Фаъолияти бомуваффақияти ҳар як корхонаҳои соҳаи кишоварзӣ аз он вобаста аст, ки вай захираҳои худро то чӣ андоза дуруст идора мекунад ва дар шароити имрӯзаи иқтисоди бозорӣ самаранокии ҳар як корхона на танҳо ба миқдори захираҳои истифодашуда ё ҷалбшуда, балки пеш аз ҳама ба самаранокии истифодаи ин захираҳо марбут аст.

Дар ҳар як корхонаҳои замони муосир метавон ба истилоҳ сегонаи захираҳоро ҷудо кард - захираҳои моддӣ, инсонӣ ва молиявӣ. Маълум аст, ки ҳатто дар сурати мавҷуд будани пойгоҳи мустаҳками моддӣ-техникӣ ва инчунин бе иштироки мутахассисони баландихтисосдар сатҳи зарурӣ ба самаранокии истеҳсолот ноил шудан мумкин нест.

Дар сурати мавҷуд будани мутахассисон ва захираҳои моддӣ, мавҷуд набудани имкониятҳои молиявӣ, истеҳсоли самаранокро оғоз кардан ғайриимкон аст. Агар мафҳуми захираҳои моддӣ бо тамоми фарогирии номгӯйи худ мафҳуми хеле танг дошта бошад ва «захираҳои инсонӣ»-ро бо тамоми хусусиятҳои ба худ хосаш низ нисбатан осонтар муайян кардан мумкин бошад, пас мафҳуми «захираҳои молиявӣ» қобили қабул аст.

Аксар вақт бидуни инъикоси пурраи тамоми қисмҳо ва доираи зерконсепсияҳои дохилшуда тафсир карда мешаванд, инчунин аксар вақт бо истилоҳҳои дигар, ба мисли «капитал» (сармоя) иваз карда мешавад. Мафҳумҳои «захираҳои молиявӣ» ва «капитал» (сармоя) дар адабиёти иқтисодӣ ба таври васеъ шарҳ дода шудаанд ва мафҳуми ягона ва равшан надоранд. Аксар вақт, надонистани як дастгоҳи аниқи категориявӣ боиси фаҳмиши нодурусти истилоҳот мегардад.

Агар ба асосҳои илмӣ, яъне решаҳо “мафҳум” баргардем, истилоҳи “молия” аз “financia” – пули нақд, даромад ва вожаи “капитал” аз лотинии “capitalis” омадааст, ки маънояш асосӣ аст.

Молия мафҳуми умумии иқтисодӣ буда, маънои ҳам пул, ҳам захираҳои молиявие, ки ҳангоми таъсис ва ҳаракат, тақсим ва аз нав тақсимот, истифодабарӣ ва муносибатҳои иқтисодие, ки бо ҳисоббаробаркуниҳои мутақобилан байни субъектҳои хоҷагидорӣ, гардиши пули нақд, гардиши пул ва истифодаи пул муайян карда мешаванд ба инобат гирифта фаҳмида мешаванд.

«Капитал» (сармоя) категорияи иқтисодӣ мебошад, ки он ҳамчун яке аз омилҳои истеҳсолот дар баробари меҳнат ва замин барои истеҳсоли мол ва хизматрасонӣ ва ҳамзамон бо мақсади ба даст овардани даромад истифода бурда мешавад.

Молияро на танҳо пул, балки пеш аз ҳама муносибатҳои байни субъектҳо фаҳмида, пас мо метавонем бигӯем, ки молия шакл, усули миёнаравии сармоя ин ё он шакли сармояро ба категорияи универсалтар табдил додани ягон категорияи дигари алоҳидаро фаҳмонад. Дар молия нақши пул ҳамчун воситаи муомилот, ченаки арзиш ва захираи арзиш дар раванди истеҳсолот нисбатан васеътар зоҳир мегардад.

Молия аксар вақт механизм ва нақши ҳамоҳангсоз ба ҳисоб меравад. Зеро чунин мешуморанд, ки захираҳои муҳимтарин ин захираҳои молиявӣ мебошанд. Новобаста аз он ки ин дуруст аст ё не, мо кӯшиш мекунем, ки дар поёнтар онро мавриди баррасӣ қарор диҳем.

Аммо аввал зарур аст, ки Шумо пеш аз ҳамадар бораи таърифи мукаммалтарин ва дақиқи ин категория қарори дахлдори худро қабул кунед. Захираҳои молиявӣ, пеш аз ҳама, бояд ҳамчун ҷузъи асосии низоми молиявӣ қабул карда шаванд. Аз ин рӯ, мазмуни дохилии он, нақши он дар муомилоти маблағҳои корхона муайян карда шуда, вазифаҳое, ки ба захираҳои молиявӣ ҳамчун категорияи моддии муносибатхои молиявӣ хосанд, шарҳ додани ин категория якхела ва асоснок карда шавад.

Асоси моддии молияро пул ташкил медиҳад. Инро таъкид карда, иқтисодчии машҳури Шурави М. Боголепов навишта буд, ки «молия, чун ќоида, дар пўшонидани хароҷоти пулї њамеша омода аст, аммо барои он берун аз муносибатњои молу пул њељ як афзоиш вуҷуд надорад»[1].

Аммо, умумияти молия ва пулро ҳамчун категорияхои иқтисодӣ қайд намуда, аз ҷиҳати моҳият фарқҳои онҳоро надидан мумкин нест. Пул ҳамчун моли махсус ва монанди предмети умумии муомилот, эквиваленти умумибашарӣ хизмат мекунад, ки моҳият ва хусусияти хоси он мебошад. Молия ҳамчун категорияи иқтисодӣ, пеш аз ҳама, низоми муносибатҳои пулии объективӣ мавҷуда мебошад, ки бо ташаккул ва истифодаи захираҳои пулӣ ва пасандозҳои субъектҳои хоҷагидорӣ ва давлат дар шакли захираҳои молиявӣ алоқаманд ифода меёбад.

Масалан гирем, Т. М. Ковалева, С. В. Барулин дар ин хусус қайд мекунанд, ки «ҳамчун категорияҳои иқтисодӣ (абстрактсияи муайян) молия ва пул бо роҳҳои мавҷудияти худ аз ҳамдигар фарқ карда, шакл ва мазмунашон бо ҳамдигар алоқаманданд, вале онҳо чун воқеият муносибатҳои молиявию пулӣ ва маводи худро пайдо мекунанд. Пули муосир танҳо аз он сабаб бомуваффақият амал мекунад, ки вай шакли молияро мегирад»[14].

Аз ин рӯ, хусусияти ба худ хоси молия, ки онро аз пул ва дигар категорияҳои арзишӣ фарқ мекунад, муносибатҳои пулие мебошанд, ки бо ташаккул ва истифодаи захираҳои молиявии мутамарказ ва ғайримарказонидашуда (пулӣ) ба ҳамдигар алоқаманданд.

Захираҳои молиявӣ дар шакли даромад дар ихтиёри давлат ва бар замми ин ташкилоти тиҷоратӣ ва хоҷагӣ дар асоси ҳаракати яктарафаи арзиш дар шакли пул ташкил карда мешаванд. Мавҷудият ва инкишофи захираҳои молиявӣ дар шароити ташаккули муносибатҳои нави бозорӣ бо гардиши муносибатҳои молию пулӣ дар шакли ду марҳала: хариди мол ва фурӯши онҳо муайян карда мешавад.

Бори нахуст дар таҷрибаи Россия мафҳуми захираҳои молиявӣ, ҳангоми тартиб додани нақшаи панҷсолаи якум ба кор бурда шуд, ки яке аз фаслҳои он аз тавозуни (баланси) захираҳои молиявӣ иборатбуд. Минбаъд ин истилоњ дар адабиёти иќтисодї ва амалияи молиявї ба таври васеъ мавриди истифода ќарор гирифт ва тафсири он низ хеле мухтасар ба ҳисоб мерафт.

Дар замони муосир захираҳои молиявиро метавон ҳамчун пайванди байни баҳисобгирӣ, назорат ва идоракунӣ, инчунин робитаи байни сатҳҳои гуногуни идоракунӣ - аз стратегӣ то амалиётӣ баррасӣ кард. Дар адабиёти иќтисодї ва илмии солњои60 – 70-ум масъалањои бештар мубоњисаи муайян кардани ин мафњум мавриди баррасї ќарор гирифтаанд, ки дар байни онњо асарњои А.М. Бирман, В.П. Дяченко, В. Сенчагова, Г.М. Точилникова, М. Шерменева ва дигарон ба моҳияти иқтисодии захираҳои молиявӣ, таркиби онҳо, робитаи захираҳои молиявӣ бо фондҳо таваҷҷуҳи махсус дода шуд.

Ин саволњо њатто дар шароити ба муносибатњои бозорї гузаштани субъектњои хољагидорї олимонро ба ташвиш овардааст. Дар адабиёти илмии даҳсолаи охир, чун қоида, танҳо захираҳои молиявии корхонаҳо ба инобат гирифта мешаванд ва ё худ мафҳуми умумии захираҳои молиявӣ низ шарҳу тавзеҳ дода мешавад, ки онҳо ба марказонидашуда ва ғайримарказонидашуда тақсим карда шуда, танҳо ба як қисми онҳо нисбатан эътибори дахлдор дода мешавад.

Масалан гирем, дар китоби дарсии «Молия» зери назари В.М. Родионова, захираҳои молиявие, ки субъектҳои хоҷагӣ ва давлатӣ ҷамъ кардаанд, бе муайян намудани мазмуни онҳо манбаи таъминоти молиявии раванди такрористеҳсолкунӣ ҳисоб карда мешаванд. Танҳо дар ҳолати ба тавсифи молияи корхона бахшидашуда захираҳои молиявии корхона, хусусиятҳои ташаккул ва истифодабарии онҳо дар шароити иқтисоди бозорӣ ба таври пурра таҳлил ва ҳамзамон мавриди баррасӣ қарор дода мешаванд.

Дар китоби дарсии «Молия» зери таҳрири С. И. Лушина ва В. Слепова, захираҳои молиявӣ чунин муайян карда шудаанд: «Захираҳои молиявӣ гуфта одатан ҷузъи маблағҳоеро мефаҳманд, ки соҳибони онҳо бо салоҳдиди худ барои ҳар гуна эҳтиёҷот истифода бурда метавонанд»[11].

Пас саволе ба миён меояд, ки кадом қисми маблағро захираҳои молиявӣ ташкил медиҳанд. Дар луғати молия - кредит ва ресурсҳои молиявӣ «маҷмӯи маблағи фондҳои дар ихтиёри давлат, корхонахо ва ташкилот мавҷуда, ки дар раванди тақсим ва аз нав тақсимкунии умумии маҳсулоти ҷамъиятӣ ва даромади миллӣ ба вуҷуд меоянд» [8] шарҳу тавзеҳ дода мешавад.

Дар энсиклопедияи иќтисодї бошад, аз ҷумла чунин мафњум дода шудааст: захирањои молиявї ќисми таркибии захирањои иќтисодї буда, маблаѓњои системањои пулию буљетї мебошанд, ки барои таъмини фаъолияти муътадил ва рушди хољагии халќ истифода бурда мешаванд ва барои чорабинињои иљтимоию фарњангї, эҳтиёҷоти идоракунӣ ва мудофиа хароҷот ба таври мақсаднок карда мешаванд.

Ин таъриф ҷиҳати муайян кардани захираҳои молиявии мутамарказ қобили қабул аст, вале ба захираҳои молиявии корхонаю ташкилотҳо дахл надорад. Аммо, муаллифи мавод нишон надодааст, ки дар бораи кадом захираҳои молиявӣ сухан меравад.

Л. Н. Павлова бошад қайд мекунад, ки «ба ресурсҳои молиявӣ ҳамон маблағҳое дохил мешаванд, ки баъди иҷрои ҳамаи ухдадориҳо оид ба пардохту ҳиссаҳо, нигоҳ доштан ва маблағгузории хароҷоти ҷорӣ дар ихтиёри корхона боқӣ мемонанд» [25] ва захирахои молиявии минбаъда «маблағҳое мебошанд, ки барои маблағгузории сармоягузории кӯтоҳмуддат истифода бурда мешаванд, ки хароҷоти дарозмуддат дар корхона пас аз гирифтани даромад аз ҳамаи намудҳои фаъолияти соҳибкорӣ ва пӯшондани хароҷоти моддию ба ин монанд ташаккул меёбанд.

Аслан гирем, ин таъриф захираҳои молиявиро танҳо ба манбаъҳои дохилии худ кам мекунад. Ба ғайр аз ин, инчунин гуфтаҳои мазкур барҳақ гувоҳӣ медиҳанд, ки онҳо дар таърифи захираҳои молиявӣ (даромад аз ҳисоби хароҷоти моддию ба он баробар ва ё он чизе, ки пас аз ҳамаи пардохтҳо дар ихтиёри корхона мемонад) ба таври мушаххас ва возеҳ мавҷуд нест.

Саволе ба миён меояд, ки чаро захираҳои молиявӣ танҳо ба маблағгузориҳои кӯтоҳмуддат ва хароҷоти дарозмуддат равона карда мешаванд, ки баъдан хароҷоти дигар, масалан, такрористеҳсолкунии одиро бо пул таъмин мекунанд, мавриди баррасӣ қарор нагирифтааст.

Ба ақидаи онҳо захираҳои молиявӣ даромади умумие мебошанд, ки ҳангоми тақсими он ба фонди музди меҳнат ва пасандозҳои пулӣ истифода бурда мешаванд, ки сарчашмаи асосии захираҳои молиявии худ даромади умумӣ ва амортизатсия мебошанд [7].

Олимон далел пеш меоранд, ки қисми зиёди маблағҳои (даромадҳои) ба даст омада, аз маблағҳои муомилот ва танҳо қисми боқимонда дар шакли даромади умумӣ манбаи захираҳои молиявӣ мебошанд.

Муаллифон робитаи зичи мафҳумҳои «молия» ва «захираҳои молиявиро» ба инобат гирифта, ҳамзамон қайд мекунанд, ки тақсим ва аз нав тақсимкунӣ бо ёрии молия бо ҳаракати маблағҳое, ки шакли махсуси захираҳои молиявиро мегиранд, бештар мушоҳида мешавад.

Дар китоби дарсии «Молияи ширкат» қайд карда шудааст, ки «захираҳои молиявии корхонаи соҳибкориро аз маҷмӯи даромад ва даромадҳои пулии худи ӯ муайян кардан мумкин аст».

Дар китоби дарсии саноатӣ «Иқтисодиёт ва ташкили фаъолияти муассисаи савдо» муаллифаш А. Н. Соломатина қайд кардааст, ки «ресурсҳои молиявии муассисаҳои савдо натиҷаи фаъолияти молия буда, ҳамчун даромади пулӣ ва даромади маблағ амал мекунанд»[12].

Чунин таъриф ба мо гувоҳӣмедиҳад, ки захираҳои молиявии корхонаҳо ғайр аз натиҷаи фаъолияти онҳо чизи дигаре нестанд. Ба таври пурра ва дурусттараш, аз нуқтаи назари мо, моҳияти захираҳои молиявии корхонаю муассисаҳо дар китоби дарсии “Молияи корхона” бо таҳрири М.В. Романовский ифода ёфтаанд.

Захираҳои молиявии корхона ҳамчун «тамоми захираҳои пулие, ки корхонабарои ташаккул додани дороиҳо ва инчунин барои анҷом додани тамоми намудҳои фаъолият, чӣ аз ҳисоби даромади худ, пасандозҳо ва сармоя ва ҳам аз намудҳои гуногуни даромад ҷамъоварӣ мекунад, муайян карда мешавад»[9].

Ин таъриф робитаи ногусастании байни захираҳои молиявӣ ва захираҳои пулиро таъкид мекунад. Бар замми ин, васеътарин тафсири ташаккул ва истифодаи захираҳои молиявӣ ба назар мерасанд, яъне, ки онҳоро аз ҳамаи намудҳои даромад ба даст оварда, ба ҳамаи намудҳои фаъолият сарф кардан мумкин аст.

Ҳамин тариқ, дар бисёр нашрияҳои илмӣ оид ба молия ба масъалаҳое, ки бо муайян кардани моҳияти захираҳои молиявӣ алоқаманданд, таваҷҷуҳи зарурӣ намедиҳанд. Ғайр аз ин, дар луғатҳои иқтисодӣ байни захираҳои молиявии давлат ва корхонаҳо сарҳади аниқ вуҷуд надорад. Зеро қисми зиёди сарвати ҷамъиятӣ дар ҳақиқат дар дасти давлат буд. Дар баробари ин дар байни захираҳои молиявии давлат, инчунин захираҳои молиявии субъектҳои хоҷагидор тафовут мавҷуд аст, ки пеш аз ҳама дар манбаъҳои ташаккули онҳо ва дар кадом соҳаҳои истифодашаванда зоҳир мегардад.

Ба ғайр аз ин, дар манбаъҳои захирахои молиявӣ ва истифодаи онҳо дар байни корхонаю ташкилоте, ки аз рӯйи шаклҳои гуногуни ташкилию ҳуқуқии моликият асос ёфтаанд, тафовут мавҷуд аст. Дар асоси гуфтаҳоизикршуда, захираҳои молиявии корхонаро ҳамчун категорияи мустақили иқтисодӣ баррасӣ кардан лозим аст, ки моҳият ва сохтори дохилии онро равшанӣ талаб мекунад.

Таҳқиқоти назариявии гузаронида шуда моро ба муайян кардани моҳияти захираҳои молиявии корхонаҳои кишоварзӣ наздик кард. Захираҳои молиявии корхонаин маҷмуи даромадҳои худи онҳо, пасандозҳо ва даромадҳои берунии пули нақд (ва ё муодили онҳо) дар ихтиёри ин корхона мебошанд, ки барои иҷрои уҳдадориҳо дар назди системаҳои буҷетӣ ва молиявию қарзӣ, инчунин контрагенттери онҳо бо пул таъмин намудани хароҷоти иқтисодии ҷорӣ маблағгузорӣ масъул мебошанд. Бар замми ин, бояд қайд кард, ки дар шароити ташаккули муносибатҳои бозорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, захираҳои молиявӣ, аз ҷумла, корхонаҳо ва ташкилоту муассисаҳо аксар вақт ҳамчун синоними мафҳуми «капитал» фаҳмида мешаванд.

Масалан В. Н. Незамайкин ва И. Л. Юрзинов қайд мекунанд, ки аз нуқтаи назари назарияи иқтисодӣ захираҳои молиявӣ сармояро ифода мекунанд, ки онҳо ба фаъолияти хоҷагидорӣ гузошта шуда, пай дар пай аз тамоми марҳалаҳои давраи истеҳсолию тиҷоратӣ (муомилоти капитал) гузашта, даромад ба даст меоранд [18].

Фарқи асосии байни захираҳои молиявӣ ва сармояи ташкилот дар он аст, ки дар ҳама вақт захираҳои молиявӣ аз сармояи корхона зиёдтаранд. Ин маънои онро надорад, ки корхона ягон уҳдадориҳои молиявӣ надошта бошад ва тамоми захираҳои молиявии мавҷуда ба муомилот ворид карда шаванд, инчунин, ҳар қадар миқдори сармоя ба андозаи захираҳои молиявӣ наздик шавад, пас корхона ҳамон қадар самараноктар кору фаъолияташро ба роҳ мемонад.

Дар амалия ҳисоботи молиявӣ тавре сохта шудааст, ки фарқияти байни захираҳои молиявӣ ва сармоя ошкор карда намешаванд. Гап дар он аст, ки ҳисоботи стандартӣ на захираҳои молиявиро, балки шаклҳои табдилёфтаи онҳо - уҳдадориҳо ва сармояро пешниҳод мекунад.

Дар муодилаи маъруфи идоракунии молиявӣ ва тавозуни: дороиҳо =сармояи умумӣ=уҳдадориҳо + сармоя, бо мазмуни захираҳои молиявии ташаккулёфтаи корхона дар шакли пассив ва сармояи худӣ, инчунин самтҳои истифодаи онҳо барои моддаҳои гуногуни дороиҳои тавозунро шарикӣ мекунад.

Ин модели захираҳои молиявии ташкилот сарчашмаҳои ташаккули онҳоро дар шакли ҳаракати даромад аз фурӯш, дигар даромадҳои амалиётӣ ва ғайриамалӣ, ки мундариҷаи захираҳои молиявии корхонаро ҳамчун маҷмуи тамоми ҷараёнҳои молиявиро ташкил медиҳанд, пинҳон мекунад. Яъне, захираҳои молиявии ташкилот хусусияти дугона ва шакли дугонаи зуҳур доранд: а) сармоя - қарз ва б) гардиши пули нақд. Ин хусусияти идоракунии захираҳои молиявиро муайян мекунад.

Ҳаминтариқ, захираҳои молиявии ташкилотро бо ду роҳ пешниҳод ва ҳисоб кардан мумкин аст: а) дар доираи модели тавозунӣ ё усули балансӣ; б) дар доираи модели ҷараён ё усули ҷараёнҳои молиявӣ. Моделҳои балансӣ ва гардиши захираҳои молиявӣ аз рӯйи шакл, таркиб, сохтор, усулҳои ташаккул, самт ва усулҳои истифода аз ҳамдигар фарқ мекунанд.

Захираҳои молиявии ташкилот ҳамчунмаҷмӯи гардиши пули нақд (аз ҷумла, эквивалентҳои хеле ликвидноки онҳо) тамоми маҷмуи даромадҳои худӣ ва муодили онҳоро дар бар мегиранд (даромади фурӯш, аз ҷумла даромади ниҳоӣ ва фоида, амортизатсия, даромад аз дигар фаъолиятҳо, уҳдадориҳои устувор, ғайридавлатӣ) даромади амалиёт) ва даромаде, ки аз берун ҷалб карда мешаванд (ресурсҳои кредитӣ, маблағҳои дигар ташкилоту муассисаҳо ва ғайраҳо) дарбар мегирад.

Самтҳои истифодаи ҷараёни воридоти маблағҳои молиявии ташкилоти типи холдинг дар ҳайати онҳо аз дигар ташкилоти тиҷоратӣ (хароҷоти ҷорӣ, аз ҷумла пардохтҳои ҳатмӣ, ташаккули барӯйхатгирӣ, хароҷоти таъмир, хароҷоти амалиётӣ ва дигар хароҷоти тиҷоратӣ, амалиёти хароҷот ва ғайраҳо, инчунин хароҷоти асосӣ) мебошанд. Муҳимтарин моддаи хароҷоти ташкилот, нисбат ба бисёр ташкилоти дигар, ташаккули захираҳои молҳо мебошад, ки ҳаҷм ва таркиби онҳо асосан даромади ояндаро аз фурӯши маҳсулот муайян мекунанд.

Ҳангоми таъсиси корхона (ташкилот) манбаи ба даст овардани воситаҳои асосӣ, дороиҳои ғайримодӣ ва сармояи муомилотӣ, сармояи оинномавӣ мебошанд. Ба туфайли он барои пеш бурдани фаъолияти соњибкорї шароити зарурї фароњам оварда шудааст. Сармояи оинномавӣ маблағеро ифода мекунад, ки моликон барои таъмини фаъолияти оинномавии корхона пешниҳод кардаанд.

Мазмуни категорияи «сармояи оинномавӣ» аз шакли ташкилию ҳуқуқии корхона вобаста аст: - барои корхонаи давлатӣ - баҳодиҳии амволе, ки давлат ба корхонаи дорои ҳуқуқи идоракунии пурраи хоҷагидорӣ вобаста кардааст; - барои Ширкати дорои масъулияти маҳдуд - маблағи саҳмияҳои моликон; – барои Ҷамъияти саҳомӣ - арзиши умумии номиналии сахмияҳои ҳамаи намудҳо; – барои кооперативи истеҳсолӣ - арзёбии амволе, ки иштирокчиён барои гузаронидани фаъолият пешниҳод кардаанд; - барои корхонаи иҷоравӣ - маблағи пасандозҳои кормандони корхона; - барои корхонаи шакли дигар, ки ба тавозуни мустақил ҷудо карда шудааст, - арзёбии амволе, ки соҳиби он ба корхонаи дорои ҳуқуқи идоракунии пурраи хоҷагидорӣ вобаста карда шудааст.

Ҳангоми таъсиси ташкилот саҳмҳо ба сармояи оинномавии он метавонанд пули нақд, дороиҳои моддӣ ва ғайримоддӣ бошанд. Дар лањзаи супоридани дороињо дар шакли сањм ба сармояи оинномавї њуќуќи моликият ба онњо ба субъекти хољагидор мегузарад, яъне. сармоягузорон аз ҳуқуқи моликият ба ин объектҳо маҳрум мешаванд.

Ҳамин тариқ, дар сурати барҳам додани ташкилот ё аз ҷамъият ё ширкат баромадани иштирокчӣ ӯ ҳақ дорад, ки танҳо ҳиссаи худро дар дохили молу мулки боқимонда ҷуброн намояд, аммо на бо роҳи баргардонидани ашёи дар як вақт ба ӯ додашуда.

Аз ин рӯ, сармояи оинномавӣ ҳаҷми уҳдадориҳои ташкилотро дар назди сармоягузорон инъикос мекунад. Ҳангоми омӯхтани моҳияти захираҳои молиявӣ, аз нуқтаи назари мо, масъалаеро, ки ба тамоми гуногунии муносибатҳои молиявӣ, ки таҷассуми моддии онҳо захираҳои молиявӣ мебошанд, дахл надорад, сарфи назар кардан мумкин нест.

Мутобиқи хулосаи олимони иқтисодшинос барои тавсифи муносибатҳои молиявие, ки дар байни субъектҳои хоҷагидор ҳангоми пешбурди фаъолияти соҳибкорӣ ба вуҷуд меоянд, муносибати ягона вуҷуд надорад. Масалан гирем, М. Н. Крейина дар асоси мақсади ин муносибатҳо гурӯҳбандии тамоми маҷмуи муносибатҳои молиявии корхонаро бо дигар субъектҳои хоҷагидорӣ пешниҳод намуда, ҳамзамон гурӯҳҳои зерини муносибатҳоро муайян мекунад 1. Муносибатҳое, ки бо ташаккули сармояи худи корхона алоқаманданд. Усулҳои мушаххасе, ки ташаккул аз шакли ташкилию ҳуқуқии корхона вобастагӣ доранд. Аммо дар ҳама ҳолатҳо сармояи худӣ манбаи асосии маблағгузории дороиҳои ғайримуқаррарӣ ва як қисми муайяни дороиҳои ҷорӣ мебошад [16].

Дар баробари ин, вобаста ба сохтори дороиҳо ҳаҷми зарурии сармояи худӣ муайян карда мешавад. Дар сурати ба вуҷуд омадани зарурати зиёд кардани сармояи худ, имкониятҳои истифодаи маблағҳои сармоягузор, фоидаи худӣ, маблағҳои сохторҳои давлатию коммуналӣ ва ғайраҳо ба инобат гирифта мешаванд;

2. Муносибатҳо вобаста ба истеҳсол ва фурӯши маҳсулот (кор, хизмат) дар намуди асосии фаъолият. Ин, пеш аз ҳама, аз муносибатҳо бо таъминкунандагон ва харидорон: нархҳои имконпазири маҳсулоти фурӯхташуда ва шартҳои муқаррар намудани нарх ва ҳаҷми фурӯш ба дараҷаи барои корхона қобили қабул, шартҳои шартномавии ҳисобу китоб бо харидорон ва молрасонҳо, ки боиси ба амал омадани хари-дорон ва молрасонҳо мегарданд. Набудани маблағи зарурӣ дар муомилот, шартҳои ҷуброни зарар дар сурати вайрон кардани ухдадориҳои шартномавӣ;

3. Муносибатҳои вобаста ба дигар намудҳои фаъолияти корхона, ки натиҷаҳои онҳо ба маблағи фоидаи пеш аз андоз таъсир мерасонанд: фурӯш ва иҷораи амвол, омилҳои муайянкунандаи фарқи қурби муомилоти асъорӣ, шартҳои сармоягузории молиявӣ;

4. Муносибатхои байни корхона ва банкҳо оид ба шартҳои ба вуҷуд омадан ва пардохти қарзҳо. Арзёбии қобили қабул будани шартҳо аз нуқтаи назари баргардонидани манбаъҳои қарзии дарозмуддат ва кӯтоҳмуддати маблағгузорӣ;

5. Муносибатхои байни корхона ва коргарони он оид ба тақсим ва истифодаи даромад, барориши саҳмияҳо, вомбаргҳо, додани дивидендҳо ва фоизҳо;

6. Муносибатҳои байни корхона ва давлат оид ба додани андозҳо ва дигар пардохтҳои ҳатмӣ, инчунин ҷаримаҳо дар сурати вайрон кардани қонунгузории амалкунанда;

7. Муносибатҳои байни корхона ва ташкилоти суғуртавие, ки аз суғуртаи ҳатмӣ ва ихтиёрии амвол, категорияҳои алоҳидаи кормандон, хавфҳои тиҷоратӣ, инчунин тиҷоратӣ ба миён меоянд.

Инак, барои ҷамъбаст кардани ҳамаи гуфтаҳои зикршуда қайд мекунем, ки захираҳои молиявии корхонаҳо категорияи маҷмуии (комплексии) иқтисодӣ мебошанд. Дар иқтисоди бозории муосири Тоҷикистон, бо устувории нисбӣ, фаҳмиши захираҳои молиявии корхона ҳамчун нақди мустақим ва муодили онҳо дар адабиёти иқтисодӣ инъикос наёфтааст. Захираҳои молиявии корхона ё бо маблағҳои пулӣ ё бо даромад ва даромадҳои пулӣ муайян карда мешуданд.

Ба пиндори мо ташкилот фоида надошта бошад ҳам, даромад ва пардохтҳояш ҳатман дар шакли пулӣ буданаш шарт нест. Шароити ҳозираи иқтисодӣ, ба назари мо таърифи аниқи захираҳои молиявиро тақозо мекунад, ки барои ҳар як системаи хоҷагӣ универсал бошад. Захираҳои молиявии ташкилот, ба андешаи мо, як категорияи мустақил буда, воситаҳои нақдӣ ва муодили пули нақдро ифода мекунанд, ки дар ҳар як лаҳзаи мушаххас мавҷуд буда, дар раванди ташаккул ва истифодаи онҳо доимо тағйир меёбанд.

Хулоса, нақши захираҳои молиявиро дар фаъолияти соҳибкорӣ аз ҳад зиёд баҳо додан душвор аст. Зеро онҳо метавонанд мустақиман ва дар муддати кӯтоҳтарин ба ҳама гуна дигар намуди захираҳои иқтисодӣ табдил дода шаванд ва ҳамзамон гардиши охиринро таъмин кунанд.

Аз ин рӯ, муваффақияти фаъолияти соҳибкорӣ ва эътимоднокии ташкилот ҳамчун шарики тиҷоратӣ бевосита аз мавҷудияти миқдори кофии захираҳои молиявӣ дар корхона вобаста аст. Дар бозори мутараққӣ масъулияти субъектҳои соҳибкорӣ барои маблағгузории фаъолиятионҳо хеле меафзояд.

Равшанзода Рузибойи Норбой – мудири шуъбаи банақшагирии молиявии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АДАБИЁТ

1. Боголепов М.И. Советская финансовая система- М.: Госфиниздат, 1945. -64 С.

2. Ковалева Т.М., Барулин С.В. Сиёсати буҷетӣ ва молиявии Федератсияи муосири Русия: китоби дарсӣ. - М.: Норус, 2005. - С. 22.

3. Ковалева А.М., Лапуста М.Г., Скамай Л.Г. Молияи ширкат: Китоби дарсӣ. - М.: ИНФРА-М, 2005. - С.38.

4.Крейина М.Н. Таҳлили вазъи молиявӣ ва ҷолибияти сармоягузории ҷамъиятҳои саҳомӣ дар саноат, сохтмон ва савдо. - М.: ҶСК “Дело и сервис”, 1994. - С. 56.

5. Моляков Д.С. Назарияи молияи корхона / Д.С. Моляков, Е.И. Шохин. - М.: Молия ва омор, 2044.-С. 23.28 67.

6. Незамайкин В.Н., Юрзинова И.Л. Молияи ташкилӣ: идоракунӣ ва таҳлил. - М.: Нашриёти «Эксмо», 2004. -С. 18.

7.Павлова Л.Н. Идоракунии молиявӣ дар корхонаҳо ва ташкилотҳои тиҷоратӣ. Идоракунии гардиши пули нақд. – М.: Молия ва омор, 1993. – С.142.

8. Луғати молия ва қарз. М.: Молия ва омор, 1984. - С. 330.

9.Молияи корхона: Уч.Пос. Эд. М.В. Романовский. – Санкт - Петербург: Пресс - бизнес, 2000. - С. 43. 10. Молия: Китоби дарсӣ / Ад. Родионова В.М. – М.: Молия ва омор, 1992.

11. Молия: Китоби дарсӣ / Ад. С.И. Лушина, В. Слепова. - М.: Нашриёти Академияи иқтисодии Русия, 2000. - С. 59.

12. Иқтисод ва ташкили фаъолияти корхонаи савдо: Китоби дарсӣ/ Ад. Эд. А.Н. Соломатина.-М.:ИНФРА_М„2001.-С229.

13. Незамайкин В.Н., Юрзинова И.Л. Молияи ташкилот: идоракунӣва таҳлил. 2004, 18с.

14. Луғати қарз - молия. М:. Финанси и статистика, 1984. - 330с. 9. Молияи фирма / СПб.: Бизнес-пресс, 2000. - 43с.

15. Молия / М.: Молия ва омор, 1992. 68 11. Молия / М., 2000. – 59с. 16. Иќтисод ва идоракунии ширкати савдо/М.: ИнфраМ, 2001.- 229с.

17.Молия:Китоби дарсӣ/Ад.Родионова В.М.- М.:Молия ва омор, 1992.