҳа, дар кишвари мо ба сатҳи донишандӯзии наврасону мактаббачагон аҳамияти дилхоҳ дода мешавад ва дар мактабҳо ба онҳое, ки бо баҳои хубу аъло таҳсилро идома медиҳанд, ҳавасмандкунӣ мушоҳида шуда, бартарӣ дода мешавад.

Ҳанӯз аз замони Шӯравӣ бархе аз довталабон аз натиҷаи ҷамъбасти имтиҳонсупорӣ норизо гардида, пас аз муддате ба минтақаҳои саноатии Иттиҳоди Шӯравӣ пайи такмил додани донишҳои худ раҳсипор мешуданд ва ду даҳсолаи аввали истиқлолият низ ҳамингуна мушоҳидаҳо идома дошт. Бинобар ин, бо ибтикори Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумхурии Тоҷикистон дар соли 2013 ташкил шуду шаффофият дар имтиҳонсупорӣ татбиқ гардид. Аз ҳамон сол инҷониб ошноёни худро баъзан мебинам, ки бо арзи сипос ба Маркази миллии тестӣ муроҷиат карда, аз он хушҳоланд, ки адолати иҷтимоӣ дар ин самти фаъолият ҳаддалимкон роҳандозӣ шудааст. Сатҳи дониш ва савияи донишандӯзӣ бинобар талаботи Марказ рӯз аз рӯз меафзояд ва донишҷӯён пайваста мекӯшанд, ки мактабро бо хониши хубу аъло ба анҷом расонанд.

Ҳамасола санаи 1-уми сентябр дар Ватани азизамон Рӯзи Дониш ва дарси Сулҳ ҷашн гирифта шуда, зимни баргузории он Пешвои миллат чандин муассисаҳоро барои истифода ифтитоҳ намуда, дастуру супоришҳои навро ба кормандони соҳаи маориф ироа менамояд.

1-уми сентябр рӯзи байналмилалии дониш эътироф шудааст. Аз рӯйи анъана дар ин рӯз дар мактабҳо линейкаҳои ботантана, соатҳои тарбиявӣ, дарсҳои дониш, сулҳ, бехатарӣ ва мардонагӣ шуда мегузаранд. Хуллас, рӯзи 1-уми сентябр рӯзи тантанаи Дониш асту донишандӯзон дар ин рӯз ид доранд.

Тоҷикон аз зумраи миллати донишпажуҳ маҳсуб мебошад. Яке аз омилҳои он ин аст, ки тоҷикон дар гузашта ва имрӯз китобро азиз доштаанд ва бархе аз онҳо китобхонаҳои шахсӣ низ доранд. Дар ин маврид хостам иқтибосе аз суханрониҳои Президенти мамлакат оварам, ки дар ситоиши китоб барҳақ фармудааст:

Тоҷикон мо аз даврони қадим китобро сарчашмаи ақлу донишу заковат, ахлоқи ҳамида, ва беҳтарин ҳамнишину ҳамроз, омӯзгори беминнат, ҳамсуҳбати хушгуфтору беозор мепиндоштем. Ва бузургони мо китобро аниси кунҷи танҳой ва фурӯғи субҳи доной медонистанд”.

Ҷои дигар овардааст: “Китоб як рукни муҳими тамаддуни башарӣ ва ҷузъи ҷудонопазири зиндагии инсон аст. Аз ин ҷост, ки мардуми олам бо арзи эҳтиром ба ганҷинаи маънавии ниёгон китобҳоро дар хазинаҳои миллии хеш нигахдорӣ мекунанд, то ин ки наслҳои имрӯза ва оянда аз онҳо барои рушду камолоти маънавии худ истифода баранд”.

Чунонкӣ аз осори ниёгон бармеоянд, бузургони илму дин дар ситоиши дониш ва тафаккури илмӣ махдияҳо гуфтаанд:

Дониш андар дил чароғи равшан аст,

В-аз ҳама бад бар тани my ҷавшан аст.

Покиза шаву рост бизӣ, илм омӯз,

To тоҷи наберагони Одам бошӣ.

Дониш талабу бузургй омӯз,

То беҳ нигарад рӯзат аз рӯз...

Рӯзи Дониш ва дарси Сулҳро ба ҳамватанони азиз шодбош мегӯям ва таманно дорам, ки онҳо пайваста дар донишандӯзӣ талош варзанд, ки ҳама гуна тараққӣ дар дилхоҳ кишваре аз гиромидошти илму донишандӯзӣ оғоз меёбад. Рӯзи дониш бо дарназардошти дарси сулҳ ҳумоюн бод, ҳамватанони гиромӣ!

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих, Муовини раиси КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Дар даврони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона рушду нумӯъ кард ва барои зиндагии шоиста ва инкишофи озодонаи сокинони мамлакат шароити мусоид фароҳам овард. Яке аз дастовардҳои бузурги даврони соҳибистиқлолӣ баҳам омадану ҳампайванд шудан, тавофуқи ҳамдигару ба ризоияти умумӣ муваффақ гардидани миллати тоҷик мебошад.

«Маҳз хиради азалӣ ва фарҳанги сулҳофари миллати шарафманди тоҷик буд, ки баъди ҳазор сол мо имкон пайдо намудем, то ба ҷомеаи башарӣ бо асолату ҳувияти миллии худ ворид гардем ва дар он мақоми шоиставу сазовори худро соҳиб шуда, манфиатҳои миллиамонро ҳимоя намоем. Мо бояд ин имконияти дар ҳақиқат таърихиро бисёр масъулона ва басо оқилона истифода намуда, истиқлоли Ватан, ягонагӣ ва ваҳдати миллиро таҳкими ҳамаҷониба бахшем».

Эътирофи сулҳи тоҷикон аз ҷониби сиёсатмадорону коршиносони ҷаҳон чун дастоварди муҳими ҳамдигарфаҳмӣ баҳои баландест ба заковати халқи тоҷик ва арҷгузорӣ ба фарҳанги сулҳофарии мо, ки дар хотимаи муноқишаву ҷангҳои дохилии бисёр кишвару минтақаҳо мавриди истифода қарор хоҳад гирифт. Мухолифати тезутунди дохилиамон, ки оқибат ба ҷанги шаҳрвандӣ мубаддал шуд, боиси бадбахтиҳои бешуморе гардида, кинаву хусумати зиёдеро ба бор овард. Қисме аз аҳли миллатро сарсону саргардон, паҳну парешон, ғариби мулки дигарон гардонда, кишварро хароб сохт. На танҳо ҳамсоя ба ҳамсоя, балки хешу табор ба ҳамдигар бо назари шубҳа менигаристанд.

Эътимод ба ояндаи кишвар ва анҷоми ин ҷанги худкуш намонда, дар гуфтугузори ҳукумати кунду мухолифини тунд дар ҳаллу фасли ягон масъала мувофиқа ба даст намеомад. Дар забони пиру ҷавон сухан аз ҷанг буд. Бино ба мушоҳидаи як рӯзноманигори хориҷӣ радио ва телевизиони ҷумҳурӣ ҳукумат дар дохили ҳукумат гардида: Ҳукумати «мусолиҳаи миллӣ» рӯйдоду воқеаҳоро ба тарзи дигар шарҳу эзоҳ медод, ҳукумати дохили ҳукумат чизи дигар мегуфту манзараи дигарро пешкаши мардум мегардонд. Беист аз «комёбиву зафарҳо дар ҷанги худкушӣ» ҳарф мезад. Ба оташи ҷанг равған мерехт, дар дили мардум тухми адовату кина ва нобоварӣ ба ҳамдигарро мекишт, ки ҳукумати вақт ба «ҳукумати дохилии худ» ҳеч таъсире расонида наметавонист. Мардум ҳайрон монда буд, ки ба сухани кадоме аз ин «ҳукуматҳо» бовару эътимод ва аз рӯйи гуфтаи кадоме аз инҳо амал кунад. Ҳокимияти қонунбарор ғайри ивази пайиҳами раиси худ дигар кори муҳимеро наметавонист ба анҷом бирасонад. Вакилони халқи тақсим ба гурӯҳҳо баҳсу мунозираи оштинопазирро идома медоданд.

Ҳақ бар ҷониби Сарвари давлат, ки баъди гузашти солҳо навиштааст:
«Маҳз дар ҳамин давра (солҳои 90-уми садаи гузашта-П. Г.) имконияти таърихии иттиҳоди нерӯҳои фаъоли ҷомеа ва ваҳдати мардуми тоҷик барои расидан ба ҳадафи олӣ-истиқлолияти миллии Тоҷикистон фароҳам омада буд, вале, мутаассифона, ин имконияти бузурги таърихӣ ҳангоми парокандашавии империяи абарқудрати Шӯравӣ оқилонаву зиракона истифода нашуд. Раванди фарорасии истиқлолияти давлатӣ ва худро ҷумҳурии мустақилу субъекти комилҳуқуқ эълон намудани Тоҷикистон аз лиҳози шаклу мазмун ба дигар ҷумҳуриҳои тозаистиқлоли Шӯравӣ шабоҳат дошта бошад ҳам, ҷараёни минбаъдаи он ба муқовимату ихтилофҳои шадиди иҷтимоӣ ва сиёсисозии мушкилоти ҷомеа печида, оқибат ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро ба бор овард».

Дар воқеъ, сарварону роҳбарони гурӯҳҳо ба ҳамдигар бо хашму ғазаб сухан мегуфтанд ва на парвои парешонии миллатро доштанду на вайронии кишварро. Танҳо аз «муваффақият» ва «дурустӣ»-и амали хеш бо «ифтихор» сухан гуфта, фаромӯш карда буданд, ки «давлат ҳама з-иттифоқ хезад,бедавлатӣ аз нифоқ». Ҳар лаҳза набудани бузургони миллат чун устод Айниву аллома Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзодаву Боқӣ Раҳимзода эҳсос мешуд.Чеҳраи маъруфе набуд, ки аҳли ҷомеа ба ҳарфаш гӯш диҳаду эътимод кунад, дар атрофаш муттаҳид гардад.

Меҳру муҳаббати пойдору устувори байниҳамдигарии мардумони Тоҷикистонро ба хашму хусумат ва кинаву адоват табдил дод. Дашти ташналабу биёбони Вахшро, ки намояндагони маҳалҳои гуногуни на танҳо Тоҷикистон, балки тоҷикниши Осиёи Миёнаву дигар миллатҳо бо ивази пӯсташон ба водии зархез табдил дода буданд, дар муддати кӯтоҳ ба маркази муноқишаҳо ва ҳамдигарбадбинӣ мубадал гардонд. Мардум фаромӯш карданд, ки солҳо аз як хон нон мехӯрданд ва шодиву ғамшарики ҳамдигар буданд. Дуди сиёҳ осмони мусаффои на танҳо ин водӣ, балки тамоми Тоҷикистонро фаро гирифт, ки ҳар кадоме ба сӯйе роҳ пеш мегирифт: духтар ба Хатлону бача ба Бадахшон ё домод ба Ҳисори шодмону арӯс ба Зарафшон. Оқибат ҷанг доман зада, бесарусомониҳо оғоз гардид. Садои навҳаву нола аз ҳар дареву манзиле ба гӯш мерасид. Арӯс домоди навҷавони ҳазор орзуву ормон дар дилу модар писари ягонаи аз ҷон азизашро аз даст медод. Зиндагӣ дар чунин шароит мушкилу ғайриимкон мегардид, ки аввал мардумони ин водӣ, баъд сокинони дигар маҳалҳо халосии худро дар фирор ба давлати ҳамсояи Афғонистон ва давлатҳои муштаракулманофеи Қирғизистон, Туркманистон, Ӯзбакистон, Қазоқистон ва Русия медонистанд. На роҳбареву на сарваре. Сареву савдое, мардумеву ғавғое. Он замон, ба ибораи Шоири халқии Тоҷикистон Мӯъмин Қаноат ҳукумат кунду мухолифин тунд буданд, ки ҳеч роҳи созишу оромиши байниҳамдигариро намеёфтанд. Ҳукумати мусолиҳаи миллӣ таъсис ёфт, вале аз мусолиҳа асаре. Мардуми пуркину пурхашми силоҳбадасти чашмонаш пурхун на парвои муйсафед дошт ва занону кӯдакон.

Муноқишаҳо на танҳо ба ваҳдати миллӣ, балки ба мавҷудияти давлати тозаистиқлоламон таҳдид мекард. Оқибат ақли солим ғалаба кард ва ба хубӣ эҳсос намуданд, ки давоми аҳвол бад-ин минвол боиси парешонии боз бештари миллати дар таърих борҳо ҷафодида ва несту нобудии давлати тозаистиқлоли пуштибону такягоҳи тамоми тоҷикони ҷаҳон хоҳад шуд ва Иҷлосияи таърихии ХУ1 Шӯрои Олии Тоҷикистон дар шаҳри бостонии Хуҷанд оғози барқарории қонуният ва адолат дар кишвар гардида, ҳукумати нотавонро неруву қувват бахшид . Бо роҳандозии тамоми имконияту восита ба наҷоти миллат аз фано ва нигаҳдории давлат аз нобудӣ пардохт ва интихоби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чун сарвари давлат равзанаи нуре гардид барои ояндаи неки тоҷикон. Шӯълаи умедеро ба ояндаи норавшани дар дили пур аз ноумедии мардуми тоҷик фурӯзон кард. Ваъдаи қатъии ба Ватан баргардондани гурезаҳои сарсону саргардон ва таъмини сулҳу оромии кишвар, ваҳдату ягонагии мардумони Тоҷикистон аз ҷониби раҳбари ҷавони тоҷикон дилҳоро то андозае гарм кард. Охируламр тоҷики парешону бе сару сарвар ҳайрон дар симои ҷавони дур аз бозиҳои пасипардагии сиёсатмардони дар қӯраи бозиҳои сиёсӣ пухта роҳбару роҳбаладеро пайдо кард, ки бо амалаш устувории хешро ба лафзу ваъдааш собит месохт.

Сарвари давлати соҳибистиқлоли тоҷикон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбари баланди Иҷлосия ба барқарории сулҳу баргардондани тоҷики гурезаи иҷборӣ аҳду савганд ёд кард ва барои иҷрои қавлу ваъдааш камари ҳиммат баст. Ҷон дар кафи даст на танҳо ба манотиқи гуногуни кишвари даргирии ҷанг, балки Афғонистони пур аз дуду оташ сафар карда, аз сулҳу оштӣ, якдигарфаҳмиву ҳамдигарбахшӣ лаб ба сухан кушод. Ба қавле, аз рӯйи ҳикмати аҷдодони фарҳангофараш амал намуд:

Нахоҳӣ, ки бошӣ парокандадил,

Парокандагонро зи хотир маҳил!

Шояд бо гузашти солҳо ва оромии комили кишвар он заҳмату меҳнатҳо ба назари баъзеҳо одиву сода намояд. Чӣ расад роҳ ба сӯйи Афғонистони пурдуду гулӯлаборон, балки ба як гӯшаи хоки Тоҷикистон-Бадахшон низ чандон саҳлу осон набуд: дилҳои пуркину чашмони пурхуни падару модар, писару бародар, хоҳару додаргумкардагон ҳар лаҳза ба ҷони ҷавонаш таҳдид мекарданд. Вале аз рӯйи мардиву ростқавлӣ ба пурхавфтарин минтақаву гӯшаҳои Тоҷикистон сафар дошт, мақсаду ҳадафашро бисёр содаву одӣ, ба иборае бо дипломатияи халқӣ ба мардум шарҳу эзоҳ медод. Мададу машварат мехост. Бо ҳамин тарзу гуфтор, ҳамин шеваву рафтор ба дили сокинони кишвар роҳ ёфта, баъди музокираву мунозираҳои зиёде ба рӯзи таърихии имзои Созишномаи сулҳ расидем, ки бегумон дар ин кори хайр ҷавониву ҷасорати раҳбари тоҷикон нақшу мақоми вижа дорад.

Бузургоне, ки имрӯз дар бораи он айём ҳар гуна тахмину фарзияҳо пешниҳод мекунанд, қудрату тавони берун бурдани 10-15 нафар хешу табор ва ҳаммаҳаллашонро аз майдонҳои муқовимат надоштанд, чи расад ба ҳам овардани миллат. Ҳар гурӯҳ ба қувваю ғалабаи худ бовар дошт ва лаззати «комронӣ» мечашид, вале намедонист, ки он нашъаи кадом «ғалабаву чӣ комёбиест». Ҳама фаромӯш карда будем, ки дар ин гуна муқобилату муқовимат ва ҷангу хархаша касе ғолиб нахоҳад буд. Он танҳо бохти миллат хоҳад буд. Ва ӯ аз ҳамин хусус сухан кушод ва ёрони худрову ҳарифонро бовар мекунонд, ки ҷанги дохилӣ ғолиб надорад, боиси бохти миллату вайронии давлати тозаистиқлол хоҳад шуд:

Ба пеши бародар бародар ба ҷанг

Наояд, агар бошадаш ному нанг.

Обрӯву нуфузи давлати тоҷикон рӯз ба рӯз афзуда,суханрониву пешниҳодҳои сарвари он мавриди таваҷҷӯҳи созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ ва сиёсатмадорони маъруфи олам қарор гирифт. Эълони соли 2003 чун Соли байналмилалии оби тоза, солҳои 2005-2015 «Об барои ҳаёт», баргузории конфронсу ҳамоишҳои бузурги илмию фарҳангии байналмилалӣ дар пойтахти давлати тоҷикон-Душанбе ҳама гувоҳи эътирофи кӯшишу талошҳои бунёдкоронаи роҳбари Тоҷикистон аст.
Ҳарчанд гурӯҳе бо тамоми ҳастиаш бар он кӯшид, ки ин миллатро дар назари оламиён чун ваҳшиву одамкуш ҷилвагар созад, лек дар ҳеч давру замон офтобро ба доман пӯшидан натвон. Ба туфайли заҳмату меҳнати пайгиронаи сарвари ҷавонаш боз аҳли ҷаҳон тоҷиконро чун мардуми фарҳангофарину сулҳпарвар, бунёдкору созанда шинохтанд. Тоҷикон дар гузашта бузургони зиёдеро ба оламиён додааст, ки ба ақлу фаросат ва хираду заковаташ ҷаҳониёнро ба ваҷду ҳайрат оварда, баракати илму фарҳангаш маърифати умумии аҳли башарро ба болоҳо мебарад.

Дар замоне, ки кишварҳои зиёде давлати тоҷиконро чун кишвари мустақил эътироф карда, ба расмият шинохтанд, вале барои ҳамкорӣ шитоб надоштанд, анҷоми вохӯриву сӯҳбатҳои судманд маҳорату заҳмат мехост. Чи расад ба хориҷиён, ки дар дохили кишвар гурӯҳҳои гуногун дар хусуси нопойдории ҳукумат овозаҳо паҳн карда, мардумро дар тарсу ҳарос нигоҳ доштан мехостанд. Тазйиқи дохиливу берунӣ, хиёнати худиву бегона, муборизаи шадиди ошкору пинҳон давом дошт. Дар ин гуна шароиту вазъият идораи давлат чандон саҳлу осон набуд. Одитарин саҳву ғалат боиси нобоварии мардуму канораҷӯии кишварҳои дигар аз ёриву мадад мегардид, ки бардоштани чунин масъулияти бузург кори на ҳар кас буд.

Вале азму талоши қавӣ, устуворӣ ба қавлу ваъда, сафару мулоқотҳои мунтазам бо аҳли кишвар дар манотиқи гуногун ва сарварони давлатҳои дигар дар ҳамдигарфаҳмӣ, сулҳу оштӣ, ваҳдату боварӣ ба ҳамдигар самари нек медод, ки он ҳама аз баракати ҷавонӣ, ғайрату ҷасорати беандоза ва масъулиятшиносии сарвари давлати тоҷикон буд.
Нақши созандаи сулҳу ваҳдат махсусан дар самти таҳким ва такмили давлатдорӣ,ки амалан заминаҳои зарурии ҳифзи истиқлолияти миллӣ, тамомияти арзии кишвар, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро таъмин мекунанд, возеҳ зоҳир гардид.»

Ҳамаи ин аз болоравии обрӯ ва эътибори Сардори давлати мо дар миқёси байналмиллалӣ шаҳодат медиҳад. Обрӯю эътибори сардори давлат, албатта, ин обрӯю эътибори миллат аст, ки дар миқёси байналмилалӣ барои халқу Ватани мо аҳамияти бузург дорад. Вале ҳастанд қувваҳое, ки аз ин болоравии обрӯю эътибори Ватани мо дар ҳаросанд. Бо ҳар роҳу восита кӯшиш мекунанд, ки ваҳдати моро халалдор карда, обрӯю эътибори халқу Ватани моро паст кунанд.Бинобар ин, замоне расидааст, ки мо фарзандони миллат аз ҳарвақта дида зичтару содиқона дар атрофи Асосгузори сулҳуваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун фарди ватандӯст яктану якдил муттаҳид шавему баҳри боз ҳам қавитар гардонидани ваҳдати миллӣ, ободии Ватан ва пешрафти ҷомеа ҷадал кунем. Фақат ва фақат чунин амали мо пойдевори ҷомеаи навини демократиро мустаҳкам намуда, волоияти қонунро дар ҷомеа пойдор месозад.

Ҷангибекова С., унвонҷӯи бахши аввали Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Халқи тоҷик аз даврони куҳан бо тамаддуну фарҳанги худ аз дигар миллату халқиятҳо фарқ карда, ба китоб, китобнависиву китобхонӣ ва ихтироъкориву навоварӣ майлу рағбати беандоза дошту дорад. Тамоми мамлакатҳои рӯи дунё моро ҳамчун миллати китобдӯст ва китобнавису навовар мешиносанд. Ҳамаи ин малакаҳои фитриву азалии халқи моро ба инобат гирифта, дар замони соҳибистиқлолии миллӣ низ аз ҷониби Ҳукумати ҷумҳурӣ ва бо ташаббусу дастгириҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар қатори самтҳои гуногун ба соҳаҳои илму маориф, китобу китобдорӣ ва ихтироъкориву навоварӣ низ таваҷҷуҳи хосса зоҳир гардид.

Яке аз дастовардҳои муҳим ва фарҳангии даврони истиқлол, ин ташкили озмунҳои гуногуни илмиву фарҳангӣ ба шумор мераванд, ки тайи чанд сол аст, дар кишвари мо ҷараён доранд. Мисоли ин гуфтаҳо ташкили озмунҳои ҷумҳуриявии “Фурӯғи сӯбҳи доноӣ китоб аст”, “Тоҷикистон – Ватани азизи ман” ва “Илм - фурӯғи маърифат”мебошанд. Ин озмунҳо боис гаштанд, ки теъдоди нафарони китобхон дар кишвар рӯз аз рӯз зиёд гардад ва барои онҳое, ки малакаи ихтироъкориву навоварӣ доранд, имконоти мусоидро фароҳам оранд.

Ёдовар мешавем, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» 26 декабри соли 2019 пешниҳод намуданд, ки ҳамасола олимпиадаҳои ҷумҳуриявӣ, вилоятӣ, шаҳрӣ ва ноҳиявӣ оид ба илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар ҳамаи зинаҳои таҳсил баргузор шуда, ғолибони озмунҳо аз ҷониби вазорату идораҳо, мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо аз лиҳози моддиву маънавӣ қадрдонӣ ва ҳавасманд гардонида шаванд. Дар робита ба он 31 январи соли 2020 Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» ба имзо расида буд.

Аз зумраи озмунҳои ҷумҳуриявии муҳим озмуни “Илм - фурӯғи маърифат” буда, инак соли чорум аст, ки дар Тоҷикистони азизи мо бо мақсади кашф кардани соҳибистеъдодҳо баҳри осон кардани роҳи расидан ба ҳадафи чоруми стратегӣ яъне саноатикунонии мамлакат ва амалисозии тарҳи «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» баргузор гашта истодааст. Дар соли ҷорӣ низ Амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи баргузории озмуни ҷумҳуриявии “Илм - фурӯғи маърифат” дар соли 2024 ба тасвиб расидааст.

Имрӯзҳо ҳеҷ халқу миллатро бе соҳаи техникаву технология тасаввур карда намешавад. Зеро асри 21 худ асри техникаву технология аст. Бахшида ба рушди ин соҳаҳо озмуни “Илм - фурӯғи маърифат” ташкил карда шуд. Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» таҳти сарпарастии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади рушди тафаккури техникӣ, тарғиби ҷаҳонбинии илмӣ, дастрасӣ пайдо кардан ба техникаву технология, тавсеаи ихтироъкорӣ ва навоварӣ, пайвасти илм бо истеҳсолот, ҷалби бештари хонандагону донишҷӯён ва дигар қишрҳои ҷомеа ба омӯзиши фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ, ҳамчунин дарёфт ва муаррифии истеъдодҳои нав дар ин самтҳо байни хонандагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ бо тақсимот ба ду гурӯҳ дар алоҳидагӣ - муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ ва муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии шакли нав (литсейҳо, гимназияҳо ва муассисаҳои таълимии президентӣ ва хусусӣ), хонандагону донишҷӯёни муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ (бакалаврон ва магистрон), ходимони илмӣ (ба истиснои докторони илм, профессорон, узви вобаста ва пайвастаи Академияи миллии илмҳо ва академияҳои соҳавӣ), аспирантон, докторантон, унвонҷӯён, докторантҳо аз рӯйи ихтисос ва докторантони ҳабилитат, омӯзгорони муассисаҳои таълимии ҳамаи зинаҳои таҳсилот, муҳандисон, конструкторон ва дигар намояндагони касбу кори гуногун баргузор мегардад.

Озмун аз рӯйи ҳафт номинатсия: математика (арифметика, алгебра, геометрия); физика ва астрономия; химия; биология (ботаника, зоология, анатомия); география; технологияи иттилоотӣ; ихтироъкорӣ ва навоварӣ гузаронида шуда, аз чор давр иборат мебошад.

Дар озмун донишу истеъдоди иштирокчиён аз рӯйи донишҳои назариявии донистани қонуну қоидаҳо, теоремаву аксиомаҳо, назарияҳо, дуруст фаҳмонида додани моҳияти ҳодисаҳо ва равандҳои табиат, ҳалли масъалаҳои амалӣ ва корҳои озмоишӣ, инчунин намоиши дастоварди илмӣ ва навовариҳо муайян мешавад.

Мушоҳидаҳо ва баррасиҳо маълум менамоянд, ки баргузории озмун тайи солҳои 2021-2023 нишон дод, ки дар байни ҷавонону наврасони ҷумҳурӣ таваҷҷуҳ ба омӯзиши илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ бамаротиб зиёд гардида, барои дарёфт ва тарбияи мутахассисони баландихтисоси муҳандисию техникӣ замина гардидааст.

Соли 2023 бори аввал озмун байни хонандагони муассисаҳои шакли нав (литсейҳо ва гимназияҳо) ва муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ дар алоҳидагӣ баргузор шуда, шумораи ҷойҳои ифтихорӣ 42 адад зиёд шуда, миқдори умумии онҳо 132 ададро ташкил дод. Ҳамчунин ҷиҳати ҷалби васеи иштирокчиён ба озмун соли 2023 дар ҳамаи номинатсияҳо ғолибони ҷойи 3-юм аз ду нафар ба се нафар зиёд шуда, шумораи ҷойҳои ифтихорӣ аз рӯйи ҳар як номинатсия ба 6 адад расонида шуд. Шумораи мукофоти пулӣ барои омӯзгороне, ки шогирдонашон дар даври чоруми озмун ҷойҳои 1, 2, 3 ва Шоҳҷоизаро соҳиб мешаванд, 49 адад зиёд шуда, 84 ададро ташкил дод.

Ҷиҳати ҳавасмандсозӣ ва бештар омода намудани наврасону ҷавонон барои омӯзиши фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ ва иштирок дар озмун дар баробари довталабон, инчунин омӯзгорон ва падару модарони хонандагоне, ки дар он ғолиб меоянд, аз лиҳози моддӣ ва маънавӣ қадршиносӣ мешаванд.

Тибқи иттилои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, соли 2023 дар даври якуми Озмуни ҷумҳуриявии «Илм – фурӯғи маърифат» дар маҷмуъ 163 ҳазору 892 нафар иштирок намуда, ба даври дуюм 30 ҳазору 918 нафар роҳхат гирифтанд. Дар даври дуюм аз 30 ҳазору 918 нафар иштирокчӣ 3878 нафар ба даври сеюм роҳхат гирифтанд. Дар даври сеюм аз 3878 нафар иштирокчӣ 579 нафар ба даври ниҳоӣ роҳхат гирифта, 133 нафар ғолиб омад, ки аз ин шумора 26 нафар зан буд.

Маврид ба зикр аст, ки бори аввал дар соли сеюми баргузории озмун Шоҳҷоиза супорида шуд. Шоҳҷоиза насиби омӯзгори Донишгоҳи давлатии тиббии Хатлон, ҳамзамон ҷарроҳ дар Беморхонаи ҷумҳуриявии клиникии ноҳияи Данғара Ҷаҳонгир Дадаҷонов бо пешниҳоди микроҷарроҳии реконструктивиӣ-пластикӣ гардид.

Бояд қайд намоям, ки шумораи иштирочиён дар Озмуни ҷумҳуриявии «Илм – фурӯғи маърифат» сол аз сол афзуда, шукӯҳу шаҳомати баргузории он низ ранги дигар гирифта истодааст. Аз ҷумла, соли 2023 шумораи иштирочиёни даври аввали озмун нисбат ба як соли пеш тақрибан ду маротиба зиёд буда, сатҳи дониши хонандагону донишҷӯён ва дигар қишрҳои ҷомеа нисбат ба солҳои пешин боло рафта, таваҷҷуҳ махсусан ба фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ хеле зиёд шудааст.

Агар озмунҳои ҷумҳурияви “Тоҷикистон - Ватани азизи ман” ва “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст” ҳисси ватандӯстиро дар дили инсонҳо бедор созанду таркиби китобхонии тафаккури ҷомеаро ғанӣ гардонида, санъату фарҳангро рушд диҳанд, озмуни “Илм - фурӯғи маърифат” метавонад, тафаккури техникии ҷомеаро боло барад. Дар ҳамбастагӣ натиҷаи ин озмунҳо метавонанд, аҳолии кишвари моро боз ҳам равшанфикр гардонанд, то барои расидан ба ҳадафи чоруми стратегии кишвар, яъне саноатикунонии босуръат, заминае пайдо гардад.

Дар баробари роҳандозии озмуни ҷумҳуриявии “Илм - фурӯғи маърифат” эълон гардидани 20-солаи рушди илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ низ яке аз чораҳои муҳиму тақдирсоз аст. Ин иқдомҳои наҷиб арои ояндаи дурахшон ва бадал гаштани кишвари маҳбубамон ба як давлати аз ҷиҳати техника ва технология рушдкарда, бисёр ҳам саривақтӣ ба шумор мераванд.

Баргузории озмун дар солҳои 2021-2023 нишон дод, ки байни ҷавонону наврасони ҷумҳурӣ таваҷҷуҳ ба омӯзиши илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ бамаротиб зиёд гардида, ин ба дарёфт ва тарбияи мутахассисони баландпояи муҳандисию техникӣ замина гардидааст. Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» дар айни замон дар фазои илмию таълимӣ ҳамчун падидаи нав дар раванди рушди тафаккури техникӣ мақоми хосса пайдо намудааст.

Илмҳои дақиқ илмҳое мебошанд, ки дар ояндаи дурахшони Тоҷикистон нақши муҳим бозида, хеле зарурӣ мебошанд ва бо омӯзиши ин фанҳо мо метавонем, ҷодаҳои манфиатоварро бештар кашф намуда, фардои саодатбори миллати азизамонро таъмин намоем.

Итминони комил дорем, ки Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» аз ҳар ҷиҳат ба илмомӯзии хонандагон ва дигар қишрҳои ҷомеа фоидаи зиёд мерасонад ва баҳри дар амал татбиқ намудани ҳадафи чоруми стратегӣ яъне саноатикунонии босуръати мамлакат ва амалисозии тарҳи «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» нақши бориз гузошта, миллати созанда ва ихтироъкору навовар будани моро бори дигар ба ҷаҳониён собит месозад.

Нарзуллоева Шаҳноза Баҳруллоевна - ходими хурди илмии озмоишгоҳи “Фармакология”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитин

Либоси миллӣ ҷузъи муҳими фарҳанг буда, сатҳи маданияту маърифати миллат дар он таҷассум мегардад. Аз ин рӯ, занону духтарони тоҷикро мебояд, ки ба анъанаҳои миллии либоспӯшӣ арҷ гузошта, аз тақлид ба фарҳанги бегона даст кашанд.

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар, ки санаи 9 марти соли равон баргузор гардид, оиди арҷгузорӣ намудан ба либоси миллӣ тоҷикӣ ин нуктаро махсусан таъкид доштанд: “Воқеият баёнгари он аст, ки ҳар миллат бинобар собиқаи фарҳангии худ дар либоспӯшӣ рафтору анъанаҳои махсус дорад, ки арзишҳои моддиву маънавии гузаштаи онро инъикос менамояд ва ҳар миллат аз рӯйи забон, фарҳанг ва шаклу тарзи либоспӯшияш шинохта мешавад”.

Дар ҳақиқат тамаддуни башарият ва таърихи ҳар як миллат бо сару либос пайванди ногусастанӣ дошта, ҳувияти миллиро ифода мекунанд, ки онҳо аз якдигар бо рамзҳои гуногуни этникӣ фарқ мекунанд. Маҳз сару либоси миллӣ аст, ки дар давраҳои гуногуни таърихӣ завқи одамон, саъю кушиши зебоӣ ва зебопарастиро равшан нишон медихад.
Либосҳои миллии нотакрори мо дар заминаи фарҳанг ва тамаддуни деринаи минтақаи мо ташаккул ёфтаанд, ки на танҳо намуди зоҳирии миллати моро нишон медиҳад, балки мафкураи маънавии моро дар ташаккули тамаддуни ҷаҳонӣ устувор мегардонанд.

Либосе, ки шахс ба бар мекунад, таассуроти аввалини ӯро дар атрофиён ба вуҷуд меорад. Фарҳанги либоспӯшӣ муносибати моро ба рӯйдодҳои гирду атроф ифода мекунад. Либос аз завқ, ҷаҳонбинӣ ва рафтори инсон шаҳодат медиҳад. Либос як ҷузъи олами маънавии инсон аст. Ҳар як унсури он воқеан барои худ сухан мегӯяд.

Кишвари мо дар солҳои соҳибистиқлолӣ, таҳти роҳбарӣ ва заҳматҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун рӯ ба тараққӣ дар тамоми соҳаҳои иқтисодиёту иҷтимоиёт, махсусан соҳаи фарҳанг бо суръат рушд ёфта, дар марҳила рушд қарор дорад. Аз ин рӯ, фарҳанги либоси миллӣ ва пайравӣ ба он ҳамчун обу ҳаво зарур мебошад ва ҳифзу такмил додани онҳо барои ҳар як фарди бо нангу номус, махсусан ҷавондухтарон рукни муқаддас ба ҳисоб меравад.
Ҳамзамон аз ҷониби тарроҳон ва чеварони кишвар иқдомҳои зарурии таҳия ва коркарди сару либоси шинами миллӣ барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа хеле ва хеле ба манфиати кор хоҳад буд.

Либосхои миллие, ки ниёгони мо дар замонхои кадим ба бар кардаанд, зебо ва дилкаш аст. Ин либосҳо ба мардуми тоҷик тааллуқ доранд, ки фарҳанги баланд ва арзишҳои миллии моро ифода мекунанд. Дар баробари ин, ба кишвари соҳибистиқлолу шукуфони мо саодат зам мекунад.

Бинобар ин ба мо зарур аст, ки ҳангоми либоспӯшӣ расму оинҳои миллии тоҷиконаи худро риоя карда, бо ҳамин дар замони муосир, ки пур аз талотуми ҷаҳонишавӣ аст, ҳувияти миллии худро гум накунем ва онро ба наслҳои оянда ба мерос гузорем.

Дар охир ҳаминро таъкид намудан ба маврид аст, ки дар баробари дигар қишрҳои ҷомеа олимони Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар байни ҷомеа корҳои фаҳмондадиҳиро оиди пос доштани фарҳанги миллӣ, аз ҷумла риояи сунатҳои миллӣ дар мавриди сару либос, пешгирӣ намудани падидаҳои номатлуби хурофотпарастӣ ва бегонапарастӣ, тарғиби дастовардҳои илму техника ва технологияҳои муосир ба роҳ мондаанд ва дар тарғиби сиёсати давлатӣ вобаста ба арзишҳои миллӣ сакҳми худро мегузоранд.

Комилҷон Эрматов – директори Филиали
Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар в.Суғд,

Акбар Адҳамов – корманди Филиали Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар в.Суғд.

Истиқлоли давлатии Тоҷикистон натиҷаи кӯшишу талошҳои тулонии халқи тоҷик дар шебу фарози таърихи миллат мебошад. Фикри соҳибистиқлол шудан ва саъйи расидан ба давлатдории миллӣ дар зеҳни миллати тоҷик садсолаҳо нуҳуфта буд.

Истифодаи неруву имкониятҳои умумӣ, густариши ҳамкориҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии миёни давлатҳо, тақвияти муносибатҳои минтақавӣ дар заминаи Истиқлоли комил ба вуҷуд меояд. Барои амалисозии он, қабл аз ҳама, Ваҳдати миллӣ шарт ва зарур аст. Чуноне ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид менамоянд: «Ваҳдати миллӣ барои кулли мардуми Тоҷикистон арзиши муқаддасу азиз ба ҳисоб рафта, асоси хушбахтӣ ва саодати бедории миллат мебошад. Озодӣ, истиқлолият сулҳу субот, ормиву осоиштагӣ ва созандагию бунёдкорӣ маҳз аз шарофати ваҳдати миллӣ насиби мо гардидааст. Бинобар ин, вазифаи ҷонии ҳар кадом шахси соҳибмаърифат аз он иборат мебошад, ки чун гавҳараки чашм Ватанамон — Тоҷикистонро ҳифзу ҳимоят намояд ва онро азизу муқаддас дорад».

Поягузори Истиқлоли миллӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд, ки бо сиёсати хирадмандона ва ақлу заковати тоҷикона мардумро ба Ваҳдати куллӣ расонид ва боиси хушнудии мардум шуда, кишварро ба пешравиҳои назаррас ноил гардонид.

Бояд тазаккур дод, ки як нафар метавонад Давлат, Миллат, ҳудуд, низоми сиёсии пойдор бисозад ва мо инро дар мисоли Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эҳсос, дарк кардаву дида метавонем. Масалан, дар замони муқовиматҳои дохилӣ ва ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон ин шахсияти таърихӣ тавонистаанд, давлатро аз вартаи нобудӣ наҷот бидиҳанд. Яъне, гуфтан лозим аст, ки тавонистаанд, як давлат, як миллат, ҳудуд ва низоми сиёсии сартосариро ташаккул диҳанд ва Истиқлоли комилро таъмин намоянд.

Тавре таъкид намудем, воқеан Истиқлол волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷик аст. Маҳз бо шарофати ба даст даровардани Истиқлол ба наврасону ҷавонони мо имконият фароҳам омад, ки дониш, қобилият ва маҳорати хешро дар ҳамаи самтҳо инкишоф диҳанд, Ватани худро дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ намоянд, пешсаф бошанд ва ба сӯйи ояндаи дурахшон устуворона қадам гузоранд.

Даврони Истиқлол имкони воқеӣ фароҳам овард, то роҳи имрӯзу ояндаи миллат ва пешрафти минбаъдаи Тоҷикистон ба сӯйи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муайян гардад. Истиқлол рамзи олии Ватану ватандорӣ, бузургтариннеъмати давлатсозию давлатдории мустақил, кору пайкори пайгирона, созандагӣ, азму талошҳои фидокорона баҳри расидан ба истиқлоли сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ мебоашд, ки меъёрҳои ҷомеаи шаҳрвандиро таҳким бахшида, дар як вақт, ҳаёти озодонаи сокинон ва бахту саодати ҳақиқии миллатро таҳким бахшид.

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз нахустин рӯзҳои Истиқлол кӯшиш намудааст, то дар раванди барқарорсозӣ ва ташаккули пояҳои давлату давлатдории навин барои таъмини амнияту оромии ҷомеа, суботи сиёсиву иҷтимоии кишвар шароитихуб муҳайё созад. Муҳимтарин дастовардҳое, ки дар даврони Истиқлол ба даст омадаанд, инҳо: давлатдории миллӣ, Ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот дар ҷомеа, Истиқлоли давлатӣ ва арҷгузорӣ ба забон, таърих ва фарҳанги миллӣ, заминаи воқеии рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар, сиёсати хориҷии кишвар, рушди маориф ва ғайраҳо маҳсуб меёбанд.

Истиқлоли кишвар барои рушди иқтисодиёти ватанӣ шароити мусоид фароҳам овард. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои амалӣ гардонидан ва тақвият бахшидани раванди татбиқи чор ҳадафи стратегӣ– баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ, истиқлолияти энергетикӣ ва саноатикунонии босуръат вазифаҳои аввалиндараҷа ҳисобида шуда, муҳайё намудани заминаҳои воқеии рушди соҳибкорӣ ва дар маҷмуъ, баланд бардоштани иқтисодиёт низ муҳим шуморида мешавад.

Воқеан, Истиқлол равнақ бахшидани арзишҳои миллӣ дар сарзамини бумиву аҷдодӣ ва дорои нишонаҳои хоси давлати хеш будан байни мамолики ҷаҳон аст. Истиқлол армони ҳазорсолаи тоҷик буд, ки баъди ҳазорсолаҳо ҷомаи амал пӯшид ва имрӯз давлати тоҷикон дар байни ҷомеаи ҷаҳонӣ соҳиби обруву эътибор ва нуфӯз аст, ки кулли мамолики дунё онро эътироф намудаву робитаҳои хуби иқтисодиву тиҷоратӣ доранд. Истиқлол ин шарафу номуси ватандорӣ, ифтихор аз давлати миллати хеш ва талошу заҳмати бардавоми ҳар як фарди бедордили ҷомеа баҳри худшиносӣ, маърифат ва фарҳанги воло мебошад.

Маҷидзода Расул – ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,номзади илмҳои филологӣ

Бузургтарин ганҷинаи мероси хаттии халқи тоҷик-Маркази мероси хаттии назди Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба сифати муассисаи илмӣ ҳанӯз 17 январи соли 1958 бо қарори Шурои Вазирони РСС Тоҷикистон бо номи Шуъбаи дастнависҳои шарқӣ-хаттӣ таъсис шуда буд.

Соли 1991 бо қарори Шурои вазирони СССР ва бо фармони Президенти Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон таҳти № УП-103, аз 02 апрели соли 1991, Институти мероси хаттии АИ РСС Тоҷикистон ташкил гардида, шоири номвару донишманди тоҷик Муъмин Қаноат директор-ташкилкунандаи Институт таъйин карда шуд.

2 марти соли 1993 бо Қарори Шурои вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон, таҳти №3 Институти шарқшиносии АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон барҳам дода шуда, Фонди дастхатҳои шарқии он ба ҳайати Институти мероси хаттии АИ ҶТ гузаронида мешавад.

2 апрели соли 1998 бо дарназардошти пеш омадани зарурат барои омӯзиш ва таҳқиқи таърих ва равандҳои муосири кишварҳои шарқ, бо Қарори Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, таҳти № 48, Институти мероси хаттӣ ба Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттии Академияи илмҳо табдили ном намуда, доираи фаъолияти он густариш пайдо намуд.

Институт дар ин давра аз шаш шуъба, ганҷинаи нусхаҳои хаттӣ, чопи нодир ва озмоишгоҳи тармими китобҳо иборат буд.

Яке аз самтҳои муҳими кори институт омода кардани феҳристи осори хаттӣ буда, то соли 1988 шаш ҷилди он ба табъ расидааст. Дар замони Истиқлол ҷилдҳои 6 ва 10 он ба нашр расонида шуданд. Шуъбаи мазкур таҳти роҳбарии номзади илми таърих равоншод Қудратбек Элчибеков умури феҳристнигорӣ ва ба шакли рақамӣ гузарониданро иҷро карда, кори тавсифи электронии нусхаҳоро равоншод Амрияздон Алимардонов, Сайиднуриддин Шаҳобуддинов, Абдуллоҷон Юнусов ва Аминҷон Аҳмадҷонзода сомон додаанд.

Кормандони шуъбаи матншиносӣ, таҳқиқ ва нашри мероси хаттӣ, ки роҳбарии онро дар солҳои дароз Аълонхон Афсаҳзод, баъдан Алӣ Муҳаммадиев бар уҳда доштанд, дар таҳияву нашри нусхаҳои хаттӣ, аз ҷумла осори Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Саъдии Шерозӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Камолиддин Биноӣ, Нозими Ҳиротӣ, Абдураҳмони Мушфиқӣ, Сайидои Насафӣ, Хусрави Деҳлавӣ, Бадриддин Ҳилолӣ, Аҳмади Дониш ва дигар классикони адабиёти тоҷик-форс хидмати шоистаеро анҷом додаанд.

Шуъбаи Эрону Афғонистон, ки мудирии онро чанд сол шодравон Зоҳир Аҳрорӣ ба уҳда доштанд, дар таҳқиқи масъалаҳои забону адабиёти Афғонистон ва адабиёти Эрон, таҳқиқу нашри осори адабӣ ва илмии шоирону олимони ин кишварҳо дар муддати чанд даҳсола корҳои зиёдеро ба сомон расонидаанд.

Таҳқиқи робитаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, адабӣ, илмӣ ва фарҳангии халқи тоҷик бо Ҳиндустон, ки таърихи чандинасра дорад, проблемаҳои адабиёт, аз ҷумла, «сабки ҳиндӣ», мероси гаронмояи шоирони бузурги тоҷикзабони асрҳои миёнаи ин сарзамин, монанди Амир Хусрави Деҳлавӣ, Ҳасани Деҳлавӣ, Абулфараҷи Рунӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил, Зебуннисо ва шоирону мутафаккирони форсизабони асрҳои XІX – XX Ҳинду Покистон Мирзо Ғолиб, Муҳаммад Иқбол, Файз Аҳмади Файз, осори илмӣ ва фарҳангнигории олимони тоҷикзабони Ҳиндустону Покистон мавриди назари муҳаққиқони шуъба будаанд.

Таҳқиқи масъалаҳои муҳими ин сарзамини аз лиҳози нуфус, қаламрав ва фарҳанги бузурги ҷаҳон, ки забони тоҷикӣ ва адабиёти ғании он ба воситаи тоҷикони Мовароуннаҳру Хуросон ба он ҷой интиқол ёфта буд ва дар асрҳои миёна, бар асари истилои муғул ва ҳуҷумҳои қабилаҳои кӯчӣ, аз навоҳиву шаҳрҳои мутамаддини минтақа аҳли илму адаб маҷбуран ҷилои ватан кардаву ба он сарзамин рафта буданд, аз ҷумлаи вазифаҳои ниҳоят зарури илмие буданд, ки таҳқиқашонро шуъбаи Ҳинду Покистон анҷом додааст.

Яке аз зерсохтҳои навтаъсиси Институт шуъбаи таърих ва омӯзиши низоъҳои минтақавӣ буда, дар шароити имрӯза аҳаммияти вижа дорад, зеро проблемаҳои сиёсию иҷтимоӣ, этникию динӣ, ки махсусан, тундгароиву экстремизм ифротгароию терроризм дар кишварҳои Шарқи Наздик дар охири қарни XX ва оғози қарни XXІ ба зуҳур омадаанд, таҳқиқи амиқро талаб мекард. Даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ва зуҳури муносибатҳои нави байнидавлатӣ, таҷаммуи тазодҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва маънавию фарҳангӣ дар Ховари Миёнаву Наздик, махсусан, дар Афғонистону Ироқ, таҳдидҳои радикализму терроризм ба кишварҳои Осиёи Марказӣ, хосатан, ба Тоҷикистон, ки дар сарҳади фаъолиятҳои идеологӣ ва мусаллаҳонаи толибон қарор дорад, зарурати таҳлилҳои ҳамаҷонибаи ин падидаҳоро ба миён гузошт. Роҳбарон ва ходимони илмии шуъба Қосимшо Искандаров, Раҳматулло Абдуллоев, Исмоил Раҳматов дар омӯхтани падидаҳои мазкур иқдоми ҷиддӣ намуда, асарҳои таълифнамудаи онҳо аҳаммияти назарӣ ва амалии муҳимеро доро мебошанд.

Тарбияи шарқшиносони ҷавон аз тариқи аспирантураву докторантура яке аз самтҳои стратегияи давлат дар илм аст. Бинобар ин, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ин самт фаъолияти босамарро ба роҳ андохтааст, ки Маркази мероси хаттӣ ҳам, албатта, дар ин ҷода мавқеи ҷиддиро пеш гирифтааст ва дар ин густара шогирдони сазовореро ба воя расондааст.

Аз 4 феврали соли 2011, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти № 36, Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ бо Институти забон ва адабиёти ба номи Рўдакӣ муттаҳид шуда, минбаъд Институти забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии ба номи Рӯдакии АИ ҶТ номгузорӣ шуд.

Мувофиқи Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 28 октябри 2016, таҳти №465, Институти забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии ба номи Рўдакии АИ ҶТ ба муассисаҳои зерини илмӣ-таҳқиқотӣ ҷудо карда шуд:

1. Институти забон ва адабиёти ба номи Рўдакии АИ ҶТ

2. Хазинаи мероси хаттии назди Раёсати АИ ҶТ

3. Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АИ ҶТ

Ҳамин тавр, Хазинаи мероси хатии назди Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз 13 ноябри 2017, бо қарори Раёсати АИ ҶТ, №42 (а) ба Маркази мероси хаттии назди Раёсати АИ ҶТ табдил дода шуд, идомадиҳандаи самти кор ва иҷрокунандаи таъйиноти вазифаи муассисаҳое мебошад, ки бо номҳои гуногун аз соли 1958 фаъолият доштанд.

Аз соли 2017 баъди табдили номи муассиса ба Маркази мероси хаттӣ кор дар чаҳор самти мушаххаси соҳа сурат гирифт:

1. Нусхашиносӣ – тафсири илмии нусхаҳои хаттиву сангии маҳфузи ганҷинаи дастнависи Маркази мероси хаттӣ, таҳия ва нашри феҳристи дастнависҳои гуногунзабони дар ганҷина нигаҳдоришаванда ба забонҳои тоҷикиву русӣ, танзими версияи электронии онҳо;

2. Матншиносӣ ё таҳия ва табъу нашри мероси хаттии дастраси ниёгонамон дар заминаи нусхаҳои нодири хаттӣ ва қиёси онҳо бо нашрҳои гуногун;

3. Ҷамъоварӣ, нигаҳдорӣ ва тармими нусхаҳои хаттӣ;

4. Тарҷума, нашр ва оммавигардонии нусхаҳои нодир ба забонҳои хориҷӣ.

Аз соли 2020 роҳбарии Маркази мероси хаттӣ ба уҳдаи номзади илми таърих Раҳматкарим Давлатов гузошта шуда, усулу равиши кори кормандони Марказ тарзу тартиби нави фаъолият – дар заминаи лоиҳаҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва ҷалби васоити ҷадиди техникӣ ба роҳ монда шуд.

Ҳоло мо перомуни муҳимтарин дастовардҳои мероси хаттӣ, ки бо ному мақоми гуногун дар замони 33 соли Истиқлоли давлатӣ ин муассисаи илмӣ фаъолият кардааст мепардозем, маҳзи хотири ин ки Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин ганҷинаи бебаҳои миллат, ки дар худшиносию худогоҳӣ ва худҷӯйии насли ояндаи давронсоз мақоми шоиста дорад, таваҷҷуҳи вижа доранд. Ба ин маънӣ муттасил таъкид менамоянд, ки ҳифзи ҳуҷҷату асноди таърихӣ, хосса мероси гаронбаҳои хаттӣ вазифаи ҷонии масъулини соҳа аст”.

Соли 2020 кормандони Марказ ба истиқболи 30-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 18 китоб ва аз соли 2017 то имрӯз дар маҷмуъ 108 китоб таҳия, тарҷума ва нашр намуда, дастраси хонандагон гардидаанд.

Матни комили “Захираи Хоразмшоҳӣ” дар ҳафт ҷилд(2021-2022) бори нахуст дар илми матншиносӣ ва тибби тоҷик ҳамроҳ бо шарҳи луғоту тавзеҳот ва феҳристи мафҳумҳои тиббӣ дар ихтиёри ҳамдиёрон алалхусус аҳли илму дониши кишвари азизамон Тоҷикистон қарор гирифт, ки аз ҷониби ходимони илмии Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ Баҳриддин Мирзоев ва Иззатулло Мирзоев ва садорати Донишгоҳи давлатии тиббии Хатлон таҳия ва чоп карда шуд.

“Захираи Хоразмшоҳӣ” асари Ҳаким Исмоили Ҷурҷонӣ, бузургтарин рисолаи тиббии ба забони тоҷикӣ навишта шудааст, ки дар таърихи илми тибби тоҷик яке аз барҷастатрин осори тиббии энсиклопедӣ ба забони тоҷикӣ ба шумор меравад, ки сабаби шуҳрат ёфтани ӯ ҳамчун табиб ва ҷовидона гардидани номи ӯ дар қатори дигар донишмандони тоҷик ба монанди Абуалӣ ибни Сино, Закариёи Розӣ, Абурайҳони Берунӣ ва дигарон гардидааст. Ӯ ин асари худро дар солҳои 1113-15 дар Хоразм, ки аз 65 ҷузъ, 78 гуфтор (мақола) ва 1197 боб иборат мебошад ва дар маҷмуъ 10 китобро фаро мегирад, навиштаааст.

Чопи “Захираи Хоразмшоҳӣ” бешубҳа, барои олимони соҳаҳои гуногуни илми тоҷик, алалхусус, дорушиносу дорусозон, ҷарроҳону руҳшиносон, луғатшиносу истилоҳсозон таърихи илмомӯзон ва ғ. пайраҳаҳои тозаи эҷодӣ мекушояд.

Ҳамчунин, падидаи нодиртарин дар замони Истиқлоли давлатӣ ба табъ расидани алифбои тибби ҷаҳон “Қонуни тиб”-и Абуалӣ ибни Сино аз тарафи донишманди маъруфи тоҷик, ходими илмии Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ Сайиднуриддин Шаҳобуддинов дар ҳаҷми 134,4 ҷузъи чопии шартӣ, 96 ҷузъи чопии аслӣ ба забони ноби тоҷикӣ мебошад, ки соли 2021 бори нахуст ба шакли муфассал аз забони арабӣ ба тоҷикӣ тарҷума шуда ба нашр расид.

Айни замон дар ММХ НР АМИТ татбиқи бомароми лоиҳаи “Мероси фарҳангии Хуросони бузург”, ки мақоми лоиҳаи миллиро соҳиб аст бо ҳидояту пуштибонии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мавриди таҳия қарор гирифта, бо роҳбарии директори Марказ Раҳматкарим Давлатов китоби якум нашр ва китоби дуюми ҷилди аввал омодаи нашр гардид.

Маврид ба таъкид аст, ки бо дарназардошти ҳифзи арзишҳо, ормонҳо ва асолати миллӣ, мақоми шоистаи миллати тоҷик дар ҷаҳони муосир, бо дарки бештари худшиносию худогоҳии насли ҷавон, таъйини ҷуғрофиёи тамаддуни оламгир, густариши ҳувияти миллӣ, ки дар ин масир ҳамосаи миллии тоҷикон “Шоҳнома”-и безаволи Ҳаким Фирдавсӣ ҷойгоҳи махсус дорад, дар заминаи ММХ рӯзҳои 11-12 октябри соли 2022, аввалин конференсияи байналмилалии илмӣ-амалии “Ҷуғрофиёи таърихӣ ва фарҳангии “Шоҳнома” дар толори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар он зиёда аз 100 нафар намояндагони аҳли илму адаби 21 кишвари ҷаҳон иштирок намуда, беш аз 90 маърузаи илмӣ баррасӣ гардид.

Ҳамчунин, 09-10 октябри соли 2023, Симпозиуми байналмилалии илмӣ ба муносибати 1050-солагии Абурайҳони Берунӣ таҳти унвони “Абурайҳони Берунӣ –кашшофи асрори табиат” дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО, дар толори АМИТ баргузор гардид, ки низ самараи даврони Истиқлоли давлати тоҷикон маҳсуб мешавад. Олимони маъруфи шарқшинос, муаррихон, фарҳангшиносон, адабиётшиносону забоншиносон, сиёсатшиносон, устодони донишгоҳҳо бо 80 маърузаҳои пурмуҳтавои илмӣ аз Тоҷикистон ва 23 кишвари ҷаҳон ба таври ҳузурӣ ва маҷозӣ дар он суханронӣ намуданд.

Маркази мероси хаттӣ дар муддати 66 соли мавҷудияташ ба калонтарин маъхази дастнависҳо дар ҷумҳурӣ ва яке аз захираҳои пурарзиши нусхаҳои хаттӣ дар дунё табдил ёфтааст. Ҳоло дар ганҷинаи дастнависҳои марказ беш аз 6400 ҷилд нусхаи хаттӣ ва 6700 ҷилд китобҳои чопи сангӣ (литографӣ) маҳфуз аст.

Аз лиҳози таърихи китобат дастнависҳои Марказ давраи калону доманадор, яъне қарнҳои Х1-ХХ-ро фаро мегиранд. Ба ибораи дигар, қадимтарин нусхаи хаттии мавҷуд дар Марказ дар қарни Х1 ва навтарини он дар рўзгори мо китобат шудааст.

Қадимтарин нусхаҳои хаттии Маркази мероси хаттии АИ ҶТ, дастнависи «Таърихи Табарӣ» тарҷума ва такмили форсии Абуалӣ ибни Абулфазл Муҳаммади Балъамӣ (363ҳ/974м), «Ат-тафҳиму ли авоил-ис-синоат ат-танҷим»-и Абурайҳони Берунӣ (430ҳ/1038м) «Кимиёи саодат»- Абуҳомид ибни Муҳаммади Ғаззолӣ (506ҳ/1111м), «Куллиёт”-и Саъдии Шерозӣ» (690ҳ/1291м), «Шарҳ-ул-қофия фӣ наҳв»-и Разиюддин Муҳаммади Астарободӣ ва амсоли инҳо мебошанд, ки китобаташон ба асри Х111 тааллуқ дошта, дар айни замон, аз ҷумлаи қадимтарину муътамадтарин дастнависҳо маҳсуб мешванд.

Як теъдод нусхаҳои хаттии марказро дастнависҳои худи муаллифон ва ё нусхаҳои ягонаву нодир ташкил медиҳанд, ки аҳаммияти калони илмию таърихӣ доранд.

«Луғати Алӣ Сафӣ» – таълифи Фахриддин Алии Сафӣ (939ҳ/1532м), «Зафарнома»-и Бадриддини Кашмирӣ (асри XV1), «Ҷангномаи Байрамалихон»-и Муҳаммад Иброҳим, «Умдат-ут-таворих»-и Миррабеъ ибни Мирниёз (асри XV111), «Таърихи манзума»-и Имомалии Қундузии Комӣ, «Тазкират-уш-шуаро»-и Ҳоҷи Неъматуллоҳи Муҳтарам, девони ашъор ва «Ганҷи шойгон»-и Абдураҳмон Тамкини Бухороӣ (асри Х1Х), «Туҳфаи шоҳӣ»-и Мирзо Азими Сомӣ (1325ҳ/1907м), «Таърихи ҳумоюн»-и Муҳаммад Содиқи Гулшанӣ, «Наводири Зиёия»-и Шарифҷон Махдуми Садри Зиё (асри ХХ) ва боз теъдоде аз нусхаҳои хаттӣ аз ҳамин қабиланд.

Ганҷинаи марказ, ҳамчунин, дорои нусхаҳои бисёр нодири мансуру манзумест, ки дар асрҳои гуногун таълиф ёфта, дар дигар китобхонаҳои ҷаҳон дида намешаванд. «Рисолаи мақомот»-и Шайх Абусаиди Абулхайр (1403м), «Шарҳ-ул-муғаннӣ»-и Абумуҳаммади Мансур (асри X1V), «Маҷмаъ-ул-қасоид» (асри XV1), «Рисолаи қофия»-и Нуриддин Аҳмад, «Рубоиёти мутафарриқа», “Девони ашъор”, «Соқинома» ва «Искандарнома»-и Хоҷа Ҳусайн ибни Иноят Баззози Саноӣ, девони ашъори Абдулатифи Танҳо, қасоиди Назмӣ, девони ашъори Муҳаммадризои Чалабӣ, «Хусраву Ширин»-и Оқошопури Розӣ (асри XV11), девони ашъори Мирзо Абдуразоқи Нашъаӣ, девони ашъори Муҳаммад ибни Абутуроб Ҷамил Ҳориси Бадахшӣ, «Миръот-ут-тайиба»-и Муинуддин ибни Хоҷаи Хованд (асри XV111), «Анис-уш-шуаро»-и Абдулкарим ибни Роҷии Ғазнавӣ, «Уммон-ул-маъонӣ»-и Иброҳим Амираки Балхӣ, «Ҳафт кишвар»-и Фахрии Ҳиравӣ, «Латоифи субҳонӣ»-и Абдусаломи Чигадликӣ, «Маҷмаъ-ул-ҳикоёт» ва «Ҷомеъ-ул-ҳикоёт», девони Мухлиси Бадахшонӣ, «Умм-ул-китоб», «Гуҳаррез», девони ашъори Ҳайрати Бухороӣ, «Усули одоб» ва ғайраҳо аз ҷумлаи дастнависҳои нодири Марказ мебошанд.

Баъзе аз нусхаҳои хаттӣ аз он ҷиҳат муҳиму шоистаи диққатанд, ки дар замони зиндагии муаллифон ва ё каме баъдтар аз фавти онҳо китобат шудаанд. Чунончи, нусхаҳои хаттии «Нафаҳот-ул-унс мин ҳазарот-ул-қудс» дар замони зинда будани мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ (в.898ҳ/1492м), нусхаҳои хаттии «Чаҳор девон» ва «Лисон-ут-тайр»-и Алишери Навоӣ (в.906ҳ/1501м), ҳангоми зиндагии ӯ ва нусхаи хаттии «Иёри дониш»-и Абулфазли Алломӣ (в.1011ҳ/ 1602м) панҷ сол баъд аз хатми таълифи китоб (соли 996ҳ/1587м) китобат шудаанд. Ва ё куллиёти Убайди Зоконӣ (в. 772ҳ/1370м), ки 35 сол баъд аз вафоти муаллиф, яъне дар соли 809ҳ/1405м китобат гардидааст, қадимтарин ва боэътимодтарин нусхаи хаттии бадастомадаи осори шоир мебошад. Дар ҳошияи нусха ғазалиёти мунтахаби Ҳофизи Шерозӣ сабт гардидааст, ки аз ҷумлаи қадимтарин дастнависи ашъори шоир маҳсуб мешавад. Нусхаҳои хаттии “Куллиёт”-и Котибии Нишопурӣ (в. 838ҳ/1434м), «Се девон»-и Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ, “Куллиёт”-и Абдураҳмони Мушфиқии Бухороӣ (в. 996ҳ/1588м), девони ашъори Шавкати Бухороӣ (в. 1106ҳ/1695м) чанд сол баъд аз фавти муаллифонашон китобат гардида, қадимтарин ва муътабартарин нусха шинохта шудаанд.

Дар ганҷинаи Марказ баъзе асарҳои нодир мавҷуданд, ки аз онҳо то рӯзгори мо фақат чанд нусхаи хаттӣ боқӣ мондааст. Нусхаи хаттии «Шаҳриёрнома»-и Усмон Мухтори Ғазнавӣ (в.544-554ҳ/1149-1159м) аз ҳамин қабил дастнависҳост, ки дар асри Х1Х китобат шуда, аз китобхонаи Стариков (ховаршиноси рус) ба ганҷинаи Марказ ворид гардидааст. Матни асар дар ин нусха нисбат ба дувумин нусхаи то кунун маълуми китоб, ки ба Музейи Бритониё тааллуқ дорад, мукаммалтар мебошад. Ё худ дар ганҷина нусхаи бисёр ҷолиби девони ашъори Сӯзании Самарқандӣ (в. 561ҳ/1173м) мавҷуд аст, ки бо вуҷуди дар асри Х1Х китобат шуданаш аз нусхаи аслии худи муаллиф саҳеҳтар аст.

Дастхатҳои «Калилаву Димна»-и Абулмаолӣ Насруллоҳ Муҳаммад ибни Абдулҳамид Шерозӣ (асри Х11), «Ҷавомеъ-ул-ҳикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»-и Ҷамолиддин Муҳаммад Авфии Бухороӣ (в. 635ҳ/1232м) ва «Тӯтинома»-и Зиёуддин Нахшӣ (в.751ҳ/ 1350м), ки дар ганҷинаи Марказ маҳфузанд, бо вуҷуди дар қарни XV11 китобат гардиданашон, аз ҷумлаи нусхаҳои қадимаи ин китобҳо ба шумор мераванд.

Дар марказ беш аз 1200 лавҳаву намунаҳои хушнависӣ ва қатаоти хаттотишуда мавҷуданд, ки маҳсули қалами сеҳрангези хаттотону хушнависони моҳири давраҳои гуногуни Мовароуннаҳру Хуросону Эрон мебошанд.

Дар гӯшаи махсус, ки «Захираи ёдгориҳои хаттии Бадахшон» ном дорад, микрофилму акси нусхаҳои беш аз 280 дастнависи дар миёнаи солҳои 1959-63 аз ноҳияҳои мухталифи ВМБК дарёфтшуда, нигоҳ дошта мешаванд. Илова бар ин, дар марказ маҷмуае бо номи ёдгории хаттии Бадахшон мавҷуд аст, ки дар он бештар аз 300 микрофилму фотонусхаи дастнависи осори мардуми Бадахшон нигоҳ дошта мешаванд.

Бори нахуст ММХ тавсифи 29 нусхаи осори Мавлоно Ҷалолуддини Балхиро барои ворид кардан ба номинатсияи хотираи ҷаҳонии ЮНЕСКО таҳия намуд, ки 24 майи соли 2023 ин нусхаҳо бо қарори махсуси ҷаласаи ЮНЕСКО ба феҳристи осори ғайримоддии башарият ворид гардид ва намоишгоҳи осори хаттии халқи тоҷик рӯзҳои 5-10.06.2024 дар қароргоҳи ЮНЕСКО-Париж ба намоиш гузошта шуд, ки намояндагони садҳо кишвари ҷаҳон аз он дидан карданд.

Дар Марказ, инчунин, асарҳои зиёде роҷеъ ба таъриху фарҳанги мардуми тоҷик, ки дар кишварҳои гуногуни ҷаҳон нашр гардидаанд, вуҷуд доранд. Дастнависҳои мавҷуд ҳангоми таҳияи матнҳои илмӣ-интиқодӣ ва илмию оммавии осори пурарзиши ниёгони мо аз ҷониби муҳаққиқони Тоҷикистон ва дигар муассисаҳои илмии собиқ Иттиҳоди Шуравӣ, донишмандони кишварҳои дигари хориҷӣ истифода шудаанду мешаванд. Тавсифи дастнависҳои тоҷикӣ-форсӣ ва туркии Марказ дар 10 ҷилд ба поён расонида шудааст, ки аз онҳо 6 ҷилд (1960-74) ба табъ расидааст. Феҳристи дастнависҳои аз ВМБК дарёфтшуда ва феҳристи дастнависҳои мусаввару мунаққаш соли 1967 нашр шудаанд. Феҳристи нусхаҳои хаттии Марказ дар чор ҷилд зери назари донишманди фақид А. Алимардонов дар Теҳрон (ҶИЭ) ба чоп расидааст. Варианти электронии дастнависҳо(2009-2012) дар ҳамкорӣ бо «Маркази Ҷумъа ал-Моҷид оид ба фарҳанг ва мерос» (Аморати Муттаҳидаи Араб) омода шуда, ба чоп пешниҳод шудааст. «Феҳристи дастнависҳои шарқии аз нигоҳи бадеӣ ороишёфтаи АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон» (1986) ва «Феҳристи китобҳои чопи сангӣ» (2013) ба чоп расидаанд. Чанд соли охир дар натиҷаи экспедитсияҳои кормандони Марказ беш аз 500 дастнавису китоби чопи сангӣ вориди ганҷинаи марказ гардидааст.

Ходимони пешбари илмии Маркази мероси хаттии АМИТ, Шодиҷони Рамазон, Меҳриддин Ғиёсӣ

Истиклоляти давлатӣ, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон сию се сол муқаддам соҳиб гардида буд, дар таърихи давлатдории мо нодиртарин падидаи сарнавиштсоз мебошад. Дар оғози Истиқлолияти давлатӣ дар натиҷаи ҷанги шаҳрвандӣ ба иқтисоди кишвар хисороти зиёд расид. Аммо баъд аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон рушди иҷтимоӣ-иқтисодӣ шурӯъ гардид. Дар натиҷа дар замони истиқлол дар кишвар корхонаҳои хурду миёна ва бузург сохта, ба истифода дода шуданд.

Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар як миллат ва шаҳрванди бонангу ори худ неъмати бебаҳобуда, дар роҳи расидан ба дастовардҳои иқтисодиву иҷтимоӣ, сиёсӣва таърихӣ ҷойгоҳи махсусро касб мекунад. Дар робита ба ин, миллати тоҷик аз қадимулайём мафҳуми истиқлолиятро дар озодипарастӣ, озодихоҳӣ, ҳамҷаворӣва дӯстии ҳамдигар асос медиҳанд.

Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки бо амри тақдир ва толеи накӯи миллати тоҷик дар ибтидои солҳои 90-уми қарни гузашта халқи тоҷик баъди ҳазор соли номустақилӣ, аз нав эҳё ва эъмори давлати миллии худро доро шуд.

Соҳиби истиқлолияти давлатӣ гардидани миллати тоҷик дар таърихи ҳазорсолаи худ дастоварди беназир буд, вале хурсандии халқи тоҷик дер давом накард. Аз рӯзҳои нахустини ба даст овардани истиқлолият монеаҳо дар раванди барқарорсозӣ ва ташаккули пояҳои давлату давлатдории нав, таъмини амнияту оромии ҷомеа ва суботи сиёсиву иҷтимоии кишвар ба вуҷуд омада, мардум бо мушкилоту таҳаввулоти сангин мувоҷеҳ гардиданд. Вобаста ба ин, дар Тоҷикистон раванди гузариш аз як низоми иқтисодиву иҷтимоӣ ба низоми дигар нисбат ба кишварҳои дигари ҷаҳон ба маротиб вазнин ва душвор буд, зеро он бо сар задани ҷанги шаҳрвандӣ вобастагӣ дошт. Бояд қайд кард, ки ҷанги шаҳрвандӣ ҷони даҳҳо ҳазор нафарро рабуда, ба иқтисодиёти мамлакат зиёда аз 7,5 миллиард доллари амрикоӣ хисорот ворид намуд.

Дар ин радиф Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле бамаврид зикр намудаанд: “Ҳар як нафар бояд шукрона кунад, ки баъди ҳазорсолаҳо мо соҳиби давлати соҳибистиқлол шудем ва тақдири худро ба дасти худамон гирифтем. Ҳар яки мо вазифадорем, ин неъмати бебаҳо, яъне истиқлолиятро содиқона ҳифз намоем. Кишвари азизу муқаддасамонро ба як сарзамини обод ва ҳамқадами ҷаҳони муосир табдил диҳем”

Вобаста ба рушди иқтисоди миллӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатиашон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон(23.12.2023) таъкид карданд, ки: «Ба шарофати заҳмати содиқонаи мардуми кишвар раванди созандагиву ободкорӣ бомаром идома ёфта, нақшаву барномаҳои пешбинигардида ҷиҳати таъмин намудани рушди устувори иқтисоди миллӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии сокинони мамлакат ҳадафмандона амалӣ карда шудаанд»

Бо хушнудӣ метавон гуфт, ки дастовардҳои даврони Истиқлолияти давлатии кишвар аз он шаҳодат медиҳанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тайи33 сол тавонист ба яке аз кишварҳои дар созмонҳои ҷаҳонӣ соҳибминбар баромад намояд. Мунтазам татбиқи сиёсати дурусти Ҳукумати ҷумҳурӣ, дар тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ пешравиҳои зиёд ба чашм мерасад. Махсусан, ҳисси миллӣ ва ифтихори ватандӯстии аҳли ҷомеа боло рафта, соҳибкориву тиҷорат, ҷаҳонбинии мардум ва корхонаҳои муштараки хусусию давлатӣ рушд ёфт. Дар ин росто ҷойҳои нави корӣ ташкил шуда, ба самаранокии фаъолияти корхонаҳо ва афзоиши иқтисодиёт ва ғанӣ гардонидани буҷети давлатӣ мусоидат намуд.

Ин ҳама самараи истиқлолият ва дастгириҳои пайвастаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Тибқи дастуру супоришҳои Пешвои миллат баҳри амалӣ гардидани Стратегияи миллии рушд ва расидан ба Ҳадафҳои Рушди ҳазорсола ба рушди иқтисодиёт заминаи устувор гардиданд. Дар замони соҳибистиқлолӣ иқтисоди миллӣ ба муносибатҳои бозоргонӣ ворид гардида, боиси бештар ва рушду пешрафти давлат гардид. Рушди равобити иқтисодии ҷумҳурӣ бо кишварҳои хориҷӣ ва минтақаҳои алоҳидаи он мустақиман ба миён омада, махсусан ба раванди содироту воридоти маҳсулот, таъсир расонид.

Таҳлилҳо доир ба рушди иқтисоди кишвар дар чанд соли охир нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон тавонистааст дар самти рушди иқтисоди миллӣ ва дар ин замина беҳтар намудани сатҳи зиндагии аҳолӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардад. Масалан, тибқи нишондодҳои оморӣ тӯли чанд соли охир суръати рушди иқтисодиёти кишвар д ар ҳафт соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоби миёна 7,5 фоизро ташкил дода, ҳаҷми маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ 1,5 баробар зиёд гардид.

Дар ин раванд, сатҳи некуаҳволии мардум ба маротиб баланд шуда, даромади пулии аҳолӣ3,3 баробар афзоиш ёфта, аз 37,2 миллиард сомонии соли 2017 ба 112,7 миллиард сомонӣдар соли 2023 расид.

Тавре қайд намудем, рушди иқтисоди миллӣ дар меҳвари таваҷҷуҳи роҳбарияти олии мамлакат қарор дошта, танзими муносибатҳо ва истифодаи самараноки захираҳо дар ин самт имкон медиҳад, ки ба рушди бемайлони иқтисоди миллӣ ноил гардида, дар ин замина сатҳи камбизоатиро коҳиш дода, кишвари худро аз ҳар гуна паёмадҳои номатлуби ҷомеаи чаҳонӣ эмин нигоҳ дорем.

Рушди иқтисоди миллӣ на танҳо ба ғанӣ намудани буҷаи давлат, ҳамчунин, боло бурдани сатҳи зиндагии мардум ва коҳиш додани раванди муҳоҷират дар Тоҷикистон нақши назаррас дорад.

Хулоса, татбиқи чор ҳадафи стратегии кишвар, аз ҷмула ҳадафи чорум – рушди босуръати саноатикунонии мамлакат барои расидан ба нишондиҳандаҳои баланд дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ, таҳкими истиқлолияти сиёсӣ ва боло рафтани мақоми Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мусоидат менамояд.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - муҳосиби Институти фаслафа сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ