Барои ҷаҳонишавии Наврӯз саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бениҳоят бузург мебошад. Бо талошҳои ҳамаҷонибаи Пешвои миллат аз 30-юми сентябри соли 2009 Наврӯз аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи ёдгории ғайримоддии фарҳанги башарият дохил карда шуд ва 19-уми феврали соли 2010 дар Иҷлосияи 64-ум аз ҷониби Маҷмааи Умумии СММ Рӯзи байналмиллалии Наврӯз эълон карда шуда, дар саросари ҷаҳон бо як шаҳомат таҷлил мегардад.

Мардум, алалхусус, деҳқонон аз қадимулайём дар арафа ва рӯзҳои баҳорӣ-Наврӯзи оламафрӯз таронахонӣ мекарданд, ҳамдигарро бо фаро расидани соли нав-иди сари сол табрик гуфта, тӯҳфаҳо эҳдо менамуданд, русуми аҷоибро иҷро менамуданд. Дар тӯли солиёни мутамадӣ як идда мифу пешгӯиҳо низ арзи вуҷуд кардаанд, ки дар онҳо ҷаҳонбинӣ, орзуву ормон, дақиқназарӣ ва кӯшишу ғайрати фарҳангиён, барзгарон, молдорон, косибон ҷиҳати рӯзгори осудаҳолона ифода гардидаанд. Мо мехоҳем, алъон танҳо роҷеъ ба баъзе шугун-пешгӯӣ ва фолу одоби халқӣ, ки марбут ба корҳои зироат сурат мегирифтанд, таваққуф намоем.

Мардуми Бухоро агар лаклакро, ки дар арафа ва рӯзҳои Наврӯзӣ аз ҷойҳои гарм парида меомад, аз пешаш медиданд, фоли нек мегирифтанд. Ба он мӯътақид буданд, ки корашон омад мекунад ва ба муроди дил хоҳанд расид. Мардум ба ашхосе, ки корашон омад кардааст, мегуфтанд:

-Ибӣ, лаклака ап пешаш дидед? Лаклак паррандаи зебою сафед, қосиди баҳору Наврӯз буда, рамзи хубию хушнудӣқарор гирифтааст. Беҳуда нест, ки оид ба он шугуну тарона ва фолу пешгӯиҳо пайдо шудаанд:

Барфҳо об мешавад, баҳор меояд,

Лаклак ба ҳаво қатор-қатор меояд.

Моҳи Ҳамалу Сарв гулҳо шукуфанд,

Булбул ба сайри лолазор меояд.

Турна низ яке аз он паррандаҳое мебошад, ки ба мардум аз фаро расидани баҳор ва Наврӯзи дилафрӯз мужда меоварад. Деҳқонони мо аз рӯи ҳолати парвози он чӣ тавр омадани соли ҷадиди деҳқониро пешгӯӣ мекарданд, фоли нек мегирифтанд. Турнаҳо бо низом парвоз мекарданд, агар баланд гузаранд, деҳқонон ба таҳлука меафтоданд, ки сол қиматӣшуда, мардум азият хоҳанд кашид. Ва агар онҳо пасту мавзун ва хомуш бигзаранд, мардум фоли нек мегирифтанд, ки зироаташон омад меканад ва сол серҳосил мешавад ва рӯзгорашон осуда хоҳад шуд. Чунин ақидаҳо дар таронаҳои халқӣ ва мифу пешгӯиҳои мардумии оид ба паррандаҳо ифода ва инъикос ёфтаанд:

Турна қатор меояд,

Пайки баҳор меояд.

Мавсими кор меояд,

Фасли баҳор меояд.

Дар авали баҳорон,

Дар домани кӯҳсорон.

Мардуми води Қаротегину Дарвоз фоле доштанд, ки тибқи он авали баҳор ҳар касе бори аввал овози ғукро бишнавад, чашмонашро пӯшида, даст ба замин мениҳод. Ба дасташ сабза ояд, фоли нек мегирифт, ки сол серборон омада, зироати деҳқонӣ хуб нумӯъ мекунад, водиҳо сабзу хуррам гардида, рӯзгори мардум осуда мешавад. Ва агар ба дасти он шахс хок, санг, кулух меомад, фол нек намебаромад. Инсон гӯё камризқ шуда, соли пешомад бефайзу бебаракат ва наҳс шуданаш аз эҳтимол дур набуд.

Дар водиҳои Қаротегин, Хатлон, Дарвоз ва Ҳисор ҳамин, ки пеш аз Наврӯз раъду барқ шуду борони аввали баҳорӣба боридан шурӯъ кард, яке аз аҳли хонавода чумчаро аз равзан ба бом мепартофт. Сипас баромада медид, ки чумча чӣхел афтодааст. Чумча агар рӯяш боз афтода бошад, ин рамзи серборонӣ, серҳосилӣ, фаровонӣ ва файзу баракат буд. Чумча парӯ меафтод, одамон фоли бад мегирифтанд, ки сол камбориш, хушк ва камҳосил меояд. Тибқи ин пешгӯӣ пару мондани даҳани чумча рамзи хушк мондани даҳони мардум будааст.

Дар Самарқанд ва гирду навоҳии он одате буд, ки ҳангоми дидани тиру камони аввалин духтарҳо занҷири дарро мегазиданд, ки то соли оянда ва тиру камони дигар дандонҳояшон дард накунанд ва мисли занҷири дар устувору қавӣ бошанд.

Дар бисёр маҳалҳои кӯҳдоман вақте ки раъду барқ шуда, борон борад, мардум, алалхусус, ҷавонон ба чидани хорчу қӯзақарнӣ(қӯзақандӣ) мебаромаданд. Кассе қӯзақарнии аввалинро, ки пайдо кард, таронаи зайлро тараннум менамуд:

Қӯзақандӣёрата гӯй,

Ёри чилу чората гӯй.

Кампири айёрата гӯй,

Дугонаи зората гӯй.

Бо тараннуми ин қабил таронаҳо одамон табиатро афзун карданӣ мешуданд. Тибқи ақидаи ниёгон хорчу қӯзақарнӣмахлуқи ҷондоре пиндошта мешуданд ва мардум мехостанд, ки бо ин роҳ ёрони онҳоро пайдо намоянд.

Баъзе солҳо баҳор сербориш шуда, зироат ва корҳои боғдорӣосеб медид. Мардум барои пеши офати табиатро гирифтан дегдонро тафсонда оби боронро ба он мепошиданд. Чунин вонамуд мекарданд, ки пои боронро сӯхтаанд, то ки чанд муддате наояд.

Мардуми Қаротегин ва Дарвоз одате доштанд, ки он «домони офтобсӯзӣ» номида мешуд. Деҳқонон рӯзҳои аввали баҳори камофтоб ба писаре, ки дар фасли баҳор таваллуд шуда бошад, латтаи кабудро дар дода мефармуданд, ки онро ба ҷои нури Офтоб расидаи утоқ бимонад. Он латта бояд сӯхта хокистар мешуд. Бо ин маросим одамон гӯё домони Офтоб, яъне абрҳоро месӯхтанд, ки дигар пинҳон нашаванд ва мардум аз пинҳоншавиашон азият набинанд.

Дар деҳоти водии Ҳисор дар ин маврид бачаҳо ба Офтоб муроҷиат мекарданд, ки:

Офтоб, Офтоб!

Дари осмона кушо,

Бачаякон бозӣ кунанд,

Духтаракон шодӣ кунанд.

Дар баъзе маҳалҳои дигар бачаҳо ба Офтоб рӯ оварда, чунин мегуфтанд:

Офтоб, офтоб,

Биё нону ҷурғот хӯрем!

Дар Хатлон ва баъзе нуқоти дигари кишвар хурдтаракон дар ин маврид ба Офтоб мегуфтанд, ки:

Офтоб, Офтоб, биё,

Кулчаву ҳалвот диҳам.

Таронаи дигаре, ки дар он парастиши Офтоб ба таври возеҳхеле равшан ифода ёфтааст, дар байни аҳолии шаҳри Бухоро мураввиҷ буда, ки он «Анҷило» номида мешуд. Ва инро ҳам баъди дилбазан шудани борони бе маврид бо мақсади ҳар чи зудтар аз таги абрҳо баромада, ба мардум гармӣ ато намудани Офтоб тараннум менамуданд:

Анҷилову манҷило,

Ба ҳаққи гумбази тилло.

Ба ҳаққи шоҳи авлиё,

Хуршедхоним фирор кун,

Нимаи биринҷа об кун.

Булур (яъне абр) равад ба шаҳри дур,

Офтоб биёд ба шаҳри мо.

Ба фикри мо чунин маросимҳо осори ақидаи қадимаи парастиши офтоб ва таронаҳое мебошанд, ки ниёгони мо барои парастидан ва бузургдошти Офтобу Моҳтоб месуруданд, ки мо намунаҳои онҳоро дар «Авасто» мушоҳида мекунем.

Соли сербориш дар водиҳои Қаротегину Ҳисор ва Хатлон аз ҳар хонаи аҳли деҳа орд ҷамъ карда, кулчаҳои хушк мепухтанд ва байни мардум қисм мекарданд. Дар яке аз кӯчаҳои деҳа кундаҳоро оташ зада, базм меоростанд ва дар атрофи гулхан мардум рақсу бозӣ менамуданд. Кулчаҳо, ки гирда буданд, рамзи Офтоб ба шумор мерафтанд.

Дар водиҳои Қаротегин, Дарвоз ва Кӯлоб дар фасли баҳор борон наборад, мардум ба таҳлука афтода, маросиме тартиб медоданд, ки он «Ашаглон» номида мешуд. Ин маросимро тоҷикони шимолӣ, алалхусус, вилояти Ленинобод ва баъзе деҳаҳои води Зарафшон, аҳолии Самарқанд, вилоятҳои Қашқадарё ва Сурхандарё «Сусхотун» меномиданд. Ҳангоми иҷрои маросим мардуми Хатлонзамин таронаи зайлро месуруданд:

Гандум синачок аст,

Гандум зери хок аст.

Аз ташнагӣ ҳалок аст,

Ё раб, бидеҳ, ту борон!

Аҳли кӯҳистони марказӣ ва ҷанубу шарқӣ дар ин маврид таронаи:

Ашаглони ростина,

Оста биҷунбон остина.

Гандуми сабзам қоқшудай,

Як бор бирезон боруна-ро тараннум менамуданд.

Дар байни мардум бисёр шугуну пешгӯӣва фолу одатҳое мавҷуданд, ки онҳо ба фаслҳои сол мутааллиқ буда, қобили таҳқиқу баррасии махсус мебошанд. Масалан, деҳконон дар натиҷаи мушоҳидаҳои тӯлонӣмуқаррар кардаанд, ки агар дар чилла борон биборад, зимистон бардавом шуда, сербарфу сард меояд. Аз ин рӯ, мардум гуфтаанд:

Дар чилла чу об дидӣ,

Баҳора ба хоб дидӣ.

Муллоева Н.М. н.и.х., Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии АМИТ

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъриху фарҳанг ва ҷашну маросимҳои мардумӣ диққати ҷиддӣ дода, барои эҳёи арзишҳои миллӣ талош намуд. Дар қатори ҷашнҳои миллию мардумӣ таҷлили Ҷашни Наврӯз миёни мардуми тоҷик ва тоҷикистониён мақоми хосаро пайдо кард.

Имрӯз барои мо тоҷикон ва кулли кишварҳои ҳавзаи тамаддуни Наврӯз боиси ифтихор аст, ки ин ҷашни куҳану бостонӣ ва ҷашни зебои табиат аз тарафи Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эълон шуд. Ин дастоварди арзишманд натиҷаи азму талоши муштарак ва пайгириҳои чандинсолаи Тоҷикистон ва чандин давлатҳои дӯсту бародар мебошад. Наврӯз бузургтарин ҷашни миллии ниёгони мо ба ҳисоб рафта, дорои таърихи ҳазорсолаҳо мебошад.

Тавре ки дар сарчашмаҳои таърихӣ омадааст, аввалин касе ки ин идро ҷашн гирифт подшоҳи форс бо номи Ҷамшед буд. Наврӯз дар луғатҳо ба маънои "рӯзи нав" ва "тоза", "рӯзи нахустин", аввали рӯзҳои сол, яъне рӯзе ки соли нав аз он оғоз мегардад омадааст. Дар ин маврид Абурайҳони Берунӣ донишманд ва олими қарни даҳум дар китоби машҳури худ «Осор-ул-боқия» аз забони Алӣ бинни Яҳё навиштааст, ки

«Рӯзи Наврӯз ягона рӯзест, ки тағйирнопазир аст”. Бояд зикр намуд, ки ин донишманд ба таври густурда дар бораи ҷашни Наврӯз ки чигуна мардуми давронаш аз пиростани хонаву кошона аз Наврӯзи оламафрӯз истиқбол менамуданд, маълумотҳои ҷолиб овардааст.

Бояд гуфт, ки барои ҷаҳонишавии Наврӯз саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бениҳоят бузург мебошад. Бо талошҳои ҳамаҷонибаи Пешвои миллат аз 30-юми сентябри соли 2009 Наврӯз аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи ёдгории ғайримоддии фарҳанги башарият дохил карда шуд ва 19-уми феврали соли 2010 дар Иҷлосияи 64-ум аз ҷониби Маҷмааи Умумии СММ Рӯзи байналмиллалии Наврӯз эълон карда шуда, ки ҳамасола дар саросари ҷаҳон бо як шаҳомат таҷлил мегардад.

Дар замони соҳибистиқлолӣ Наврӯз боз шукӯҳу таҷаллои тоза пайдо намуд ва мо тоҷикон ин ҷашнро ҳамчун мероси муқаддастарини ниёгонамон ва ҷашни покию зебоӣ дар фазои истиқлолу ваҳдат бо шукргузорӣ таҷлил менамоем. Дар яке аз суханрониҳои худ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд, ки "Наврӯз ҷашнест, ки инсонро ба покию нафосат, некию накӯкорӣ, дӯстиву бародарӣ ва ваҳдату ҳамдилӣ ҳидоят мекунад." Инчунин, лозим ба ёдоварист, ки ҷашни Наврӯз рамзи эҳёи табиат ва шодии мардум, арзёби гардида, ин ҷашн баёнгари пиндори нек, гуфтори нек ва рафтори нек мебошад.

Воқеан ҳам мардуми куҳанбунёди тоҷик тавонист ҷашнҳои муқаддаси миллиамон – Наврӯз, Меҳргон ва Садаро дар тули асрҳо нигоҳ дошта, то ба имрӯз бирасонад ва онро ҷаҳонӣ гардонанд. Ҷашни Наврӯз арзишҳои чун сулҳ, оштӣ ва ҳамбастагиро тақвият дода, дӯстӣ миёни қавму миллатҳои гуногунро афзоиш медиҳад.

Ҳамасола дар Душанбе ва дигар манотиқи кишвар чорабиниҳои бузурги Наврӯзӣ баргузор мешаванд, ки на танҳо тоҷикон, балки меҳмонони хориҷиро низ ба худ ҷалб мекунанд.

Дар сатҳи фарҳангӣ ва сиёсӣ, Наврӯз ба як воситаи муҳими таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ табдил ёфтааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дигар кишварҳои минтақа ҳамкорӣ намуда, барои таблиғ ва ҳифзи арзишҳои Наврӯз талош мекунад. Ин ҷашн ба мустаҳкам шудани робитаҳои фарҳангӣ ва дӯстонаи кишварҳои гуногун мусоидат менамояд.

Наврӯз на танҳо як ҷашн, балки як мактаби худшиносӣ, эҳтиром ба гузашта ва пайвастагии инсон бо табиат ва ҷомеа мебошад. Ин ҷашн ҳамеша мардумро ба сӯи якдигар наздик мекунад, рӯҳияи дӯстиву ҳамбастагиро таҳким мебахшад.

Фарзона Маҳмадова - ходими хурди илмии ИФСҲ АМИТ

Шартномаи сарҳадии нави байни Тоҷикистону Қирғизистон намунаи барҷастаи дипломатияи минтақавӣ ва муваффақияти роҳбарони ин ду давлат дар роҳи таъмини сулҳу суботи давомдор мебошад. Дар як вақте, ки Осиёи Марказӣ ба шиддат ниёзманди роҳҳои нави ҳамкории дипломатӣ ва рушди иқтисодӣ аст, ин созишнома нишон медиҳад, ки муколама ва тафоҳуми мутақобил метавонанд дар ҳалли масоили деринаи марзӣ нақши калидӣ дошта бошанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ва Президенти Қирғизистон, Содир Ҷабборов, нақши калидӣ дар ин муваффақият доранд. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки бидуни талошҳои зиёди онҳо ва алоқамандӣ ба пайдо кардани роҳи ҳал барои муноқишаҳои дерина, расидан ба чунин созишномаи муҳим мумкин намебуд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар мақоми роҳбарии Тоҷикистон қарор дорад, ба шахсе шинохта шудааст, ки метавонад дар вазъиятҳои мушкил ҳалли дипломатӣ пешниҳод кунад. Ӯ дар ин раванди мушкил роҳбарӣ кард, то ки муноқишаи дербоз миёни ду ҳамсоя, ки чанд маротиба ба зӯроварӣ кашида шуда буд, ба сулҳи пойдор мунҷар шавад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша таъкид мекард, ки бидуни субот ва ҳамкории минтақавӣ, рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ имконнопазир аст.

Аз ҷониби дигар, Содир Ҷабборов, ки соли 2021 ба мақоми Президентӣ омад, худро ҳамчун роҳбари динамикӣ нишон дод, ки омода аст барои ҳалли масоиле, ки қаблан давомдор буданд, роҳи ҳал ҷустуҷӯ кунад. Вай аксар вақт таъкид мекунад, ки амнияти минтақавӣ ва рушди иқтисодии кишвараш ба суботи марзӣ вобаста аст ва ҳар гуна муноқиша метавонад таъсири манфии дарозмуддат ба оромии кишвар дошта бошад.
Ин ду раҳбар тавонистанд бо вуҷуди фишорҳои дохилӣ ва байналмилалӣ ба музокироти созанда даст зананд ва ниҳоят ба созишномаи таърихӣ расиданд, ки имкон медиҳад ҳарду ҷониб марзҳои худро бе низоъ идора кунанд ва барои рушди минтақавӣ асоси мустаҳкам гузоранд.

Созишномаи ниҳоии сарҳадӣ миёни Тоҷикистону Қирғизистон ҳамчун як дастоварди таърихӣ барои поён бахшидан ба баҳсҳои тӯлониву хатарнок арзёбӣ мешавад. Ин созиш ба даъвоҳои давомдори беш аз се даҳа хотима гузошта, хатари ноустувории минтақавиро як далели ҷиддӣ коҳиш медиҳад. Бисёре аз таҳлилгарон онро қадами мусбат ба сӯи сулҳ мешуморанд.

Масалан, Фараҳ Каримӣ, намояндаи махсуси Маҷлиси парлумонии САҲА оид ба Осиёи Марказӣ, эълом дошт, ки ин созишнома «қадаме муҳим ба сӯи сулҳу суботи пойдор» мебошад ва муваффақ шудани он нишони нерӯи муколама ва эътимоди мутақобила дар ҳаллу фасли ихтилофҳо аст ҳамин тавр, Брюс Панниер, хабарнигор ва таҳлилгари масоили Осиёи Марказӣ, таъкид мекунад, ки ин тавофуқ ба низоъҳое хотима медиҳад, ки сарҳади Тоҷикистону Қирғизистонро дар даврони пасошӯравӣ ба хатарноктарин нуқтаи минтақа табдил дода буданд.
Ба таври умум, нуктаи назаре байни коршиносони байналмилалӣ шакл гирифтааст, ки созишномаи мазкур як қадами мусбат ва таърихист, вале бояд эҳтиёткорона татбиқ гардад. Таҳлилгари масоили байналмилалӣ Филиппо Коста Буранелли таъкид мекунад, ки “ҳеч яке аз ҷонибҳо наметавонист пурра гузашт накунад, вагарна созиш ҳосил намегардид.”

Созмонҳои байналмилалӣ ва кишварҳои минтақаи васеъ низ созишномаи сарҳадии Тоҷикистону Қирғизистонро ҳамчун қадами мусбат истиқбол карданд. Масалан, Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастаҷамъӣ (СААД/CSTO), ки ҳар ду кишвар узви он мебошанд, бо пахши изҳороте имзои ин санадро таҳният гуфт. Дар баёнияи СААД таъкид шудааст, ки бо иродаи сиёсӣ ва талошҳои пайвастаи раҳбарияти ҳар ду кишвар хатти қариб ҳазоркилометраи сарҳад мувофиқа гардид. Ин ҳалли масъалаи сарҳадӣ “бешубҳа ба рушди ҳамкории минтақаӣ дар соҳаҳои гуногун мусоидат намуда, амниятро дар доираи масъулияти СААД тақвият медиҳад"

Барои Қирғизистон низ ин созишнома як дастоварди дипломатӣ дониста мешавад. Президенти Қирғизистон Содир Ҷабборов тавонист бо ин созиш ҳамаи марзҳои кишварро бо ҳамсоягон ниҳоӣ кунад (Қирғизистон қаблан бо Ӯзбекистон низ баҳси марзиро ҳал намудааст). Ҳукумати Қирғизистон созишномаро ҳамчун пирӯзии сиёсӣ муаррифӣ карда, изҳор дошт, ки баҳси сарҳадӣ бо тамоми ҳамсояҳо хатм шуд ва ин барои амнияти миллӣ ва рушди минбаъдаи кишвар судманд аст.

Аз назари иқтисодӣ, ин созиш барои минтақа низ натиҷаҳои мусбат дорад. Бо аз байн рафтани монеаи сарҳадӣ, рафтуомад ва савдои байни Тоҷикистон ва Қирғизистон осонтар мешавад. Дар воқеъ, баъди имзои протоколи ниҳоии сарҳадӣ, ду гузаргоҳи муҳим – Қайрағоч ва Қизил-Бел – ки аз баҳори соли 2021 бо сабаби задухӯрдҳо баста буданд, дубора боз шуд ва ҳаракати озоди мардуму мол барқарор мегардад.
Таҳлилгарони Eurasianet пешбинӣ мекунанд, ки ин созиш рушди тиҷорати минтақавиро таҳрик хоҳад дод ва роҳи ҳамкории густурдатарро ҳамвор мекунад.

Зимни мулоқоти ниҳоӣ дар Бишкек, танҳо марзро хаттамнамуда нагузошта, ҳайатҳои ду кишвар дар бораи рушди роҳҳои транзити байнидавлатӣ, идоракунии муштараки иншооти тавлиди барқ ва захираҳои об низ ба мувофиқа расиданд.

Бо кушода шудани сарҳад, лоиҳаҳои минтақавии нақлиётӣ ва энержӣ низ нафаси тоза мегиранд. Масалан, яке аз лоиҳаҳои муҳими энергетикӣ – CASA-1000 (хати интиқоли барқ аз Осиёи Марказӣ ба Ҷанубӣ) – аз марзи Тоҷикистону Қирғизистон мегузарад. Ҳалли баҳси сарҳадӣ акнун амалӣ шудани чунин тарҳҳоро осонтар мекунад, зеро суботу эътимод дар минтақа меафзояд.

Таҳлилгарон мегӯянд, ки пайвандҳои иқтисодиву нақлиётии кишварҳои Осиёи Марказӣ сол то сол бештар мегарданд ва ҳалли ихтилофоти сарҳадӣ заминаро барои рушди муштараки иқтисодӣ ва иҷтимоӣ фароҳам месозад.

Дар сатҳи маҳаллӣ низ, акнун ки хатти марз дақиқ мешавад, имкони татбиқи лоиҳаҳои рушди минтақаҳои наздисарҳадӣ ба вуҷуд меояд. Аз ҷумла, интизор меравад, ки дар ду тарафи марз рушди инфрасохтор, савдо ва ҳамкориҳои иҷтимоӣ суръат гирад, зеро дигар ноамнии доимӣ садди роҳ нахоҳад шуд.

Хушбахтона, барои чунин ҳолатҳо низ дар қарордод механизмҳои муштараки ҳамкорӣ, аз ҷумла комиссияҳои махсуси дуҷониба, пешбинӣ гардидаанд. Чунончи, таҷрибаи истифодаи муштараки оби маҳаллаи Головной аллакай нишон медиҳад, ки ду кишвар метавонанд ба тавофуқҳои амалӣ бирасанд: тибқи созиш, дар ин иншооти обтақсимкунӣ ҳар ду ҷониб соҳиби ҳаққи баробар шуданд, то ки минбаъд ихтилофи обӣ рух надиҳад.

Мақомоти Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА) низ ин пешрафтро нақши муҳим дар таҳкими суботи минтақавӣ хонданд. Фараҳ Каримӣ аз ҷониби САҲА изҳор намуд, ки созиши мазкур нишон дод, ки тавассути муколама ва эътимоди мутақобил ҳатто баҳсҳои сахти дерина ҳалшавандаанд.

Созмони Ҳамкории Шанхай (СҲШ) ва ҳамсоякишварҳо мисли Ӯзбекистон ва Қазоқистон низ аз эълони созиши Тоҷикистону Қирғизистон истиқбол карданд. Ба навиштаи расонаҳо, ин кишварҳо ором шудани вазъ дар водии Фарғонаро ба нафъи кулли минтақа арзёбӣ намуданд ва омодагии худро барои мусоидат ба расидагии минбаъда ба масъалаҳои марбута баён доштанд.

Ҳатто кишварҳое чун Туркия ба таври алоҳида изҳороти дастгирӣ доданд – Вазорати корҳои хориҷии Туркия созишномаро сутуда, гуфт ин иқдом ба сулҳу субот ва ҳамкории минтақа мусоидат хоҳад кард.
Чунин эътирофи байналмилалӣ нишон медиҳад, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ин муомила на танҳо ҳамчун баҳси маҳаллии ду кишвар, балки ҳамчун омили таъсиргузор ба амнияти куллии Осиёи Марказӣ менигарад. Созмонҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ омодагии худро барои кӯмак ба татбиқи созиш, аз ҷумла барномаҳои рушди сарҳадот ва эътимодсозӣ, изҳор кардаанд.

Хулоса ба натиҷа расидани шартномаи сарҳадии байни Тоҷикистону Қирғизистон барои Осиёи Марказӣ рӯйдоди таърихист. Аксари коршиносони хориҷӣ мувофиқанд, ки ин созиш талотумҳои чандинсоларо поён дода, имконияти воқеии таъмини суботи дарозмуддатро фароҳам меорад.Дар маҷмӯъ, назари коршиносони байналмилалӣ чунин аст, ки ин шартнома тавозуни нави мусбатеро дар равобити Душанбе ва Бишкек эҷод мекунад. Он як “гиреҳи бағализ”ро кушод, ки солҳои дароз рушди ду кишвар ва оромии мардуми наздисарҳадиро халалдор менамуд.

Манбаъҳои истифодашаванда: BBC, Reuters, The Diplomat, Eurasianet, Радиои Озодӣ (RFE/RL), Eurasia Review, (aa.com.tr), Jamestown Foundation ва изҳороти созмонҳои байналмилалӣ.

Носирҷон Мирзоев – унвонҷуйи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Бҳоваддинови АМИТ

Аз дидгоҳи таъриху фарҳанги бостон ҷашнҳои қадимаи халқи тоҷик ва мардумони ориёитабор ин Наврӯз, Тиргон, Меҳргон ва Сада, мебошанд. Ин ҷашнҳо баёнгари фарҳанги пешрафтаи қадима, тарзи ҳаёти мардумони минтақаанд. Наврӯзро ҳамчун оғози соли нав, ҷашни бедоршавии табиат ва ҷашни кишоварзон метавон номид. Маънои вожаи Наврӯз рӯзи нав буда, ба рӯзи аввали моҳи Фарвардин яъне моҳи аввали солшумории хуршедӣ рост меояд. Ин ҷашн дар байни мардуми ориёӣ, аз ҷумла тоҷикон аз замонҳои қадим бо тамоми шукӯҳу шаҳомати ба худ хос қайд мегардад.

Тавре Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳои худ қайд менамоянд: “Миллати тоҷик ҷашни Наврӯзро дар тӯли садсолаҳо ба монанди забони модарӣ ҳифз намуда, дар замони навин онро ҷузъи таркибии ҳувияти миллӣ ва мояи сарбаландии маънавии худ медонад.”

Наврӯз дар баробари дигар идҳо дорои расму анъанаҳои ба худ хос мебошад. Бояд қайд намуд, ки омодагӣ ба ҷашнгирии Наврӯз ҳанӯз 2 – 3 ҳафта пештар оғоз меёбад. Занону бонувони тоҷик баҳри поку тоза намудани хонаҳои худ мекӯшанд, кӯдакону наврасон бошанд, барои огоҳ намудани мардум аз омад – омади иди Наврӯз гулҳои наврӯидаи баҳориро ҷамъ намуда, ба хонаи якдигар мераванд. Ин анаъана дар байни мардуми тоҷик бо номи “гулгардонӣ” маъмул буда, паёмрасонандаи оғози фасли баҳор, айёми кишту кор ва бедории табиат мебошад.

Анъанаи дигаре, ки дар рӯзҳои ҷашнгирии Наврӯз ҷойгоҳи махсус дорад ин суманак ё худ суманакпазӣ мебошад, ки иди Наврӯзро бе он тасаввур кардан мумкин нест. Ин хӯроки миллӣ аз давраҳои хеле қадим ородиҳандаи дастурхони Наврӯзии тоҷикон мебошад. Барои омода намудани суманак занону бонувон меҳнати зиёд намуда, ин хӯрокро қариб 8 – 12 соат дар якшабонарӯз омода мекунанд. Дар ин айём кадбонуҳо тамоми хешу ақрабои худро ба омода намудани суманак даъват намуда, дар гирди деги суманак рақсу шодӣ мекунанд. Дар байни мардуми тоҷик аз замонҳои қадим боварие вуҷуд дошт, ки гӯё агар инсон оғози соли навро чӣ гунае ҷашн гирад то охири сол зиндагиаш ҳамон гуна мегузарад. Аз ин рӯ, чун иди Наврӯз дар оғози соли солшумории аҷдодӣ қайд карда мешавад, мардум мекӯшанд то онро дар ҳалқаи дӯстону наздикон бо хушиву хурсандӣ гузаронанд, то ин ки то фарҷоми сол дар зиндагиву хонандони эшон хушӣ ҳукумфармо бошад.

Яке аз расму оинҳои дигаре, ки ородиҳандаи дастурхони Наврӯзӣ аст ин ҳафтсин ва ҳафтшин мебошад. Тамоми он маҳсулоте, ки дар доираи ҳафтсин ва ҳафтшин рӯйи дастурхони идона гузошата мешаванд, тараннумгари расму оин ва табиати бой мебошанд.

Яке аз рукнҳои дигари Наврӯз ин бозиҳои суннатии варзишӣ мебошанд. Дар айёми ҷашнгирии Наврӯз мусобиқаҳои варзишӣ аз қабили човандозӣ, пойгаҳ, бандкашӣ, аспдавонӣ ва гӯштингирӣ қариб дар тамоми шаҳру ноҳияҳои мамлакат баргузор мегарданд, ки ба ҷашн шукӯҳу шаҳомати дигар мебахшанд.

Бояд қайд намуд, ки ҷашни Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар дигар давлатҳои ҷаҳон низ қайд карда мешавад. Аз ҷумла, дар Эрон, Афғонистон, Ҳиндустон, Покистон, Ироқ, Қазоқистон, Қирғизистон, Озарбойҷон, Туркия, Туркманистон ва Ӯзбекистон низ ин ҷашн маъмул буда, дар тӯли таърих мардумони ин миллатҳо низ ин идро ҷшн мегиранд.

Ин буд, ки 23 – юми феврали соли 2010 дар ҷаласаи 64 – уми Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид, қатъномаи “Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз” (№ 64/ 253) ба тавсиб расид. Дар қатъномаи мазкур дарҷ гардидааст, ки ҳамасола дар тамоми ҷаҳон 21 – уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз таҷлил мегардад. Инчунин аз кишварҳои ҳавзаи Наврӯз даъват ба амал оварда шуд, ки ҷиҳати истиқболу ҷашнгирии ин рӯз диққати махсус дода, оид ба таърихи пайдоишу анаъанаҳои қадимаву ҳозираи он пажӯҳишҳо баранд ва мардумро аз он огоҳ созанд.

Дар доира эълон гардидани ҷашн ҳамчун ҷашни ҷаҳонӣ ҳамасола давлатҳои ҳавзаи Наврӯз ин идро дар кишварҳои худ дар сатҳи баланд таҷлил менамоянд. Баъди қабули қарори мазкур дар ҷумҳурии мо низ 25 уми марти соли 2012 Конфронси байналмилалии Наврӯз – 2012 баргузор гардида буд, ки дар он роҳбарони давлатҳои Эрон, Афғонистон, Покистон, роҳбарони ҳайатҳои воломақоми кишварҳои дӯсти Озарбойҷон, Ҳиндустон, Хитой, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон, намояндагони олирутбаи Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, ташкилотҳои дигари байналмилалӣ иштирок намуданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарамЭмомалӣ Раҳмон дар конфронси мазкур аз пазируфта шудани ин ҷашни миллии ниёгон изҳори хушнудӣ баён намуда, чунин қайд намуданд: “Дар сатҳи Созмони Милали Муттаҳид ба ҳайси ҷашни ҷаҳонӣ пазируфта шудани Наврӯзи Аҷам ҳаргиз тасодуфӣ нест. Ин иқдоми муҳим на фақат дар рушди тамаддуни муосир фоли нек аст, балки гувоҳи он мебошад, ки имрӯз ҷаҳон беш аз ҳар вақти дигар ба арзишҳои олии маънавию ахлоқии фарҳанги наврӯзӣ ниёз дорад. Чандин ҳазор сол қабл ниёгони фарзонаи мо ба суннати фарҳангие асос гузоштанд, ки баёнгари пирӯзии нур бар зулмот, некӣ бар бадӣ ва тантанаи покиву садоқат ва тозагиву озодагии инсонӣ мебошад.”

Дар фарҷом ҳаминро бояд қайд намуд, ки таҷлили ҷашнҳои бузурги ниёгон барҳи худшиносии миллии ҳамаи қишрҳои ҷомеа ва тарғибу ташвиқи фарҳанги бою ғании халқи тоҷик ва расму анъанаҳои миллӣ нақши муассир дошта, омили побарҷо будани миллати куҳанбунёду тамаддунофари тоҷик мебошад.

Раҷабова Умеда, ходими илмии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши АМИТ

Ба ифтихори оғози таҷлили 21 март- Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо

Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон замоне тарҳрезӣ шуд, ки ба дӯши ҳамватанони мо ҷанги шаҳрвандӣ таҳмил гардида, гузашта аз он роҳҳои раҳоии мамлакат аз буҳрони сиёсӣ барномаи мукаммали дипломатиро иқтизо менамуд. Хушбахтона, чунин барномаи мукаммали сиёсӣ ва дипломати аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷомеаи мо ва ҷаҳониён муаррифӣ гашт.

Айни замон бо густариш ёфтани раванди ҷаҳонишавӣ дар минтақаву ҷаҳон ва тарҳрезии барномаҳои гуногуни хатарзо бобати кам кардани насли башар дар дунё, коршиносон авзои геополитикии ҷаҳонро ҳамчун вазъияти мураккаб арзёбӣ мекунанд. Сарвари давлати тоҷикон авзои кунунии ҷаҳонро дар Паёми навбатии худ чунин тавзеҳ додаанд: “Вазъи ноором ва равандҳои пуртазоду мураккаб дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳон, ки пайомадҳои буҳронии сиёсиву иқтисодӣ доранд, ҳамоно боиси нигаронӣ мебошанд. Гузашта аз ин, ҷомеаи байналмилалӣ ҳанӯз дар масири дарёфти роҳҳои муносиби ҳалли хавфу таҳдидҳои глобалии марбут ба тағйири иқлим қарор дорад. Бо дарназардошти ин омилҳо, моро зарур аст, ки зимни пешбурди сиёсати хориҷӣ саъю талошамонро дар ҳамбастагӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ барои расидан ба ҳадафҳои созанда ҷиҳати пойдории сулҳу субот ва тавсеаи ҳамкориҳои гуногунҷанба тақвият диҳем” [4, с. 31].

Аз рӯзҳои нахустини Истиқлоли кишвар масоили беҳбудии шароити кору зиндагӣ ва баррасии мушкилоти сатҳи ҷаҳонӣ ҳамеша дар маркази таваҷҷӯҳи Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор дошт. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарназардошти воқеияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва хусусияти фарҳангиву суннатӣ шакли муайяни сиёсати беҳбуд бахшидани вазъи дохилӣ ва байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамеша пайгирӣ ва таҳияву татбиқ намудааст. Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳар як вохӯрию баромадҳояшон дар мавриди рисолати воқеии инсони муосир дар ҷомеа фикру андешаҳоро бо дарназардошти раванди ҷаҳонишавӣ иброз намуда, таъкид менамоянд, ки дилхоҳ мушкилоти ҷаҳон хоҳ нохоҳ ба ҳар як кишвари дунё таъсир хоҳад расонид .

Ҳанӯз аз ибтидои даҳсолаи охири садаи сипаришуда, ҷомеаи ҷаҳонӣ роҳи интихобкардаи Президенти мо, ки шахсияти таъсиррасон дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ дар олам маҳсуб мегарданд, махсусан, вижагиҳои хосси ибтикоронаву ташаббускоронаи Пешвои миллатро бобати ҳалли норасоии об, пешгирӣ аз обшавии пиряхҳо, дастрасӣ ба оби ошомиданӣ, ҷаҳонӣ гардидани Наврӯз ба ҳайси ҷашни байналмилалии оғози баҳор ва амсолашон, мавриди таваҷҷӯҳ қарор дод ва бо ин васила ҳусни эътимоди давлатҳои дуру наздик бо Тоҷикистон қавитар гардид.

Сарвари давлати мо шахсияти сулҳофар ва ҳамзамон, меъмори сиёсати хориҷии мутавозин ва ҳусни ҳамҷавории Тоҷикистон аст. Бинобар ин, ба ҳеҷ кас пӯшида нест, ки меъмори чунин давлате бо сиёсати дарҳои боз танҳо инсони фавқуллода шуда метавонист, ки худро ҷиҳати татбиқи ормонҳои миллӣ бахшида бошад. Заминаи ҳуқуқии сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳадафу самтҳои асосӣ, роҳу василаҳои татбиқи манфиатҳои дарозмуддати миллиро муайян мекунад, маҳз тавассути лаёқати камназири Пешвои миллат ташаккул ёфтааст.

Яке аз муҳаққиқони сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон Рамазон Раҳимзода зимни баррасии ташаббусҳою пешниҳодҳои сатҳи ҷаҳонии Сарвари давлат ба чунин хулоса омадааст: “Ташаббус ва пешниҳодҳои мубрами байналмилалӣ, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шудаанд, бо дарназардошти вазифаҳои муштараки кишварҳои минтақа дар рафъи хатар ва таҳдидҳои муосири бавуҷудомада саривақтӣ ва воқеӣ мебошанд. Ташаббуси дигари муҳимми сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии бевоситаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз он иборат аст, ки Тоҷикистон ба кишвари пешоҳанг ва таъсиргузор дар пешбурди рӯзномаи ҷаҳонии марбут ба обу иқлим эътироф гардидааст” [1, с. 395].

Муҳаққиқон ва коршиносони соҳа инчунин сиёсати Сарвари давлатро дар масири сиёсати хориҷӣ таҳти унвони “Дипломатияи обии Эмомалӣ Раҳмон” баррасӣ карда, ибтикору ташаббусҳои ҷаҳонии Президенти мамлакатро аз муваффақтарин падидаҳои ҷаҳонии созанда ва муфид барои башар гуфтаанд. Воқеан, об сарчашмаи ҳаёт асту бояд кулли инсоният аз захираҳои обӣ дар дунё баҳраманд бошанд, аммо норасоии об омили асосии муноқишаҳои байналмилалӣ гардидааст. Аз ҳамин хотир, ҷиҳати рафъи низоъҳо, ки марбут ба тақсимоти об мебошанд, боис ба пайдоиши доктринаҳои мухталиф дар ҷаҳони муосир шудаанд. Яке аз доктринаҳои мутааллиқ ба обба ғояи соҳибихтиёрии мутлақи давлат бар захираҳои обе, ки дар ҳудуди маъмурии он ҷорӣ мешаванд, асос ёфтааст. Моҳияти доктринаи дигар аз он иборат аст, ки захираҳои оби фаромарзӣ ба ҳамаи давлатҳои ҳавза тааллуқ доранд. Тибқи доктринаи баъдӣ, дилхоҳ минтақа ва ё ҳавза воҳиди ягонаи гидрологӣ маҳсуб мешаванд. Мутобиқ ба доктринаи минбаъда, давлатҳо ҳуқуқ доранд соҳибихтиёрии худро дар сарҳадҳои ҳудуди худ эҳтиром кунанд, аммо истифодаи об бояд бо талаботи оқилона барои истифодаи захираҳои об аз ҷониби дигар давлатҳои ҳавзаи обӣ маҳдуд карда шавад. Дипломатияи об, ки аслан, гидродипломатия мебошад, дилхоҳ кишварро водор хоҳад кард, ки бобати тақсимоти обу захираҳои обии кураи Замин адолати инсониро дар мадди аввал бигзоранд. Муҳаққиқи варзидаи тоҷик Рамазон Раҳимзода дар ин радиф қайд менамояд, ки “талошҳои Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар хусуси тақсими одилонаи захираҳои обӣ дар байни кишварҳои минтақа хеле таъсиргузор буда, ҳангоми суханрониҳояшон омодагии Тоҷикистонро ҷиҳати истифодаи оби кӯли Сарез барои ҳамаи кишварҳои минтақа борҳо иброз доштанд, ки аз сиёсати инсондӯстонаву сулҳпарваронаи Сарвари давлат ва хизмати шоистаи ӯ барои тамоми мардумони минтақа буда, ғамхории доимӣ нисбат ба сарнавишти инсоният ва мардуми ҷаҳон як самти фаъолияти рӯзмарраи ин сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ гаштааст” [1, с. 397]. Яъне , дар ин қарина Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аввалин сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ мебошад, ки ғояи тақсими одилонаи обро пешниҳод намудааст.

Имрӯз дипломатияе, ки хосси Сарвари давлат буда, бо номи дипломатияи сулҳофари Эмомалӣ Раҳмон муаррифӣ мешавад, дар заминаи сиёсати дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомали Раҳмон падид омада, дар се даҳсолаи садаи XXI густариш ёфтааст. Илова бар ин, давлатҳои дигари ҷаҳон низ ба пешбурди сиёсати хориҷӣ дар соҳаи об таваҷҷуҳ намуда, бобати падид омадани гурӯҳи давлатҳои “дӯстони об” ҷиҳати танзиму баррасии мушкилиҳои глобалӣ дар соҳаи об дар атрофи ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон муттаҳид шудаанд. Эмомалӣ Раҳмон дар ҳақиқати ҳол бунёдгузори сиёсати хориҷии Тоҷикистон ва асосгузори дипломатияи об дар минтақа ва ҷаҳон мебошад. Ба қавли доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ Рамазон Раҳимзода омили асосии истиқбол гардидани ташаббусҳои сатҳи ҷаҳонии Сарвари давлат дар он нуҳуфтаанд, ки онҳо бар нафъи башар хидмат намудаанд: “Аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта шудани ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳар як нафар суолеро ба миён оварданаш мумкин аст, ки чаро маҳз ташаббусҳое, ки Сарвари ин кишвар пешниҳод менамояд, якдилона қабул мешаванд? Ҷавоб метавонад чунин бошад, ки пешниҳоду ташаббусҳои Тоҷикистон на барои як кишвар ё минтақа ва ё миллат, балки ба нафъи аҳли башар, таъмини мувозинати ҳаёту табиат ва амнияти сайёра нигаронида шуда, аз ҷониби шахсияте чун чеҳраи намоёни сиёсати ҷаҳонӣ Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод мегарданд, ки амалаш бо қавлу иродаи устувораш асос меёбад” [1, с. 409].

Нақши Пешвои миллат дар роҳандозӣ шудани сиёсати хориҷии кишвар хеле густурда ва бағоят камназир аст. Рамазон Раҳимзода зимни баррасӣ ва таҳқиқи сиёсати хориҷии кишвар иброз медорад, ки Эмомалӣ Раҳмон поягузори мактаби нави дипломатӣ мебошад: “Дар солҳои истиқлоли давлатӣ сиёсати хориҷии Тоҷикистон зери сарварии хирадмандонаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон марҳила ба марҳила рушд ёфт, ки дар он хизмати Пешвои миллат ҳамчун асосгузори мактаби дипломатияи навини тоҷик бисёр ҳам назаррас мебошад. Рушди минбаъдаи сиёсати хориҷӣ, ки дар он дар ҳалли масъалаҳои иҷтимоию иқтисодии дохилии кишвар нақши хосса дорад ва аз татбиқи муваффақонаи консепсияи сиёсати хориҷии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобастагии амиқ дорад” [1, с. 405].

Он солҳои мудҳиш барои шаҳрвандони ҷумҳуриамон зарурати муаррифии кишвар дар сатҳи байналмилалӣ чун давлати мустақил дар харитаи сиёсии ҷаҳони муосир ва таҳияву татбиқи созишномаҳои дутарафа бо кишварҳои дуру наздик пайдо шуда, ҷиҳати роҳандозӣ шудани ормонҳои миллӣ ниёз ба Сарвари пуркору доно ва хирадпешае пайдо гардид. Аз ҳамин хотир, ворид шудани Пешвои миллат ба сиёсати ҷаҳонӣ ва нақши ӯ дар таҳия ва шаклгирии фазои сиёсии минтақа ва ҷаҳон лозим ба ёдоварист, чунки маҳз бо ибтикори Пешвои миллат давлати мо аз ҷанги таҳмилӣ хориҷ гардида, роҳи сулҳу суботро барои хеш интихоб намуд. Рамазон Раҳимзода бобати он рӯзҳои басе нигаронкунанда ва мушкилзо таваққуф намуда, иқрор менамояд, ки бузургтарин дастоварди сиёсии тоҷикон истиқрори сулҳу ваҳдати миллӣ аст. Номбурда нақши Сарвари давлатро ба ҳайси татбиқкунандаи сиёсати хориҷӣ зикр намуда, бар ин бовар аст, ки агар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсатмадори муваффақ намебуд, мо айни замон дар дӯстию рафоқат ва осоиш зиндагӣ намекардем: “Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба маънои томаш зодаи даврони истиқлол аст, ки тарроҳи он сиёсатмадори пуртаҷриба, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд. Маълум аст, ки барқароркунии робитаҳои дуҷонибаю бисёрҷониба бо кишварҳои дуру наздик ва муаррифӣ намудани кишварамон ҳамчун давлати мустақил яке аз масъалаҳои муҳимми давлатсозӣ ҳанӯз дар оғози соҳибистиқлолӣ ба ҳисоб мерафт ва имрӯз низ чунин аст” [1, с. 386].

Бояд мутазаккир шуд, ки бобати муаррифии кишвари тоҷикон ба ҷаҳониён нақши Конститутсия бағоят бузург мебошад. Чунки маҳз тавассути ин ҳуҷҷати асосии кишварҳо ҷаҳониён дарк намуданд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон чун давлати мустақили минтақа аслан демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона аст ва Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси Конститутсия таҳия ва ба тасвиб расидааст. Айни ҳол, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф шудааст, чунки раванди ноилшавии миллати мо бо раҳбарии Пешвои муаззами миллат ба сулҳу осоиш гувоҳӣ медиҳад, ки давлати мо дар тӯли сӣ соли ахир озмоиши басе гарону мушкилзоро паси сар намудааст. Бинобар татбиқи сиёсати “дарҳои боз” давлати мо равиши хосси дипломатияи худро дарёфта, айни ҳол, дар арсаи байналмилалӣ ба ҳайси як кишвари пешсаф ва пешбарандаи ташаббусҳои аҳаммияти глобалидошта эътироф гардидааст. Яке аз хусусиятҳои асосии сиёсати хориҷии Тоҷикистон сиёсати «Дарҳои боз»-и эълон намудаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати хориҷии “Дарҳои боз”-ро пайгирона дар амал татбиқ намуда, эҷоди воситаҳои самарабахши ба ҳам овардани манфиатҳои миллӣ ва кӯшишҳои байналмилалӣ, муттаҳид намудани саъю талошҳои ҳамаи давлатҳоро дар ин раванд имконпазир мешуморад. Бинобар ин, инчунин сиёсат яке аз роҳҳои баҳамоӣ ва татбиқи ҳамбастагии давлатҳо буда, стратегияи сулҳро дар сиёсати хориҷӣ мавриди баррасӣ қарор медиҳад.

Рамазон Раҳимзода зимни баррасии масъала муътаққид аст, ки агар маҳорату кордонии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намебуд, ифротгароӣ чун падидаи номатлуби асри ҳозир дар тамоми минтақа паҳн мешуд: “Кишвари мо бо сарварии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо қатъи ҷанги таҳмилӣ аз тариқи муколамаву музокира ва таъмини сулҳ ба тамоми мардуми Осиёи Марказӣ хизмати беназирро анҷом дод, зеро ҷанги Тоҷикистон метавонист ба монанди ҷанги Сурия кишварҳои ҳамсояро ба коми оташ кашад. Дар бораи мақом ва нақши таъсиргузори сарвари сиёсии пуртаҷриба, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳалли масоили ҷаҳон ва минтақа роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ таъкид кардаанд, ки агар Эмомалӣ Раҳмон дар аввали солҳои истиқлол пеши роҳи ифротгароиро дар минтақа намегирифт, ҳоло тамоми Осиёи Марказӣ ба минтақаи бесубот мубаддал мегардид” [1, с. 392].

Аз аҳди бостон то кунун аксари кишварҳои рушдёфта дар заминаи сиёсати кишваркушоӣ маъруф гардидаанд. Ин навъи сиёсат, ки ғасбкориҳои пайҳамро фаро мегирифт, дар лаҳни муосир бо унвони “сиёсати хориҷӣ” муаррифӣ мешавад. Аммо падидаи навтарин дар ҳалли масоили мансуб ба сиёсати хориҷӣ, ки хосси қудратҳои ҷаҳонӣ мебошад, таҳти унвони “геополитика” баррасӣ ёфта, ғолибан, ҳадафҳоеро дар бар мегирад, ки дар онҳо манофеъ беш аз пеш такмил ёфта, роҳҳои барангехтани низоъҳою моҷароҳои марзиву минтақавӣ ҳамеша баррасӣ мешаванд. Бинобар ин, хатарҳое, ки баъзе қудратҳои ҷаҳонӣ алъон таҳия намуда, дар паҳншавии он сахткӯш мебошанд, ғолибан дар манотиқи гуногун ҷиҳати афзудани нуфуз ва таҳкими ғоратгариҳои муосир интиқол ёфта, тухми кину адоватро миёни мардумон кишт мекунанд. Яке аз чунин иқдомҳои номақбул дар ниқоби дин баррасӣ намудани ҳадафҳоест, ки дилхоҳ қудрати ҷаҳонӣ аз он сӯистифода мекунад. Аллакай ин мафҳум дар лаҳни коршиносон бо номи “сиёсигардонии ислом” баррасӣ мешавад ва яке аз хатарҳои асосиест, ки қудратҳо бобати заифсозии рақибони хеш таҳия намудаанд. Ба ибораи дигар, ин ормони хатарзо ифротгароии динӣ буда, терроризму дигар анвои зӯровариро тавлид намудааст. Ҳаводиси соли 2024 дар Русия гувоҳӣ медиҳад, ки қудратҳо маҳз тавассути роҳандозӣ шудани кирдорҳои террористӣ алайҳи якдигар меҷанганд. Аҳаммияти иҷтимоии терроризм имрӯз шаклҳои васеътар пайдо мекунад. Чунин падида дарки онро тақозо менамояд. Ва гарчанде, ки решаҳои терроризм ба замонҳои қадим бармегарданд, аммо рушди иҷтимоию сиёсӣ ва технологии ҷомеаи башарӣ дар даҳсолаҳои охир ба он мусоидат кардааст, ки он аҳаммияти воқеан ҷаҳонӣ пайдо кунад. Мутаассифона, ҷомеа ва сохторҳои давлатӣ дар дилхоҳ давлат ба ҳамлаи терроризм омода набуданд. Ҳаминро қайд кардан кифоя аст, ки то ҳол хатто таърифи ягонаи терроризм вуҷуд надорад. Терроризми муосир дорои хислату сифатҳои зиёде мебошад, ки то ҳол назир надоштааст. Масалан, ҷанбаи динии он, аммо бояд таъкид намоем, ки терроризм аслан як падидаи сирф сиёсӣ аст ва ҳеҷ алоқа бо дин надорад, агарчи дар ниқоби динӣ матраҳ мешавад. Бинобар ин, терроризми байналмилалӣ, ки дар атрофи маблағҳои гушношуниди ба он ҷудошуда ташкил ёфта буд, айни замон силоҳи дасти абарқудратҳо маҳсуб мешавад. Албатта, асоси стратегии терроризм пеш аз ҳама ба ҷузъҳои иқтисодӣ асос ёфтааст. Ин як навъ лоиҳаи тиҷоратӣ аст, ки на майдони фаъолият дорад ва на ягон принсипи маънавии башариро медонад.

Бо дарназардошти сабабҳои геополитикии ин падида коршиносони соҳа чунин изҳор медоранд, ки терроризм субъекти мустақили сиёсати ҷаҳонӣ нест, балки танҳо як абзор, василаи таъсиси низоми нави ҷаҳонӣ бо маркази ягонаи идоракунии ҷаҳонӣ ва бартарияти элитаи нав мебошад. Ҳадафи терроризм ноором кардани пояҳои давлат, халалдор кардани идоракунӣ ва аз ҷиҳати равонӣ саркӯб кардани ҳадаф мебошад. Аслиҳаи асосӣ иттилоотию равонӣ ва силоҳи ёрирасон ҳамлаҳои террористӣ буд. Сабабро дар бархӯрди сармояи бузург дар сатҳи фаромиллӣ, дар доираҳое, ки аз суръати равандҳои ҷаҳонишавӣ ё самти он норозианд, бояд ҷустуҷӯ кард.

Дар миқёси ҷаҳонӣ зуҳури терроризми байналмиллалӣ боиси дарки он гардид, ки низоми якқутбии геополитикии ҷаҳон, ки баъзе кишварҳо ба он саъй доранд, ҳам барои ҷомеаи ҷаҳонӣ ва ҳам барои худи давлати ташаббускор хатарнок аст. Ба андешаи мо, ҷузъи геополитикии мавқеъҳои давлатҳои алоҳида дар хусусияти иштироки онҳо дар эътилофи байналмиллалии зиддитеррористӣ, аз як тараф ва аз тарафи дигар, дар робита ба сохтори сиёсии ояндаи бидуни низоъ дар ҷомеаи ҷаҳонӣ зоҳир мешавад.

Ҳамин тариқ, ба дараҷаи самаранокии сиёсати давлатӣ дар соҳаи мубориза бо терроризм гурӯҳи зерини омилҳои геополитикӣ таъсир мерасонад: Аввал, рушди нобаробари иқтисодиёт ва мавҷудияти захираҳои табиӣ ҳам дар минтақаҳои қафомонда ва ҳам пешрафта. Дуввум, муҳоҷират, аз ҷумла муҳоҷирати дохилии аҳолӣ ва тақсимоти соҳаҳои таъсири сиёсидошта ва иқтисодӣ, ки боиси ҷустуҷӯи маркази алтернативии ҷалби шаҳрвандон мегардад. Саввум, ҳифзи арзишҳои муайяни сиёсӣ ва ҳифзи арзишҳои миллӣ- фарҳангӣ.

Рамазон Раҳимзода чун муҳаққиқи сиёсати хориҷӣ дар мубориза бо терроризми байналмилалӣ нақши Тоҷикистонро тазаккур дода, ба хулосае меояд, ки кишвари мо дар ин бобат мавқеи пешсафро дар минтақа ишғол менамояд: “Бо таваҷҷуҳ ба ин, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубориза бо терроризму ифротгароӣ таҷриба ва саҳми бузург дорад, кишвари мо дар ин самт ҳамчун давлати пешсаф ва ташаббускор дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ эътироф гардидааст” [1, с. 392].

Ин ҷо лозим медонем тазаккур диҳем, ки сиёсати хориҷии кишварамон таҳти унвони “Дарҳои боз” шаффофтарин навъи сиёсат аст, ки алайҳи кишваре таҳия намегардад. Ин навъи сиёсат ба он мусоидат намуд, ки Тоҷикистон узви шоистаи созмонҳои байналмилалӣ гардад ва равобити сиёсӣ ва ҳамкориҳои судмандро бо аксари давлатҳои ҷаҳон ба роҳ андозад. Тоҷикистон имрӯз дар арсаи сиёсати ҷаҳонӣ симои хосси худро дошта, ҳамчун узви соҳибэътибори ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст. Сиёсати мазкур ба мо имкон дод, ки доираи робитаҳоро бо кишварҳои хориҷӣ васеъ намуда, сафи давлатҳои бо мо дӯстро ривоҷу равнақ бахшем.

Ҳайдарзода Рустам, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Рӯйхати адабиёти истифодашуда:

1. Раҳимзода Р.Ҳ. Рисолати давлатдории Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: ЭР-граф, 2025, - 484 с.

2. Сайидзода З.Ш. Фаъолияти байналмилалии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон: бозгашти давлати миллии тоҷикон ба арсаи сиёсати ҷаҳонӣ. – Душанбе: ҶДММ «Контраст», 2016, – 216 с.

3. Шарифзода А, Ғафуров А. Спасатель нации. – Душанбе: 2012. – 320 с.

4. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ”, 28 декабри соли 2024. - Душанбе: Шарқи озод, 2025. – 40 с.

Согласно действующей Концепции внешней политики Республики Таджикистан, в системе межгосударственных отношений республики государства центральноазиатского региона занимают приоритетные позиции. Таджикистан является сторонником дальнейшего расширения многовекового, добрососедского и созидательного опыта дружественного сосуществования народов Центральной Азии. В этом контексте расширение и углубление сотрудничества с Кыргызской Республикой является ключевым аспектом внешней политики Республики Таджикистан.

Дипломатические отношения между Республикой Таджикистан и Кыргызской Республикой установлены 14 января 1993 г. Отношения между Таджикистаном и Кыргызстаном основаны на многолетних узах дружбы и добрососедства. Осуществляются политические контакты на высшем и высоком уровнях. Президенты двух стран неоднократно обменивались официальными и рабочими визитами. Развивается политический диалог, для интенсификации которого у стран имеются необходимые механизмы - Межгосударственный Координационный Совет, Межправительственная комиссия по комплексному рассмотрению вопросов двустороннего сотрудничества, Межправительственная комиссия по делимитации и демаркации таджикско-кыргызской Государственной границы и Совет министров иностранных дел. В целом договорно-правовая база двусторонних таджикско-кыргызских отношений состоит из более 100 документов.

В марте текущего 2025 г. состоялся государственный визит Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона в Кыргызскую Республику. Итоги данного визита позволяют нам утверждать, что это событие имеет историческое значение и направленно на благо не только двух государств, но и для всех государств центральноазиатского региона.

По результатам встречи глав государств Таджикистана и Кыргызстана были подписаны 16 новых документов о сотрудничестве. Главным документом, имеющий важное и историческое значение, является Договор между Республикой Таджикистан и Кыргызской Республикой о государственной границе. Здесь необходимо особо отметить роль и значение Президента Таджикистана Эмомали Рахмона и Президента Кыргызской Республики Садыра Жапарова, чьи имена уже заслуженно можно записать навечно в историю развития дружеских отношений двух братских народов.

В подтверждении высокого международного значения подписанного главами двух государств договора о государственной границы, особо подчеркнем, что его подписание сразу же получило признание со стороны всех мировых держав и многих государств мира, а также со стороны ООН и других влиятельных международных и региональных организаций.

При этом стороны, в рамках встречи между главами двух государств, приняли решение об учреждении Межправительственного совета под руководством премьер-министров. Поставлена задача увеличить объём взаимной торговли до 500 миллионов долларов.

Также, важными вопросами встреч на высшем уровне двух стран были: расширение отношений в перспективном секторе промышленности, создание совместных предприятий, сотрудничестве в сферах сельского хозяйства, энергетики, реализации региональных проектов, прежде всего CASA-1000, использовании водных ресурсов, развитии транспортно-коммуникационных связей, взаимовыгодное использование транзитных и транспортных возможностей.

Необходимо подчеркнуть, что Таджикистан исходит из того, что принципы таджикско-кыргызской дружбы и добрососедства, на основе которых народы двух стран издревле жили и созидали, будут и далее способствовать поступательному развитию всего комплекса сохранения, укрепления и развития двусторонних отношений.

Отдел политологии ИФПП НАНТ

“Наврӯз чун рамзи пайванди азалии инсон бо табиат дар шабу рӯзҳои эътидоли баҳориву иваз шудани сол фаро мерасад ва бо расидани он рӯзгори куҳан зиндагиро аз сар мегирад, табиату ҳастӣ рахти нав ба тан мекунад ва дар рӯҳу ҷони одамон гардиши наве падид меояд".

Эмомалӣ РАҲМОН

Наврӯз муждаи баҳор, оғози киштукор, айёми бедоршавии табиат аз хоби ноз буда, ҳамзамон омад - омади он ҳамасола ба ҳар як инсони рӯйи Замин новобаста аз синну сол ва ҷинс боиси шодмонӣ ва фараҳафзоӣ ба ҳисоб меравад. Ҷашни Наврӯз маҳз дар айёме таҷлил мегардад, ки ба ин васила шабу рӯз ба ҳам баробар ва пирӯзии равшанӣ ба торикӣ, гармо ба сармо оғоз гардида, ҳамзамон табиат ва инчунин оламу одам низ дигаргун мешаванд. Инчунин фазилати дигари ҷашни мазкур дар он аст, ки ҳамеша хушбин буданро ба мардум талқин мекунад.

Аслан гирем, вақте ки шахс худро хушҳол эҳсос кардаю ҳамзамон дар заминаи зиндагии пурсаодат мутмаин мешавад, пас ӯро рӯзгори осудаву обод ва инчунин пурнишот дар пеш аст. Чунки инсон хоҳ - нохоҳ баробари дидани зебоиҳо рӯҳу илҳоми тоза мегирад ва бо қудуми мубораки ин рӯзи накӯ ва дилафрӯз кинаю адоват аз қалбҳо зудуда гардида, ҳамзамон шодию фараҳ ва болидарӯҳӣ ва беҳбудии фардӣ, хонаводагӣ ва ҷомеа иқдом менамоянд.

Ба ифодаи дигар агар мо ба фалсафаи Наврӯз чуқуртар назар афканем, пас мебинем, ки он хоҳ нохоҳ ҳар як инсони равшанзамирро ба сулҳу салоҳ, покизаву мубарро нигоҳ доштани муҳити зист ва ҳамзамон ба бомаром риоя кардани пиндори нек, гуфтори нек ва инчунин рафтори нек ҳидоят намуда, дар қалби инсон тухми меҳру муҳаббатро мекошад. Зеро ин нукта дар осори “Наврӯзнома”-и ҳаким Умари Хайём низ чунин ифода ёфтааст: “Ҳар кӣ рӯзи Наврӯз ҷашн кунад ва ба хуррамӣ пайвандад, то Наврӯзи дигар умр ба шодӣ гузаронад”. Ин гуфтаҳои ҳакимона, дар замони муосир далели асоснок буда, ба

Аз ҳаминҷост, ки Наврӯзро ҳамчун ҷашни эҳёгар, пайвандгари дӯстӣ, бародарӣ, нерӯбахши сулҳу оштӣ ва зудояндаи занги кинаву озурдагӣ шинохтаанд. Беҳуда нагуфтаанд:

Навруз биё, занги дилам тоза шавад,

Шояд ғаму дард бурун зи дарвоза шавад.

Ба таъбири Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Наврӯз оғози сол, оғози зиндагии тоза, оғози умеду орзу ва бахту саодат буда, ба остонаи ҳар хонадон чун пайки шодиву нишот ва эҳёи замину табиат қадам мениҳад”.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки ин ҷашни безаволу бошукуҳи ниёгони некманишу соҳибхиради мо решааш зиёда аз ҳазорсолаҳост, ки ҳамчун як кӯҳи азими пойбарҷо дар ҳама давру замон таҷассумгари хайру некӣ алайҳи ҷаҳолат

Аз ин рӯ, гиромидошти он ҳамчун арзиши бузурги маънавии миллӣ қарзи ҷонӣ ва вазифаи аввалиндараҷаи миллати сарбаланду соҳибфарҳанг ва соҳибтамаддуну ҳамзамон ҷашни дӯстдоштании инсоният маҳсуб меёбад. Ва гузаштагони обрӯманду фозили мо ҳамеша ба Эзид, яъне Офаридгори яккаву ягонаи худ рӯ оварда ниёиш мекарданд, ки;

Эй Худованди замину осмон,

То ба Наврӯзи дигар моро расон!

Ҳофизи лиссонулғайб дар ғазали машҳури худ: “Боди Наврӯзӣ” гуфта:

Сухан дар парда мегӯям, чу гул аз парда берун ой,

Ки беш аз панҷ рӯзе нест, ҳукми мири наврӯзӣ.

Лозим ба тазаккур аст, ки маҳз ин ҷашни пуршукуҳи ориёнаву тоҷикона ҷашнест, ки чун ҳамеша дар тӯли мавҷудияти хеш бозгӯйи таъриху фарҳанг, суннатҳои миллии мо буда, замоне солҳои тӯлонӣ дар фаромӯшхонаи таърих қарор дошт ва ба шарофати Истиқлоли давлативу ҳамзамон ба сари қудрат омадани Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо риояи ҳама расму русум ва рамзҳои махсуси тоҷиконааш феълан боиси тафохури ҳамагон гардидааст.

Хулоса, метавон зикр кард, ки ҷашни Наврӯзи дилафрӯз иди миллӣ, ҷашни дӯстдоштаву бостонӣ ва дар ҳама давру даврон боиси ифтихори мардуми ориёитабор ва мардуми Ховар ба ҳисоб рафта, он аз тариқи баргузории Иҷлосияи 64-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид ва бо қабули Қатънома дар бораи ”Рӯзи байналмилалии Наврӯз” санаи 21-уми март дар сатҳи ҷаҳонӣ эътирофу қадршиносӣ гардид, ки ин падидаи нодир воқеан ҳам гирем, боиси ифтихори мо тоҷикон аст.

Рисолат САЙДУЛЛОЗОДА - корманди Агентии амнияти ХБРЯ АМИТ

Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимтарин ва шинохтатарини миллии тоҷикон буда, таърихи чанд ҳазорсоларо дар бар мегирад. Масъалаи офариниш ё пайдоиш дар тамоми ҷомеаҳои аз сар гузаронидаи инсоният яке аз масъалаҳои мубрам ва пурбаҳс дар ҷомеа ба шумор рафтаву ҳануз ҳам идома дорад.

Мавзӯи офариниш бо бедор шудани табиат иртиботи мустақим ва ногусастанӣ дорад. Наврӯз, ки ба унвони аввалин рӯзи офариниши табиат дар тақвими эронӣ ҷойгоҳе воло дорад, бидуни тардид ёдгории яке аз куҳантарин боварҳои қавмҳои ориёӣ мебошад, ки фалсафаи зуҳураш ба бисёре аз қавмҳои дуру наздик таъсири амиқ гузоштааст. Тасвиби ин рӯз ба унвони яке аз ҷашнҳои байналмилалӣ дар Созмони Милали Муттаҳид шаҳодат бар он медиҳад, ки домана ё ҷуғрофиёи вуҷуди он дар миёни бисёре аз қавмҳову миллатҳои ҷаҳон дар тули асрҳои мухталиф густариш доштааст.

Бо талошу пайгириҳои мудаввоми Ҷумҳурии Тоҷикистону Ҷумҳурии Исломии Эрон ва бо ҳамраъйиву дастгирии кишварҳои Озарбойҷон, Афғонистон, Туркия, Туркманистон, Қазоқистон ва Қирғизистон рӯзи 21 март дар саросари ҷаҳон ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ба тасвиб расид.

Маҷмаи Умумии Сомони Милали Муттаҳид рӯзи 21 марти соли 2010 Қатъномаи Рӯзи ҷаҳонии Наврӯзро дар чорчӯби моддаи 49 Дастури кори худ ва таҳти унвони “ Фарҳанги сулҳ” ба тасвиб расонид ва аввалин бор дар таърихи ин Созмон Наврӯз ҳамчун муносибати байналмилалӣ ба расмият даромад.

Қатъномаи мазкур, ки аз ҷониби 8 давлати ҷаҳон тартиб дода шуда буд, мавриди пушгтибонӣ ва ҳимояти тамоми кишварҳои узви Созмон қарор гирифт. Аз ҳама муҳимаш дар он аст, ки дар ҳамон рӯзи овоздиҳӣ се кишвари дигар: Ҳиндустон. Албания ва Македония ба 8 кишвари омодакунандаи Қатънома ҳамроҳ гардиданд.

Дар ҳамин нишаст таъкид карда шуд, ки “Наврӯз” ҳамчун забони муштараки миллионҳо инсон дар Осиё, Ховари Миёна, шибҳиқораи Ҳинд, Осиёи Марказӣ, Қафқоз, Балкан, ҳавзаи Баҳри Сиёҳ ва бисёри аз нуктаҳои дигари ҷаҳон ворид гардидааст. Имрӯз зиёда аз 300 миллион нафар Наврӯзро дар саросари ҷаҳон гиромӣ медоранд.

Бузургдошти Наврӯз-ин бузургдошти решаҳо, таърих,ва арзишҳои тамаддунҳои дурахшони башарият мебошад, ки дар тӯли қарнҳо арзишҳои инсониро то ба имрӯз расонидаанд.

Тайи чанд соли ахир тавассути баргузории чорабиниҳои мухталиф, аз қабили: конференсияҳо, семинарҳо ва чопи даҳҳо китобу маҷаллаҳои гуногунному мухталифҳаҷм ва ғайра ба забонҳои гуногуни ҷаҳон дар заминаи Наврӯз, аҳамияти ин ҷашни байналмилалӣ ва растохези табиат борҳо таъкид шудааст. Дар ҳамин асос соли 2011 сарони се давлати ҳамзабони Тоҷикистон, Эрон ва Афғонистон дар Теҳрон гирди ҳам омаданд, то ин ҷашни байналмилалиро доир ва бо ширкати хеш ба он шукуҳи тозае бахшанд. Ҳамзамон, дар Душанбе низ як маросими бисёр зебову пурҳашамат доир карда шуд.

Наврӯз дар баробари дорои хосият ва сифоти гуногун буданаш, ҳамчунин дорои рамзҳои мухталиф низ мебошад.

Рамз як навъ баёни иҷтимоӣ мебошад, ки дар шаклҳои лафзӣ (ғайримоддӣ), хаттӣ, тасвирӣ зуҳур карда, тасаввуроту ҷаҳонбинӣ, орзуву хостаҳо, эҳсосот, зебоишиносӣ ва эътиқоди мардумро дар худ таҷассум намудааст.

Ҷашни Наврӯз ҳамчун падидаи бузурги суннатӣ дорои рамзу мазмунҳои ошкору нуҳуфта мебошад. ки боиси рангорангиии шукӯҳ ва зебоии он гаштаанд. Рамзҳои таркибии одобу русум ва боварҳои Наврӯз гуногунанд. Масалан, рамзҳои ифодакунандаи офариниш, рамзҳои марбут ба покӣ ва бегуноҳӣ, рамзҳо бо нияти баракату фаровонӣ, тандурустиву шодкомӣ, бе ягон газанду офат гузаронидани соли Нав, хушбахтӣ ва амсоли инҳо. Баъзе рамзҳо ҳарчанд дар иду маросим ва маъракаҳои дигар истифода шаванд ҳам, аммо дар ҷашни Наврӯз дурахш ва мавқеи писандида доранд.

1.Наврӯз-рамзи навгонӣ. Пеш аз ҳама худи ҷашни Наврӯз дар фарҳанги суннатии тоҷикон ҳамчун падидаи иҷтимоию фарҳангӣ ифодагари рамзи куллии навгониҳо мебошад. Наврӯз паёмовари навгониҳост, ҳамаи унсурҳои табиат дар раванди навшавию навпазирӣ қарор дошта, ба марҳилаи тозаи инкишоф рӯ меоваранд. Аз ҷиҳати мушоҳидаи ҳодисоти кайҳонӣ, Офтоб гардиши худро аз нав оғоз карда, ба бурҷи Ҳамал ворид мегардад, рустаниҳо месабзанд, донаку тухмиҳои ба замин афтода ва ё пошида шуда аз хок сар мекашанд. Ҷонварон аз афзоиши равшанию гармӣ баҳравар гардида, оғози марҳалаи нави ҳаётро пеш мегиранд. Одамон ҳам ба такопу афтода аз тағйироти ба вуҷуд омада шодмонӣ карда, ба табиати зиндагардида ҳамроҳ гашта ба корҳои нав оғоз мебахшанд. Пеш аз ҳама бачагон аз ин тағйироти табиат болида ГУЛГАРДОНӢ мекунанд.

Маросими ҶУФТБАРОРОН аз дигар навгониҳову навшавии табиат мебошад. Хонумҳо дар хонаҳо ба тар кардани гандум дар табақҳо бо умеди майсасабзонӣ бо мақсади пухтани СУМАНАК машғул мегарданд. СУМАНАК низ паёме аз дигар навгониҳои наврӯзӣ мебошад, ки танҳо аз майсаи нав омода мешавад. Бо ҳамин мақсад барои рӯзи ид ба бачаҳо либоси нав медӯзанд, калонсолон низ кӯшиш мекунанд, ки дар рӯзи ид либосҳои нав дошта бошанд. Ҳамаи ин навгониҳову навсозиҳо аз Наврӯз сарчашма мегиранд, мардумро ба Наврӯз ва ба ҳаёту табиат дилгарм месозанд.

2. Тухм -рамзи офариниш. Тухми мурғ на танҳо ҳамчун маводи ғизоӣ барои пухту пази таомҳо, хӯришҳо ва анвои нону дигар маводи истеъмолӣ ба кор бурда мешавад, балки дар расму оинҳои мо ҳамчун намоде аз наслу офариниш низ маҳсуб мешавад. Аз қадимулайём суфраи наврӯзиро, ки ифодакунандаи ашёи рамзӣ мебошад, бе тухми мурғ тасаввур карда намешавад. Тухми мурғро бештар ба хотири Аҳурамаздо, ки рамзи офариниш ба шумор мерафт ва дар тасаввуроти асотирӣ Ӯ ҳамчун офаридгори мардумон ҳисобида мешуд, рӯйи суфраи Наврӯзӣ мегузоштанд. Гузашта аз ин, маълум аст, ки тамоми намуди паррандагон аз тухм таваллуд мешаванд ва тамоми гиёҳҳову дарахтон, умуман наботот аз тухмӣ мебароянд. Ҳамин падидаҳои табиатро ба назар гирифта, одамони қадим тухми мурғро чун рамзи офариниш ва насловарию борварӣ шинохта, онро дар суфраи “Ҳафт син”- и хеш ҷой додаанд. То ҳануз ин расм давом дорад ва дар ҳамин замина тухмҷанг, ки дар солҳои охир шарҳу шукуҳи хешро аз даст додааст ва ба як бозии бачагона табдил ёфтааст, идома дорад.

3. Сафедӣ-рамзи покӣ ва бегуноҳӣ. Аз маълумоти гирдовардаи мардушиносону муаррихон ва пажуҳишҳои фолклоршинсон бармеояд, ки дар миёни ойинҳову суннатҳои наврӯзӣ, одамон ҳанӯз аз замонҳои дури таърихӣ ба ранги сафед, ки онро ҳамчун рамзи покиву бегуноҳӣ, сулҳу салоҳ, хушбахтӣ ва кушоиши корҳо қабул доштанд, бештар таваҷҷуҳ зоҳир карда, аз он истифодаи васеъ карда, ба он афзалияти бештар медодаанд. Масалан, ҳанӯз пеш аз омадани Наврӯз хонаҳоро тамиз ва сафед мекарданд, дару деворҳои худ ва бехи дарахтонро сафед менамуданд, ба бачаҳояшон бештар либоси идонаи сафед медӯзониданд ва худашон низ кушиш мекарданд, ки дар рӯзҳои наврӯзӣ либоси сафед пӯшанд. Хонумҳо дар ин айём бештар сертараддуд шуда, дастурхони наврӯзияшонро бо маводи ғизоии ранги сафед дошта аз қабили: шир. ҷурғот, сир, қанди сафед, хӯрокиҳои аз шир пухташуда (ширбиринҷ) панир, тухми мурғ ва аз анвои гӯшти ҷонварон-гӯшти мурғу моҳиро,ки сафедранг ҳастанд, оро медоданд. Баъзе қавмҳо ҳатто суманакро ҳам дар зарфҳои сафед рехта ба хонаи ҳамсояҳо мебурданд. Ҳамсояҳо низ зарфи суманакдорро холӣ карда, дар он ягон маводи ғизоии сафедранг: шир, орд ё шакар ё ягон чизи дигар рехта бармегардониданд.

Пеш аз фарорасии Наврӯз чунин корҳоро аз қабили: сафед кардани девору бехи дарахтон, поксозии хонаву ҳавлию кӯчаҳо, роҳҳо, ҷӯйборҳо, қабристонҳо,масҷиду тамоми ҷойҳои ҷамъиятӣ ва дигар корҳоро бо мақсади пешвоз гирифтани Наврӯз тақрибан дар тамоми минтақаҳои тоҷикнишини Осиёи Марказӣ анҷом медиҳанд.

4. Ифодаи рамзи тандурустӣ ва шодкомӣ. Мардуми тоҷик пештар аз фарорасии Наврӯз ва лаҳзаҳои аввали соли Нав баъзе аз расму русум ва ойинҳоеро анҷом медоданд, ки онҳо тааллуқ ба тандурустию амният ва хушию хушвақтии онҳо доштанд. То миёнаҳои асри сипарӣ гарида, мардуми Ҳисору Қаратоғ, Истаравшану Хуҷанд, Самарқанду Бухоро ва дигар маҳалҳо пеш аз фарорасии Наврӯз косаву табақ, чойнику пиёла, кӯза ва дигар зуруфи лабшикаста, дарз оварда ва ё сирпаридаю кӯҳнашударо шикаста мепартофтанд ва ба ҷойи онҳо зарфҳои нав харидорӣ менамуданд. Ин амали онҳо чунин маъное дошт, ки ҳамаи зарфҳои шикаста бо ҳамроҳии соли кӯҳна бебозгашт бираванд ва дар соли Нав ҳама бешикасту тансиҳат бошанд.

Ҳамчунин бо мақсади дар тули соли Нав тандурусту шодком будан, онҳо чоршанбеи охири солро ҳамчун ҷашн бо номи “чоршанбегӣ” (Чоршанбе сурӣ) таҷлил мекарданд. Дар ин рӯз дар паскӯчаҳо, майдонҳо, боғҳо оташ афрӯхта, хурду калон аз болои оташ мепариданд ва мегуфтанд: “ Ранҷурию ранги зарди ман аз туву сурхию хуррамии ту аз ман”. Бо анҷоми ин амал онҳо бовар доштанд, ки ҳангоми аз болои оташ паридан амроз ва гуноҳҳои шахси аз болои оташ ҷаҳида ба оташ рехтаву сӯхта ва нобуд мегарданд. Дар минтақаи Мовароуннаҳр бошад, дар ин рӯз ба ҳамдигар гул туҳфа мекарданд, гулоб мепошиданд ва ширинӣ мечашониданд. Ин ҳама корҳо ба умеди он карда мешуданд, ки дар давоми соли Нав сиҳатманд, хуррам ва шодком бошанд. Мутобиқи бовари дигар, қабл аз фарорасии соли Нав онҳо на танҳо манзил, ҳавлӣ, кӯчаву паскӯча, ашёву абзори хонаро тозаву озода мекарданд, балки бо об пошидану аз болои оташ ҷаҳидан гӯё худро рӯҳан низ тозаву озода менамуданд.

Рамзи баракат ва фаровонӣ. Азбаски Наврӯзро миёни мардум пешонаи фасли баҳор меноманд, мардуми кӯҳистон асосан, дар айёми Наврӯз ба кишоварзӣ ва зироаткорӣ, тоза намудани ҷӯю ҷӯйборҳо ва шинонидани ниҳолҳои дарахтони мевадору сояафкан оғоз менамоянд. Тақрибан дар тамоми ҳудуди Тоҷикистон ва шаҳру вилоятҳои Ӯзбекистон то солҳои наздик маросими “Ҷуфтбаророн” доир мегашт. Ин маросим ҳанӯз ҳам дар миёни мардуми куҳистони водии Зарафшон ривоҷ дорад. Дар ин рӯз тамоми мардуми деҳот дар ҷойи муайяне ҷамъ омада, зиёфат меороянд, хӯрок мехӯранд ва аз Қуръони Азим-уш-шаън сураҳо қироат намуда, дар ҳаққи Бобои Деҳқон дуову фотеҳа карда, таманнои онро менамуданд, ки корҳои деҳқониашон бо барор бошад, Худованд дар соли Нав барояшон файзу баракат бидиҳаду соли фаровонӣ бошад. Баъд аз он, ҷуфти гов ё чанд ҷуфти говҳоро ба замини киштшаванда бо юғу омоч ва тухмӣ бурда, ба гардани говҳо юғу омочро баста, шохи говҳоро равғани зағир молида, омода менамоянд. Пеш аз оғози ҷуфт боз дастҳоро боло карда дуо менамуданд, ки имсол соли пурфайзу баракат, соли фаровонӣ гардаду ҳосили фаровон рӯёнанд. Сипас яке аз деҳқонони пуртаҷрибаву кордон бари ҷелак ё ҷомаашро аз тухмӣ пур карда, ба пошидани тухмӣ оғоз менамуд. Деҳқони ҷуфтгар аз паси марди донапош говҳоро бо як шавқи хоса ба ҳаракт медаровард ва бо ҳамин ба кишту кори баҳорӣ оғоз мебахшиданд.

Дар ин лаҳзаҳо чизи дигари диккатҷабкунанда ин аз ҷониби занҳо пухтани СУМАНАК мебошад, ки амали бисёр диданӣ ва хотирмон мебошад. Дар ин амале, ки аз ҷониби занҳо анҷом меёбад, дар ҷараёни пухтани суманак ба даруни дег партофтани 7 (ҳафт) дона сангча мебошад, ки ин ҳам рамзи фаровонӣ ва баракат мебошад.

Хӯроки анъанавие, ки тоҷикон дар айёми Наврӯз мепазанд, таркибаш аз анвои ғалладона иборат мебошад, ба мисли: гандуми кӯфта, нахуд, лубиё, ва гиёҳҳои хуштаъм ба монанди райҳон, пудина, шулха, ҷаъфарӣ, пиёз ва ғайра, ки номи онро дар баъҳе деҳаҳои Зарафшон “ғармич” мегӯянд. Ғизои мазкур дар маҳалҳои гуногуни кишвар бо номҳои мухталиф пухта шавад ҳам, аммо таркибаш дар ҳама ҷо тақрибан як хел мебошад.

6. Рамзи эҳёи табиат ва сарсабзиву хуррамӣ. Тибқи ривоят ва асотири халқҳои гуногун Худованд ҷахонро дар оғози фасли баҳор офаридааст. Офаридгор оламро на дар фасли хунуку сармои зимистон ва ё дар гармои сӯзони тобистону фасли зардиву хазонрези тирамоҳ, балки дар аввали баҳор замони баромадан аз фасли сардӣ, афзудани равшанӣ ва гармӣ бо фурӯғи ҳаётбахши хуршед, дар айёми рустани гулу гиёҳҳои баҳорӣ ва зиндашавии табиат офаридааст. Фарорасии баҳор дар расму оинҳои мардуми тоҷик, зиндашавии табиат ва оғози кори деҳқон бо шаклу намудҳои мухталиф инъикос ёфтааст. Аз расидани Наврӯз пеш аз ҳама бачагон тавассути гулгардонӣ хабар медиҳанд. Онҳо даста-даставу грӯҳ гурӯҳ ба саҳрову талу теппаҳо рафта, гулҳои баҳорӣ, аз ҷумла: гулҳои сияҳгӯш, баҳман ё бойчечак ва дигар намуди гулҳоро чида ба маҳалли зисташон оварда сурудхонон хона ба хона гашта аз омад-омади Наврӯз хабар медиҳанд. Солҳои охир, чунин бачагону наврасонро мо дар имтидоди роҳҳои берун аз шаҳр вомехӯрем, ки бо дастагулҳои зебои табиӣ истодаанд ва ба роҳгузарон пешниҳод менамоянд.

Аз суннатҳои дигари мардуми тоҷик он аст, ки мардум дар рӯзҳои наврӯзӣ ба хотири ободу сарсабз гардонидани маҳалли зисти хеш ба ниҳолшинонӣ оғоз менамоянд, ки ин ҳам рамзи сарсабзиву хуррамиро нишон медиҳад. Сабзонидани майсаи гандуму ҷав, ки аз компонентҳои асосии пухтани суманак ба шумор меравад, дар асл ифодакунандаи рамзи эҳёи табиат ва зебоию осоиши ҳаёт мебошад.

Дар деҳоти водии Яғноб расме роиҷ аст, ки рӯзи пухтани СУМАНАК ҳафт духтар майсаи сабзонидашударо ба табақҳо гирифта, болои сар гузошта, ба наврӯзгоҳ (маҳалли пухтани суманак) мебаранд ва то пухтани суманаку дигар ғизоҳои наврӯзӣ ба пазандаҳо кӯмак менамоянд.

7. Наврӯз- Рамзи муттаҳидӣ, дӯстӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ. Худи дастҷамъона гузаронидани ҷпшни Наврӯз, ширкат дар бозиҳо ва маросимҳои наврӯзӣ, аз қабили “бузкашӣ”,”гуштингирӣ, “оташпарак”, “ҷуфтбаророн”ва дигар намуди бозиҳои варзишӣ ин аз муттаҳидии мардум хабар медиҳад. Ё дар арафаи иди Наврӯз ва рӯзҳои наврӯзӣ узрхоҳиву хамдигарбахшӣ, аз қалбҳо берун кардани кинаву адоват, муомила кардан бо лабони пуртабассум ва дилҳои лабрез аз фараҳ магар нишонаҳое аз ҳамдигарфаҳмӣ нест? Гузаштагони дури дури мо, ки ба боварҳо эътимоду эътиқоди зиёд доштанд, аз хӯрокиҳои наврӯзии омадакардаашон дар тақсимчаҳо кам-кам рехта болои бомашон мегузоштанд ва бовар бар он доштанд, ки рӯҳу арвоҳи гузаштагонашон дар рӯзҳои наврӯзӣ ба хонаашон омада аз ин ғизоҳо мечашанд ва агар маъқулашон шаванд, дуо мекунанд, ки тамоми сол дар ин хонадон сериву пурӣ бошад. Ҳамчунин, бузургони хонавода ба аъзои хонадон мегуфтанд, ки агар шумо ҳамдигарро дар давоми соли сипаришуда ранҷонида бошед ё ягон дуруштие ба ҳамдигар карда бошед, ҳатман ҳамдигарро бахшед ва рӯзҳои идро бо хурсандиву шодмонӣ гузаронед,,зеро дар ин рӯзҳо руҳу арвоҳи ниёгонамон ба манзилашон меоянд. Агар онҳо бинанд, ки дар миёни аъзои хонадонашон тифоқиву дӯстӣ ҳукмфармо нест, хафа шуда дуо мекунанд, ки тамоми солро ҳамин тавр гузаронанд. Ва агар диданд, ки ҳама ба ҳамдигар дӯстона ва дар рифоҳу салоҳ умр ба сар бурда истодаанд, хурсанд гардида дуои нек мекунанд ва тамоми сол бо дӯстиву хурсандӣ мегузарад.

Ин ҷо мехоҳам бо овардани як порчаи шеърӣ навиштани мақоларо ба охир расонида, тамоми Шумо хонандагони гиромӣ ва дар шахси Шумо тамоми мардуми кишварамонро бо фарорасии Наврӯз табрику муборакбод гуфта, ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хотири заҳматҳои шоёнашон дар эҳё намудани расму оинҳои қадимии мардуми тоҷик ва саҳми назаррасашон дар ҷаҳонӣ намудани Наврӯз минатдории самимии худро иброз дошта бошам.

Рӯзи Наврӯз асту олам сабзазор,

Занги дилро мебарад бӯйи баҳор.

Булбулон андар хурӯшанд дар чаман,

Кӯдакон андар тамошо, беқарор.

Назар Холназаров, ходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.