Чин, ҳамчун яке аз марказҳои асосии рушди зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар ҷаҳони муосир, таърихи ғании фалсафӣ ва фарҳангӣ дорад, ки ба муносибат ба технологияҳои муосир таъсир расонидааст. Ин бахш ба омӯзиши анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, ва нақши онҳо дар оғози рушди зеҳни сунъӣ дар ин кишвар бахшида шудааст. Инчунин, марҳилаҳои аввалини таҳияи зеҳни сунъӣ дар Чин дар асрҳои 20 ва 21 баррасӣ мешаванд.

Фалсафаи Чин, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо ташаккул ёфтааст, асоси муносибати муосири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил медиҳад. Конфутсий, ки дар асри 6–5 пеш аз милод зиндагӣ кардааст, ба ахлоқ, гармонияи иҷтимоӣ ва масъулияти инфиродӣ таъкид мекард [1, 15]. Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки принсипҳои Конфутсий, аз қабили "рен" (инсондӯстӣ) ва "ли" (тартиботи иҷтимоӣ), дар муносибати муосири Чин ба зеҳни сунъӣ инъикос ёфта, технологияро ҳамчун воситаи беҳбуди ҷомеа ва нигоҳдории мувозинат байни инсон ва мошин мебинанд [2, 22].

Даосизм, ки ба табиат ва мувозинати "йин ва ян" аҳамият медиҳад, низ ба фаҳмиши зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Мувофиқи таълимоти Лао-цзи, технология бояд ба табиат мувофиқ бошад ва набояд ба нобудшавии муҳит ё ҷомеа оварда расонад [3, 30]. Ин андеша дар корҳои олимони муосири Чин, ба монанди Ли Юн, дида мешавад, ки таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ бояд барои рушди устувор истифода шавад, масалан, дар идоракунии захираҳои табиӣ [4, 35].

Буддоизм, ки дар Чин аз асри 1 милодӣ паҳн шудааст, ба масъалаҳои огоҳӣ ва ахлоқ таваҷҷуҳ дорад. Олими чиноӣ Чжан Вей дар таҳқиқоташ қайд мекунад, ки Буддоизм ба мубоҳисаҳо дар бораи он, ки оё мошинҳо метавонанд дорои огоҳии ба инсон монанд бошанд, таъсир расонидааст [5, 45]. Ин анъанаи фалсафӣ ба муносибати эҳтиёткорона ба зеҳни сунъӣ дар Чин мусоидат карда, таваҷҷуҳро ба ахлоқи технология афзоиш додааст.

Гарчанде ки анъанаҳои фалсафӣ асоси назариявиро ташкил доданд, рушди амалии зеҳни сунъӣ дар Чин нисбатан дер, дар нимаи дуюми асри 20, оғоз ёфт. Дар солҳои 1950–1960, вақте ки дар Аврупо ва ИМА таҳқиқоти зеҳни сунъӣ бо корҳои Алан Тюринг ва лоиҳаҳои Донишгоҳи Стэнфорд пеш мерафт, Чин бо мушкилоти дохилӣ, аз қабили Инқилоби фарҳангӣ, рӯбарӯ буд [6, 60]. Аммо, дар солҳои 1980, бо ислоҳоти иқтисодии Ден Сяопин, Чин ба пешрафти технологӣ таваҷҷуҳи бештар зоҳир кард.

Яке аз марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин ба таҳияи системаҳои коршиносӣ (expert systems) дар солҳои 1980 дахл дорад. Олими чиноӣ Ву Венцзюнь, ки дар соҳаи риёзиёт ва информатика кор мекард, алгоритмҳои барои коркарди забон ва таҳлили маълумотро таҳия намуд, ки асоси барномаҳои аввалини зеҳни сунъӣ дар Чин гардид [7, 70]. Ин корҳо дар Донишгоҳи Синхуа ва Академияи илмҳои Чин анҷом дода шуданд [7, 72].

Дар солҳои 1990, Чин ба таҳқиқоти шабакаҳои нейронӣ ва омӯзиши мошин (machine learning) шурӯъ кард, ки аз пешрафтҳои Ғарб илҳом гирифта буданд. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки ин давра бо афзоиши ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои хориҷӣ, аз қабили MIT ва Оксфорд, ҳамроҳ буд, ки ба интиқоли дониш дар соҳаи зеҳни сунъӣ мусоидат кард [8, 80]. Инчунин, ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Huawei, дар охири асри 20 ба таҳияи барномаҳои зеҳни сунъӣ барои телекоммуникатсия шурӯъ карданд [8, 82].

Анъанаҳои фалсафии Чин ба муносибати амалии рушди зеҳни сунъӣ таъсир расонданд. Масалан, принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар барномаҳои давлатии Чин, ба монанди "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав" (2017), инъикос ёфтааст, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи беҳбуди хидматрасонии ҷамъиятӣ, аз қабили тандурустӣ ва маориф, истифода мебарад [9, 90]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин муносибат аз фалсафаи Ғарб, ки бештар ба мушкилоти инфиродӣ ва хатарҳои зеҳни сунъӣ тамаркуз мекунад, фарқ дорад [9, 92].

Даосизм ба таҳияи технологияҳои экологӣ, ба монанди системаҳои зеҳни сунъӣ барои идоракунии энергия, мусоидат кардааст. Масалан, ширкати чиноии BYD аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи истеҳсоли батареяҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои Даосизм дар бораи мувозинат бо табиат мувофиқат мекунад [10, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои ҳассос, ба монанди назорати иҷтимоӣ, таъсир расонд, гарчанде ки ин масъала дар Чин баъзан бо маҳдудиятҳои сиёсӣ рӯбарӯ мешавад [5, 47].

Дар марҳилаҳои аввали рушди зеҳни сунъӣ, Чин бо якчанд мушкилот рӯбарӯ буд, аз ҷумла:

- Набуди инфрасохтор: Дар солҳои 1980, дастрасӣ ба компютерҳои пурқудрат ва маълумоти калон маҳдуд буд, ки таҳқиқотро суст мекард [7, 74].

- Камбуди мутахассисон: Шумораи олимони соҳибихтисос дар соҳаи зеҳни сунъӣ кам буд, ки Чинро маҷбур кард, ба ҳамкорӣ бо хориҷа такя кунад [8, 84].

- Маҳдудиятҳои сиёсӣ: Инқилоби фарҳангӣ ва сиёсатҳои пӯшидаи давлат дар асри 20 ба пешрафти илм монеа эҷод карданд [6, 62].

Бо вуҷуди ин, ислоҳоти иқтисодӣ ва сармоягузориҳои давлатӣ дар охири асри 20 ба Чин имкон доданд, ки ин мушкилотро паси сар кунад ва ба яке аз пешсафони зеҳни сунъӣ дар асри 21 табдил ёбад.

Анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, асоси муносибати беназири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил доданд, ки ба гармонияи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва ахлоқ нигаронида шудааст. Марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин, сарфи назар аз мушкилот, бо таҳқиқоти системаҳои коршиносӣ ва шабакаҳои нейронӣ оғоз ёфт, ки дар асри 21 ба пешрафти бузург оварда расонд. Дар бахшҳои минбаъда, рушди муосири зеҳни сунъӣ дар Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

Дар асри 21, Чин ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфт, ки ин натиҷаи сармоягузориҳои бузурги давлатӣ, инфрасохтори пешрафта ва экосистемаи қавии технологӣ мебошад. Ин бахш ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар Чин аз соли 2000 то имрӯз, бо таваҷҷуҳ ба дастовардҳои асосӣ, сиёсатҳои давлатӣ, нақши ширкатҳои технологӣ ва мушкилоти мавҷуда, бахшида шудааст.

Рушди зеҳни сунъӣ дар Чин аз ҷониби сиёсатҳои марказонидашудаи давлат дастгирӣ мешавад. Соли 2017, ҳукумати Чин "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав"-ро қабул кард, ки ҳадаф дошт то соли 2030 Чинро ба пешвои ҷаҳонӣ дар ин соҳа табдил диҳад [11, 15]. Олими чиноӣ Кай-Фу Ли қайд мекунад, ки ин нақша ба сармоягузории беш аз 150 миллиард доллари ИМА ба таҳқиқот, инфрасохтор ва стартапҳои зеҳни сунъӣ мусоидат кард [12, 22]. Ин сармоягузорӣ ба сохтани марказҳои таҳқиқотӣ, ба монанди Институти зеҳни сунъии Донишгоҳи Цинхуа, ва шаҳрҳои "доно" (smart cities) дар Пекин ва Шанхай кумак кард [12, 24].

Дар соли 2020, Чин инчунин "Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ"-ро ҷорӣ кард, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, нақлиёт ва маориф нигаронида шуда буд [13, 30]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин сиёсатҳо ба Чин имкон доданд, ки дар технологияҳои шинохти чеҳра, коркарди забон ва системаҳои тавсиядиҳанда (recommendation systems) пешсаф гардад [14, 35].

Ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Baidu, Alibaba, Tencent ва Huawei, дар рушди зеҳни сунъӣ нақши муҳим бозиданд. Baidu, ки аксар вақт "Гугли Чин" номида мешавад, дар таҳияи платформаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Apollo (барои мошинҳои худгард) ва DuerOS (барои дастгоҳҳои доно), пешрафт кардааст [15, 45]. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки Baidu дар соли 2019 яке аз бузургтарин марказҳои таҳқиқоти зеҳни сунъиро дар Пекин кушод, ки ба омӯзиши амиқ (deep learning) ва коркарди забони табиӣ (natural language processing) бахшида шудааст [16, 50].

Alibaba аз зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи тиҷорати электронӣ ва логистика истифода мебарад. Платформаи Alibaba Cloud алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои таҳлили рафтори муштариён ва идоракунии занҷирҳои таъминот пешниҳод мекунад [17, 60]. Tencent бошад, дар соҳаи бозиҳои компютерӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ аз зеҳни сунъӣ истифода мебарад, масалан, дар платформаи WeChat, ки системаҳои тавсиядиҳанда ва чатботҳоро истифода мекунад [17, 62]. Huawei дар таҳияи микросхемаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Ascend, пешсаф аст, ки дар дастгоҳҳои мобилӣ ва инфрасохтори 5G истифода мешаванд [18, 70].

Дар асри 21, Чин дар якчанд соҳаи зеҳни сунъӣ дастовардҳои назаррас ба даст овард:

- Шинохти чеҳра: Ширкатҳое ба монанди SenseTime ва Megvii технологияҳои пешрафтаи шинохти чеҳраро таҳия карданд, ки дар амният, бонкдорӣ ва нақлиёти ҷамъиятӣ истифода мешаванд [19, 80]. Ин технологияҳо дар шаҳрҳои калон, ба монанди Шенчжен, барои назорати иҷтимоӣ татбиқ шудаанд, гарчанде ки ин масъала мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст [19, 82].

- Коркарди забони табиӣ: Baidu платформаи ERNIE-ро таҳия кард, ки дар коркарди забони чинӣ аз моделҳои ғарбӣ, ба монанди BERT, пеш гузашт [15, 47]. Ин технология дар ҷустуҷӯгарҳо, тарҷумаи мошинӣ ва чатботҳо истифода мешавад.

- Мошинҳои худгард: Платформаи Apollo-и Baidu дар соли 2023 дар шаҳрҳои Пекин ва Гуанчжоу таксиҳои худгардро ба кор андохт, ки яке аз аввалин лоиҳаҳои тиҷоратии ин навъ дар ҷаҳон буд [16, 52].

- Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ дар ташхиси бемориҳо, ба монанди саратони шуш, истифода мешавад. Масалан, ширкати iCarbonX алгоритмҳоеро таҳия кард, ки маълумоти генетикиро барои пешгӯии бемориҳо таҳлил мекунанд [20, 90].

Анъанаҳои фалсафии Чин, ки дар бахши 2.1 баррасӣ шуданд, ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар асри 21 низ таъсир расонданд. Принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар татбиқи зеҳни сунъӣ барои хидматрасонии ҷамъиятӣ, ба монанди идоракунии шаҳрҳои доно, инъикос ёфтааст [12, 26].

Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки муносибати чинӣ ба зеҳни сунъӣ бештар ба манфиати ҷомеа нигаронида шудааст, на ба ҳуқуқи инфиродӣ, ки аз муносибати ғарбӣ фарқ мекунад [21, 95].

Даосизм ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар идоракунии захираҳои табиӣ ва энергия мусоидат кардааст. Масалан, ширкати State Grid Corporation of China аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи шабакаҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои мувозинати экологӣ мувофиқат мекунад [12, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ таъсир расонд, гарчанде ки ин масъалаҳо дар Чин ба далели назорати давлатӣ маҳдуданд [21, 97].

Сарфи назар аз дастовардҳо, Чин дар рушди зеҳни сунъӣ бо мушкилот рӯбарӯ аст:

- Масъалаҳои ахлоқӣ: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ, ба монанди системаи "кредити иҷтимоӣ", мубоҳисаҳои байналмилалиро дар бораи махфияти шахсӣ ва ҳуқуқи инсон ба вуҷуд овардааст [19, 84]. Олими чиноӣ Чжан Вей таъкид мекунад, ки Чин бояд мувозинати байни инноватсия ва ахлоқро ҷустуҷӯ кунад [23, 110].

- Рақобати ҷаҳонӣ: Чин бо ИМА ва Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ рақобат мекунад, ки ба афзоиши танишҳои геополитикӣ, аз қабили маҳдудиятҳои содироти технология, оварда мерасонад [12, 28].

- Камбуди мутахассисон: Гарчанде ки Чин шумораи зиёди муҳандисонро тайёр мекунад, камбуди олимони сатҳи баланд дар соҳаи зеҳни сунъӣ боқӣ мемонад [16, 54].

Дар асри 21, Чин бо сармоягузориҳои бузург, сиёсатҳои давлатӣ ва фаъолияти ширкатҳои технологӣ ба пешвои ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ табдил ёфт. Дастовардҳо дар шинохти чеҳра, мошинҳои худгард ва тандурустӣ нақши Чинро ҳамчун маркази инноватсия таъкид мекунанд. Бо вуҷуди ин, мушкилоти ахлоқӣ ва рақобати ҷаҳонӣ тақозо мекунанд, ки Чин равишҳои худро такмил диҳад. Дар бахшҳои минбаъда, таъсири зеҳни сунъӣ ба ҷомеа ва иқтисодиёти Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

АДАБИЁТ

1. Конфуций. Аналектҳо. – Пекин: 500 пеш аз милод. – 200 с.

2. Чен В. Конфутсий ва зеҳни сунъии муосир. – Пекин: 2020. – 150 с.

3. Лао-цзи. Дао Де Цзин. – Пекин: 400 пеш аз милод. – 100 с.

4. Ли Юн. Зеҳни сунъӣ ва рушди устувор. – Шанхай: 2021. – 180 с.

5. Чжан Вей. Буддоизм ва масъалаҳои огоҳии мошинҳо // Journal of Chinese Philosophy. – 2020. – № 47. – С. 40-50.

6. Сяопин Д. Ислоҳоти иқтисодӣ дар Чин. – Пекин: 1980. – 250 с.

7. Ву Венцзюнь. Риёзиёт ва зеҳни сунъӣ. – Пекин: 1985. – 200 с.

8. Ли Сяолин. Ҳамкорӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ: Чин ва Ғарб. – Пекин: 2000. – 150 с.

9. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

10. BYD Company. Зеҳни сунъӣ дар истеҳсоли батареяҳо. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

11. Ҳукумати Чин. Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав. – Пекин: 2017. – 50 с.

12. Ли К.-Ф. Суперқудратҳои зеҳни сунъӣ: Чин, Силикон Води ва тартиби нави ҷаҳонӣ. – Бостон: Houghton Mifflin, 2018. – 272 с.

13. Ҳукумати Чин. Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Пекин: 2020. – 40 с.

14. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

15. Baidu. Платформаи Apollo: Таърихи рушд. – Пекин: 2020. – 60 с.

16. Ли Сяолин. Маркази таҳқиқоти зеҳни сунъии Baidu // Journal of AI Research. – 2020. – № 68. – С. 45-55.

17. Alibaba. Зеҳни сунъӣ дар тиҷорати электронӣ. – Ханчжоу: 2021. – 80 с.

18. Huawei. Микросхемаҳои Ascend: Инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

19. SenseTime. Шинохти чеҳра дар Чин. – Шанхай: 2021. – 70 с.

20. iCarbonX. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Шенчжен: 2022. – 60 с.

21. Чен В. Зеҳни сунъӣ ва гармонияи иҷтимоӣ // Journal of Chinese Philosophy. – 2021. – № 48. – С. 95-105.

22. State Grid Corporation. Зеҳни сунъӣ дар идоракунии энергия. – Пекин: 2020. – 50 с.

23. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.

Ваҳдат на танҳо як мафҳуми зебо, балки қувваи бузургест, ки ҷомеаҳоро аз парокандагӣ наҷот медиҳад ва онҳоро ба сӯйи рушду шукуфоӣ ҳидоят мекунад. Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони истиқлолият ба шумор меравад. Ваҳдати миллӣ маънои ҳамзистии осоиштаи намояндагони миллатҳо, динҳо ва фарҳангҳои гуногунро дорад. Дар кишвари мо, ки мардумони тоҷик, узбек, рус, қирғиз ва дигар қавмҳо зиндагӣ мекунанд, ваҳдат имкон дод, ки ҳама як хонаводаи ягонаро ташкил диҳанд. Ин иттиҳод на танҳо дар сатҳи мардум, балки дар сиёсатҳои давлатӣ низ инъикос ёфтааст. Масалан, барномаҳои давлатӣ барои рушди минтақаҳои гуногун, таъмини баробарии иҷтимоӣ ва дастгирии фарҳангҳои мухталиф нишонаи амалии ваҳдат дар Тоҷикистон аст.

Дар сатҳи ҷаҳонӣ, ваҳдат маънои ҳамкорӣ байни кишварҳо ва мардумони гуногунро дорад. Имрӯз, дар замоне ки ҷаҳон бо мушкилоти монанди тағйироти иқлим, терроризм ва нобаробарии иқтисодӣ рӯбарӯ аст, ваҳдат ягона роҳи ҳалли ин мушкилот аст. Масалан, созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид, кӯшиш мекунанд, ки кишварҳоро барои ҳалли мушкилоти умумӣ муттаҳид созанд. Ваҳдат дар ин сатҳ маънои эҳтиром ба гуногунрангӣ ва дарки онро дорад, ки ояндаи инсоният аз талошҳои муштарак вобаста аст.

Дар зиндагии ҳаррӯза низ ваҳдат аҳамияти бузург дорад. Дар оила, ҷомеа ва коргоҳ, ваҳдат маънои якдигарфаҳмӣ, дастгирӣ ва ҳамкорӣ дорад. Вақте ки одамон якҷоя кор мекунанд ва ба якдигар эҳтиром мегузоранд, онҳо метавонанд ба натиҷаҳои бузург ноил шаванд. Масалан, дар Тоҷикистон чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили ҷашнҳои Наврӯз ё Рӯзи Ваҳдати Миллӣ, мардумро аз гӯшаву канорҳои мухталиф гирди ҳам меорад ва эҳсоси ягонагиро тақвият медиҳад. Барои нигоҳ доштани ваҳдат, ҳар як шахс бояд саҳм гузорад. Ин маънои онро дорад, ки мо бояд таҳаммулпазир бошем, ба андешаҳои дигарон гӯш диҳем ва барои хайри умум кор кунем.

Олимони ҷавон нақши муҳим дар таҳкими ваҳдат доранд. Мо бо истифода аз технологияҳои муосир, фаъолияти илмӣ ва эҷодӣ, ташфиқоту тарғибот метавонем паёми ваҳдату сулҳро на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи ҷаҳонӣ низ паҳн кунем.

Ваҳдат – ин на танҳо як мафҳум, балки роҳи зиндагист. Он моро аз парокандагӣ наҷот медиҳад, дилҳоро ба ҳам наздик мекунад ва барои бунёди ояндаи беҳтар илҳом мебахшад.

Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ рамзи сулҳ, субот ва пешрафт аст, ки моро ба ҳам мепайвандад.

Ваҳдат қувваи мост, ки моро ба пеш мебарад!

Маҳмудзода Мӯъминҷон – н.и.т., ходими калони илмӣ, Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ.

Рӯзи Ваҳдати миллӣ як рӯзи бузург буда, он на танҳо барои ба хотир овардани воқеаҳои муҳими таърихии кишварамон, балки таваҷҷуҳи тамоми шаҳрвандони кишварамонро ба аҳамияти ваҳдату иттиҳод равона менамояд. Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Худи калимаи “ваҳдат” беҳтарин неъмат барои кулли инсоният буда, он тамоми некию хубиҳои дунёро дар худ таҷассум намудааст. Зеро танҳо бо будани ваҳдат душворию монеаҳо паси сар мешаванд. Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ мениҳад ва халқ орому осуда зиндагӣ менамояд.

Ваҳдати миллӣ барои ҷомеаи устувор ва шукуфон аҳамияти ҳалкунанда дорад, зеро он имкон медиҳад, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои муштарак амалҳои дастаҷамъӣ анҷом дода шаванд.

Бо шарофати Пешвои миллат ҳоло давлати мо дар самти тараққиёт қадамҳои устувор гузошта, аз рӯи бисёр нишондиҳандаҳо дар минтақа пешсаф мебошад. Иқтисодиёти Тоҷикистон рӯз то рӯз усутвор ва рақобатпазир шуда, мо ба кишвари содиркунанда табдил гардидем. Истихроҷи тиллову нуқра, алюминий ва маъданҳои гуногун, истеҳсоли молҳои ниёзи мардум камтарин дастовардҳои истиқлолият мебошанд.

Ваҳдати миллӣ падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар буда, рамзи баҳамоӣ, сарҷамъӣ ва иттиҳоду ягонагӣ мебошад, ки пирӯзии фарҳанги сулҳ ва ақлу заковати солими миллати солору хирадманд ва сулҳпарвари тоҷикро дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ мекунад.Имрӯз дарахти сулҳу ваҳдати тоҷикон меваҳои шаҳдборе ба бор овардааст.

Ин дастоварди нодири миллат, ҳоло ба ҳайси ҷузъи таркибии суннати таҳаммулгароӣ дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишварамон нақши бузург дорад.Имрӯз кишвари мо аз файзу баракати ваҳдати миллӣ дар шоҳроҳи рушди устувор қарор дошта, сатҳу сифати зиндагӣ, маърифату ҷаҳонбинӣ ва эҳсоси худшиносиву ифтихори миллии ҳамватанони мо торафт таҳкиму густариш меёбад.

Бо шарофати дастовардҳои кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ,ки бе восита заҳмати шабонарузии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, имрӯзҳо озмунҳои илмӣ ташкил карда шуда, тамоми хурду бузурги мардуми Тоҷикистон метавонанд дар он иштирок намоянд. Мақсади озмунҳои зикршуда, боло бурдани маърифати ҳуқуқӣ, дарки арзишҳои миллӣ, эҳтиром ва посдоштани ҷашнҳои миллӣ аз қабили ваҳдати миллӣ мебошад.

Ваҳдати миллӣ, ки имрӯз дар сар то сари кишвар ҳукмфармост,ин пеш аз ҳама барои рушди иттифоқи тамоми шаҳрвандон, сарфи назар аз миллату дину мазҳаб, тарҳрезии иқтисодии ягонаи барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа манфиатбахшро таъмин намудааст.Бешубҳа, ваҳдати миллӣ барои мо дастоварди ниҳоят пурарзиш, шарти асосии некуаҳволии халқамон ва таҳкурсии боэътимоди пешрафту ободии Ватани маҳбубамон мебошад.

Пешвои миллат муҳтарам Э момалӣ Раҳмон дар баромадҳои хеш қайд менамоянд,ки ваҳдату ҳамбастагӣ ба сифати кафили пешрафти ҷомеа бояд пайгирона минбаъд низ ҳамчун мафкураи давлатӣ сармашқи фаъолияти кулли ниҳодҳои расмию ғайрирасмии ҷомеа эътироф карда шавад.

Бояд гуфт, ки ваҳдат, ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ, як ҷузъи муҳим ва ногусастании фарҳанг ва ҳаёти иҷтимоии мардуми тоҷикро ташкил медиҳад.Худи ин дастовард яъне ваҳдати миллӣ далели давлати босубот будани Тоҷикистон мебошад.

Қайд кардан бамаврид аст,ки сулҳу ваҳдати миллӣ истилоҳе ҳастанданд,ки ин ҳамеша дилчаспу дилнишин ва бо лаҳни шево садо дода, бевосита шунавандаро ба амиқ фикр кардан ва ба тафаккури аниқ водор месозад.

Махмедов Муҳаммадҷон – ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Имрӯз, санаи 14 июни соли 2025 дар натиҷаи баланд шудани ҳарорати ҳаво кӯлҳои пиряхии пиряхи Саид Нафисӣ (Баралмас) дар ноҳияи Лахш рахна шуда, сабаби обхезӣ ва баланд шудани сатҳи дарёи Сурхоб гардиданд.

Аз рӯи маълумоти кормандони минтақавии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ноҳияи Лахш, рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ (дар баландии 3500м аз сатҳи баҳр) соати 9 ба қайд гирифта шуда, то соати 14 давом кард. Дар натиҷаи обхезӣ пули пиёдагарди деҳаи Сугати ноҳияи Лахш пурра талаф ёфта, боиси хушбахтист, ки хисороти ҷиддӣ ба қайд гирифта нашудааст.

Боиси ёдоварист, ки рахна шудани кӯлҳои мазкур ва ташаккулёбии ҷараёни сел аз ҷониби мутахассисони Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пешгӯӣ гардида, ҷиҳати кам кардани талафоти ҷониву молӣ ва иқтисодӣ ба мардуми поёноб тавсияҳои муфид дода шуданд.

Пиряхи Саид Нафисӣ дар доманаи шимолии қаторкӯҳи Пиётри якум аз баландии 5100 метр аз сатҳи баҳр ғизо гирифта, забонаи он дар баландии 3498 метр аз сатҳи баҳр воқеъ гаштааст.

Пиряхи мазкур пиряхи набзонии дараҷаи 3 буда, вобаста ба нишебӣ ва тарҳи ҷойгиршавиаш дорои зиёда аз 15 кӯлҳои хурду бузурги пиряхӣ мебошад, ки тайи чанд соли охир пайваста ин кӯлҳо дар фасли тобистон рахна мешаванд.

Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ ҳолати пиряхи мазкур ва кӯлҳои пиряхии онро таҳти назорати пайвастаи таҳқиқот қарор додааст ва марказ дар рӯзҳои наздик дар ин масир баргузории экспедитсияи комплексиро бо иштироки намояндагони сохторҳои дахлдор ба нақша гирифтааст.

Бояд ҳушдор дод, ки кӯлҳои пиряхӣ на танҳо бо боридани борон, балки дар натиҷаи ҳарорати баланд дар фасли тобистон низ рахна шуда, боиси сар задани обхезиҳо мегарданд.

Перемещайте мышь для просмотра фото в 3D

Ваҳдати миллӣ барои халқи тоҷик, Тоҷикистони азиз на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки заминаи асосии сулҳу субот, рушди устувор ва эҳёи давлатдории миллӣ мебошад. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва, ки ба ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 хотима бахшид, ба таърихи муосири Тоҷикистон саҳифаи наве бахшида бо имзои ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз Тоҷикистон тавонист, ки қадамҳои устувори худро баҳри шукуфоӣ ва пешрафти давлат ва ҷомеа гузорад.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, бо иродаи қавӣ ва сиёсати хирадмандона тавонист халқи парешонро сарҷамъ намуда, кишварро аз вартаи нобудӣ наҷот диҳад. Ӯ бо ташаббусҳои созанда ва талошҳои пайгирона сулҳу суботро барқарор намуда, заминаи рушди минбаъдаи давлатро фароҳам овард, ки дар он солҳо ба ҳам овардани мардуми парешон, ки ба сангарҳои муқобил ҷудо гашта буданд, кори саҳлу осон набуд. Ҳазорҳо мардуми тоҷик аз тарси ҷангу хунрезӣ ба хориҷи кишвар ҳамчун гуреза рафта буданд, дар Тоҷикистон торикӣ ҷаҳолат, хонаҳои сухтаю валангор, ки осори ин ҷанги таҳмиллӣ буд, хукмфармо буд, ва шахсе, ки дар даст камон дошт, ӯ пешоҳанг буда, сухани ӯ қадр дошт. Баъзе манотиқи кишвар дар муҳосираи иқтисодӣ қарор дошт, дар ин ноҳияҳо оилаҳо аз норасоии орд ва истеъмоли гандуми пастсифат вафот мекарданд. Ана дар ҳамин вазъияти ногувор Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, тоҷиконе, ки паси сангарҳои гуногун менишастанд, ба ҳам биёрад, гурезаҳои берун аз кишвар қарор доштаро ба ватан баргардонад, хонаҳои сухтаю валангорро аз нав обод созад, ва тамоми шароитро фароҳам оварданд, ки мардум офатзада, ба маҷрои муқаррарӣ баргарданд.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, ҳамчун намунаи нодири сулҳофарӣ эътироф гардида, мавриди омӯзиш ва истифода дар ҳалли низоъҳои дигар кишварҳо қарор гирифтааст, ки ин мояи ифтихори тамоми Тоҷикистон ва тоҷикони ҷаҳон, ки намояндаи ин миллати тоҷдоранд, мебошад. Бо шарофати сулҳу субот имрӯз Тоҷикистони азиз аъзои созмонҳои бонуфузи байналмиллӣ буда, таклифҳои сарвари давлати тоҷикон дар ин созмонҳои бонуфуз боиси дастгирист.

Ваҳдати миллӣ на танҳо ба барқарории сулҳ, балки ба рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар низ мусоидат намуд. Сохтмони роҳҳо, нерӯгоҳҳо, мактабҳо ва дигар инфрасохторҳо бо талошҳои пайвастаи давлат ва дастгирии мардум амалӣ гардиданд. Ин ҳама нишонаи он аст, ки ваҳдат заминаи асосии пешрафти ҷомеа мебошад, зеро дар ҳама давру замон ҷанг ин ҷаҳолат, торикӣ ва харобиро ба миён оварда садҳо модарон бе фарзанд, занон бе шавҳар ва кудакон бе падар мемонанд.

Имрӯз, ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон вазифадор аст, ки ин неъмати бебаҳо – ваҳдати миллиро чун гавҳараки чашм ҳифз намуда, барои таҳким ва мустаҳкам намудани пояҳои он саҳмгузор бошад. Танҳо бо иттифоқ ва ҳамдилӣ, ҳамрайъӣ метавонем ба ҳадафҳои олии миллӣ расида, Тоҷикистони азизамонро ба кишвари шукуфон табдил диҳем. Шукронаи ваҳдати миллӣ ва истиқолияти давлатӣ, ки болу пари як кабутаранд, кунем ва дар замири насли ояндасози миллат худшиносӣ, худогохӣ меҳанпарастӣ ва чун Пешвои миллат сарсупурдаи ватанро тарбия намоем, зеро ояндаи давлату миллат дар дасти ҷавонон аст,онҳо тавонанд, ки бо ин хислатҳои ҳамида нуфузи Тоҷикистони азизро дар арасаи байналмиллӣ боз ҳам баланд бардоранд.Бигузор парчами сулҳу субот доимо болои Тоҷикистони азиз парафшон бошад, саодату давлати ӯ ҳамеша бегазанд ва поянда бошад.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ - ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо зикр намудаанд, ки ваҳдати миллӣ омили муҳимтарини ҳастии миллат, ватандорӣ ва давлатдории соҳибистиқлоламон мебошад. Ба ҳамин маънии такдирсоз ваҳдати миллӣ сарчашмаи асосии падидаи ҳамкорӣ, созгорӣ ва ҳамоҳангии манфиатҳою субот дар ҷомеа, амнияту тараққии кишвар ва муҳимтарин заминаи пешрафтҳои халқамон ба шумор меравад.

Рушди муназзами ҷомеа аз он шаҳодат медиҳад, ки ваҳдати миллӣ ҳамчун зуҳуроти ҷамъиятӣ вобаста ба сохти давлатдорӣ, муносибатҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ ташаккул ва камол меёбад.

Андешаи Ваҳдат дар таърихи фалсафа ва ирфонамон мақоми бориз дошта, аз тарафи мутафаккирон ва адибонамон ҳамчун омили осоиши ҷомеа дониста шудааст. Ба таъбири Мавлоно

Аз қудрати иттифоқ ғофил машавед,

Дандонҳо сангро ба ҳам мешикананд.

Дар адабиёт ва фалсафаи муосир мафҳуми ваҳдати миллӣ бештар маънои умумияти иҷтимоӣ ва муттаҳидии аъзоёни ҷомеаро дошта, қариб дар ҳама тамаддунҳо чун омили субот ва таъмини пешравии кишвар ба ҳисоб меравад.

Ваҳдати миллӣ аз як тараф ба ҳалли проблемаҳои дохили кишвар мусоидат намояд, аз тарафи дигар ба ҳалли низоъҳо ва таҳкими ваҳдати миллӣ сабаб мегардад.

Ҳамагон хуб медонанд, ки ваҳдати миллӣ ба сатҳи худшиносии миллӣ ва дарки амиқи моҳияти ватандорӣ вобастагии ногусастанӣ дорад. Агар ба гузаштаи наздик назар афканем, ин масъала ба хубӣ возеҳ мешавад. Чунончи, дар асри гузашта, ба туфайли ташкил шудани Ҷумҳурии Шӯравии Точикистон адабиёт, санъат ва илм ба воситаи осори шинохтатарин бунёдгузорони он, аз ҷумла С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, М.Турсунзода ва Б. Ғафуров дар худшиносӣ ва таҳкими ваҳдати миллӣ таъсири бузург доштанд. Хусусан «Намунаи адабиёти тоҷик»-и С. Айнӣ ва «Тоҷикон»-и Б. Ғафуров барои тавсеаи заминаҳои илмии худшиносӣ ва ваҳдати миллиамон нақши муҳимро иҷро карданд.

Зарурат ва аҳамияти бузурги ваҳдати миллӣ махсусан дар давраи соҳибистиқлолии давлатӣ эҳсос мешавад. Зеро, ки соҳиб шудан ба Истиқлолият барои ҳар як халқу кишвар кори осон нест, вале муҳофизат ва ҳимояти он мушкилтар аз он аст. Роҳи расидан ба истиқлолият ва ваҳдати миллӣ шояд дар тасаввур осон намояд, вале ҳаёт нишон медиҳад, ки ҳифзи истиқлол ва ваҳдати миллӣ аз ҳар як сокини кишвар ҷахду талошҳои зиёд, маърифатнокӣ ва фарҳанги сиёсии волоро тақозо менамояд.

Зарурати таърихии инкишофи ояндаи ҷомеа талаб менамояд, ки фаъолияти амалии мақомоти гуногунзинаи давлатӣ ва ғайриҳукуматӣ баҳри рушду такомули давлат, соҳибмаърифат намудани шаҳрвандон ва баланд бардоштани сатҳи фарҳанги сиёсии ҷомеа мақсаднок ва пурсамар равона гардад. Воқеъияти зиндагӣ ва таҷрибаи ҷомеаи ҷаҳонӣ собит месозад, ки агар шаҳрвандон маърифати баланди сиёсӣ надошта бошанд дар байни онҳо ваҳдату якдилии устувор ба вуҷуд намеояд. Аз ин лиҳоз моро зарур аст, ки аз тамоми нерӯю имкониятҳои хеш ҳамарӯза баҳри баланд бардоштани сатҳи маърифату шуури миллии мардуми кишвар, фарҳанги сиёсии ҷомеа, тақвияти ваҳдату якдилии халқи сарзамини хеш, беҳ намудани шароити иқтисодию иҷтимоии аҳли ҷомеа ва рушду тараққиёти мамлакатамон беш аз пеш истифода намоем.

Шароити таърихие, ки дар охири асри 20 ва аввали асри 21 дар ҷаҳон ба миён омад, ҷомеаи моро ба падидаҳои нави ҳамгироӣ рӯ ба рӯ гардонид.

Минтақаҳои кишвар, ки аз ҷиҳати иқтисодӣ ва коммуникатсия ба ҳамдигар вобастагии суст доштанд дар мадди аввал масъалаи таъмини алоқаҳои доимии онҳоро ба миён гузошт. Мутаассифона, фарқиятҳое, ки дар манотиқи гуногуни кишвар ҷой дошт, сабаби аз ҷиҳати иқтисодӣ нобаробар инкишоф ёфтани минтақаҳо шуда буданд. Бартараф намудани ин тафовут осон набуд. Вале имрӯз ин масъалаҳо ба тадриҷ ҳалли худро ёфта истодаанд, ки дар натиҷаи он вилоятҳо ва ноҳияҳои кишвар дар тамоми фаслҳои сол ба алоқаҳои нақлиётӣ ва коммуникатсионии боэътимод таъмин гардиданд. Алҳол алоқаҳои нақлиётиву коммуникатсионӣ на танҳо барои рафту омаду муошират хизмат мекунанд, балки боиси ташаккули муносибатҳои иқтисодии устувори минтақаҳо гаштанд, ки дар натиҷа манфиатҳои иқтисодии умумиро ба вуҷуд оварда, омили муҳимтарини ваҳдати миллӣ гардидаанд. Маҳз барпо намудани алоқаҳои ягонаи хоҷагидорӣ байни минтақаҳо, бо назардошти имкониятҳои иқтисодию истеҳсолӣ ва захираҳои табиии мавҷуда, хусусияти аграрӣ, иқлим, дараҷаи тахассусмандию касбии аҳолӣ, инкишофи низоми одилонаи тақсимоти меҳнат, тавсеаи алоқаҳои иқтисодӣ дар дохили мамлакат ва як қатор дигар самтҳои фаъолияти бобарор ба ташаккули ваҳдати миллӣ ва субот дар ҷомеа заминаҳои боэътимод гузоштанд.

Дар радифи ин равандҳо бояд зикр кард, ки кафолати қонунии баробарии гурӯҳҳои этникӣ яке аз омилҳои муҳими амалишавии ваҳдати миллӣ ва суботи ҷомеа мебошад. Ақалиятҳои миллӣ ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ барои афзоиши ҳиссаи худ дар инкишофи иқтисодию фарҳангии кишвар имконоти нав пайдо намуданд. Онҳо усулҳои нави хоҷагидорӣ ва инкишофи фарҳангро дар заминаи муносиботи байниқавмӣ муқаррар карда, барои сулҳу субот ва тараққии тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи ҷумҳурӣ мусоидат менамоянд.

Ин сиёсат аз солҳои душвори оғози Истиқлоли давлатӣ барои ба иқтисоди бозорӣ гузаштан пеш гирифта шуд ва дар ҷиҳати паст кардани шиддати зиддиятҳои иҷтимоӣ, ки ба ваҳдати миллӣ халал мерасониданд, хидмат мекард. Аз ин лиҳоз, ҳалли зиддиятҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омада ба роҳбарияти мамлакат имконият дод, ки дар таҳкими ваҳдати миллӣ ва тадриҷан ба эътидол овардани ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ муваффақиятҳои назаррас ба даст оварад.

Баъди истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба манзури расидан ба сатҳи болотари рушди иқтисодиёт чандин санадҳои ҳуқуқӣ ва фармонҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуданд. Аз ҷумла стратегияи паст кардани сатҳи камбизоатӣ, ки аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуда буд, барои ба эътидол овардани вазъи иқтисодию молиявӣ, хамчунин барои амали муассири иқтисоди бозорӣ мусоидати зиёд кард ва ба болоравии сатҳи иқтисодиёти миллӣ заминаи устувор гузошт Дар солҳои охир барои иҷрои мақсадҳои рушди ҳазорсолаи нав чораҳои таъхирнопазири муассир андешида шуда истодаанд.

Ин муваффақиятҳо ба таҳкими асосҳои ҳуқуқии низоми нави иҷтимоию иқтисодӣ низ вобаста буданд. Чунки дар ҳалли проблемаҳои ҷомеаи мо, аз ҷумла дар таҳкими ваҳдати миллӣ нақши меъёрҳо ва санадҳои ҳуқуқӣ хеле муҳим буд. Дар даврони соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон бисёр санадҳое қабул шуданд, ки ба таъмини заминаҳои ҳуқуқии ташаккул ва таҳкими ваҳдати миллӣ мусоидат карданд.

Зуҳури падидаи ваҳдати миллӣ аслан марбут ба ташаккули давлатҳои миллӣ аст, зеро маҳз дар доираи давлати миллӣ зарурати ба даст овардани эҳсоси умумияти ягонаи сиёсии мардум, ки дар як воҳиди маъмурӣ зиндагӣ доранд, боло меравад. Бинобар ҳамин ҳам ваҳдат хусусияти миллияшро танҳо дар доираи ташаккули давлати миллӣ пайдо мекунад ва мавриди татбиқ қарор мегирад ва нақши давлат дар таҳкими ваҳдати миллӣ меафзояд, зеро он баҳри таъмини рушди иқтисодӣ, суботи иҷтимоӣ ва равнақи фарҳанги миллӣ бо омилҳои зерин манфиатдор аст.

1. Ваҳдати миллӣ воқеан ҳам марбут ба омилҳои гуногунҷанбаест, ки дар он нақши муассирро ҳамохангсозии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ мебозад. Ҳаёти ҷамъиятии баъзе аз кишвархои пасошӯравӣ, ки бар асари ихтилофи байниҳамдигарии ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ мубталои муноқишоти дохилй гаштанд, собит карданд, ки дар доираи қонунҳо ҳамоҳанг сохтани ниҳодҳои давлатӣ, ки дар кишварамон ба вуқӯъ пайваст, барои амалияи ҷомеасозиамон комилан дуруст буд. Зеро яке аз вазифаҳои муҳими ниҳодҳои давлатӣ ин худ танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва баланд бардоштани сатҳи эътимоди аъзои ҷомеа ба дурустии арзишҳои дар заминаи ин муносибатҳо қарордошта мебошад. Қобили зикр аст, ки ҳамоҳангии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ дар ин самт заминаи мусоидро дар ҷомеаамон барои ташаккули ваҳдати миллӣ муҳайё сохт.

2. Дар қатори созмонҳое, ки барои таҳкими ваҳдати миллӣ ва оромии вазъи сиёсию иҷтимоӣ дар ҷумҳуриамон саҳми намоён доранд, Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ташаббуси Президенти мамлакат таъсис ёфта буд, созмони бонуфуз ва минбари муколамаи ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматӣ мебошад. Шӯрои мазкур яке аз бозёфтҳои сиёсии давраи истиқлолияти давлатӣ ва институти нодири демократӣ дар миқёси минтақа ва собиқ давлатҳои шӯравӣ буда, кори муттаҳидсозанда ва таҳкимбахшандаи ваҳдатро иҷро намуд ва онро идома дода истодааст.

3. Принсипи асосии фаъолияти Шӯрои ҷамъиятӣ ризоияти ҷомеа дар ҳалли масъалаҳои муҳимтарини сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоӣ, маънавию фарҳангии мамлакат мебошад, ки дар айни ҳол ҳамкории ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрваидиро низ таъмин менамояд. Мақоми ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматие, ки дар пойтахти кишварамон кору фаъолият мекунанд, дар густариши ғояҳои ваҳдатофарини Президенти мамлакат ва Шӯрои ҷамъиятӣ, ки ҷомеаро ба муттаҳидӣ расонидааст бисёр муҳим буда, дар оянда ҳам бо самар давом хоҳад кард.

Дар даврони соҳибихтиёрӣ истифодаи васеи арзишҳои мафкуравӣ зарурати аввалиндараҷа доранд. Онҳо омили муҳими таъминкунандаи талаботи амниятии одамон, мустаҳкамсозии асосҳои суботи ҷамъиятӣ мебошанд. Бо мурури таъмини халалнопазирии ин ниёзҳои аввалия дар давраи ҳозираи тараққиёти ҷомеаамон, талабот ба зиндагии шоиста ташаккул ёфта истодааст ва рисолати ваҳдати миллӣ низ аз мусоидати созанда ба ин равандҳо иборат мегардад. Давлат на танхо таҳкимбахши ваҳдати миллӣ, балки мақоми ҳалли манфиатноки масъалаҳои мубрами ҳаёти гуногунҷабҳаи ҷамъиятӣ низ мебошад.

Иқдоми давлат дар татбиқи сиёсати фароҳам овардани фазои ягонаи фарҳангӣ ва дар он баробар ҷой додани мақому манзалати арзишу анъанаҳои фарҳангии ватанамон баёнгари ин қазоватҳоянд.

4. Ваҳдати миллӣ ҳамзамон ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ бояд ҳамеша баҳри таҳкими пояҳои давлати миллӣ иқтидори посухгӯии муносиб ба талаботу муқовиматҳои ҷаҳони муосирро дошта бошад. Яке аз он равандҳои фарогири олами муосир, ки пайваста устувории пояҳои давлатҳои муосири миллӣ, аз ҷумла ваҳдати миллии онҳоро таҳти имтиҳон қарор медиҳад, раванди ҷаҳонишавӣ аст. Тавассути ворид шудан ба ин раванд мо аз дастовардҳои илму технологияи пешрафтаи ҷаҳонӣ барои таъмини инкишофи мамлакатамон васеъ истифода мебарем. Вале ворид шудан ба ҷараёни ҷаҳонишавӣ ҳифзи арзишҳои беҳтарини милли халқи худро истисно намекунад, зеро аксаран маҳз дар заминаи ин арзишҳо эътимоду садоқати ватанпарастии мо тоҷикистониён ташаккул ёфтааст. Эҳтиром ба ин арзишҳо боиси минбаъд ҳам таҳким ёфтани эътимоди аъзои ҷомеа ба ҳамдигар ва сохтори мавҷудаи сиёсӣ мегардад. Бинобар ин моро лозим аст, ки дар ин раванди мураккаби ҷаҳонӣ дар баробари таъмини рушди мамлакатамон ягонагии принсипҳои асоситарини маънавии ҷомеаро, аз қабили ватанпарварӣ, садоқат ба ваҳдати миллӣ, эҳтиром ба ақидаи дигарон, таҳаммулпазирӣ, ҳурмати падару модар ва ғайра тақвият бахшем.

5. Ваҳдат ва таҳкими он чун раванди асосии пешрафту тараққиёт ҳамеша саъю кӯшиши хастагинопазири аъзои ҷомеа ва кулли ташкилоту муассисаҳои давлатию ғайриҳукуматӣ ва сохторҳои худфаъолияти ҷамъиятиро тақозо менамояд. Махсусан, нақши ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар вусъат додани эътимоди иҷтимоии аъзои ҷомеа ба сифати яке аз омилҳои таҳкимбахшандаи ваҳдати миллӣ хеле барҷаста аст ва аз ин хотир дар ин самт фазои ҳамкориҳои судмандро пайваста бо онҳо густариш додан боиси манфиат мебошад. Имрӯз дар ҷомеаи мо маҳз тавассути тавсеаи ҳамкориҳои созандаи давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ фазои мусоиди сиёсӣ барои баррасӣ ва ҷустуҷӯи роҳи ҳалли масъалаҳои мубрами ҳаёти ҷамъиятӣ фароҳам омадааст ва минбаъд низ танҳо дар ҳамин замина мо метавонем ватани худро ба қатори кишварҳои пешрафтаи ҷаҳони муосир бипайвандем.

6. Ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, аз ҷумла аҳзоби сиёсӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, васоити ахбори омма, иттиходияҳои гуногун низ вазифадоранд, ки дар ҷодаи таҳкими пояҳои ваҳдати миллӣ, суботи сиёсии мамлакат ибтикори ҳамешагӣ нишон диҳанд, зеро бидуни ин омилҳо имконияти таъмини фаъолияти густурдаи онҳоро тасаввур кардан мушкил аст. Ҳар қадар эътимоди ниҳодҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ нисбат ба якдигар густурдатар бошад, ҳамон қадар боиси устувории вазъи ҷомеа ва ҳамкории кулли аъзои он мегардад. Минбаъд низ танҳо ба ҳамин васила мо метавонем баҳри гулгулшукуфоии кишвари азизамон кӯшишу ғайрати самимона намоем ва дар амалисозии тарҳҳои наву бунёдкоронаи он иштироки фаъол дошта бошем.

Бояд гуфт, ки яке аз муҳимтарин омилҳои таҳкими ваҳдати миллӣ худро ба сифати як ҷузъи миллат амиқан дарк кардан, манфиатҳои олии давлатӣ ва миллиро аз манфиатҳои шахсӣ боло гузоштан, таъмини ягонагии миллиро вазифаи шахсии ҷонии худ ва тамоми ҷомеа дониста дар роҳи ҳимояи манфиатҳои умумимиллӣ саъйу кӯшиши пайваста нишон додан аст. Мутассифона, ҳоло ҳам ин сифатҳо дар шуури баъзе аъзои ҷомеаамон ба қадри зарурӣ мавҷуд набуда, қатъи назар аз он ки ақидаҳои носолими чунин шахсонро ҷомеа қабул надорад, вале онҳо бо сӯистифода аз фазои озоди демократии дар мамлакатамон ба вуҷуд омада, ба амалҳои зидди қонунӣ даст мезананд.

7. Мо бояд ҳамеша фаромӯш насозем, ки имрӯз ҳам душманони миллати тоҷик дар либоси экстримизму терроризм ва дар шакли ниҳоду ташкилотҳо ва ҷараёнҳои гуногуни сиёсӣ, мазҳабӣ, динӣ дар байни мардум тухми иғво кошта, сулҳу суботи кишварро халалдор карданӣ ҳастанд. Аз ин хотир, дар чунин шароити такдирсоз мо ҳамагон бояд ба ақлу хирад такя намуда, ҳушёрию зиракии сиёсӣ нишон дода, ба ҳеҷ ваҷҳ ба доми бадхоҳону душманони халқу кишвар афтодани шаҳрвандони алоҳидаро роҳ надиҳем.

Аз ин хотир баҳри ҳифзи ваҳдати миллӣ, истиқлолияти давлатӣ, таҳким ва рушди ҳокимияти сиёсӣ чунин падидаҳои номатлубро, ки душмани ваҳдати миллӣ аст, дар ҳама соҳаҳои ҳаёти чомеа бояд рафъ намоем. Зарур аст, ки мо ҳамагон бештар аз ҳарвақта тақвият бахшидану густариши фаъолияти иҷтимоӣ ва фарҳангии ба талаботи ҷомеаи муосир ҷавобгӯйро, ки қабл аз ҳама бояд баҳри аз байн бурдани зуҳуроти номатлуб равона гардидаанд, дар маркази фаъолияти ҳамарӯзаамон қарор диҳем.

Қобили таваҷҷӯҳ аст, ки стратегияи ваҳдати миллӣ ба равандҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва идеологӣ дар ҷомеа самти созанда ва устувор бахшида, дар такмил ва рушди арзишҳои демократӣ, татбиқ ва пешбурди принсипи ҳамкорӣ бо тамоми ҳаракатҳои сиёсӣ ва созмонҳои ҷамъиятӣ, бахусус бо иттиҳодияхои динӣ омили муҳим гардидааст.

Дар иртибот ба масъалаи дин сиёсати давлати мо равшан буда, дар суханрониҳои Сарвари давлатамон борҳо баён шудааст. Чунонки маълум аст, ҷавҳари ҳар як фарҳанг ва ҳар як динро арзишҳои онҳо ташкил медиҳанд. Дар тамоми динҳо, бахусус дар дини мубинамон-Ислом, имон ва асли ихтиёри шахс маҳаки асосӣ ва арзиши олӣ ҳисобида мешавад.

Аз ин рӯ бояд донист, ки асли дунявият ва хусусияти дунявии давлати миллии мо низ маънои дахолат ба масъалаҳои имон ва эътиқоди инсонҳо ва шаҳрвандонро надорад. Бинобар ин сиёсат ва стратегияи ваҳдати миллӣ бар ин асл асос ёфта, ҳуқуқ ва озодиҳои динии шаҳрвандонро шарти муҳими суботу амнияти миллӣ меҳисобад.

Дар баробари ин, мо хуб дарк мекунем, ки бо дарназардошти таҳаввулоти ҷаҳони имрӯза ва мушаххасоти геополитикии он, инчунин манфиатҳои ҳаётан муҳимми миллӣ рӯ ба рӯи мушкилот ва вазифаҳои бузургтаре қарор дорем, ки ҳалли онҳо аз ҳар яки мо диди амиқи стратегӣ, иродаи матин, зиракии сиёсӣ ва амали ниҳоят санҷидаву масъулонаро талаб менамояд.

Зеро таърихи начандон тӯлонии давлатдориамон собит менамояд, ки ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои он, ҳимояи амният ва манфиатҳои милливу давлатӣ, устувор гардонидани ваҳдати миллӣ ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеа, инчунин таъмин намудани рушди иқтисоди кишвар ва беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ дар шароити торафт вусъат пайдо кардани бархӯрди қудратҳои ҷаҳонӣ вазифаи аввалиндараҷаи ҳамаи рукнҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҳар як шаҳрванди ватандӯсту ватанпарвар мебошад.

8. Мо азм дорем, ки масъалаҳои таъмини рушди устувори иқтисодӣ, пешрафти бахшҳои воқеии иқтисодиёт, тавсеаи имкониятҳои содиротии мамлакат, беҳтар кардани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ, самаранокии бозори меҳнат, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, такмили низоми идораи давлатӣ ва тақвияти нерӯи инсониро ҳал намоем.

Пешрафти босуботи иқтисоди кишвар дар асоси санадҳои барномавӣ, пеш аз ҳама, Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030, Стратегияи баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии мардуми Тоҷикистон ва дигар барномаҳои соҳавию миитақавӣ таъмин гардида, иҷрои саривақтӣ ва самараноки онҳо таҳти назорати доимӣ қарор дорад.

Чи тавре, ки Пешвои миллат дар Паёмашон ба Маҷлиси Олии мамлакат изҳор намуданд, соли 2024 маҷмӯи маҳсулоти дохили кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба 8,4% расонида шуд. Дар 5 соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ, ба ҳисоби миёна 7,7% ташкил дод.

Тадриҷан беҳтар гардонидани сифати зиндагии мардум ва дар ин давра то 20 фоиз коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ аз ҷумлаи ҳадафҳои асосии сиёсати иқтисодии мо мебошад.

9. Дигар омили муҳимтарине, ки ба рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар такони ҷиддӣ мебахшад, татбиқи лоиҳаҳои бунёди инфрасохтори коммуникатсионии дороӣ аҳамияти дохиливу минтақавӣ мебошад.

Ҳукумати мамлакат бо мақсади таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ, бо истифодаи ҳамаи сарчашмаҳо барои рушди “энергияи сабз” чораҷӯӣ мекунад. Ҳоло корҳои таҷдиду азнавсозии нерӯгоҳҳои “Норак” ва Қайроқум бо маблағи 6 миллиарду 900 миллион сомонӣ, “Себзор” бо маблағи 700 миллион сомонӣ идома доранд.

То имрӯз созишномаҳои маблағгузории иншооти неругоҳи Роғун бо 6 созмон дар ҳаҷми 10 млрд. сомонӣ, аз ҷумла 3,8 млрд. грант ба имзо расида, имсол маблағгузорӣ мешаванд.

10. Mo чунин мешуморем, ки низоми нави ҷаҳонӣ бояд аз ҷангу низоъҳо, фишору зӯроварӣ, терроризм, ифротгароии сиёсиву динӣ, ҷудоихоҳӣ, қочоқи маводи мухаддир ва ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ, паҳншавии силоҳи қатли ом бояд комилан орӣ бошад ва бар ҳамкориҳои густурда, баробар ва мутақобилан судманди ҳамаи кишварҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ асос ёбад.

Танҳо дар чунин шароит ва тавассути саъю кӯшишҳои якҷоя метавон дар баробари мушкилоти глобалии замони муосир, аз ҷумла пайомадҳои тағйирёбии иқлими сайёра, фалокатҳои техногенӣ ва экологӣ, ба таври шоиста истодагарй кард.

11. Вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти кишвар доир ба ҳалли масъалаҳои калидӣ, расидан ба ҳадафҳои стратеги ва афзалиятҳои миллӣ гузаштан ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ барои оянда гузошта шуданд, танҳо ба хотири рушди иқтисодиву иҷтимоии давлатамон, таҳкими имкониятҳои иқтисодии он ва албатта, ба хотири боз ҳам беҳтар шудани сатҳи зиндагии халқамон равона гардидаанд.

Дар ин марҳалаи мураккаби таърихӣ ва дар шароити ҳассоси минтақа ва ҷаҳон таҳкими ваҳдати миллӣ ва муътадил нигоҳ доштани фазоӣ сиёсиву фарҳангии ҷомеа хело муҳим аст.

Таҷрибаи дар солҳои 90-уми асри ХХ ҳосил шуда, нишон медиҳад, ки дар ҳама давру замон бартарӣ гузоштан ба манфиатҳои умумимиллӣ, нерӯи муттаҳидсозандаи ваҳдати миллӣ мебошад.

Нисбат ба вазифаи аз ҳама муҳимтару муайянкунандаи такдири миллат - ба даст овардани ваҳдати миллӣ, ҳамаи дигар низоъҳои дохили миллат аҳмияти дуюмдараҷа доштанд.

Ҳамин манфиати умумиҷамъиятӣ дар қатори ҳиссиёти ватанпарварӣ дар шуури миллӣ роли ба танзим ва ба тартиб даровардани унсурҳои сохтори шуури миллиро иҷро менамояд.

Агар волоияти манфиати умумимиллӣ нисбати манфиати субъектҳои алоҳидаи миллат, яъне манфиатҳои гурӯҳӣ, зарурияти истиқлолияти давлати тоҷикон дарк карда намешуд, ваҳдати миллӣ воқеият намегардид.

Ваҳдате, ки дар Тоҷикистон ба даст омад, ғалабаи ақли солим номида мешавад. Ин ҳақиқати баҳснопазир аст ва моҳияти ӯ, бешубҳа, аз шуури миллӣ бармеояд дар зинаи шуури ҷамъиятии миллат дарк намудан зарур буд, ки ихтилофи байни тоҷиконро бояд худи тоҷикон бо ҳисси ҷавобгарӣ дар назди миллат ҳал намоянд.

Решаи объективии ваҳдати миллӣ дар шинохтани умумияти миллӣ, шинохтани ягонагии субъектҳои миллат ва зарурияти нигоҳ доштани якпорчагию истиқлоли миллӣ аз ҷониби субъектҳои миллат буд.

Таърих шоҳиди он аст, ки дар ҳамин гуна давраҳои мушкилу мураккаб ва лаҳзаҳои такдирсози миллат талаботи ҷамъият шахсияти бузургеро ташаккул медиҳад, ки ӯ бештар аз ҳамаи дигар шахсиятҳо зарурияти таърихиро дарк менамояд ва ҷавобгӯи ҳамаи чигилиҳои ҷомеа мегардад. Шахсе, ки дар ҳамин давра дар арсаи таърихи миллати тоҷик қадами бахосияти худро гузошт - ин Эмомалӣ Раҳмон буд.

Мутафаккирони бузурги классикии тоҷик Ибни Сино, Форобӣ, Низомулмулк ва дигарон мардонагӣ, ҷасурӣ, адолатпарастиро сифатҳои якумдараҷаи сардори давлат ҳисоб мекардаид. Ҳамин хислатҳо дар қатори шинохтани муттаҳидӣ, ягонагии миллат, ватанпарварӣ дар шахсияти Эмомалӣ Раҳмон таҷҷассум ёфтаанд.

Таҳти сарварии ин фарзанди ҷоннисори миллат натанҳо ба оштии миллӣ ноил гардидаем, балки ҷараёни бо роҳи демократию ҳуқукбунёду дунявӣ инкишоф ёфтани ҷомеаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро интихоб намудем ва чун инъикоси ҳамин ҷараён шуури миллӣ ба дараҷаи олии худ - худшиносии миллӣ инкишоф ёфт.

Асрорӣ Мирзошоҳрух – номзади илмҳои фалсафа, сарходими илмии Шуъбаи таърихи фалсафаи ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

“Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи идоракунии об ва ҳафзи пиряхҳо дар ҷаҳон пешсаф аст. Тоҷикистон дар фаъолияти Созмони Миллали Мутаҳид ва дар маҷмӯъ ҷомеаи ҷаҳонӣ нуфузи назаррас ва нақши барҷаста дорад.

Антониу Гутерриш, Дабири кулли СММ, Душанбе, 2024.

Оғози асри XXI барои давлати тозаистиқлоли Тоҷикистон давраи пешниҳоди ташаббусҳои наҷибона, ки заминаи амали рушди устувори кишвар ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, ба ҳисоб меравад. Давлату Ҳукумати Тоҷикистон тавассути кӯшишҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри расидан ба ормонҳои миллӣ устуворона мавқеи хешро дар арсаи байналмилалӣ бештар тақвият дода, дар баробари он сатҳи иҷтимоию иқтисодӣ ва ҳаёти фарҳангию маънавии кишвар ба сатҳи сифатан нав инкишоф меёбад.

Дар ҷаҳони муттамаддин, новобаста аз мушкилоти гуногуни муносибатҳои байналналхалқӣ, ҳамкориҳои дастаҷамъонаи кишварҳои ҷаҳон баҳри дарёфти роҳи ҳалли масоили дорои хислати глобалӣ дошта, баръало ба назар мерасад. Дар рафти ин фаъолияти босамар, ҷалби амалҳои созандаи давлатҳои аъзо, таваҷҷуҳ ба ҷустуҷӯ ва дарёфти роҳи ҳалли масъалаҳои глобалӣ пайваста зоҳир мегардад.

Ба ҳамин мақсад, барои пешгирии ин гуна хавфу хатарҳо ва барои таъмини зиндагии сазовор ва рушди устувор дар минтақа ва ҷаҳон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо панҷ ташаббуси беназир ва фарогири минтақаҳову давлатҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ маъруфанд. Аз ҷумлаи онҳо, ташаббуси соли 2003 эълон шудани “Соли байналмилалии оби тоза”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт 2005 -2015”, “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”, Соли байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028), ва ниҳоят “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025” мебошанд.

Даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), ки аз соли 2025 то 2034 идома хоҳад кард, бо пешниҳоди муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид. Ин иқдом дар пайи ташаббусҳои дигари Тоҷикистон, аз қабили Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор, 2018–2028", форуми байналмилалии об дар Душанбе ва Конфронси СММ оид ба об (Ню-Йорк, 2023), як марҳилаи нав дар сатҳи ташаккули дипломати ва илмии кишвар дар масоили глобалӣ мебошад. Пешниҳоди муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар бораи эълони даҳсолаи криосфера нишон медиҳад, ки ин ду кишвар нақши фаъоли илмӣ ва сиёсӣ дар мубориза бо оқибатҳои тағйирёбии иқлим мебозанд. Маҳз Тоҷикистон буд, ки бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати милли Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаи обро ҳамчун ҷузъи муҳими таъмини амният ва рушди устувор дар сатҳи байналмилалӣ матраҳ намуд. Иқдоми нав, яъне Даҳсолаи криосферӣ бештар ба омӯзиши пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба захираҳои об равона гардидааст. Дар заминаи таҳаввулоти иқлимӣ, махсусан дар минтақаи Осиёи Марказӣ, ки дар он ҳазорон пиряхҳо вуҷуд доранд, омӯзиши дақиқ ва ҳамоҳангшудаи криосфера аҳамияти ҳаётан муҳим дорад. Таъкиди Пешвои миллат ба пиряхҳо аз ҷумла ба он сабаб аст, ки дар Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пирях мавҷуданд, ки ҳамчун манобеи оби ошомиданӣ ва кишоварзӣ барои тамоми минтақа аҳамияти стратегӣ доранд.

Сарвари давлати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО даъват шудаанд. Бояд тазаккур дод, ки Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 аз ҷониби СММ бо пешниҳоди якҷояи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса қабул шудааст.

Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Нитсаи Фаронса дар чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) (2025-2034) ширкат ва суханронӣ карда, як қатор пешниҳодҳоро низ ба миён гузоштаанд.

- вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба муҳити зист;

- обшавии бесобиқаи пиряхҳо ва норасоии оби тоза;

- паёмадҳои харобиовари обшавии пиряхҳо;

- таъсири манфии иқлим ба иқтисодиёт, экосистемаҳои кишварҳо ва ҳаёти инсонҳо ёдовар шудаанд.

Зимни мулоқот ёдовар шуд, ки қариб 60 дарсади пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳҳои Тоҷикистон воқеъ аст.

Қобили зикр аст, ки тӯли 20 соли ташаббускориҳои Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим 14 қатъномаи Тоҷикистон дар ин самт аз ҷониби Созмони Миллаи Муттаҳид ҷонибдорӣ шудааст.

Имрӯзҳо, коҳишёбии пиряхҳо нигаронкунанда буда, таҳдиди он ба амнияти тамоми мардуми сайёра хатар дорад. Тибқи таҳлили коршиносон ба криосфераи минтақа то соли 2050 метавонад ба як миллиард аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва ҷазиракишварҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд, ки бо мақсади омӯзиши таъсири тағйирёбии иқлим дар Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар поёни суханронии худ аз ҷомеаи ҷаҳон даъват намуд, ки ҳамкориро баҳри ҳифзи криосфера ва тақвияти илмҳои криосферӣ дар ҳама сатҳҳо густариш диҳанд.

Бояд гуфт, чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал барои илмҳои яхшиносӣ дар доираи Конфронси сеюми СММ оид ба уқёнус баргузор шудааст. Дар он роҳбарони 65 кишвари ҷаҳон, Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари байналмилалию минтақавӣ иштирок карданд.

Бо қабул гардидани ин Қатънома, бо мақсади пешбурди ҳамкориҳои илмӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз он ҷумла ба роҳ мондани тадқиқот ва мониторинги илмии алоқаманд ба талошҳои рушди устувор, солҳои 2025-2034 ҳамчун Даҳсолаи амал ҷиҳати ҳалли мушкилоти марбут ба обшавии пиряхҳо ва тағйирот дар криосфера эълон гардиданд.

Дар ин қатънома аз тамоми кишварҳои узви СММ, инчунин дигар ҷонибҳои манфиатдор, даъват ба амал оварда шуд, ки тавассути пешбурди фаъолиятҳо дар самти баланд бардоштани сатҳи огаҳӣ дар бораи даҳсола ва аҳамияти пиряхҳо, барф ва ях дар низоми иқлим, инчунин таъсири иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии он ва бар асари ин тағйирот, дар криосфера дар ҳама сатҳҳо мусоидат намуда, табодули таҷриба ва донишҳои беҳтаринро ба роҳ монанд.

Тоҷикистон таърихи тӯлонии пажуҳиши пиряхҳо ва идоракунии устувори обро дорад. Бо ин мақсад Муассисаи давлатии илмии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи илмҳои Тоҷикистон» таъсис дода шуд, ки вазифаҳои он мониторинг, арзёбӣ ва пешгӯии ҳолати пиряхҳо дар ҷумҳурӣ, ки ҳаҷми пиряхҳои дар онҳо мутамарказ буда, зиёда аз 60 фоизи захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказиро ташкил медиҳанд, иборат мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд надмуд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтани пешниҳоди Тоҷикистону Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” аҳаммияти ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти илму таҳқиқотҳоро дар соҳаи криосфера возеҳу равшан тасдиқ кард.

Роҳбари давлат инчуни таваҷҷуҳи иштирокдорони ҳамоиши сатҳи баландро ба ташаббуси нави Тоҷикистон, дар охири моҳи майи соли равон, дар асоси қатъномаи марбутаи Маҷмаи Умумии Созмони Милал, дар шаҳри Душанбе баргузор намудани нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуд ва изҳор дошт, ки конфронси мазкур барои дарёфти роҳҳои ҳалли устувори ҳифзи сарчашмаи оби тоза, яъне пиряхҳо, заминаи мусоид фароҳам овард.

Дар замоне, ки тағирёбии босуръати иқлим ба инсоният хатар эҷод мекунад, мушкилоти вобаста ба об пешорӯи башар қарор мегирад ва ин бори дигар собит менамояд, ки ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат саривақтӣ ва ниҳоят зарурӣ мебошанд.

МИРЗОЕВ Ҳабибҷон, - ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

Ваҳдат – ин мафҳум на танҳо як арзиши маънавӣ, балки пояи ҳастии миллӣ, рукни суботи иҷтимоӣ ва асоси давлатсозии воқеӣ барои ҳар як ҷомеаи дорои таърихи тӯлонӣ мебошад. Дар заминаи пажӯҳишҳои фалсафӣ, иҷтимоӣ ва таърихӣ, мафҳуми ваҳдат ҳамчун ҳолати олии ҳамгароии шахсиятҳо ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ дар заминаи ҳадафҳои муштарак ва фарҳанги яксон маънидод мешавад. Таърихи инсоният гувоҳ аст, ки тамаддунҳо ва давлатҳои устувор маҳз дар заминаи ваҳдат, якпорчагӣ ва тафоҳуми неруҳои иҷтимоӣ шакл гирифтаанд.

Миллати тоҷик, ки яке аз шохаҳои бузурги қавмҳои ориёӣ ба шумор меравад, дар тамоми тӯли таърих ба ваҳдат ва ҳувияти муштараки фарҳангӣ такя намудааст. Таърихи беш аз ду ҳазору панҷсадсолаи давлатдорӣ ва фарҳангсозии тоҷикон, аз Ҳахоманишиёну Ашкониёну Сосониён то давлати миллии Сомониён, давраи эҳёи миллӣ дар аҳди Темуриён ва ниҳоят рӯзгори муосир, далолат бар он мекунад, ки ваҳдати миллӣ ҳамеша ҷавҳари ҳастии давлат ва сарҷамъии мардуми тоҷик будааст.

Андешаи ваҳдат на танҳо дар заминаи сиёсат ва ҳукумат, балки дар заминаи фарҳанг, адабиёт, ирфон ва ахлоқи иҷтимоӣ низ густариши амиқ доштааст. Шоирони классикии мо, ба мисли Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Саъдӣ, Ҷомӣ ва дигарон, ваҳдатро на танҳо ҳамчун як иттиҳоди зоҳирӣ, балки ҳамчун ваҳдати маънавӣ ва рӯҳонӣ мебинанд. Фирдавсӣ дар «Шоҳнома»-и худ ҳамеша аз ваҳдати миллат, забон, кишвар ва ҳувият дифоъ мекунад. Саъдӣ дар "Гулистон" ва "Бӯстон" аз ваҳдати инсонӣ ва иҷтимоӣ мегӯяду Ҷомӣ аз ваҳдати вуҷудӣ ва ирфонӣ сухан мегӯяд. Дар таълимоти ирфонӣ, ваҳдат зинаи олии худшиносӣ ва расидан ба маърифати илоҳӣ дониста мешавад.

Мутаассифона, миллати тоҷик дар охири асри XX, дар пайи пошхӯрии давлати Шуравӣ ва бенизомии идеологию сиёсӣ ба гирдоби як ҷанги фоҷиабор афтод. Ин ҷанги солҳои 1992–1997, ки бештар характери таҳмилӣ дошт ва решаҳои он берун аз кишвар парварда мешуданд, мардуми тоҷикро ба порчаҳо ҷудо сохт ва кишварро дар остонаи фурӯпошии куллӣ қарор дод. Ин ҷанг, ки натиҷаи омилҳои мураккаби сиёсӣ, иҷтимоӣ ва геополитикӣ буд, боиси талафоти ҷонӣ ва маънавии зиёд гардид – зиёда аз 150 ҳазор нафар ҷони худро аз даст доданд, беш аз як миллион нафар гуреза шуданд ва тамоми низоми иқтисодию иҷтимоии кишвар фалаҷ гардид.

Бо вуҷуди ин ҳама, миллати тоҷик нишон дод, ки дорои хиради таърихист. Дар лаҳзаҳои сарнавиштсоз, фарзонае аз миёни халқ – Эмомалӣ Раҳмон ба арсаи сиёсат баромад ва бо иродаи қавӣ, хислати сулҳдӯстӣ ва маърифати баланди сиёсӣ иқдоми бузурги таърихӣ пеш гирифт. Бо шиори “Ман ба шумо сулҳ меорам!”, ӯ на танҳо ҷони худро дар гарав гузошт, балки тамоми нерӯи сиёсиву дипломатӣ ва маънавии худро равона сохт, то миллатро аз фоҷиаи ниҳоӣ наҷот диҳад.

27 июни соли 2025, бо шукӯҳи хоса, 28-солагии имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ таҷлил хоҳад гашт. Ин ҷашн барои миллати тоҷик рамзи эҳёи дубораи давлатдорӣ, пояи истиқлоли миллӣ ва нишони хирадмандии як халқи таърихсоз мебошад. Ваҳдат дар ин маъно на танҳо як рукни сиёсӣ, балки зеҳнӣ ва маънавӣ аст, ки миллати моро ба сӯйи субот, рушд ва худогоҳии навин раҳнамун сохт.

Аз дидгоҳи илми иҷтимоӣ, ваҳдати миллӣ танҳо тавассути ду омил устувор мемонад: худшиносии таърихӣ ва таҳаммулгароии иҷтимоӣ. Тоҷикистон дар ин замина намунаи нодири ҷаҳонӣ дониста мешавад. Бисёре аз пажӯҳишгарон ва марказҳои таҳқиқотии байналмилалӣ таҷрибаи сулҳи тоҷиконро модели омӯзишӣ барои кишварҳои дорои низоъҳои дохилӣ меҳисобанд. Маҳз ҳамин ваҳдат буд, ки кишвари мо тавонист дар зарфи бисту панҷ соли охир аз як давлати осебпазир ба кишвари дорои амният ва истиқлолияти мустаҳкам табдил ёбад.

Дар замони кунунӣ, ки ҷаҳон рӯ ба ҷудоӣ ва ҷангу низоъ дорад, таҷрибаи ваҳдати тоҷикон на танҳо барои худи миллат, балки барои тамоми башарият паёми умед ва намунаи хираду таҳаммул аст.

Миллати тоҷик аз зумраи қавму миллатҳое мебошад, ки он бо таърихи пурифтихор ва фарҳанги созандаю пойдор маъруф тардидааст. Ончунон ки аз манбаъҳои бостонӣ ва пажӯҳишҳои илмии муосир бармеояд, решаҳои ҳувияти миллӣ ва пояҳои давлатдории тоҷикон ба тамаддуни бостонии ориёӣ, ки дар сарзаминҳои паҳновари Ориёно (Эрони Шарқӣ ва Осиёи Марказӣ) густариш дошт, бармегардад. Қабл аз ташкили давлати шоҳаншоҳии Ҳахоманишиён (550–330 п.м.), сокинони ин минтақа – ки аҷдоди миллати тоҷикро ташкил медоданд – дорои шаклҳои ибтидоии идоракунӣ, низоми иҷтимоӣ, забони муштарак ва фарҳанги мазҳабии воҳид буданд. Яке аз муҳимтарин хусусиятҳои иҷтимоии ин ҷомеаҳо, ки дар таҳқиқоти антропологию иҷтимоӣ зикр шудааст, нерӯи ваҳдати дохилӣ ва якпорчагии ахлоқиву маънавии онҳо буд.

Дар замони Шоҳаншоҳии Ҳахоманишиён ва баъдтар Сосониён, ки яке аз давраҳои шукӯҳмандтарини давлатдории тоҷику форсизабонон ва ориётаборон ба ҳисоб меравад, мафҳуми ваҳдат ба шакли низомӣ ва институтсионалӣ таҷассум ёфт. Ин давраҳоро на танҳо шукӯҳи сиёсию низомӣ, балки густариши адабиёт, меъморӣ ва муносибатҳои ахлоқӣ-фарҳангӣ фаро гирифта буд. Сарчашмаҳои таърихии юнонӣ, румӣ ва ҳиндӣ низ ба ваҳдату суботи дохилӣ ва густариши фарҳанги ягона дар ҳудуди ин давлатҳо таъкид мекунанд.

Бо зуҳури давлати миллии Сомониён (819–999), пояҳои ваҳдати миллӣ ва ҳувияти забонӣ, мазҳабӣ ва фарҳангии тоҷикон боз ҳам равшантар гаштанд. Давлати Сомонӣ ба сифати нахустин давлати форсизабони исломӣ на танҳо ба эҳёи забони тоҷикӣ (форсии дарӣ), балки ба ҳамгироии табақаҳои гуногуни ҷомеа, аз ҷумла деҳқонон, рӯҳониён, табибон ва адибон мусоидат кард. Сомониён бо ибтикори худ як дастгоҳи низомӣ ва маъмурии воҳид ташкил дода, ваҳдати сиёсӣ ва фарҳангиро дар саросари Хуросон ва Мовароуннаҳр таъмин намуданд.

Дар осори устодони адабиёти форсии классик, аз ҷумла Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Умари Хайём, Аттори Нишопурӣ, Саъдӣ, Ҳофиз, Абдураҳмони Ҷомӣ ва дигарон, мафҳуми ваҳдат ҳамчун як арзиши маънавии ҷаҳонӣ ва инсонӣ дар маркази ахлоқу фалсафа қарор дорад.

Бо чунин таърихи пурбарор ва заминаҳои амиқи ваҳдатгароёна, шигифтовар набуд, ки миллати тоҷик дар асри XX – асре, ки пур аз парокандагиҳои сиёсӣ ва таҳдидҳои геополитикӣ буд – тавонист таҷрибаи нотакрори ваҳдатсозиро амалӣ намояд. Мутаассифона, ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 Тоҷикистонро ба як гирдоби фоҷиабор ва хатари нобудии миллӣ бурд. Мувофиқи таҳқиқоти коршиносони байналмилалӣ (аз ҷумла пажӯҳишҳои Маркази сулҳ ва низоъҳои ШМА ва Пажӯҳишгоҳи Гамбург), ин низоъ бештар хусусияти таҳмилшудаи геополитикӣ дошта, бо дахолати ғайримустақими кишварҳои манфиатдор шиддат гирифт.

Пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ, ки дар заминаи беқурбшавии идеологияи умумиташаккул ва фурӯпошии сохторҳои давлатӣ сурат гирифт, боиси пайдоиши бенизомии сиёсӣ ва иҷтимоӣ гашт. Дар ин фазо гурӯҳҳои гуногуни манфиатдор, бо афкори мутазод ва бидуни низоми ягона, барои соҳиб шудан ба қудрат вориди бархӯрд шуданд. Комёб набудани муколамаи миллӣ, набудани таҳаммулгароии сиёсӣ ва истифодаи вазъият аз ҷониби унсурҳои беруна ба сар задани ҷанги таҳмилӣ мусоидат кард.

Ҷанг на танҳо ҷони беш аз 150 ҳазор нафарро гирифт, балки ба системаи омӯзиш, иқтисод, фарҳанг ва худшиносии миллӣ зарбаи сахт зад. Насли пурқуввату фаъоли кишвар – ки бояд заминаи созандагии давлати нав мешуд – аз таҳсилу рушд маҳрум гашт ва аксаран ба муҳоҷират, ҷудоӣ ва парешониҳо рӯ овард.

Дар ин замина, ваҳдати миллӣ ҳамчун як зарурати таърихӣ зуҳур кард ва ба як шиори сарнавиштсоз табдил ёфт. Дидгоҳи таҷрибавии таърих ва таҳлилҳои иҷтимоӣ нишон медиҳанд, ки ҷомеаҳои баъдиҷангӣ танҳо тавассути вахдат, музокира, гузашт ва тафоҳум метавонанд ба сӯи барқарории субот ҳаракат намоянд. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон дар ин самт на танҳо барои кишварҳои минтақа, балки барои низоъҳои ҷаҳонӣ низ намунаи омӯзишӣ ва илмӣ гардид.

Таҳлили таҷрибаҳои таърихии давлатсозии тамаддунҳои ориёинажод ва тоҷикию форси-забонҳо нишон медиҳад, ки ҳар вақте ҷомеаҳои онҳо дар муқобили хатарҳои бузург қарор мегирифтанд, роҳбарони дорои ҳиммати таърихӣ ва хиради фарҳангӣ зуҳур мекарданд.

Мисли шоҳ Куруши Кабир, ки тамаддуни форсро дар замони парешонӣ муттаҳид сохт, ё Исмоили Сомонӣ, ки миллати тоҷикро дар асоси забон ва фарҳанги муштарак ба давлатдории мустақил овард, Эмомалӣ Раҳмон низ дар пайравии ҳамин анъанаи таърихӣ, бо шиддати масъулияти таърихӣ ва рисолати миллӣ, роҳе пеш гирифт, ки дар радифи бузургтарин таҷрибаҳои муосири сулҳ ва ваҳдати миллӣ ҷойгоҳ пайдо кард.

Таҳқиқоти зиёди байналмилалӣ, аз ҷумла пажӯҳишҳои Маркази таҳлилии Стокҳолм (SIPRI), Институти таҳқиқоти сулҳи Осло (PRIO), Институти сулҳшиносии Массачусетс ва муассисаҳои муҳаққиқи Созмони Милали Муттаҳид, таҷрибаи сулҳи тоҷиконро ҳамчун "намунаи нодири сулҳи дохилии мусолиматомез дар асри XX" арзёбӣ кардаанд.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки рӯзи 27 июни соли 1997 дар шаҳри Маскав бо миёнаравии ҷонибҳои хориҷӣ ва бо иродаи самимии тоҷикон ба амал омад, на танҳо ҷанг ба хотима бахшид, балки оғози як марҳилаи нави таърихии давлатсозӣ ва ҳифзи ҳувияти миллӣ гардид. Ин созишнома на фақат ҳуҷҷати ҳуқуқӣ, балки санади ахлоқӣ ва сиёсие буд, ки бар асоси фалсафаи ваҳдат, эҳтироми тарафайн ва гузашти миллӣ таҳия шуд.

Аммо, таҷрибаҳои сулҳ нишон медиҳанд, ки сулҳ бо имзои санад оғоз меёбад, на анҷом меёбад. Барои таҳкими он тадбирҳои амиқи сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ зарур буданд.

Бо сарварии ин роҳбари дорои ҳиммати таърихӣ Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати ваҳдатгароёнаи ӯ, тадбирҳои зиёде амалӣ гардиданд, аз ҷумла:

- барқарорсозии инфрасохтори харобшуда, аз ҷумла роҳҳо, мактабҳо, муассисаҳои тиббӣ ва марказҳои ҳокимият, ки бевосита ба барқарории ҳаёти иҷтимоӣ мусоидат карданд;

- бозгардонии беш аз як миллион гурезаву муҳоҷир, ки яке аз мушкилтарин раванди пасоҷангӣ ба шумор мерафт;

- институтсионализатсияи ваҳдат, ки дар мисоли таъсиси Комиссияи оштии миллӣ, таҳияи қонунгузории муътадил ва ворид кардани неруҳои мухолиф ба ҳаёти сиёсӣ зуҳур кард;

- татбиқи сиёсати таҳаммулгароӣ ва гуногунандешӣ, ки дар асоси принсипҳои озодии виҷдон, фаъолияти озоди ҳизбҳои сиёсӣ ва расонаҳои мустақил пиёда гардид;

- тақвияти қонунмандӣ ва ҳокимияти қонун, ки барои ҷилавгирӣ аз эҳёи ҷанҷолҳои сиёсӣ ва барқарории адолат замина гузошт;

- рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, ки тавассути барномаҳои сармоягузорӣ, ҷалби кишварҳои дӯст ва таъсиси инфрасохтори навин амалӣ гардид.

Нуқтаи муҳими ин раванди сулҳ он аст, ки дар маркази ҳамаи ин тадбирҳо, мафҳуми Ваҳдат ҳамчун меъёри марказии сиёсӣ ва ахлоқӣ қарор дошт. Ваҳдат дар ин марҳила на танҳо иттиҳоди зоҳирии гурӯҳҳои сиёсӣ, балки ваҳдати иродаву дидгоҳҳои миллӣ ва эҳёи ҳувияти маънавии ҷомеаи тоҷик буд. Маҳз тавассути ин ваҳдат, ҷомеаи ҷангзадаи Тоҷикистон ба як ҷомеаи суботманд, амн ва рӯ ба рушд табдил ёфт.

Имрӯз, бо гузашти беш аз 28 сол аз оғози сулҳ, Тоҷикистон ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва амн дар минтақа шинохта мешавад. Сохтмонҳои азим, аз ҷумла нерӯгоҳи Роғун, даҳҳо мактаб, садҳо пулу роҳ, бемористонҳо, барномаҳои иҷтимоӣ ва фаъолияти фарҳангии рӯ ба боло, нишонаи равшани на танҳо сиёсати сулҳгароёна, балки зиндагии бо ваҳдат асосёфта мебошанд.

Ҷашни Ваҳдати миллӣ дар соли 2025 – ҷашни 28-солагии сулҳи таърихӣ - дар як марҳилаи нави бедории миллию таҳаввулоти ҷаҳонӣ таҷлил мегардад. Ин ҷашн таҷассуми хиради таърихии миллати тоҷик, бурдбории рӯҳонӣ ва хидмати шахсияти таърихиест, ки барои насли оянда ва ҷомеаи ҷаҳонӣ сабақи бузург боқӣ мегузорад.

Эмомалӣ Раҳмон – ҳамчун Пешвои миллат – имрӯз на танҳо рамзи сулҳ ва ваҳдат дар Тоҷикистон, балки намунаи пешвои сиёсӣ дар низоъҳои муосир дониста мешавад.

Имрӯз вазифаи насли наврас, донишмандон ва ҷомеаи академикӣ он аст, ки мероси ваҳдатро ҳифз намуда, онро дар шаклҳои нави илмию амалӣ таҳия ва густариш диҳанд. Фикру андешаҳои муҳаққиқони ватанӣ ва хориҷӣ бояд дар таҳқиқоти васеи илмӣ, ҳамоишҳои байналмилалӣ ва барномаҳои таълимӣ табдил ба модели омӯзишӣ гарданд.

Ҳамин тавр, таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва шахсияти Пешвои миллат ҳамчун намунаи “дипломатияи миллӣ ва ваҳдати арзишманд” бояд дар меҳвари таҳқиқоти таърихӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қарор гирад.

Бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон, сулҳ ба як раванди фаъол табдил ёфта, барномаи амалии ваҳдат дар шакли тадбирҳои мушаххас татбиқ гардид. Аз ҷумла, инфрасохтори харобшуда барқарор гардид, гурезагон бозгаштанд, Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шуд, қонунгузории мусолиҳатомез ва демократӣ таҳия шуд, ваҳдат ҳамчун арзиши меҳварӣ пазируфта гардид. Сиёсати таҳаммулгароӣ ва гуногунандешӣ рушд карда, ҳизбҳои сиёсӣ ва ВАО ба саҳнаи қонунӣ роҳ ёфтанд. Ин ҳама иқдомҳо асоси эъмори давлати муосири тоҷиконро гузоштанд.

Дар натиҷа, Тоҷикистон аз як кишвари ҷангзада ба як давлати амн, суботнок ва дар ҳоли рушд табдил ёфт. Иқдомҳои стратегӣ, аз ҷумла сохтмони Нерӯгоҳи Роғун, даҳҳо мактаб, бемористон, роҳ, нақбҳо ва садҳо иншооти дигар, дар якҷоягӣ бо татбиқи барномаҳои иҷтимоӣ ва илмӣ нишон доданд, ки кишвар ба давраи нави эҳё ворид шудааст.

Имрӯз, дар соли 2025, ки 28-солагии сулҳи тоҷикон таҷлил мегардад, ҷомеаи миллӣ ва ҷаҳонӣ таҷрибаи сулҳи тоҷиконро ҳамчун сарчашмаи омӯзиш, сабақи таҳаммул ва намунаи муваффақи сиёсати дохилӣ мешиносад.

Шахсияти Эмомалӣ Раҳмон – ҳамчун Пешвои миллат – имрӯз дар радифи шахсиятҳои калидии таърихи давлатдории тоҷикон қарор гирифтааст. Вай на танҳо сулҳ овард, балки пояҳои нави давлатдории миллӣ, суботи сиёсӣ ва худшиносии фарҳангиро гузошт.

Маҳз бо шарофати роҳбари оқилу хирадманд ва сиёсати ваҳдатгароёна, Тоҷикистон тавонист дар миёни кишварҳои пасошӯравӣ ҳамчун давлати мустақил, ором ва устувор муаррифӣ шавад. Имрӯз вазифаи насли наврас, муҳаққиқон ва ҷомеаи илмӣ он аст, ки ин мероси гаронбаҳои сулҳ ва ваҳдатро ҳамчун намунаи омӯзиш ва рушди устувор нигоҳ доранд, таҳқиқ намоянд ва дар таҷрибаи ҷаҳонӣ муаррифӣ созанд.

Миллати тоҷик, ки дорои таърихи нотакрор ва решаҳои амиқи фарҳангӣ, илмӣ ва ахлоқӣ аст, дар тӯли мавҷудияти худ борҳо нишон додааст, ки бо иродаи қавӣ ва хиради миллӣ метавонад аз ҳар буҳрону санҷиш сарбаландона гузарад. Ҳамон тавр ки дар охири асри ХХ дар шароити вазнини ҷанги шаҳрвандӣ миллат бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ба сулҳи пойдор ва ваҳдати миллӣ расид, имрӯз ин миллат бо такя ба сулҳу суботи пойдор ва шохаҳои мустақили давлатдорӣ рӯ ба сӯйи ояндаи дурахшон дорад.

Имрӯз Тоҷикистон вориди марҳилаи нави рушди стратегӣ гардида, дорои нерӯи воқеӣ барои ҳамсаф шудан бо кишварҳои тараққикардаи ҷаҳон мебошад. Ин ояндаи дурахшон на танҳо ба хотири манобеи табиии фаровон, ҷойгоҳи географӣ ё захираҳои инсонӣ, балки пеш аз ҳама бо иродаи сиёсии устувор, сиёсати оқилонаи дохилӣ ва ҳадафмандии миллӣ асос ёфтааст. Сиёсати давлат дар замони муосир ба рушди илм, маориф, технология ва захираҳои зеҳнии инсон ҳамчун захираи муҳимтарин такя мекунад.

Ҳукумати ҷумҳурӣ пайваста аз рушди илму маориф ҳамчун шарти бунёдии пешрафти миллӣ пуштибонӣ мекунад. Мавҷудияти Консепсияи миллии рушди маориф, Барномаи ислоҳоти таҳсилот, Стратегияи рақамикунонии таҳсилот ва Стратегияи миллии рушди захираҳои инсонӣ аз иродаи қавии сиёсатмадорон дар самти омӯзиши зеҳнӣ ва ташаккули миллате хирадманд шаҳодат медиҳад.

Дар оянда, Тоҷикистон нақша дорад, ки ба соҳаҳои илму маориф сармоягузориҳои васеъро ҷалб намояд. Таваҷҷуҳи махсус ба фанҳои дақиқ, робототехника, таълими рақамӣ, омӯзиши барномасозӣ, омӯзиши технологияҳои "блокчейн", истифодаи зеҳни сунъӣ (AI) ва интернети ашё (IoT) ҳамчун қисми муҳими навсозии соҳаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ пазируфта шудааст. Консепсияҳо ва стратегияҳои нав, ки ба шароити ҷаҳони рақамӣ мутобиқанд, таҳия шуда, барои амалӣ намудани онҳо ҷалби шарикони байналмилалӣ ва сармоягузорони дохилию хориҷӣ ба роҳ монда шудааст.

Дар шароити ҷаҳони муосир, ки давлатҳои пешрафта ба рақамикунонӣ ва технологияи иттилоотӣ такя мекунанд, Тоҷикистон низ метавонад бо риояи равишҳои устувори сиёсӣ ва рушди кадрҳои соҳибихтисос, ба қатори кишварҳои инноватсионӣ ҳамроҳ гардад. Ҳамзамон, истифодаи оқилонаи технологияҳои сабз, рушди иқтисоди сабз, таҳкими истихроҷ ва коркарди манобеи табиӣ, омодасозии насли нави соҳибкасб ва васеъ намудани имкониятҳои иқтисоди рақамӣ низ дар меҳвари барномаҳои рушди миллии оянда қарор доранд.

Ояндаи дурахшони Тоҷикистон дар он таҷассум ёфтааст, ки бо сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, истифодаи илм ва захираҳои зеҳнӣ ва таҳкими робитаҳои байналмилалӣ кишвар ба як маркази нави рушди устувор дар Осиёи Марказӣ табдил ёбад. Ин ҳадаф тавассути боло бурдани сатҳи маърифат, худшиносии миллӣ ва таҳкими нақши илму маориф амалӣ мегардад.

Дар ниҳоят, миллати тоҷик, ки дар гузашта дар бунёди тамаддуни башарӣ саҳми бузург дошт, имрӯз низ бо такя ба фарҳанги бостонӣ, хиради сиёсӣ ва иродаи миллии худ метавонад ба яке аз кишварҳои тараққикардаи ҷаҳонӣ табдил ёбад.

Барои расидан ба ин ҳадаф, тавсеаи стратегӣ, рушди устувори иқтисодӣ, тарбияи кадрҳои муосир, таҳкими илм ва ҷалби технологияҳои рақамӣ аз ҷумлаи авлавиятҳои бетағйир маҳсуб мешаванд.

Саидов Давлатёр Маҳмадсалимович – Ив Мудири Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Маликов Тавакал Саидович - Сармутахассиси Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти АМИТ

Имом Мираҳмади Шарофиддин-Сармутахассиси Шуъбаи татбиқи илм дар истеҳсолоти АМИТ