Меҳргон яке аз ҷашнҳои бостонии миллати тоҷик ба ҳисоб меравад, ки таърихи он аз амиқтарин решаҳои тамаддуни ориёӣ сарчашма мегирад. Ин ҷашн, ки аз қадим рамзи меҳру муҳаббат, адолату некукорӣ ва шукргузорӣ аз фаровонӣ ва ҳосили замин буд, дар тӯли ҳазорсолаҳо ҳамчун анъанаи муқаддаси фарҳанги миллӣ боқӣ мондааст. Меҳргон дар паҳлуи Наврӯз ҷойгоҳи махсус дошта, ҳамчун идест, ки ба ҳосил, баракат, ваҳдат ва меҳнати поки инсон бахшида шудааст.

Дар замонҳои қадим Меҳргонро на танҳо ҳамчун ҷашни фаровонӣ, балки ҳамчун рамзи дӯстиву вафо ва покии рӯҳу ботини инсон таҷлил мекарданд. Мардуми заминҳои ориёӣ дар ин рӯз ба якдигар тӯҳфа мебахшиданд, дастархон аз меваҳои тирамоҳӣ, аз ҷумла ангур, себ, анор, гандум, асал ва чормағз оро дода мешуд, то ки шукронаи меҳнати деҳқон ва баракати Худованд баён гардад.

Бо гузашти асрҳо ва тағйир ёфтани шароити таърихиву сиёсӣ, бисёре аз ҷашнҳои миллӣ, аз ҷумла Меҳргон, тадриҷан аз хотираи мардум дур гардиданд. Аммо пас аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, миллати тоҷик тавонист арзишҳои фарҳангии худро эҳё намояд ва ҷашнҳои суннатии аҷдодиро дубора ба саҳнаи зиндагии иҷтимоӣ баргардонад.

Дар ин раванд, нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят бузург ва сарнавиштсоз аст. Маҳз бо ташаббус ва сиёсати фарҳангпарваронаи Пешвои муаззами миллат, ҷашни Меҳргон аз нав эҳё гардида, ба ҳайси ҷашни расмии давлатӣ эълон шуд ва ҳамасола дар саросари кишвар бо шукӯҳу шаҳомати хос таҷлил мегардад.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳои худ борҳо таъкид кардаанд, ки эҳёи ҷашнҳои миллии таърихӣ мисли Наврӯз, Сада ва Меҳргон на танҳо эҳёи анъанаҳои гузаштагон аст, балки рамзи худшиносиву ифтихори миллӣ, дӯстиву ваҳдат ва пояндагии давлати тоҷикон мебошад. Бо ибтикори хирадмандонаи Сарвари давлат, Меҳргон аз доираи як ҷашни фарҳангӣ берун рафта, ба як рӯйдоди бузурги сиёсиву иҷтимоӣ ва фарҳангиву иқтисодӣ табдил ёфтааст, ки дар он заҳмати кишоварзон, истеҳсолкунандагон ва аҳли заҳмат қадр карда мешавад.

Имрӯз Меҳргон барои ҳар як шаҳрванди Тоҷикистони соҳибистиқлол рамзи шукргузорӣ аз неъмати табиат, қадршиносии заҳмати деҳқон ва арҷгузорӣ ба заҳматкашони Ватан мебошад. Бо ташаббус ва ғамхориҳои пайвастаи Пешвои миллат, ҷашни Меҳргон дар ҳар гӯшаи кишвар ба як идгоҳи мардумӣ мубаддал гардидааст, ки дар он мардум бо рӯҳияи баланди ватандӯстӣ, меҳру садоқат ба замин, эҳтиром ба меҳнат ва шукргузорӣ аз истиқлолият ширкат меварзанд.

Пешвои миллат дар сиёсати худ ҳамеша ба рушди деҳот, боло бурдани сатҳи зиндагии мардум, тақвияти амнияти озуқаворӣ ва ҳифзи муҳити зист аҳамияти ҷиддӣ медиҳанд. Маҳз ҳамин сиёсати дурбинона сабаб гардид, ки имрӯз соҳаи кишоварзии кишвар рушд ёфта, заминҳои нав обёрӣ мешаванд, хоҷагиҳои деҳқонӣ тавсеа меёбанд ва маҳсулоти ватанӣ фаровон мегардад. Ҳамаи ин нишонаи зиндаи он аст, ки ҷашни Меҳргон дар сиёсати давлатӣ на танҳо як рамзи фарҳангӣ, балки як асоси иқтисодиву иҷтимоии зиндагии мардум мебошад.

Меҳргон дар замони ҳозира, дар зери роҳбарии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба рамзи ваҳдат, субот, меҳру муҳаббат ва бародарии мардум табдил ёфтааст. Дар ин ҷашн на танҳо ҳосилу фаровонӣ, балки ваҳдати миллат, сулҳи пойдор ва шукргузории мардум аз сиёсати сулҳпарваронаи роҳбари кишвар таҷассум ёфтааст.

Ҳамин тавр, Меҳргон на танҳо ҷашни ҳосилу баракат, балки ҷашни шукргузорӣ аз сулҳу амният, ваҳдату истиқлол ва неъматҳои Ватани азизамон Тоҷикистон аст. Ва бе муболиға метавон гуфт, ки эҳёи дубораи ин ҷашни муқаддас ва мақоми имрӯзаи он маҳз бо заҳмати беназиру ғамхории Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайванд дорад.

Бигзор рӯҳи Меҳргон — рӯҳи меҳру муҳаббат, шукргузорӣ ва ваҳдати миллӣ — ҳамеша дар фазои Тоҷикистони соҳибистиқлол танинандоз бошад, то мардум бо меҳнати пок ва дили пурмеҳр роҳи пешрафту ободии Ватанро идома диҳанд!

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 2 -юми ихтисоси идоракунии давлатии

Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Вақте, ки сухан дар бораи табиб, риёзидон, табиатшинос, ва кимиёдони Форс-Тоҷик меравад, пеши назари мо симои ин шахси бузург - Закариёи Розӣ ҷилвагар мегардад.

Абӯбакр Муҳаммад ибни Закариёи Розӣ дар шаъбони соли 251 ҳиҷрии қамарӣ баробар ба соли 865 мелодӣ дар шаҳри Рай (номи ин шаҳр низ дар Авесто оварда шудааст), ки он вақт маркази илму ирфон ба ҳисоб мерафт дар оилаи Косиб чашм ба дунёи ҳасти кушод, ки бо мурури замон ва гузашти айём ҳамчун симои беназир дар соҳаҳои гуногуни илм махсусан кимиё, тиб, фалсафа ва риёзиёт шинохта шуд. Даврони кӯдакӣ ва ҷавонии худро ӯ дар оғуши зодгоҳаш мегузаронад. Аз даврони кӯдакӣ ба илм майлу рағбати беандоза дошту дар навохтани асбобҳои мусиқӣ тавоно буд.

Муддате ба заргарӣ ва сипас ба илми кимиё руй меоварад. Ҳангоми озмоиши маводҳои кимиёвӣ аз чашм осеб дида баъдан ба омӯзиши илми тиб мепардозад. Ба ҳамин мазмун чунин ишоратест: “Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид”. Аз ин рӯ мегӯянд, пизишке ки Розӣ ҷиҳати дармон ба ӯ муроҷиа карда буд, панҷсад динор талаб кард ва Розӣ ночор онро таҳия ва пардохт ва бо худ гуфт: “Кимиёи воқеӣ илми тиб аст, на он ки ту бад он машғулӣ”. Аз он замон ӯ ба омӯзиши илми тиб бештар пардохт.

Розӣ барои омӯзиши бештари илми тиб ба мадрасаҳои пешрафтаи он замон-Бағдод сафар кард ва дар бемористони Мӯътазидӣ халифаи Аббосӣ ба ҷойгоҳи нахусти пизишкӣ даст ёфт. Розӣ баъд аз марги Мӯътазидӣ дубора ба зодгоҳаш Рай баргашт ва то охири умраш ба мударизӣ ва табобати беморон пардохт.

Закариёи розӣ аз аввалин олимонест, ки кимиё ва тибро дар асосҳои таҷрибавӣ ва илмӣ такя додааст. Ӯ зиёда аз 200 асар таълиф намудааст, ки бисёри онҳо ба илми кимиё, тиб ва наботот бахшида шудаанд. Инчунин Розӣ аввалин нафарест, ки кислотаи сулфат (шураи сӯзанда) ва спиртро (этанол) аз ҷиҳати кимиёвӣ ба таври возеҳ шинохта ва тасвир намудааст. Ӯ технологияи тозакунии моддаҳоро, аз ҷумла тавассути дистиллятсия ва сублиматсия инкишоф додааст. Аз машҳуртарин китобҳои Ӯ:

- “Ал-Ҳовӣ” (Комил дар тиб) – як энсиклопедияи бузурги тиббӣ аст, ки тамоми маълумотҳои тиббии замони худаш ва пешинагонро гирд оварда буд. Ин асар соли 1279 ба забони лотинӣ тарҷума ва дар соли 1486 нусхаи чопии он дастраси аврупоиён гардид. Аз ин рӯ ӯро дар аврупо бо номи “Abubater” ё “Razes” низ мешинохтанд. Ин китоб барои олами тиб ҳамчун дастури аввлиндараҷа маҳсуб меёфт.

- “Китоб-ул-Мансурӣ” (“Китобу-т-тиб ул-Мансурӣ”)– ба шоҳ Мансур бахшида шудааст ва дорои маълумоти муҳим дар бораи бемориҳо ва табобати онҳо мебошад.

- Аввалин тавсифи клиникии олудагии гулӯ “дифтерия” ва фарқи байни бемориҳои сироятии мисли сурхча ва гулузор низ ба ӯ мансуб аст.

- “Китоб-ул-асрор” – дар ин китоб бештар оид ба омӯзиши таркиби решаи наботот маълумот дода шудааст.

- “Китобу-л-сирил-асрор” - ин китоб дар тарҷумаи Ҳасаналии Шайбонӣ ба забони форсӣ (ҳаҷмаш 630 саҳифа) буда, аксари матни онро маълумоти кимиёӣ ташкил медиҳад.

Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзишҳои зиёди маъданҳо роҳҳои омӯзиши омехтаҳҳои тиллодорро ба воситаи зарфҳо ва таҷҳизотҳои гуногуни кимиёӣ дар озмоишгоҳ низ шарҳ додааст.

Закариёи Розӣ дар муқаддимаи “Китоб-ул-асрор” дар хусуси асрори пинҳон кардаи файласуфони гузашта: Оғосозимус Ҳирмиз, Аристотелис, Холид ибни Язид ва Ҷобир ибни Ҳайён маълумоти кофӣ додааст, ки моҳияти он маълумотҳо ба дониста гирифтани се маърифат вобаста аст.

1. Маърифати ақоқир, яъне дар бораи адвия;

2. Маърифати олот;

3. Маърифати таҷриба.

Дар навбати худ Закариёи Розӣ маърифати ақоқирро ба се навъ тақсим кардааст:

1. Минералӣ - яъне хокӣ, маъданӣ, ки марбут ба гурӯҳи унсурҳои ғайриӯзвӣ мебошад.

2. Набототӣ;

3. Ҳайвонотӣ.

Навъи набототӣ ва ҳайвонотӣ марбути гурӯҳи ӯзвианд. Бар асоси тафаккури худ Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзиши маводҳои табиӣ онҳоро ба ду гурӯҳ тақсим кардааст, ки якеро арвоҳ ва дигареро аҷсод номидааст, ки маънои рӯҳ ва ҷисм ё ҷасадро дорад. Ин тарзи табақабандӣ ба он сабаб пайдо гаштааст, ки дар он замон ҷудосозӣ ба филизот ва ғайри филизот набуд. Бинобар ин Закариёи Розӣ ба сабаби нармӣ, ҷоришавӣ ва қобилияти табхир доштани баъзе мавод онҳоро арвоҳ ва маводи дигарро ба иллати ҷомид зудгудохтанашаванда-аҷсод номидааст.

Арвоҳ (ҷамъи рӯҳ), яъне маводи нарм ва табхиршаванда, ки чаҳоранд: Симоб (дар забони арабӣ зайбиқ), Навшодир (инчунин нӯшодир), Сулфур (дар забони арабӣ кибрит ва ба форсӣ бошад гӯгирд) ва Арсен (дар забони арабӣ зарниҳ).

Аҷсод (ҷамъи ҷасад), яъне маводи ҷомид ва ҷисмӣ, табхирнашаванда, ки инҳоянд:

Нуқра (рамзи кимиёӣ Аq, дар забони арабӣ физат, ё ин ки сим мегӯянд), тилло (рамзи кимиёӣ Аu, дар забони арабӣ заҳаб, зар мегӯянд), Сурб (рамзи кимиёӣ Pb дар забони арабӣ расос ва дар забони тоҷикӣ қӯрғошим мегӯянд), қалъагӣ (рамзи кимиёӣ Sb, дар забони арабӣ қасдир мегӯянд), оҳан (рамзи кимиёӣ Fe, ба арабӣ ҳадид мегӯянд) ва мис (рамзи кимиёӣ Сu, дар забони арабӣ нухос меӯянд).

Дар дунё то нимаи аввали асри XIX дар соҳаи кимиё танҳо таълимоти Розӣ истифода мешуд. То он замон дар кимиё моддаҳоро аз рӯи пайдоишашон ба се гурӯҳ: минералӣ, набототӣ ва ҳайвонотӣ ҷудо карда алоҳида-алоҳида меомӯхтанд.

Кашфиёт ва саҳми ӯ дар рушди илм беназир аст, аз ҷумла:

- Сохтани таҷҳизотҳои кимиёӣ ва тиббӣ;

- Гузаронидани таҷрибаҳо барои исботи илмӣ;

- Ҷудо кардани спирт аз шароб ва истифодаи он барои антисептик (гулӯзиндонак сулфаи кабуд, кузоз);

- Шиносоии бемориҳои сироятӣ ва тарзи паҳншавии онҳо;

- Таълимоти ахлоқӣ дар заминаи тиб, ки таъкид бар инсонгароӣ ва навозиши беморон мекард.

Табиатшинос, файласуф, риёзидон, табиби мушкилкушо, кимиёгари маъруф Закариёи Розӣ дар охири умри худ нобино ва дасташ аз кор монда дар байни соли 320 ҳиҷрии қамарӣ баробар ба 25 октябри соли 925 -и мелодӣ аз олами ҳасти чашм пӯшад.

Ҳабибуллоев Суҳайлӣ Субҳонқулович, ходими илмии озмоишгоҳи

“Геохимия ва химияи таҳлилӣ ” Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Ба ҳамагон маълум аст, ки рузҳои 8-10 октябри соли ҷорӣ дар Ватани азизамон ду ҳамоиши бузурги байналмиллалӣ «Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Русия» ва ҷаласаи шурои роҳбарони давлатҳои «Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил» баргузор мегардад.

Чорабиниҳои мазкур бо иштироки сарони кишварҳои узи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва роҳбарони давлатҳои Осиёи Маркази гузаронида мешавад, ки Чумҳурии Тоҷикистонро дар маркази тавваҷуҳҳи сиёсию дипломатии минтақа ва ҷаҳони муосир қарор медиҳанд.

Ҳамоиши Осиёи Марказӣ – Русия, ки шуруъ аз соли 2022 баргузор мегардад, имсол Тоҷикистон мизбонии онро бар уҳда дорад. Мақсади гузаронидани ҳамоиши мазкур таҳкими робитаҳои тиҷоративу иқтисодӣ, сармоягузорӣ ва гуманитарӣ, инчунин ба саъю кӯшишҳои муштарак баҳри таъмини субот ва амнияти минтақавӣ, рушди муколама ва таҳкими ҳамкории стратегӣ миёни кишварҳои минтақа ва Федератсияи Русия мебошад.

Бояд қайд намоем, ки дар давоми зиёда аз 30 соли барқароршавии муносибатҳои дипломатии кишварҳои Осиёи Марказӣ бо Русия, тавонистанд ба сатҳи баланди ҳамкориҳои дуҷониба дар бахшҳои сиёсӣ, тиҷоратию иқтисодӣ, фарҳангӣ, гуманитарӣ ва ғайра ноил шаванд ва ин ҳамкориҳо аз сатҳи зарурии ҳамкории кишварҳо дар чаҳорчубаи Созмони Милали Муттаҳид ва дигар ташкилоту созмонҳои байналмилалию минтақавӣ изҳори қаноатмандӣ карда шуд.

Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ин ташкилот ва созмони минтақавию байналхалқии калонтарин дар минтақаи пасошуравӣ ба ҳисоб меравад. Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил моҳи декабри соли 1991 бо мақсади мусоидат ба раванди ҳалли масъалаҳои муҳимтарин дар марҳилаи ташаккули давлатҳои мустақил ва ҳифзи робитаҳои таърихии кишварҳои аъзо таъсис дода шуд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон шуруъ аз таъсисёбии созмони мазкур маротибаи сеюм аст, ки раёсати ИДМ бар уҳда дорад (ин солҳои 2011, 2018 ва 2025). Аз рӯзҳои аввали узвият ба ин созмон Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдат миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мўҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша тарфдори густариши равандҳои ҳамгироӣ, пешгирии таҳдидҳо ба амнияти милливу минтақавӣ, рушди иқтисоду сармоягузорӣ, илму фарҳанг байни кишварҳои аъзо мебошад. Инчунин Тоҷикистон бо пешниҳоди як зумра ташаббусҳои муҳими худ дар самти мубориза бо терроризму экстремизм, гардиши ѓайриқонунии маводи мухаддир,таъмини амнияти сарҳадҳо, масоили об ва иқлим, рушди иқтисодӣ ва энергетика ва ҳамкорӣ дар соҳаи маориф ва фарҳанг дар маркази таваҷҷўҳи созмони мазкур мебошад.

Ҳамин тавр, гузаронидани чунин ҳамоишҳои сатҳи баланд барои Тоҷикистон имконияти муҳими сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Пеш аз ҳама, чунин чорабиниҳо ба таҳкими нуфузи байналмиллалии кишвар, баланд бардоштани нақши он дар раванди қабули қарорҳои минтақавӣ ва таъмини амнияту субот дар минтақа мусоидат мекунад. Инчунин, ин ҳамоишҳо шароити мусоид барои ҷалби сармоягузорӣ, тақвияти робитаҳои тиҷоратӣ ва муаррифии имкониятҳои Тоҷикистон дар арсаи байналмиллалӣ фароҳам меоранд. Дар баробари ин, онҳо ба рушди сайёҳӣ, инфрасохтор ва фарҳанг дар дохили кишвар низ такон мебахшад.

Бо назардошти ҳамаи ин омилҳо, баргузории чунин ҳамоишҳо ба манфиати рушди устувор ва мавқеи стратегӣ намудани Тоҷикистон дар минтақа хизмат мекунад.

Мудири шӯъбаи тарҳрезии математикии Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Сафарзода Э.Ҳ.

Аз 8 то 12 октябри соли ҷорӣ дар пойтахти Ватанамон шаҳри Душанбе се чорабинии сатҳи байналмилалӣ – сафари расмии президенти Федератсияи Русия В.В.Путин ба Тоҷикистон, Саммити «Осиёи Марказӣ – Русия» ва ҷаласаи Шурои сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид. Пас аз муваффақона анҷом ёфтани чорабиниҳои сатҳи дуҷониба ва бисёрҷонибаи байналмилалӣ ба хулосаҳои зерин омадан мумкин аст.

1. Тоҷикистон иттифоқчии боэътимоде аст, ки давлатҳои аъзои ИДМ онро хеле қадр мекунанд. Тоҷикон бо меҳмоннавозии хеш дар ҷаҳон ном баровардаанд ва аз меҳмонони олиқадр дар сатҳи шоиста пазироӣ менамоянд. Тасдиқи онро мо дар нишастҳои Созмони Милали Муттаҳид (оид ба терроризму экстремизм, обу иқлим, ҳифзи креосфера), Созмони ҳамкории Шанхай, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Машварат оид ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё ва ѓайра дар шаҳри Душанбе мебинем, ки дар чунин мизбонӣ таҷрибаи беҳтарин андўхта, сазовори эътимод ва эҳтироми баланди байналмилалӣ гардидааст.

2. Мизбонии чунин ҳамоишҳо барои Тоҷикистон на танҳо ифтихор, балки масъулияти бузург аст. Ин чорабиниҳо имкон медиҳанд, ки мамлакат дар сатҳи баланд тавони ташкилотӣ, фарҳанги дипломатӣ ва сиёсати мутавозини худро намоиш диҳад. Ба замми ин, Тоҷикистон дар раддабанди ҷаҳонӣ яке аз амнтарин давлатҳои ҷаҳон эътироф гардида, бо нуфузи худ дар арсаи байналмилалӣ, қобилияти ташкилӣ ва инфрасохтори муосири худ борҳо ҷаҳониёнро бовар кунонидааст, ки аз уҳдаи баргузории чорабиниҳои сатҳи минтақавӣ ва байналмилалӣ ба хубӣ баромада метавонад.

3. Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, ки пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ таъсис ёфт, дар тўли беш аз 30 сол ҳамчун фазои ҳамкории сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ хизмат карда, ҳамоно нақши яке аз платформаҳои муҳимми ҳамгироии давлатҳои пасошӯравиро иҷро мекунад. Бо доштани мавқеи фаъол дар арсаи байналмилалӣ, бо пешниҳоди ташаббусҳои муҳим дар самти мубориза бо терроризму экстремизм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва таъмини амнияти сарҳадҳои ҷанубии ин Иттиҳод, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сипари боэътимоди ИДМ дар таъмини амниятии он нақши фаъолеро бозида истодааст.

4. Аз Саммити «Осиёи Марказӣ – Русия» чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ бо ҳамкории наздик бо ҳамдигар ва бо шарики стратегие, чун Русия, бо захираҳои бойи табиӣ, инфрасохтори муосири рушдёфта ва роҳҳои транзитӣ метавонанд нақши пули пайвасткунандаро бозанд. Минтақаи Осиёи Марказӣ дорои иқтидори бузурги ҳамгироӣ ва суботи дохилӣ аст, ки бо роҳбарии давлатҳои масъул ва сиёсати хирадмандона метавонад ба шакли нави ҳамкории минтақавӣ табдил ёбад.

5. Ба имзо расидани 15 санади ҳуқуқӣ байни Тоҷикистон ва Русия аз динамикаи мусбати ҳамкориҳо дар соҳаҳои муҳим, аз ҷумла дар соҳаи иқтисод шаҳодат медиҳанд. Мутобиқи яке аз ин созишномаҳо дар кишвар як Парки саноатӣ сохта хоҳад шуд ва коргоҳи мошинсозии Душанбе ҳамчун базаи Парки саноатӣ интихоб гардидааст. Ҳадафи ин тарҳи муҳим рушди саноати сабук, дастгоҳсозӣ, таҷҳизоти тиббӣ, металлургия ва афзоиши қобили мулоҳизаи корхонаҳои саноатӣ ва густариши тиҷорати дуҷониба мебошад. Ин амр дар амалӣ гардидани ҳадафи саноатикунонии босуръати кишварамон саҳми босазое хоҳад дошт.

6. Анҷоми муваффақонаи чорабиниҳои байналмилалӣ дар ш.Душанбе аз як ҷониб натиҷаи мантиқии сиёсати «дарҳои боз» буда, аз ҷониби дигар идомаи хати машйи мутавозин ва созандаи мамлакат, далели возеҳи эътирофи байналмилалӣ ва афзоиши нақши Тоҷикистон дар муҳити геополитикии минтақа ба шумор меравад. Тоҷикистон бо сиёсати хирадмандонаи худ дар ин раванд нақши муҳими миёнаравӣ дорад. Бо назардошти мавқеи ҷуғрофии Тоҷикистон, ки дар маркази роҳҳои транзитии минтақа қарор дорад, сиёсати мутавозин ва диди стратегӣ, ки аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тарҳрезӣ шудааст, имкон медиҳад, ки Душанбе ҳамчун “пули логистикӣ” нақши муҳим бозида, ҳам бо Русия, ҳам бо Чин ва ҳам бо кишварҳои Ғарб робитаҳои мутавозин ва судмандро нигоҳ дорад.

7. Баргузории ҳамзамони се чорабинии бузург дар Душанбе рамзи ҳамоҳангсозии сиёсати минтақа бо ҳадафҳои стратегӣ мебошад. Ин падида нишон медиҳад, ки Тоҷикистон тавони онро дорад, ки на танҳо мизбони расмии чорабиниҳо бошад, балки ҳамчун майдони муколамаи воқеӣ ва ҳамбастагии сиёсӣ амал кунад. Маҳз чунин муҳит барои таҳкими дипломатияи бисёрҷониба ва рушди ҳамкории иқтисодии муосир хеле зарур аст.

8. Баргузории ин чорабиниҳо шароити мусоидро барои муаррифии иқтидори иқтисодии мамлакат ва ҷалби сармояи хориҷӣ дар бахшҳои энергетикаи «сабз» ва иқтисоди «сабз», транзит ва саноат фароҳам меорад. Дар доираи ин чорабиниҳо масъалаҳои калидӣ, аз амнияти энергетикӣ ва озуқаворӣ гирифта то ҳамкорӣ дар соҳаи нақлиёт, илм, технологияи муосир баррасӣ гардиданд, ки барои сулҳ, тараққиёт ва ҳамкорӣ нақши ҳалкунанда дорад.

Ҳамин тавр, метавон хулоса кард, ки нишастҳои сатҳи баланд дар Душанбе на танҳо рамзи обрӯ, балки имконияти воқеии таҳкими мавқеи дипломатӣ, афзоиши нуфуз ва пешниҳоди ташаббусҳои нави минтақавию байналмилалӣ мебошад. Ин гуна нишастҳо на танҳо ба таҳкими амният, иқтисод ва ҳамгироии фарҳангӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ мусоидат мекунанд, балки мавқеи Тоҷикистонро дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва ҷаҳон тақвият мебахшанд.

Саидумар Раҷабов – мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии

ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинов, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Шаҳри Душанбе рӯзи 10 октябр мизбони яке аз муҳимтарин рӯйдодҳои сиёсӣ дар фазои пасошӯравӣ гардид - ҷаласаи навбатии Шӯрои сарони давлатҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ). Ин нишаст таҳти раёсати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор шуда, дар он роҳбарони аксари кишварҳои узви ИДМ ширкат варзиданд.

Дар саммит сарони Русия, Қазоқистон, Қирғизистон, Узбекистон, Туркманистон, Беларус, Озарбойҷон ва Арманистон иштирок доштанд. Ҳамчунин Котиби генералии ИДМ Сергей Лебедев ва намояндагони сохторҳои ҳамкор ҳузур доштанд.

19 ҳуҷҷати муҳим - аз амният то энергетика

Дар натиҷаи ҷаласа 19 санади байнидавлатӣ ба имзо расид. Онҳо самтҳои гуногуни сиёсӣ, иқтисодӣ, амниятӣ ва иҷтимоиро фаро гирифтанд. Аз ҷумла:

Декларасия дар бораи амнияти энергетикӣ дар фазои ИДМ;

Консепсияи ҳамкории ҳарбию-техникӣ то соли 2030;

Барномаи ҳифзи марзҳои берунаи ИДМ барои солҳои 2026 - 2030;

Тамдиди ваколатҳои Сергей Лебедев ҳамчун Котиби генералии ИДМ;

Қарор дар бораи гузаштани раёсати ИДМ ба Туркманистон дар соли 2026.

Яке аз навовариҳои асосии ин нишаст - ташаббуси таъсиси формати нав бо номи “CIS Plus” (ИДМ Плюс) буд. Ин модел имкон медиҳад, ки созмонҳои байналмилалӣ ва кишварҳои берун аз ИДМ низ дар лоиҳаҳои муштарак ширкат варзанд. Дар ҳамин замина, ба Созмони Ҳамкории Шанхай (СҲШ) мақоми мушоҳидачӣ дар ИДМ дода шуд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии ифтитоҳии худ таъкид намуд, ки ИДМ бояд ба платформаи амалии ҳамкорӣ табдил ёбад:

«Имрӯз аз мо дар сатҳи ИДМ на танҳо ҳамкорӣ дар сухан, балки амалҳои мушаххас, барномаҳои муштарак ва масъулияти дастаҷамъӣ талаб мешавад.»

Роҳбари давлат афзуд, ки Тоҷикистон омода аст ташаббусҳои нави минтақавиро дар соҳаҳои амният, иқтисод ва обу энергетика роҳандозӣ намояд.

Президенти Русия Владимир Путин аз рушди тиҷорати байни кишварҳои ИДМ изҳори қаноатмандӣ кард. Ба гуфтаи ӯ, гардиши мол миёни давлатҳои узв дар соли гузашта беш аз 100 миллиард долларро ташкил додааст. Ӯ пешниҳод намуд, ки барои густариши ҳамкорӣ истифодаи асъори миллӣ ва низомҳои пардохтии мустақил афзоиш дода шавад.

Президенти Қазоқистон Қосим-Жомарт Токаев ИДМ-ро “ҷузъи муҳими суботи сиёсӣ дар фазои пасошӯравӣ” номид ва даъват намуд, ки созмон бояд ба «равандҳои муттаҳидкунанда, на ҷудокунанда» такя кунад.

Самтҳои муҳокимашуда

Амният:

Кишварҳо ба мубориза бар зидди терроризм, экстремизм, киберҷинояткорӣ ва гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир аҳамияти махсус доданд. Тоҷикистон пешниҳод кард, ки Маркази ҳамоҳангсозии амнияти марзӣ дар Душанбе таъсис дода шавад.

Иқтисод ва энергетика:

Пешниҳодҳо оид ба таъсиси системаи ягонаи пардохтӣ, рушди лоиҳаҳои энергетикии минтақавӣ ва беҳсозии шабакаҳои нақлиётӣ баён гардиданд.

Фарҳанг ва илм:

Барномаи «Соли фарҳанги ИДМ - 2026» қабул шуд, ки баргузории чорабиниҳои фарҳангиву илмиро дар шаҳрҳои кишварҳои узв пешбинӣ мекунад.

Дар давоми ду рӯз - 9 ва 10 октябри соли 2025 - пойтахти Тоҷикистон ду нишасти сатҳи олӣ мизбонӣ кард: Саммити “Осиёи Марказӣ - Русия” ва Саммити ИДМ.

Ин рӯйдодҳо мавқеи Душанберо ҳамчун маркази муколамаи минтақавӣ ва шарики боэътимоди дипломатии кишварҳои пасошӯравӣ тақвият бахшиданд.

Тибқи арзёбии таҳлилгарон, саммити Душанбе як марҳилаи навро дар фаъолияти ИДМ боз намуд. Созмон дар шароити мураккаби ҷаҳонӣ тавонист ваҳдат ва иродаи сиёсиро барои таҳкими ҳамкориҳо нишон диҳад.

«ИДМ бояд макони ҳамфикрӣ, эътимод ва эҳтироми мутақобил боқӣ монад. Танҳо дар асоси ин арзишҳо мо метавонем субот ва рушди устуворро таъмин намоем», таъкид кард Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хотимавии худ.

Бо анҷоми ин нишаст, Тоҷикистон собит намуд, ки на танҳо узви фаъол, балки меҳвари дипломатияи минтақавӣ ва маркази ҳамгироии нав дар фазои пасошӯравӣ мебошад.

Абдухолиқова Парвина Носировна н.и.т., ходими калони илмӣ

Институти химияи ба номи В.И.Никитини АМИТ

Истиқлоли давлатӣ ҳамчун арзиши олӣ ва таърихии ҳар як миллат, заминаи аслии ташаккули давлати миллӣ, таъмини суботи сиёсӣ ва рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ маҳсуб меёбад. Халқи тоҷик баъди ҳазорсолаҳои мубориза ва талошҳо 9-уми сентябри соли 1991 ба ин орзуи бузурги худ расид ва Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати мустақил вориди марҳилаи нави таърихӣ гардид ва дар харитаи сиёсии ҷаҳон арзи ҳастӣ кард. Аммо марҳилаи аввали истиқлол пур аз мушкилиҳо, аз ҷумла ҷанги шаҳрвандӣ ва бесуботии сиёсиву иқтисодӣ буд, ки тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеаро ба вартаи буҳрон кашид.

Дар чунин шароити вазнин, маҳз иродаи қавӣ, сиёсати оқилона ва меҳанпарастии фарзанди фарзонаи миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки кишварро аз вартаи нобудӣ наҷот дода, ба сӯи сулҳ, субот ва рушд раҳнамоӣ кард. Яке аз самтҳои муҳимми рушди иқтисодӣ ва стратегии кишвар дар ин давра соҳаи геология ва истифодаи захираҳои зеризаминӣ буд, ки бо сиёсати хирадмандонаи роҳбарияти давлат марҳила ба марҳила рушд кард.

Тоҷикистон кишвари дорои иқтидори назарраси захираҳои бойи табиӣ, хусусан захираҳои гуногуни канданиҳои фоиданок мебошад, ки дар рушди саноати истихроҷ, энергетика, металлургия ва дигар бахшҳои саноати мамлакат аҳаммияти калон дорад. Геология ҳамчун илми омӯзиши қабатҳои Замин ва кашфи захираҳои зеризаминӣ, барои пешрафти иқтисоди миллӣ ва амнияти энергетикиву саноатии кишвар нақши бузург дорад.

Дар даврони истиқлол, бахусус аз охири солҳои 1990-ум ва оғози солҳои 2000-ум, соҳаи геология ба марҳилаи нави рушд ворид гардид. Бо дастгирии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд маротиба Барномаҳои давлатии рушди соҳаи геология қабул ва татбиқ гардиданд; буҷаи соҳа афзоиш ёфт ва таҳқиқоти геологӣ дар минтақаҳои гуногуни кишвар, аз ҷумла дар Помир, ноҳияҳои кӯҳӣ ва ҷануби Тоҷикистон, фаъолона ба роҳ монда шуд; шумораи корхонаҳои таҳқиқотии геологӣ ва ширкати ватанию хориҷие, ки ба ҷустуҷӯ ва коркарди канданиҳои фоиданок машғуланд, зиёд шуд; кадрҳои соҳавӣ дар дохил ва хориҷи кишвар омода ва бозомӯзӣ шуданд; мақоми Тоҷикистон дар харитаи захираҳои стратегӣ дар Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон мустаҳкам шуд.

Дар натиҷа, то соли 2025 дар Тоҷикистон зиёда аз 600 кон ва 800 зуҳуроти маъданҳо, аз ҷумла тилло, нуқра, сурб, руҳ, висмут, сурма, симоб, қалъагӣ, волфрам, уран, ангишт, сангҳои қиматбаҳо, масолеҳи сохтмонӣ ва дигар канданиҳои фоиданок муайян ва ба қайд гирифта шудаанд.

Дар мамлакат дар даврони соҳибистиқлолӣ таъсис ёфтани Донишкадаи кӯҳӣ-металлургии Тоҷикистон, факултети геоэкология дар МД Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи Бобоҷон Ғафуров, ихтисосҳои нав дар базаи факултети геологияи Донишгоҳи миллӣ - амалиёти маркшейдерӣ, геология, ҷустуҷӯ ва иктишофи конҳои нафту газ, геофизика, иқтисод ва идора дар соҳаи саноати кӯҳӣ, пиряхшиносӣ, тахассусҳои геммолог, геоэколог, ихтисосҳои геологияи нафту газ ва гидрогеология дар Донишгоҳи давлатии Данғара, кафедраи илмҳои табиатшиносӣ дар Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев, таъсиси филиали Донишгоҳи давлатии Москва дар шаҳри Душанбе бо ихтисоси гидрогеология ва геологияи муҳандисӣ шаҳодати он аст, Ҳукумати мамлакат ба соҳаи геология ва саноати кӯҳӣ аҳамияти калон медиҳад.

Нақши Пешвои миллат дар рушди соҳаи геология бисёр бузург аст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои аввали роҳбарии худ ба рушди илму техника, бахусус илми геология ва истифодаи самараноки сарватҳои табиӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудаанд. Борҳо дар суханрониҳои худ таъкид намудаанд, ки канданиҳои фоиданоки Тоҷикистон сарвати миллатанд ва истифодаи оқилонаи онҳо метавонад заминаи мустаҳками рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар гардад. Аз ҷумла, дар яке аз суханрониҳои худ чунин қайд карда буданд: «Тоҷикистони мо - кишвари ганҷҳову табиати худодод ва биҳишти воқеии рўи Замин буда, табиати нотакрору боигариҳои зеризаминии он метавонанд чун омили мустаҳкам шудани имкониятҳои иқтисодӣ, тавоноии давлат ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум хизмат намоянд. Барои ин моро зарур аст, ки ин сарватҳои зеризаминиро самараноку оқилона истифода намоем.»

Таҳлилҳо ва натиҷаҳои сиёсати амалигардида шаҳодати онанд, ки Пешвои миллат ин соҳаро ҳамчун яке аз омилҳои муҳимми таъминкунандаи амнияти иқтисодӣ, энергетикӣ ва саноатии мамлакат арзёбӣ намуда, дар ин самт ташаббусҳои зеринро роҳандозӣ намуданд: ҷалби сармоягузорони хориҷӣ ва роҳандозии лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи геология ва саноати кӯҳӣ; ҳимояи манфиатҳои миллӣ дар шартномаҳои соҳаи маъдан; таҷдиди назар ва такмили қонунгузорӣ дар бахши истифодаи захираҳои табиӣ; инкишофи илму техника дар самти геология бо дастгирии пажӯҳишгоҳҳои илмӣ.

Хулоса, истиқлол барои Тоҷикистон дари имкониятҳои навро боз намуд. Дар ин замина, соҳаи геология ҳамчун яке аз сутунҳои муҳими иқтисоди миллӣ мавқеи калидӣ пайдо кард. Ин пешравиҳо бе сиёсати дурбинона ва талошҳои пайвастаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имконнопазир буданд.

Имрӯз Тоҷикистон дар радифи кишварҳое қарор дорад, ки дорои захираҳои ғании зеризаминӣ мебошад ва бо сиёсати дуруст метавонад онҳоро ба манфиати миллат ва наслҳои оянда истифода барад.

Соҳаи геология дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони соҳибистиқлолӣ зери таваҷҷуҳу раҳнамоии доимии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба як бахши калидии иқтисоди миллӣ табдил ёфтааст. Бо назардошти захираҳои ғании табиӣ, иқтидори баланди илмӣ ва сиёсати самараноки давлат, Тоҷикистон метавонад дар оянда ҳамчун яке аз марказҳои муҳимми геологии минтақа ва ҷаҳон мавқеи хоса пайдо намояд.

Истиқлол барои миллати тоҷик на танҳо рамзи озодӣ, балки имкони бузурги созандагӣ ва истифодаи самараноки сарватҳои табиӣ ба нафъи наслҳои имрӯз ва оянда мебошад. Таъмини рушди устувор ва муназзами соҳаи геология - кафолати амнияти иқтисодӣ ва суботи давлат аст.

Файзиев Фотеҳ - доктори илмҳои геология ва минералогия, мудири лабораторияи канданиҳои фоиданоки Институти геология,

сохтмонии ба заминҷунби тобовар ва сейсмологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (ИГСЗТС АМИТ)

Абдулов Шерзод - ходими калони илмии лабораторияи канданиҳои фоиданоки ИГСЗТС АМИТ

Бехатарии химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ (ХБРЯ) яке аз бахшҳои муҳими амнияти миллӣ ва байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Бо рушди илму техника, махсусан дар соҳаҳои саноат, энергетика ва илмҳои табиӣ, хатари истифодаи нодуруст ё садамаҳои вобаста ба маводҳои хатарнок афзоиш ёфтааст. Бинобар ин, ҳамкории байналмилалӣ барои таъмини амният дар ин соҳа аҳамияти хоса дорад. Аз ин рӯ, Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳамчун узви фаъоли Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ), барои таҳкими низоми ягонаи бехатарии ХБРЯ бо кишварҳои узви ИДМ ҳамкорӣ мекунад ва дар самти мазкур саҳми назаррас мегузорад.

Амнияти ХБРЯ маънои ҳифзи ҷомеа аз таҳдидҳои марбут ба моддаҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроиро дорад. Соҳаи мазкур на танҳо масъалаҳои ҳарбӣ, балки муҳити зист, тандурустӣ ва иқтисодиётро низ дар бар мегирад. Дар доираи ИДМ, ки пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ таъсис ёфтааст, давлатҳои узв барои ҳалли чунин мушкилот ҳамкорӣ мекунанд. Тоҷикистон аз соли 1991 узви ИДМ аст ва аз рӯзҳои аввали узвият дар ИДМ ба созишномаҳо ва механизмҳои ИДМ дар соҳаи амният ва мудофиа пайвастааст. Асоси ҳуқуқии ҳамкорӣ дар самти ХБРЯ аз як қатор ҳуҷҷатҳои муҳим иборат аст, аз ҷумла:

Созишномаи ҳамкорӣ байни кишварҳои ИДМ дар соҳаи бехатарии радиатсионӣ (1993);

Созишнома дар бораи ҳамкориҳо дар ҳолатҳои фавқулодаи табиӣ ва техногенӣ (1998);

Барномаи байнидавлатӣ оид ба таъмин ва таҳкими бехатарии радиатсионӣ ва ядроӣ дар ҳудуди ИДМ (аз соли 2010 то имрӯз);

Созишномаи ҳамкорӣ дар самти мубориза бо терроризми химиявӣ ва биологӣ дар доираи Маркази зиддитеррористии ИДМ.

Ин ҳуҷҷатҳо заминаи ҳуқуқӣ ва ташкилӣ барои ҳамоҳангсозии фаъолияти кишварҳо дар пешгирии хатарҳои ХБРЯ ро фароҳам меоранд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон, гарчанде ки кишвари дорои иқтидори ядроӣ нест, вале дар масъалаи амнияти химиявӣ, радиатсионӣ ва биологӣ фаъол аст. Дар қаламрави ҷумҳурӣ баъзе корхонаҳои саноатии давраи шӯравӣ мавҷуданд, ки бо маводҳои радиоактивӣ ва химиявӣ сару кор доштанд. Барои ҳамин Тоҷикистон як қатор барномаҳои муҳими безараргардонӣ, мониторинг ва назорат-ро бо дастгирии кишварҳои ИДМ ва созмонҳои байналмилалӣ амалӣ мекунад.

Тоҷикистон узви фаъоли Комиссияи байнидавлатӣ оид ба бехатарии радиатсионӣ ва ядроӣ, инчунин Маркази ҳамоҳангсозии ИДМ оид ба ҳолатҳои фавқулода мебошад. Дар доираи ИДМ, ҳамкории Тоҷикистон бо давлатҳои дигар, аз қабили Русия, Беларус, Қазоқистон, Арманистон ва Ӯзбекистон, дар самти мубодилаи таҷриба ва ҳамоҳангсозии сиёсатҳои амниятӣ сурат мегирад. Масалан, Тоҷикистон дар лоиҳаҳои муштараки ИДМ оид ба назорати моддаҳои ҳастаӣ ва пешгирии паҳншавии силоҳҳои қатли ом ширкат меварзад. Ҳамкории мазкур бо созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА), ҳамоҳанг аст.

Дар самти татбиқи амният ва бехатарии ХБРЯ як қатор лоиҳаҳои муштарак миёни Тоҷикистон ва кишварҳои ИДМ амалӣ шудаанд, аз ҷумла:

Лоиҳаи муштараки безараргардонии партовҳои радиоактивӣ дар вилояти Суғд бо иштироки мутахассисони Русия;

Машқҳои омӯзишӣ оид ба вокуниш ба ҳолатҳои фавқулодаи радиатсионӣ дар ҳамкорӣ бо Маркази федералии Русия оид ба ҳимояи аҳолӣ;

Ташкили шабакаи лабораторияҳои биологии минтақавӣ, ки таҳдидҳои биологиро муайян ва назорат мекунанд;

Барномаи омодагии кадрҳо дар муассисаҳои таълимии ИДМ барои мутахассисони соҳаи амнияти химиявӣ ва биологӣ.

Ин чорабиниҳо имконият медиҳанд, ки кишварҳои минтақа дар ҳолатҳои эҳтимолии хатарҳои ХБРЯ амалҳои ҳамоҳангшуда ва самаранок анҷом диҳанд.

Бо вуҷуди дастовардҳо, то ҳол як қатор масъалаҳо вуҷуд доранд, ки талаботи ҳамкории бештар доранд:

Норасоии таҷҳизоти муосири мониторинг ва ташхис дар баъзе кишварҳо;

Зарурати таҳкими низоми иттилоотӣ ва мубодилаи маълумот байни кишварҳои ИДМ дар ҳолатҳои фавқулода;

Муаллифон: Олимҷон Азизов - мудири шуъбаи менеҷемент, муносибатҳои

байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Ҳикматов Муҳабатшо – нозири калони шуъбаи менеҷемент, муносибатҳои

байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Аз аҳли адаби форс-тоҷик, ки осори бадеӣ ва илмиашон аз забони арабӣ холӣ бошад (хусусан дар асрҳои XII, XIII, XIV, XV), бароямон тасаввур кардан ғайри имкон аст. Дар қироати осори адабии Саноии Ғазнавӣ, Мавлоно Ҷалолиддин Балхии Румӣ, «Девон»-и Ҳофиз, асарҳои Саъдии Шерозӣ, Шайх Аттори Нишопурӣ аёну ноаён бо таркибу иборае, байту рубоие, қитъаи шеъре ё ғазали арабӣ рӯ ба рӯ меоем, ки идае барои чанд тан мутахассиси забондон аз нигоҳи маънӣ равшан шуда истад ҳам, барои бештари тоҷикон торику номафҳум буд ва имрӯз ҳам ин ҳолат равшантар ба мушоҳида мерасад. Дар ин иддао осори манзуму мансури Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ (1414-1492) низ барканор нест, ки дар мақола аз ин боб сухан меравад.

Абдураҳмони Ҷомӣ аз адибону мутафаккирони барҷастаи асри XV маҳсуб ёфта, вобаста ба тақозои давру замон сарфу наҳви забони арабиро хеле ва хеле хуб медонист. Тибқи маълумотҳо, ӯ ҳатто баъзе асарҳое дорад, ки ба забони арабӣ навиштаву таълиф гардида, ба таълими сарфу наҳви забони арабӣ бахшида шудааст. Мисоли ин гуфтаҳо рисолаи «Фавоиди Зиёия» мебошад, ки муаллиф онро барои забони арабиро ба фарзандаш Зиёуддин Юсуф таълим додан навишта будааст. Рисола соли 1432 навишта шуда, худи Ҷомӣ дар муқаддимаи асар сабаби таълифи онро интавр маънидод кардааст: «… ин китобест барои ҳалли мушкилоти «Қофия»-и алломаи машҳур – Ибни Ҳоҷиб. Ин китобро бо ҳамон роҳу равише чун риштаи марворид барои фарзандам Зиёуддин Юсуфалӣ шарҳ додам ва номи онро «Фавоиди Зиёия» ниҳодам.......» [1].

Аз шиносоӣ бо рисола маълум мешавад, ки Ҷомӣ, ки худ аз устодони номии замонаш буд, мебинад фарзандаш ва толибилмони дигар аз омӯхтани нозукиҳои граматикаи забони арабӣ ба мушкилиҳо рӯ ба рӯянд. Вай мақсад мегузорад, ки ин мушкилотро аз байн барад ва ин китобро менависад. Мусанниф дар он асосан масоили мушкилфаҳми «Қофия»-и Ибни Ҳоҷибро бо ашъори арабӣ шарҳу тавзеҳ додаст.

Бале, Абдураҳмони Ҷомӣ арабиро хеле хуб медонист. Дар ин бора Асомуддин Насриддинов – муҳаққиқи ҷомишиноси тоҷик навишта буд: «Вай (яъне, Ҷомӣ- З.С.) сарфу наҳви забони арабӣ, қавоиди шеър-аруз, санъати бадеия, қофия, илми калом, фиқҳ, тафсир, илми маонӣ, баён, иншои наср, китобат, маҳозирот, мусиқӣ, муаммо ва ҳоказоро ба хубӣ меомӯзад ва қобилияти фавқуллодаи худро нишон медиҳад» [2,9].

Устоди зиндаёд Аълохон Афсаҳзод, ки таҳиягари матн, муаллифи сарсухан ва шореҳи луғоту тавзеҳоти «Баҳористон»-и Абдураҳмони Ҷомӣ мебошад, дар муқаддимаи он забони арабидонии Ҷомиро ин тавр таъкид кардааст: «Панҷсад сол пеш аз ин, баҳори соли 1487, шоиру олими номдор Абдураҳмони Ҷомӣ (1414-1487), ки он вақт 73 сола буд, дар канори шаҳри Ҳирот, дар маҳаллаи Хиёбон ба фарзанди ягонаи даҳсолааш Зиёуддин Юсуф аз забони арабӣ ва қоидаҳои он дарс медод» [3,5].

Ин муҳаққиқи асили осори Ҷомӣ бар он аст, ки Мавлоно Ҷомӣ дар эҷоди «Ҳафт авранг»-и худ, бахусус дар навиштани маснавиҳои «Лайлӣ ва Маҷнун» ва «Юсуф ва Зулайхо» аз адабу фарҳанги арабҳо бебаҳра набудааст.

Арабидонии Малвоно Ҷомиро метавон дар тамоми осори ба мо меросмондаи ин адибу мутафаккир пайваста мушоҳида намоем, ҳатто дар осори манзуми форсӣ-тоҷикии ӯ. Муламмаънависи адиб ин манзараро бароямон боз ҳам равшантар менамояд. Муламмаотро устод Иброҳим Наққош ин тавр шарҳ додааст: «Муламмаот дар истилои адабиётшиносӣ абётест, ки бо ду забон назм шудааст» [4,134]. Ҷойи таъкид аст, ки муламмаот назмест хоси адабиёти форс-тоҷик буда, ба адабиёти турк низ бетаъсир набудааст. Муламмаънависӣ аз санъати бисёр мураккаб аст, зеро шоири муламмаъгӯй бояд забони ғайрро дар баробари забони модарии худ донад ва бо тамоми талаботи қавоиди манзуму мансури он бархурдор бошад. Вақте ба осори Абдураҳмони Ҷомӣ таваҷҷӯҳ меравад, мебинем, ки вай низ ба қатори шоирони муламмаъгӯйи адабиёти форс-тоҷик дохил аст, чунки агар ба офаридаҳои сеҳри қалами шоир нигоҳи амиқ равад, бо абёте дучор меоем, ки як мисраи он тоҷикӣ ва мисраи дуввумаш арабӣ мебошад. Сабаби надоштани шеъри мулламмаъи бархе аз шоиронро ин бешубҳа забони дигарро надонистан ё камтар донистанашон аст. Муламмаънависӣ асосан хоси адабиёти форситаборон буда тавре ишора рафт, пас ба адибони туркигӯй таъсир гузоштааст.

Мавлоно Ҷомӣ дар ин ҷода аз худ намунаҳои зиёдеро ба мерос мондааст, монанди:

Таҷаллар-рӯҳу мин каъсин, тусаффир-рӯҳа фақбалҳо,

Ки мебахшад сафои май, фурӯғи хилвати дилҳо.

Дар ин мисол маънии байти аввал таври зайл аст:

-Майи рахшанда аз ҷоме, кунад ҷон тоза, гир онро

Намунаи дигар аз ҳамин ғазал:

Анилнӣ ҷуръатан минҳо, ареҳнӣ соатан аннӣ,

Ки монд аз зулмати бистар, даруни парда мушкилҳо

Маънии мисраи аввал:

Бидеҳ як ҷуръае аз май, бубахшад соатам роҳат….

Ин ғазали Ҷомӣ то ба охир дар санъати муламмаъ офарида шудааст, ки мисраи аввал ба забони арабӣ буда, мисраи дуввуми ҳар байт ба забони модарии шоир, яъне забони ноби тоҷикӣ омадааст.

Муҳаққиқони зиёди адабиётшинос, ки номбар намуданашон ин ҷо аз имкон берун аст, ин санъати муламмаотро минбаъд бо таркиби «ширу шакар» низ ёд кардаанд.

Алишери Навоӣ, ки аз шогирдони Мавлоно Ҷомӣ буд, ҳатто муламмаоте ба забонҳои арабӣ-туркӣ менавиштааст. Мисол:

Ашрақат мин акси шамсил-каъси анвору-л-ҳудо

Ёр аксин майда кӯр, деб, жомдин чиқти садо

Ташналаб ӯмда Навоӣ, чун азал соқийсидан

«Ишрабу ё айюҳал-атшон» келур ҳардам нидо.

То Абдураҳмони Ҷомӣ ва Алишери Навоӣ муламмаъгӯӣ дар адабиёти мо роиҷ буда, ки намунаи беҳтарини онҳо дар ғазали аввали «Девон»-и Хоҷа Ҳофиз дучор меоем:

Ало ё айюуҳа-с-соқӣ, адир каъсан ва новилҳо,

Ки ишқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳо

инчунин ду мисраи охири ҳамин ғазал:

Ҳузуре гар ҳаме хоҳӣ аз ӯ ғоиб машав Ҳофиз,

Мато мо талқа ман таҳво даъи-д-дунё ва аҳмилҳо [5,1].

«Баҳористон», ки аз асарҳои машҳури Мавлоно Ҷомист, ки соли 1487 таълиф гардидааст, дар аксар сатрҳои ин асар метавонем ба вожаҳои арабию нақли шоирони араб, подшоҳу ҳокимон ва нависандагони араб дучор оем. Вай аз шоир Асмаъии араб (вафот 828), ки монанди Мушфиқӣ қаҳрамони ҳикояву латифаҳои зиёди арабӣ гаштааст, дар равзаи чаҳоруми «Баҳористон» «Дар васфи мевабахшии дарахтони боғистони ҷуду карам ва шукуфарезиашон ба базли динору дирам» ҳикоёте ҷой дода, намунае аз шеъри Асмаъиро иқтибос кардааст [3,56]. Ҳикояти доир ба Асмаъии шоири араб овардаи Мавлоно Ҷомӣ ин аст:

«Асмаъӣ гӯяд: Бо кариме ошноӣ доштам, ки ҳамвора ба таваққӯъи караму эҳсон ба дари хонаи вай мерафтам. Як бор ба дари хонаи вай расидам. Дарбоне шинонда буд. Маро манъ кард аз он ки бар вай дароям. Баъд аз он гуфт:

— Э, Асмаъӣ! Ин сабаби манъ кардани ман аз даромадан бар вай тангдастию нодорист, ки вайро пеш омадааст.

Ман ин байтро навиштам:

Изо кона-л-кариму лаҳу ҳиҷобун,

Фа мо фазлу-л-кариму ала-л-лаим

Тарҷума: (Чун сахӣ парданишин гардад,

Фазли ӯ ҳам ба лаъин бар гардад)

ва ба он дарбон додам, ки инро ба вай расон. Замоне барнаёмаду руқъаро овард. Бар пушти вай набишта, ки

Изо кона-л-кариму қалила мол,

Тастара би-л-ҳиҷоби ани-л-азим

Тарҷума: (Чун сахӣ камбизоат шудааст,

Худро ба пардаи бузург ниҳон намудааст)

ва ҳамроҳи руқъа суррае понсад динор дар вай. Бо худ гуфтам: «Ҳаргиз қиссае аз ин ғарибтар бар ман нагузаштааст. Инро тӯҳфаи маҷлиси Маъмун хоҳам сохт!» Пеши вай рафтам.

Гуфт:

-Аз куҷо мерасӣ, э Асмаъӣ?

Гуфтам:

Аз пеши каримтарин касе аз аҳёи араб.

Пурсид, ки кист? Гуфтам, ки марде, ки маро аз илму моли худ баҳравар сохтааст. Ва он руқъаву сурраро пеши вай бар замин ниҳодам. Чун сурраро дид, ранги вай баромаду гуфт:

-Ин муҳри хазонаи ман аст. Мехоҳам, ки он касро талаб дорам.

Гуфтам:

-Эй амиралмуъминин! Валлоҳ, шарм медорам, ки ба ҷиҳати баъзе гумоштагони ту хавфе ба хотири вай роҳ ёбад.

Маъмун яке аз хавоси худро гуфт, ки ҳамроҳи Асмаъӣ бирав. Чун он мард бибинӣ, бигӯй: амиралмуъминин туро металабад, бе он ки тафриқае ба хотири вай расад.

Чун он мард ҳозир омад, Маъмун ба вай гуфт:

-Ту он шахсе нестӣ, ки дирӯз пеши мо омадӣ ва изҳори фақру фоқа кардӣ, ин сурраро ба ту додем, то сарфи маоши худ кунӣ, ки ба як байт шеър, ки Асмаъӣ пеши ту фиристод, онро ба вай додӣ?

Гуфт:

-Валлоҳ, ки дар изҳори фақру фоқа, ки дӣ кардам, дурӯғ нагуфтам. Валекин нахостам, ки қосиди вайро боз гардонам, магар чунон ки амиралмӯъминин маро боз гардонида.

Пас бифармуд, то ҳазор динор ба вай доданд. Асмаъӣ гуфт:

-Э амиралмӯминин! Маро низ дар ин ато ба вай мулҳақ гардон!

Фармуд, то ҳазор вайро низ такмил карданд. Ва он мардро аз зумраи надимони худ гардонид:

Кафи соҳибкарам чун бедирам монд

Зи нодорӣ шумар, гар дар бибандад.

Вале дар бастани мудхил чунон аст,

Ки ҳамёни дирамро сар бибандад. »[3,56-57].

Инҷо Абдураҳмони Ҷомӣ перомуни қадру қимати шоири араб ва маънии волои шеъри ӯ сухан рондааст. Асмаъӣ, яке аз шоирони шинохтае буд, ки бо ҳикоёту латоифи баландмазмунаш мардуми ғайриараб низ ӯро мешинохтанд ва бо шуҳрат ва маънии баланди ашъораш аз қаҳрамонони ҳикоёти Мавлавӣ Ҷомӣ гардида будааст.

Дар «Нафаҳот ал-унс мин ҳазарот ал-қудс» -и Ҷомӣ, ки дар он зикри 618 сӯфии адибу шоир дарҷ гардидаасту бештарашон аз манотиқи арабнишини Бағдоду Шом, Ҳиҷозу Басра ва Яману Мисранд, пайдост, ки ӯ бо фарҳанги мардуми араб ошноии тамом доштааст. Мусаннифи «Нафаҳот ал-унс» на танҳо дар асари худ шаммае аз рӯзгору фаъолият офаридаи қалами онҳо ҳадс мезанад, ҳатто дар зарурат пораи ашъори арабии онҳоро ба сифати мисол иқтибос менамояд.

Масалан, Абӯҳомид ас-Сӯфӣ, ки кӯфиюласл буда, дар Шом ба ҳайси шайх вазифаи масъул дошт, шеър ҳам мегуфт, ки намунаҳои онро ба забони асли арабӣ дар «Нафаҳот ал-унс» дучор меоем. Намунае аз он:

Хайру дорин ҳалла фиҳо хайру арбоб ад-диёри

Ва қадиман ваффақа-л-Лоҳу хиёран лихиёри.[6, 56-57]

Тарҷума: (Беҳтарин хонае, ки беҳтарин асҳоби диёр фаро омадаанд,

Ва дар гузашта Худо хубонро бо хубон ба ҳам меоварад)

Ба монанди ин шоири суфимашраб зикри чандини дигар аз шоирони суфия дар ин китоб оварда шудааст. Мо метавонем бо дарназардошти зикри якояки ин шайхони бузург Абдураҳмони Ҷомиро аз арабдонони машҳур дониста бошем.

Аз гуфтаҳои боло бар меояд, ки Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ дар баробари донандаи асили забони модарии худ будан, аз забон ва адабиёти минтақаи Шарқи Наздик огоҳии тамом дошта, дар осори бадеӣ ва илмии худ аз захираи адабу фарҳанги арабҳо ба таври боиставу шоиста кор гирифтааст. Муламмаоти арабӣ-форсии Мавлоно Ҷомӣ равон, ширин ва намакин буда ба онҳое низ, ки забони арабиро ба таври зарурӣ намедонанд, фаҳмову гушнавоз аст. Ва ин далолат бар он мекунад, ки мавсуф бо осори гаронмояи худ ва забондонӣ барои таҳкими дӯстию равобити илмию адабии форситаборону арабҳо саҳми назаррасе гузоштааст.

Зиёев Субҳиддин Насриевич, - мудири шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои

                                                                                                      давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филология

Адабиёт

1. Ҷомӣ, Абдурраҳмон. Шарҳ ал-Ҷомӣ. Пешовар, Покистон, чопи сангӣ, 1917.

2. Насриддинов, Асомуддин. Ҷомӣ – шоир ва мутафаккири бузург.-Душанбе: Ирфон, 1964.-59с.

3. Ҷомӣ, Абдурраҳмон. Баҳористон. Таҳия ва муаллифи сарсухан ва шореҳи тавзеҳоту луғот Аълохон Афсаҳзод. – Душанбе: Адиб, 1987.-157с.

4. Ҳ.И. ал-Наққош. Муламмаоти Ҷомӣ // Ҷашнномаи Ҷомӣ: Душанбе: Ирфон, 1966.-150с.

5. Ҳофизи Шерозӣ.-Теҳрон: Ҳунар, 1388.-389с.