«Наврӯз яке аз маҳбубтарин ҷашнҳои таърихӣ ва фарҳангии миллати тоҷик буда, ҳамчун рамзи офариниши ҳаёт, оғози тозаи зиндагӣ аз давраҳои дур то ба имрӯз расидааст»

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз яке аз кӯҳантарин ва маъмултарин ҷашнҳои ориёӣ буда, дар мавриди пайдоиш ва таҷлили он дар сарчашмаҳои таърихии форсӣ ва арабӣ маълумотҳои гуногун мушоҳида мешавад. Аз тамаддуни муштараки тоҷикону муслимин ва пайравони динҳои дигар аз қабили мӯсавӣ ва насронӣ маълум мегардад, ки онҳо аз пайдоиши Наврӯз огаҳӣ дошта, бо тарзҳои гуногун онро таҷлил менамуданд. Ин муштаракот дар масъалаи офариниши олам ба мушоҳида мерасад, ки Худованд ҷаҳонро дар шаш рӯз офарид ва дар рӯзи ҳафтум бо офариниши инсоният фалсафаи офариниш ба поён расид. Чун арзишҳои инсонӣ миёни аҷдоди мо нисбати ҳама махлуқоти дигар мақоми махсусро соҳиб гардида буд, бинобар хилқати Одам, «Наврӯз»-ро чун поси мавоҳиби Илоҳӣ ҷашн гирифтанд ва ин суннатро роиҷ сохтанд».

Дар китоби муқаддаси иброниён – Таврот омадааст, ки -«Худованд ҷумлагӣ махлуқот ва осмонро дар шаш рӯз офарид ва рӯзи ҳафтум аз кори онҳо фориғ шуд. Пас рӯзи ҳафтум муборак ва муқаддас буд». Қуръони карим низ масъалаи махлуқотро возеҳу равшан дар оёти фаровоне баррасӣ кардааст ба монанди; -«Ҳамоно Мо осмонҳо ва заминро дар шаш рӯз офаридем…». «Ҳамоно Парвардигори шумо он Худоест, ки осмонҳову заминро дар шаш рӯз офарид…».

Масъалаи офариниш дар зардуштия низ дар шаш марҳила дар муддати 365 рӯзи як соли шамсӣ сурат гирифтааст, ки нисбати фалсафаи офариниши яҳудӣ ва исломӣ бо ин тафовут фарқ дорад. Аз ахбори чунин сарчашмаҳои боэътимод мушоҳида мешавад, ки шаш рӯзи офариниш дар миёни пайравони динҳои мазкур маълум буда, шаш рӯзи офариниш ва рӯзи ҳафтум онро ба хотири хилқати Одам муқаддас мешумориданд, ки ин шаш рӯзи муқаддас дар тамаддуни ориёӣ ба шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳ рост меомад. Аз ин рӯ, шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳро ҷашн мегирифтанд.

Сарчашмаҳои таърихӣ аз ҷашнҳои зиёд ва мухталифи милливу мазҳабии эрониёни қадим маълумот додаанд, ки онҳо бештар идҳои мавсимӣ буда, аз соҳиби тамаддуни кишоварзӣ будани тоҷикон ва шакл гирифтани маросими мавсимии табиӣ дар тамаддуни онҳо дарак медиҳанд. Мувофиқи ахбори «Муруҷу-з-заҳаб»-и муаррихи қарни Х араб Масъудӣ миёни эрониён шаш иди бузург бо номи «гоҳонбор» мувофиқ ба хусусиятҳои хоси табиӣ дар фаслҳои гуногун ҷашн гирифта мешуд, ки миёни онҳо Наврӯз ва Меҳргон маъруфтаранд. Ин «гоҳонбор» ба шаш рӯзи офариниш махсус гардонида шуда буд, ки дар моҳҳои алоҳидаи сол тибқи гоҳшумории ориёиҳо ба монанди Наврӯз, Меҳргон, Тиргон, Сада ва идҳои зиёди қавмию маҳаллии дигар ҷашн гирифта мешуд. Маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз ба шаш рӯзи офариниши олам ва машҳуртарин ҷашнҳои гоҳонбор ба шумор рафта, аз дуртарин замонҳо таҷлил мегардидааст.

Дар мавриди ҷашнгирии Наврӯз дар сарчашмаҳои таърихӣ ду андеша мавҷуд буда, қисме аз сарчашмаҳо таҷлили онро ба Ҷамшед ва қисман ба Фаридун нисбат медиҳанд. Аммо Ҳаким Умари Хайём, ки аз машҳуртарин олимони наврӯзшинос шинохта мешавад, таҷлили Наврӯзро боз ҳам муқаддамтар зикр менамояд. Умари Хайём иллати номгузорӣ ва ҷашн гирифтани Наврӯзро дар “Наврӯзнома” ном асараш чунин иброз намудааст: «…чун Гаюмарт (Каюмарс) аввал аз мулуки Аҷам ба подшоҳӣ биншаст, хост ки айёми солу моҳро ном ниҳад ва таърих созад, то мардум онро бидонанд. Бингарист, ки он рӯз бомдод офтоб ба аввалдақиқаи ҳамал омад, мӯъбадони Аҷамро гирд кард ва бифармуд, ки таърих аз ин ҷо оғоз кунанд…мӯъбадон чунон карданд, пас Гаюмарт ин рӯзро оғози таърих кард». Маълум мегардад, ки ниёгони мо ҳанӯз дар ибтидои зинаҳои таҳаввули таърихӣ аз муносиботи ҳодисаҳои доимо такроршавандаи табиат ба монанди ивазшавии ҳамешагии шабу рӯз, дигаргуншавии бефосилаи фаслҳои сол, тағйири мавсими дараҷаи ҳарорат, миқдори боришот, инқилоби тобистонаи офтобу дарозтарин рӯз, инқилоби зимистонаи офтобу дарозтарин шаб, баробаршавии баҳорӣ ва тирамоҳии шабу рӯз таҷриба андӯхта, аввалин тақвимҳои хусусияти тамаддуни кишоварзӣ доштаро ба миён оварданд. Бесабаб нест, ки миёни бодянишинони чорводор солшумории қамарӣ ва миёни кишоварзон – муқимнишинони зироаткор солшумории шамсӣ ба вуҷуд омад.

Бояд зикр кард, ки Умари Хайём низ сарчашма гирифтани Наврӯзи Аҷамро ба хилқати инсон, оғози ҳаёт дар рӯйи замин ва санагузории таърихи инсоният вобаста медонад. Ба андешаи Берунӣ низ «Наврӯзи нахустин он аст, ки аввал рӯзест аз замона ва бад-ӯ фалак оғозид гаштан», яъне «Наврӯз» оғози ҳаёт дар рӯи замин аст.

Муаррих ва мардумшиноси араб Масъудӣ дар мавриди шахсияти Каюмарс ва замони зиндагии ӯ чунин маълумот додааст: «…сари подшоҳон Каюмарс буд, аммо дар бораи ӯ ихтилоф кардаанд. Баъзе пиндоштаанд, ки вай писари Одам ва фарзанди бузургтари ӯ буд. Ва гурӯҳе аз онҳо бар ин рафтаанд, ки Каюмарс – Амим писари Ловаз писари Ирам писари Сом писари Нуҳ буд... ва ба пиндори эрониён Каюмарс нахустин шоҳе буд, ки бар замин мансуб шуд».

Пас, мувофиқи ахбори Масъудӣ Каюмарс писари Одам ва ё Нуҳ (а) буда, миёни Одам ва Нуҳ ҳаёт ба сар бурдааст. Мувофиқи ахбори сарчашмаҳои дигари таърихӣ Каюмарс яке аз наводагони Нуҳ (а) муаррифӣ шудааст. Ба ҳар ҳол, агар далели дуввум қобили қабул бошад ҳам, бояд бидонем, ки таҷлили Наврӯз аз кадом замоне сарчашма гирифтааст. Ин андешаро Абурайҳон Берунӣ дар «Осору-л-боқия»-и худ чунин инъикос кардааст: «…ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт. Пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд». Пас, маълум мегардад, ки то замони Ҷамшед, ки сарчашмаҳои таърихии асримиёнагӣ ӯро бунёдгузори ҷашни Наврӯз медонанд, ин ҷашни бузург, ки ба шаш рӯзи офариниш ҳамбастагии зиёд дошта, «бузургу муаззам» шуморида мешуд ва ҳамчун оғози соли нав ва ибтидои солшуморию санагузорӣ аз замони Каюмарс ҷашн гирифта мешуд.

Аз таҳқиқи сарчашмаҳои дигари таърихӣ аз қабили «Ал-бидаъ ва-т-таърих»-и Шафеъи Кадканӣ, «Таърихи Бухоро»-и Наршахӣ, «Зайну-л-ахбор»-и Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ, «Таърихи Табарӣ»-и Абӯалии Балъамӣ, «Таърихи Сийстон», «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз замонҳои ниҳоят тулониро дар бар гирифта, аз замони Ҷамшед ва ҳатто пеш аз замони ӯ рост меояд. Дар даврабандии илми таърихи муосир ҳудудҳои хронологии айёми зиндагонии Ҷамшед аз рӯи корнамоиҳо дар самти кашфи оҳану фулод, сохтани ҳар гуна силоҳ аз оҳан, ихтирои абрешим ва ранг кардани он ба давраи таърихии «асри оҳан» рост меояд.

Ин андеша шоёни дастгирӣ буда, собиқаи ойини давлатдории мардумони ориёиро ба оѓози таърихи тамаддуни башарї бурда мепайвандад. Зеро, тибқи шаҳодати сарчашмаҳои таърихӣ аҷдоди мо тоҷикон ҳанӯз аз оғози таърих соҳиби фарҳангу тамаддуни хоса ва муқаддасоти миллӣ буда, ҳанӯз дар ҳазораҳои 4-3 пеш аз милод, замоне, ки бештаре аз халқиятҳои имрӯзаи ҷаҳон дар саҳнаи таърих зуҳур накарда буданд, аниқтараш баробар ба давраи зиндагии Иброҳим, ки боиси шаклгирии ду халқи бузург – сомиҳо ва иброниҳо гардид, ҳатто баъди ҳодисаи туфони Нӯҳ иттиҳодияҳои худро таъсис дода, аввалин давлатҳои мутамаркази худро ба вуҷуд оварда буданд. Пайдоиши аввалин давлатҳои ориёии Пешдодиёну Каёниён гувоҳи ин гуфтаҳо буда, мутобиқи ахбори сарчашмаҳои таърихӣ тамоми ҷашну анъанаҳои миллии суннатии ниёгони мо ҳанӯз дар даврони ҳукмронии онҳо шакл гирифта буд.

Ибни Балхӣ низ дар «Форснома»-и худ таҷлили Наврӯзро ба Ҷамшед нисбат дода, чунин маълумот додааст: -«Муддате осоре намудӣ, ки пеш аз рӯзгори ӯ монанди он набуда буд. Ба ибтидои маликии ӯ муддати панҷоҳ сол силоҳҳои гуногун месохт, баъзе аз оҳан ва пулод. Шамшер ӯ сохт ва олатҳои ҳарф ва дастафзорҳои саноъӣ ӯ падид овард. Абрешим риштан ва бофтан ва ранг кардани он истихроҷ кард ва пӯшиданиҳо сохт ва ҷумла мардуми ҷаҳонро ба чаҳор табақа тақсим кар. Баъд аз чунин корнамоиҳо Ҷамшед дар хутбаи худ Худоро ситоиш карда, чунин фармуд: -«Худованд баҳои мо тамом гардонид ва таъйид арзонӣ дошт ва дар муқобалаи ин неъматҳо бар хештан воҷиб гардонидем, ки риояи адл ва некӯӣ фармоем». Чун ин суханон бигуфт ҳамагон ӯро дуъои хайр гуфтанд ва шодиҳо карданд ва он рӯзро ҷашн сохт ва Наврӯз ном ниҳод ва аз он сол боз Наврӯз ойин шуд». Аз овардани маълумоти сарчашмаҳои маълум гардид, ки ниёкони мо – ориёиҳо аз пешқадамтарин халқиятҳои рӯйи замин буда, ҳанӯз аз бомдоди таърих ба монанди шумериҳову финиқиҳо аз гоҳшумориҳои дақиқ, тақвимҳои хусусияти кишоварзию табиидошта ва ҷашнҳои мавсимӣ бархурдор буданд.

«Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ, ки яке аз сарчашмаҳои арзишманди таърихӣ ва бадеии мардуми тоҷик аст, ба таҷлил гардидани Наврӯз аз тарафи Ҷамшед далолат мекунад:

Сари соли нав ҳурмузи фарвадин,

Баросӯда аз ранҷ тан, ҷон зи кин.

Ба Ҷамшед бар гӯҳар афшонданд,

Мар он рӯзро Наврӯз хонданд.

Бузургон ба шодӣ биёростанд,

Майю ҷому ромишгарон хостанд.

Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор,

Бимондаст аз он Хусравон ёдгор.

Дар баъзе аз маъхазҳои таърихӣ омадааст, ки чун Заҳҳок Ҷамшедро азл кард ва подшоҳиро аз ӯ гирифт, машаққати зиёд кард ва чун Фаридун пас аз нӯҳсад сол бар ӯ ғолиб омад, мардум ин рӯзро ид гифтанд ва Наврӯз хонданд. Муаррихи асри XII Изуддин ибни Асир ишора менамояд, ки “Шояд ғалабаи Фаридун бар Заҳҳок дар рӯзи Наврӯз рост омада бошад”.

Абӯбакри Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро» Наврӯзро ҳамчун оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонону кишоварзон меҳисобад. –«Наврӯз соли ҷадиди даҳоқин рӯзи аввали фарвардин мебошад». Яъне Наврӯз дар замони Сомониён ба аввали фарвардин, рӯзи 21-уми март ҳамчун рӯзи оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонон маънидод мешавад, ки аз Наврӯзи мӯғон, ки ба рӯзи шашуми фарвардин рост меомад аз Наврӯзи аввал бо хусусиятҳои мазҳабиву ақидавии худ фарқ мекард.

Дар сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯз ва айёми таҷлил онро бо ривоятҳои гуногун баён намуда, баъзеи онон таҷлили онро ба Сулаймон ибни Довуд низ пайванд намудаанд. Абурайҳони Берунӣ дар «Осору-л-боқия» сабабҳои зиёди пайдоишу таҷлил ва бунёдгузори Наврӯзро шарҳ дода, иброз медорад, ки Наврӯз пеш аз ҳамаи ин поягузорони ҷашни Наврӯз муаззам буд ва ҷашн гирифта мешуд. «Сабаб ин, ки ин рӯзро Наврӯз меноманд, ин аст, ки дар айёми Таҳмурас, собиа ошкор шуданд. Ва чун Ҷамшед ба подшоҳи расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт». Инчунин Берунӣ аз забони Зодуя сабаби таҷлили Наврӯзро чунин шарҳ додаст: -«Зодуя дар китоби худ гуфтааст, ки сабаб ин аст, ки офтоб аз ноҳияи ҷанубу шимолӣ тулӯъ мекунад. Ва баёни матлаб он аст, ки Иблиси лаъин баракатро аз мардум зоил (нобуд) карда буд, ба қисме, ки ҳар андоза хурданию ошомидани тановул мекард, аз таому шароб сер намешуданд. Ва низ бодро намегузошт бивазад, ки то сабаби рӯидани дарахтон шавад. Ва наздик шуд, ки дунё нобуд гардад. Пас, Ҷам бо амри Худованд ва роҳнамоии Ӯ ба қасди манзили Иблис ва пайравони ӯ ба сӯи ҷануб шуд ва дер гоҳе он ҷо бимонд, то ин ки ин расвоиро бартараф намуд. Он гоҳ мардум аз нав ба ҳолати эътидол ва баракату фаровонӣ расиданд ва аз бало раҳоӣ ёфтанд. Ва Ҷам дар ин ҳангом ба дунё бозгашт ва дар чунин рӯзе монанди Офтоб толеъ шуд ва нӯр аз ӯ метофт. Ва мардум аз тулӯи ду офтоб дар як рӯз шигифт намуданд. Ва дар ин рӯз ҳар чубе, ки хушк шуда буд, сабз шуд ва мардум гуфанд, “Рӯзи нав”. Ва ҳар шахсе аз роҳи табаррук ба ин рӯз дар таште ҷав кошт. Сипас, ин расм дар эрониён пойдор монд, ки рӯзи Наврӯз дар канори хона ҳафт хел аз ғалла бар ҳафт табақ бикоранд. Ва аз рӯидани ин ғалла ба хубию бадии зироат ва ҳосили солиёна пешгӯӣ кунанд». Имрӯз низ ин анъанаи Наврӯзӣ идома дошта, суманак рамзи асосии сарсабзиву хуррамӣ ва натиҷагирӣ аз ҳосили кишти солона маънидод мешавад.

Берунӣ ҷойи дигар меорад, ки «…ба ақидаи эрониён дар рӯзи Наврӯзи бузург барои сокинони замин хушбахтиро тақсим мекунанд. Аз ин ҷост, ки эрониён ин рӯзро «рӯзи умед» номиданд.

Маълум мегардад, ки Наврӯз аз ибтидои офариниши олам дар дар давраҳои гуногуни таърихӣ бо шаклҳои гуногун таҷлил гардида, дар тамаддунҳои бузурги инсонӣ таъсири худро гузоштааст.

Дар аҳди Ҳахоманишиҳо Наврӯз аҳамияти махсус пайдо карда буд. Шоҳаншоҳ дар Наврӯз «бори ом» медод ва бо раъияти хеш мулоқот мекард. Дар ин рӯз намояндаи ҳар яке аз мамолики тобеъа ба ҳузури шоҳаншоҳ шарафёб мегардид ва ҳадяи сарзамини худро ба шоҳаншоҳ тақдим мекард. Бояд зикр кард, ки мамолику-л-аъроб (Ҳиҷозу Ясриб) низ ба монанди ҳудудҳои ҷуғрофии бузурги Шому Миср дар замони Ҳахоманишиҳо (асрҳои (VI-IVпеш аз милод) ва баъдан дар замони Сосониён (224-651) ба ҳайти ин давлатҳои форсӣ шомил шуда, Наврӯзро ҷашн мегирифтанд ва дар Наврӯз барои шоҳони Ҳахоманишӣ ва Сосонӣ ҳадяҳо пешкаш менамуданд. Дар аҳди давлатдории Ашкониёну Сосониён то зуҳури ислом Наврӯз ба тамоми шукӯҳу шаҳоматаш дар ҷуғрофиёи ориёиҳо таҷлил мегардид. Ҳокимони сатрапҳо-вилоятҳо ба шоҳони аҷам тӯҳфаву ҳадяҳо пешкаш намуда, дар баробари он шоҳаншоҳон низ дар рӯзи ҳафтуми таҷлили Наврӯз ба раъият «бори ом» медоданд.

Пас аз вуруди ислом ба Хуросону Моваруннаҳр мардум чун замони пешин Наврӯзро ҷашн мегирифтанд. Агарчи солшумории исломӣ дар саросари Хуросону Мовароуннаҳр маъмул шуда буд, бо вуҷуди ин солшумории эронӣ, яъне тақвими форсӣ-авастоӣ дар ин ҳудудҳо матрук нагардид ва ҳамчунон ҳисоби аъёдро ба расми қадим ва бар асоси моҳҳо ва рӯзҳои эронӣ нигоҳ медоштанд ва ҳурмати рӯзи аввали моҳ, ҳурмузро, ки аз рӯзҳои мутабаррук буд ҳанӯз ривоҷ медоданд. Абдусамад ибни Алӣ дар ривояте, ки вай онро аз ҷадди худ Ибни Аббос нисбат медиҳад, мегӯяд, ки; -«Дар рӯзи Наврӯз ҷоми симине пур аз ҳалво (эҳтимол ҳамон суманак бошад.Т.Ғ., З.Ш.) барои Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам оварданд. Ва чун эшон сабаби овардани ин ҳадяро пурсиданд дар посӯх гуфтанд, ки ҳадяи Наврӯз аст. Он гоҳ Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам аз он ҳалво тановул фармуд ва ба асҳоби худ доду гуфт: -«Кош ҳар рӯз барои мо Наврӯз буд».

Салмони Форсӣ саҳобаи пайғомбар (с) низ дар мавриди анъанаҳои наврӯзӣ ва таҷлили Наврӯз гуфтааст, ки; -«Наврӯз рӯзи нахусти фарвардин (ҳурмуздрӯз) аз номҳои худованди ва бисёр муборак аст. Имом Содиқ ба воситаи арзиш ва аҳамияти Наврӯз тавсия кардаанд, ки дар ин рӯз танро шустушӯ диҳед ва покиза бошед ва беҳтарин ҷомаҳоро ба тан кунед ва раёҳин ва хӯшбӯ бикоред ва шукри Худовандро ба ҷо оваред. Вақте Наврӯз фаро мерасад мо мунтазири пирӯзӣ ва нусрат аз ҷониби Худованд ҳастем, зеро он рӯз ба мо тааллуқ дорад, ки порсиён нигаҳдори он будаанд, вале шумо аъроб онро пос надоштаед ва қадри онро пойин овардаед.

Аз шаҳодати ин манбаҳо маълум мешавад, ки дини мубини ислом аз ибтидо ба баъд барои аз байн бурдани Наврӯз ягон монеъае эҷод накардааст. Танҳо дар замони Умавиён, ки халифаҳо ва ҳокимони Умавӣ бартариятҳои қавмивии худро нисбати дигар қавму халқиятҳои мафтуҳа ва исломоварда болотар гузошта, анъанаҳои халқиятҳои дигарро нодида мегирифтанд, мавқеъи ин ҷашнро камобеш танг намуда буданд.

Баъди ба сари қудрат омадани ҳукуматҳои маҳаллии аҳди исломии тоҷик ба монанди Тоҳириёну Саффориён ва Бармакиёну Сомониён Наврӯз дар дигар нукоти хилофати Аббосиён низ ҷашн гирифта мешуд. Чун ширкати тоҷикон дар самтҳои мухталифи давлатдории Аббосӣ аён гардид, Ҷурҷи Зайдон таърихи олами исломро аз соли 750 то соли 850 дар таҳти нуфузи тоҷикон қарор дода, ин матлабро чунин баён кардааст: - «Ин давраро давраи эронӣ номидем, зеро агар чи хулафо ва забон ва дини ин давра аз араб буда, аммо аз ҳайси сиёсат ва идораи умури давлатдорӣ таҳти назари тоҷикон қарор доштааст. Тоҷикон он давлатро ёрӣ карданд ва ба по доштанд ва онҳо идора намуданд. Вазирон ва амирон ва нависандагон ва ҳоҷибони ин давлат ҳама эронӣ буданд». Ширкати тоҷикон дар давлатдории Абосиён боиси он гардид, ки низоми давлаторӣ урфу одот ва анъанаҳои миллии тоҷикӣ аз нав эҳё шаванд. Аз даврони Мутаваккили Аббосӣ (233-247 ҳ\қ) нақл мекунанд, ки вай ба муносибати ин ҷашн ба пайравӣ аз шоҳони Эрон панҷ миллион дирҳам ба рангҳои гуногун зарб мекард ва ба сари мардум мерехт.

Гардезӣ инчунин дар мавриди ҷашн гирифтани Наврӯз дар замони хилофати аббосиҳо маълумот дода, сабаби аз фарвардин ба ҳазирон интиқол додани Наврӯзро чунин нигоридааст: -«Мӯътазид чун бо Амр ибни Лайс дар ҷанг буд, дар Наврӯз ширкат натавонист кардан. Баъд аз он, ки Амр ибни Лайс аз ҷониби Исмоил ибни Аҳмад дастгир шуд, Мӯътазид Наврӯзро дар ёздаҳуми моҳи ҳазирон ҷашн гирифт ва онро ифтитоҳи кори хироҷ кард. Аз ин рӯ ин Наврӯзро Наврӯзи Мӯътазидӣ ном ниҳоданд».

Аз ҳама муҳимаш он аст, ки Наврӯзро на ҳамчун ҷашни динӣ ва ё мазҳабӣ, балки ҳамчун як ҷашни миллӣ тамоми давлатҳои турктабори Хуросону Мовароуннаҳр бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирифтанд. Наврӯз ҳамчун иди миллии тоҷикии форсӣ дар ҳудуди асрҳои миёна дар тамоми марзҳои сарзамини ориёӣ ҷашн гирифта мешуд. Наврӯз дар охири садаи XIX ва ибтидои садаи XX низ дар ҳудуди Осиёи Марказӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардид, ки яке аз шоҳидони ин замон, арбоби сиёсиву ҷамъиятӣ-Садриддин Айнӣ дар «Ёддоштҳо»-и худ аз баргузории он чунин маълумот додаст: -«Иди Наврӯз, ки сари соли шамсӣ дар аввали ҳамал сар мешуд, яке аз идҳои пеш аз исломият аст. Бинобар ин халқи тоҷик, дар ҳолате, ки иди Рамазон ва Қурбон барин идҳои диниро як рӯз барпо медошт, иди Наврӯзро ҳафтаҳо давом медод…Амир Музаффар ҳар баҳор сайри наврӯзӣ ташкил медод, ин сайрҳои ӯ то ду моҳ, ҳатто то ҳафтод рӯз давом мекард».

Аз ташхиси сарчашмаҳои таърихии аҳдиисломии тоҷику араб маълум мегардад, ки Наврӯз аз дуртарин замонҳо ҳамчун рӯзи хотимаи офариниш, санагузориву солшуморӣ, таърих оғоз намудан, баробарии шабу рӯз, фарорасии фасли баҳор, аз дидори бузургону подошоҳон шарафёб шудан, оғози кишту кори баҳорӣ, рӯзи деҳқонон, ташхиси ҳосили солона, пирӯзии гармӣ ба сардӣ, пирӯзии хушбахтӣ ва тақсими он барои кули инсоният ҷашн гирифта мешуд.

Вақти он аст, ки доир бабаъзе аз масоили умдатарине, ки миёни ҷомеаи мусалмони кишвари мо нисбати таҷлили Наврӯз доман паҳн намудаистодааст, мулоҳиза намоем.

Масъалаи аввал ин, ки дар бештари маъохизи исломӣ, таърихи таҷлили Наврӯзро ба замони Каюмарс ва ё Ҷамшед нисбат дода шудааст, ки мувофиқи таърихнигории форсӣ ин ҷашни кӯҳани миллии мо таърихи зиёда 7000 сола дорад. Ин ҳам дар ҳолест, ки замон ва мӯҳлати ҳукмронии баъзе аз шоҳзодагони хонадонҳои Пешдодиён ва Каёниён ба монанди Кайковус, Кайхусрав, Кайқубод, Сиёвуш, Лӯҳросп ва дигарон ба пуррагӣ ва ба таври дақиқ маълум нашудааст.

Масъалаи дуввум ин, ки Наврӯз дар оѓоз ба оини зардуштия ва ё оташи зардуштӣ ягон рабт ва муносибат надошт, балки беш аз 3000 сол пеш аз зуҳури Зардушт ва таълимоти ӯ ин ҷашни миллии мо берун аз ҳамагуна хусусиятҳои мазҳабӣ ва ақидавии динӣ таҷлил мегардид, аммо бо мурури замон ба ин ҷашни ориёӣ ҳар қавму тоифае аз мардум урфу одот ва анъанаҳои худро зам намудаанд.

Масъалаи саввум ин, ки Наврӯз дар тули таърихи таҷлили худ дар фарҳанги қавму халқҳои гуногун таъсири мусбат расонида, аз замонҳои қадим дар Суғд, Хоразм, Бохтар, Бобул, Миср, Мағриб, Рум, Ҳинд, Хуросону Мовароуннаҳр ва қисмати ғарбии Чин ҷашн гирифта мешуд. Дар ин ҳудудҳои ниҳоят фаррох таъсирнок будани Наврӯзи Аҷам аз он шаҳодат медиҳад, ки Наврӯз ҳамчун як ҷашни фарҳангӣ муттаҳидкунандаи тамоми ин қавмҳо мебошад.

Масаъалаи чорум, бошад ин таҷлили Наврӯз дар давраи исломӣ, хилофати Умавиёну Аббосиён ва давлатҳои туркии ҳудудҳои Хуросону Мовароуннаҳр муаррифӣ мешавад. Чуноне, ки ба ин масъала равшанӣ андохта шуд, дар маъхазҳои таърихии аҳдиисломии тоҷик, чи муалиффони араб ва чи муаллифони аҷам Наврӯз накӯҳиш ва сарзаниш наёфта, балки хулафо низ дар таҷлили он ҳамчун як анъанаи мавсимӣ саҳмгузор мешуданд. Волии Хуросон Ҳаҷҷоҷ ибни Юсуф барои ҳадяҳое, ки дар ин рӯз ба ӯ аз ҷониби ҳокимони маҳаллӣ пешкаш мегардид, ин ҷашнро бисёр азизу мукаррам меҳисобид. Халифаҳои дигар Мӯътасим ва Мӯътазид барои таҷили он маблағҳои гарон сарф менамуданд. Ҳатто хонадонҳои ҳукмрони туркии Моваруннаҳр барои таҷаммул ва шукӯҳу шаҳомати он ба Наврӯз либоси нав мепӯшониданд. Яъне, ҳеҷ кадоме аз хонадонҳои ҳукмрони мусалмони Хуросону Мовароуннаҳр (Эрону Осиёи Миёна) барои аз байн бурдани Наврӯз кӯшиш ва ё оддитарин баҳонаеро пеша накарда буданд.

Пас, моро лозим меояд аз ин ҷашни пурифтихори миллии худ, ки бо рисолати бузурги фарҳангияш миллати тоҷикро дар имтидоди асрҳои миёна аз ҳамлаҳои марговари арабию қарахонӣ, туркию муғулӣ ва шайбонию манғитӣ наҷот дода буд, пуштибонӣ намоем.

Бо ба даст омадани истиқлолияти давлатӣ ва кӯшишу заҳматҳои бесобиқаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1993 инҷониб барои эҳё ва ҷаҳонӣ гардидани ин ҷашни миллии ниёгонамон – Наврӯз иқдомҳои зиёде роҳандозӣ шудааст. Маҳз тавассути ҳамин иқдомот 30-сентябри соли 2009 ҷашни Наврӯз ҳамчун мероси пурғановати фарҳанги ғайримоддии бостон ва фарҳангии башарият ба феҳрасти мероси фарҳангии ҷаҳон аз ҷониби ЮНЕСКО ворид карда шуда, 19-феврали соли 2010 дар Анҷумани ҷаҳонии 64-уми Созмони Милали Муттаҳид 21-уми март ҳамчун «Рӯзи байналмилалии Наврӯз» пазироӣ ва тасдиқ гардид, ки минбаъд мувофиқи Қатъномаи он Наврӯзи кӯҳан, эҷоди хиради ниёгони мо ҳамасола дар арсаи байналмилалӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад.

Пас, имрӯз дар ҳоле, ки Наврӯзи Аҷам бо кӯшиш ва заҳамоти шабонарӯзии Пешвои муаззами миллат - Эмомалӣ Раҳмон, ба худ унвони «Наврӯзи байналмилалӣ» касб намуда, дар саросари ҷаҳон ҷашн гирифта мешавад, моро зарур аст, ки барои тарғиби ҳар чи бештари арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва рисолати инсондӯстона доштани Наврӯз ҷиҳати бохабар намудани сокинони курраи Замин аз фарҳанги оламшумули тоҷик камари ҳиммат бардем. Набояд мо ба гузаштагони дури худ санги маломат зада, Наврӯзро ҳамчун ҷашни «ғайриисломӣ», «ғайримазҳабӣ» ва ё дигару дигар муаррифӣ намоем, балки барои эҳёи суннатҳои инсонии он камари ҳиммат бандем, то ин ҷашни миллии мо дар қатори бузургтарин ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ ва чеҳраҳои фарҳехтаву мондагори асримиёнагии мо муаррифгари таъриху фарҳанги волои инсонии миллати тоҷик қарор гирад.

Мувофиқи маълумоти расмии директори Институти астрофизикаи АМИТ Буризода Анвар имсол тибқи ҷадвали асрономӣ сайёраи Замин 20-уми марти соли 2025 соати 08:06 ба вақти маҳаллӣ нуқтаи эътидоли баҳориро бурида мегузарад ва дар нимкураи шимолӣ фасли баҳор оғоз мегардад. Бо фаро расидани ин соат тамоми тоҷикони дунё ва тамоми таҷлилкунандагони “Наврӯзи байналмилалӣ”-ро самимона муборакбод намуда, ба онҳо хушию хуррамии рӯзгорро таманно мекунем.

Шоев Зиёвиддин, номзади илмҳои фалсафа, ходими калони илмии шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Рӯйхати сарчашмаҳо ва адабиёти истифодашуда

А) Сарчашмаҳо

1. Алӣ ибни Ҳусайни Масъудӣ. «Муруҷу-з-заҳаб ва маъодину-л-ҷавҳар». Теҳрон. –«Итишороти илмӣ-фарҳангӣ», 1387 Тарҷумаи Абӯлқосими Поянда. Ҷ.1. 560 с.

2. Абӯраҳон Берунӣ. «Осору-л-боқия». –Душанбе, 1990. 370 с.

3. Абӯалии Балъамӣ. «Таърихи Табарӣ». Теҳрон. «Интишороти Суруш», 1369. 567 с.

4. Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ. «Зайну-л-ахбор». Теҳрон. «Дунёи китоб», 456 с.

5. Абӯҷаъфар Муҳаммад Ҷарири Табарӣ «Таъриху-р-русул ва-л-мулук». Теҳрон, «Интишороти Асотир», 1370. Ҷ.1. 345 с.

6. Абулқосим Фирдавсӣ. «Шоҳнома», -Душанбе. «Адиб», 1986. Подшоҳии Ҷамшед.

7. Абубакр Муҳаммад ибни Ҷаъфари Наршахӣ. «Таърихи Бухоро». Теҳрон. «Тӯс». 567 с.

8. Ибни Балхӣ. Форснома. Теҳрон. «Интишороти Асотир». 476 с.

9. Иззуддин ибни Асир. Таърихи комил. Ҷ.1. Тарҷумаи Сайид Муҳаммади Рӯҳонӣ. Теҳрон. «Интишороти асотир», 1370. 689 с.

10. Қуръон: Сураи Аъроф ояти 54. Сураи Ҳуд ояти 7. Сураи Саҷда ояти 4. Сураи Юнус ояти 3.

11. Таврот. Бахши дуввум. Сафри пайдоиш.

12. Шафеъи Кадканӣ «Ал-бидаъ ва-т-таърих». Теҳрон. «Интишороти огоҳ». 1369. 499 с.

13. Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷ.7. – Душанбе, «Ирфон», 1962. 513 с.

Б) Адабиёт:

14. Абӯлқосими Охта. Ҷашнҳо ва ойинҳои шодмонӣ дар Эрон. Теҳрон. –«Интишороти Иттиллоот», 1386 ҳ. 321 с.

15. Одинаев Ё. Умари Хайём ва шоҳасари ӯ «Наврӯзнома». – Душанбе, «Ирфон». 2012. 723 с.

16. Муҳаммад Ризои Ноҷӣ. Фарҳанг ва тамаддуни исломӣ дар қаламрави Сомониён. Теҳрон, «Амири Кабир», 1386. 456 с.

17. Ҷурҷи Зайдон. Таърихи тамаддуни Исломӣ. Теҳрон. «Амири Кабир», 1374 ҳ\қ.1108 с.