Дар солҳои охир Осиёи Марказӣ ба унвони як минтақаи калидӣ зери таваҷҷӯҳи дипломатияи байналмилалӣ ва рушди иқтисодӣ ҷаҳонӣ қарор гирифта истодааст, гарчанде ки ин ҷуғурофиё пештар бо сабабҳои манфиатҳои геополитикии кишварҳои абарқудрат аз аҳамияти махсус дар канортар монда буд. Аммо имрӯз ин тамоюл ба таври назаррас тағйр меёбад, зеро дар арсаи ҷаҳонӣ аҳамият бо захираҳои табиии минтақа, ҷойгиршавии стратегӣ ва аҳамияти афзояндаи геополитикӣ афзоиш меёбад. Нахустин нишасти сарони Иттиҳодияи Аврупо (ИА) ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, ки дар Самарқанд, пойтахти Узбакистон баргузор шуд, як лаҳзаи таърихӣ барои минтақа ба шумор меравад, ки ҳадафи он таҳкими равобити дипломатӣ, густариши ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ҳалли мушкилоти муштарак мебошад. Барои Тоҷикистон, ҳамчун як кишвари калидӣ дар Осиёи Марказӣ, ин ҳамоиш имкониятҳои наверо барои баланд бардоштани нақшу мақоми худ дар умури минтақавӣ ва ҷаҳонӣ фароҳам меорад.

Аз баррасии рӯзномаи Саммити Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ бармеояд, ки як лаҳзаи муайянкунандаи манфиатҳои дуҷониба ҳам барои Иттиҳоди Аврупо ва ҳам барои панҷ кишвари Осиёи Марказӣ буда, минбари пешниҳод ва интиқоли андешаҳо дар атрофи ҳалли мушкилоти таъхирнопазири минтақавӣ ва муайян кардани самти нави шарикии стратегӣ мебошад. Дар ҳоле, ки Иттиҳодияи Аврупо мехоҳад равобити худро бо Осиёи Марказӣ таҳким бахшад, рӯзномаи ин нишаст доираи васеи мавзуъҳоро дар бар хоҳад гирифт, ки ҳар кадоми онҳо на танҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ, балки барои кишварҳои алоҳида, ба мисли Тоҷикистон, аҳамияти хос доранд. Баррасии амиқтари ин масъалаҳои калидӣ на танҳо мушкилоти муштарак, балки имкониятҳои назарраси ҳамкорӣ, бахусус дар соҳаҳоеро, ки Тоҷикистон метавонад аз ин манофеъи дуҷониба ва ҳамкорӣ бо шарикон баҳра барад, то ҳадде муайян мекунад. Дар Саммити мазкур масъалаҳои мубраме, баррасӣ ва арзёбӣ мегарданд, ки дар зер ҳар яки онҳоро дар муносибат бо Тоҷикистон ба таври алоҳида таҳлил кардан мумкин аст:

1. Амният ва суботи минтақавӣ-мубориза бо терроризм, экстремизм ва ҷиноятҳои фаромиллӣ

Дар меҳвари баҳсҳои саммит амнияти минтақавӣ, масъалаи муҳими ҳам барои Иттиҳоди Аврупо ва ҳам Осиёи Марказӣ хоҳад буд. Осиёи Марказӣ, бахусус , Тоҷикистон дар баробари таҳдидҳои амниятӣ аз Афғонистони ҳамсоя осебпазир боқӣ мемонад, ки дар он ҷо бесуботӣ боиси афзоиши созмонҳои террористӣ, қочоқи маводи мухаддир ва дигар шаклҳои ҷиноятҳои фаромиллӣ мегардад. Сарҳади тулонии Тоҷикистон ба ин нуқтаҳои доғ онро дар як мавқеи муҳим қарор медиҳад, ки аз баҳрабардорӣ ё саҳм гузоштан ба ҳалли амнияти минтақавӣ мусоидат намояд.

Иттиҳодияи Аврупо бо таҷрибаи бойи худ дар соҳаи мубориза бо терроризм ва ҳамкориҳои фаромарзӣ, талош хоҳад кард, ки шарикии худро бо Осиёи Марказӣ дар масъалаҳои марбут ба амният густариш диҳад. Барои Тоҷикистон ин метавонад маънои дарёфти дастгирии зарурӣ дар бунёди зерсохтори мустаҳками амниятӣ, аз системаҳои беҳтари идоракунии сарҳад то механизмҳои мубодилаи иттилоотро дошта бошад, ки метавонанд ба ҷилавгирӣ аз гардиши ифротгароӣ ва гардиши ғайрқонунии маводи мухаддир тавассути сарҳадҳои он мусоидат кунанд. Бо дарназардошти нақши стратегии Тоҷикистон дар амнияти минтақавӣ, ин ҳамоиш имкон медиҳад, ки аз таҷрибаи аврупоӣ баҳри таҳкими иқтидори дифоъии миллӣ ва талошҳои зиддитеррористии минтақавӣ, таъмини амнияти дохилӣ ва дастаҷамъӣ истифода кунад. Технологияҳои мукаммали назорат дар баробари омӯзиши махсус барои мақомоти ҳифзи ҳуқуқ метавонад ба Тоҷикистон василаҳои лозимаро барои мубориза бо оқибатҳои харобиовари қочоқи маводи мухаддир, ки дар минтақаҳои наздисарҳадии он ба вуҷуд меоянд, таъмин намояд. Таваҷҷуҳи нишаст ба ин масъала метавонад дарро барои сармоягузории қобили мулоҳизаи Иттиҳодияи Аврупо дар таъмини амнияти сарҳад ва талошҳои мубориза бо қочоқ ва тақвияти тавонмандии Тоҷикистон дар муқобила бо ин чолишҳои доимӣ боз кунад.

2. Ҳамкории иқтисодӣ ва тиҷоратӣ

Гуфтугӯи иқтисодӣ дар саммит метавонад дар атрофи густариши ҳамкориҳои бештар ва тавсеаи имконоти тиҷорӣ миёни Осиёи Марказӣ ва ИА сурат бигирад. Тоҷикистон, мисли бисёре аз кишварҳои ҳамсояаш, бо мушкилии вобастагӣ аз интиқолҳои пулӣ ва кишоварзӣ рӯбарӯст. Ин ҳамоиш барои Тоҷикистон як лаҳзаи стратегӣ барои гуногунсозии (диверсификатсияи) иқтисоди худ ва ҷалби сармояи ИА ба бахшҳои муҳиме, ба монанди инфрасохтор, энергияи таҷдидшаванда ва фановариро фароҳам орад. Бо дарназардошти тааҳҳудоти ИА барои густариши робита тавассути ибтикори лоиҳаи бузурги “Даврозаи ҷаҳонӣ” “Global Gateway”, ки мавзуъи мубрами саммит маҳсуб меёбад, ба Тоҷикистон имкони хубе барои гуфтушунид оид ба дастрасии беҳтар ба бозорҳои Аврупоро фароҳам меорад. Кишвари мо аз лиҳози ҷойгиршавии ҷуғрофии роҳҳои баромад ба баҳрои ҷаҳонӣ, яъне роҳи обӣ маҳрум аст, бинобар ин, роҳҳои тиҷоратии Тоҷикистон бо хароҷоти баланди нақлиётӣ ва мушкилоти логистикӣ рӯ бу рӯ мегардад. Таваҷҷуҳи Иттиҳодияи Аврупо ба рушди инфрасохтори минтақавӣ, бахусус дар доираи лоиҳаи мазкур тавассути зерлоиҳаҳо марбут ба роҳҳои автомобилгард ва роҳи оҳан, имкон медиҳад, ки шабакаҳои нақлиётӣ ва логистикии Тоҷикистонро тағйир диҳад. Чунин пешрафтҳо на танҳо тиҷоратро дар Осиёи Марказӣ ба низом меоранд, балки барои Тоҷикистон роҳҳо боз мекунад, то бо бозорҳои ҷаҳонӣ бештар ворид шавад, тавозуни тиҷорат ва суботи иқтисодии худро беҳтар созад. Аз ҷумла, иқтидори фаровони гидроэнергетикии Тоҷикистонро ҳамчун як маркази муҳими энергетикӣ дар минтақа қарор медиҳад. Таваҷҷуҳи афзояндаи ИА ба энергияи таҷдидшаванда ва технологияи сабз метавонад ба лоиҳаҳои муштарак оварда расонад, ки на танҳо ба Тоҷикистон дар истифодаи захираҳои гидроэнергетикии худ, балки ба рушди устувор дар минтақа мусоидат мекунанд. Сармоягузорӣ ба инфрасохтори энергияи тоза бо ҳадафҳои дарозмуддати устувории ИА мувофиқат карда, ба Тоҷикистон як роҳи иқтисодӣ пешкаш мекунад, ки ҳам ба рушд ва ҳам масъулияти экологӣ мусоидат мекунад. Тавассути баррасии дақиқи рӯзномаи ҳамоиш ва афзалиятҳои стратегии Тоҷикистон мо хоҳем дид, ки ин ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо чӣ гуна метавонад ҳамчун муҳаррик барои рушди кишвар дар солҳои оянда хизмат кунад.

3. Гузариш ба энергияи сабз пайванди стратегӣ барои ҳамкории Иттиҳоди Аврупо ва Тоҷикистон

Яке аз самтҳои асосии рӯзномаи кори Саммити Самарқанд гузариш ба сабз ва энергетика буд, ки ҳадафи глобалии Иттиҳоди Аврупоро барои пешбурди гузариш ба сӯи ояндаи кам кардани карбон ва бунёди шарикии устувор ба иқлим таъкид мекард. Барои Осиёи Марказӣ, як минтақае, ки аз таъсири тағйирёбии иқлим ба таври мутаносиб осебпазир аст, вале аз иқтидори энергияи барқароршаванда бой аст, ин рӯзнома равзанаи муҳими имкониятҳоро мекушояд. Тоҷикистон бо захираҳои фаровони гидроэнергетикӣ ва таҷрибаи дипломатияи экологии худ дар маркази ин табодулоти гуфтушуниди стратегӣ қарор дорад. Аз гузоришу таҳлилҳои муҳаққиқони соҳа бармеояд, ки Тоҷикистон беш аз 90 дарсади нерӯи барқи худро аз нерӯи обӣ тавлид мекунад ва кишвари мо дар қатори кишварҳои ҷаҳон, ки аз манобеъи таҷдидшавандаи энергетикӣ бой ҳастанд, ҷой дода шудааст. Бо вуҷуди ин, ин иқтидор аз сабаби инфрасохтори суст инкишофёфта, камбудиҳои маблағгузорӣ ва алоқаи маҳдуди минтақавӣ асосан истифоданашуда боқӣ мемонад. Дар ин замина, ташаббуси лоиҳаи “Дарвозаи ҷаҳон” ИА, ки ҳадафаш пешбурди инфрасохтори оқилона ва аз ҷиҳати экологӣ тоза мебошад, барои сармоягузорӣ дар бахши энержии Тоҷикистон як чаҳорчӯби қобили мулоҳиза пешниҳод мекунад. Дастгирии Иттиҳоди Аврупо дар робита ба навсозии нерӯгоҳҳои барқи обии кӯҳна ва маблағгузории лоиҳаҳои гидротехникии аз ҷиҳати экологӣ устувор метавонад қобили мулоҳиза бошад. Тавассути барномаҳое, ки аз ҷониби Иттиҳодияи Аврупо маблағгузорӣ мешаванд, Тоҷикистон метавонад ба механизмҳои маблағгузории сабз, дастгирӣ барои ислоҳоти танзимкунанда ва эҳёи тавонмандӣ дар идоракунии энержӣ дастрасии хуб пайдо кунад. Гузашта аз ин, нақши Тоҷикистон дар ташаббусҳои фароминтақавии энергетикӣ, аз қабили лоиҳаи CASA-1000 бо ҳадафҳои Иттиҳоди Аврупо оид ба мусоидат ба гардиши фаромарзии энергияи сабз, коҳиш додани камбизоатии энергетикӣ ва мусоидат ба рушди устувори иқтисодӣ мувофиқат мекунад.

4. Ҳадафҳои муштараки пешгирӣ аз тағйирёбии иқлим

Дар саммит ҳамчунин аз ӯҳдадории муштарак ба Созишномаи Париж, ҳадафҳои коҳиш додани карбон, газҳои гулхонаӣ ва стратегияҳои мутобиқшавӣ ба иқлим таъкид шуд. Тоҷикистон, кишваре, ки бо хатарҳои ҷиддии обшавии пиряхҳо ва обхезӣ мувоҷеҳ аст, тули солҳои зиёде аз иқдомоти қаввӣ гардондани мубориза бо тағйирёбии иқлимро дар минбарҳои байналмилалӣ ҳимоят мекунад. Ин ташаббусҳои байналмилаии кишвар, ба монанди эълон гардидани “Соли 2025 соли ҳифзи пиряхҳо”, иқдомҳои ҷаҳонӣ ба мисли Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» аз ҷониби Иттиҳоди Аврупо сахт дастгирӣ мешавад. Ин тамаркузи муштарак ба об, муҳити зист ва устувории экологӣ заминаи мусоидро барои амиқтар шудани ҳамкориҳои ИА ва Тоҷикистон фароҳам меорад. Иттиҳодияи Аврупо метавонад дар идоракунии захираҳои об кӯмаки техникӣ расонад ва ба Тоҷикистон дар бунёди системаҳои огоҳкунии пешакӣ ва зерсохтори мониторинги иқлим кумак кунад. Ҳамкории Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо метавонад дар таҳияи чаҳорчӯбҳои сиёсати сабз, пешбурди кишоварзӣ ва баланд бардоштани устувории иқлим дар деҳот калидӣ бошад. Иштироки Тоҷикистон дар форумҳои бисёрҷонибаи иқлим, дар якҷоягӣ бо дастгирии Иттиҳоди Аврупо, эътимоднокии онро ҳамчун як кишвари ташаббускор ва огоҳ аз мушкилоти иқлимӣ, ки қодир аст ба сиёсати минтақавии экологӣ таъсир расонида метавонад, афзоиш медиҳад.

Хулоса масъалаҳои фавқузикр, хусусан, гузариш ба бахши энергияи сабз ки дар рӯзномаи саммити Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар Самарқанд таъкид гардид, на танҳо як ҳадафи баррасии мавзуъ, балки як имконияти стратегӣ барои азнавсозии пояҳои ҳамкориҳои минтақавӣ мебошад. Барои Тоҷикистон ин саммит боз ҳам бештар муайян кардани мавқеи худ ҳамчун кишвари пешгом дар соҳаи энергияи барқароршаванда, дипломатияи иқлим ва шарики минтақавӣ дар рушди устувор мебошад. Афзалияти гидроэнергетикии Тоҷикистон ба он бартарии табии медиҳад, аммо ин иқтидор бояд тавассути ислоҳоти институтсионалӣ, навсозии технологӣ ва ҳамгироии минтақавӣ, ки ҳама бо ҳадафҳои васеътари робитаи дуҷониба бо ИА мувофиқанд, кушода шаванд. Ҳамзамон, осебпазирии муштарак аз тағирёбии иқлим барои ҳамкориҳои амиқ, бахусус дар соҳаҳое, ба монанди коҳиши хатари офатҳои табиӣ, дипломатияи об ва навовариҳои эко-инноватсия асосҳои қобили мулоҳизаро эҷод мекунад. Аз ҳама муҳим он аст, ки таваҷҷуҳи ИА ба Осиёи Марказӣ аз ин доираҳо фаротар аст - он таҷдиди афзалиятҳои геополитикиро дар ҷаҳоне нишон медиҳад, ки амнияти энергетикӣ, гузариш ба иқтисоди сабз дар қиболи манфиатҳои стратегӣ ба ҳам пайвастаанд. Тоҷикистон метавонад аз чунин имкониятҳо истифода барад, то на танҳо сармоягузориро ҷалб кунад, балки худро ба барномаи сабзи ИА ҳамчун шарики боэътимод ва фаъол ворид намояд. Агар ниятҳои баёншуда дар саммити Самарқанд - Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ ба амали устувор, фарогир ва ба оянда нигаронидашуда табдил дода шаванд, шарикии Тоҷикистон ва Иттиҳоди Аврупо метавонад намунаи дипломатияи сабз дар минтақа гардад.

Мадимарова Гулҳаё, ходими пешбари илмии Шуъбаи Аврупои

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ