Ҷашни Сада яке аз идҳои дигари бостонии мардуми ориёитабор аст, ки дар радифи идҳои Наврӯз ва Меҳргон қарор дорад. Ин ид ҷашни мавсими сол буда, қабл аз Наврӯз таҷлил карда мешуд. Яъне, иди Сада пеш аз иди Наврӯз, баъди чиллаи зимистон фаро мерасад. Моҳияти ин ҷашн аз он иборат аст, ки баъд аз Шаби Ялдо, ки он аслан рӯзи таваллуди Меҳр (Митра) дар оини меҳрпарастӣ мебошад ва баъди ташаккули оини масеҳият онро ба рӯзи мавлуди Исои Масеҳтабдил доданд, дароз шудани рӯз ва гарм шудани ҳаво ба вуқуъ мепайвандад ва партавафшонии Хуршед ба Замин бештар мешавад. Дар қишри замин ҳодисаҳои пайвастагиҳои махсуси биологиву органикӣ рух медиҳанд, ки табиатро барои эҳё омода ва Заминро бордор месозанд.
Дар ин айём деҳқонон тибқи анъана бояд ба кандани наҳрҳову заҳбурҳо, тоза намудани ҷӯйборҳо, ба замин пошидани пору ва дигар корҳо машғул шаванд. Ғайр аз ин, Сада мисли дигар ҷашнҳои суннатии сол аз нигоҳи ниёгони мо ҷузъе аз ҳодисаву дигаргуниҳои воқеии кайҳонӣ мебошад, ки акси садои таҳвилу таҳаввул ва таъсири бевосиати ҳаракати ҷирмҳои мунири осмонӣ ба табиат нуфузи муассири худро гузошта метавонад.
Аммо дар хусуси пайдоииши Сада устураҳои зиёд ҷой доранд, ки мувофиқи яке аз онҳо Ҳушанг оташро кашф менамояд. Ин дар ҳоле сурат мегирад, ки Ҳушанг санге ба сӯи мор мепартояд ва санг бар санги дигаре бархӯрда, оташ падидор мегардад. Падид омадани оташро ҷашн гирифтанд ва онро Сада номиданд. Дар китоби “Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик” як қатор устураҳо дар хусуси пайдоиши иди Сада ба маврид зикр мешаванд, ки онҳо чунинанд:
-«Адади фарзандони Одам». Мегӯянд Каюмарс, яъне Одам, ки нахустин инсон буд, сад фарзанд дошт. Панҷоҳ нафари онҳо аз ҷинси зан ва панҷоҳ нафари дигар аз ҷинси мард. Замоне, ки онҳо ба балоғат расиданд, он рӯзро ҷашн гирифтанд;
-“Ба сад расидани фарзандони Машӣ ва Машёна ба сад мерасид”. Тибқи ишорати баъзе сарчашмаҳо ҷамъи фарзандони Машӣ ва Машёна ба сад мерасад онро ҷашн мегиранд ва Сада ном мениҳанд;
-“Шаби пирӯзии Фаридун бар Заҳҳок”, ки инро Берунӣ дар асарҳои худ “Ат-тафҳим” ва “Осор-ул - боқия” муфассалтар баён менамояд. Инчунин ин масоил дар “Наврӯзнома”-и Умари Хайём низ дарҷшудааст;
-вазири Заҳҳок ҳар рӯз бояд ду танро кӯшта, мағзашонро ба морони душҳои Заҳҳок медод, вале ӯ якеро наҷот мебахшид. Чун Фаридун бар Заҳҳок пирӯз шуд, теъдоди он озодшудагон ба сад расид, яъне наҷоти сад танро ҷашн мегиранд ва ҷашни Сада меноманд;
-садаро ёдбуди пирӯзии Таҳмосб ба Афросиёб низ медонанд;
-чун бо гузашта сад рӯз аз зимистони бузург, сармо ба поини аҷи худ мерасад ва баъд суст мешавад, ба шодии ин сустӣ ниёгони мо ҷашни Садаро барпо медоштанд.
-мегӯянд, ки аз ҷашни Сада то Наврӯз панҷоҳ рӯзу панҷоҳ шаб аст, дар пеш аст, ки маҷмӯан теъдоди он шабу рӯз сад мешавад. Ба ин сабаб ҷашни Садаро панҷоҳ рӯз то ба Наврӯз мондан ҷашн мегирифтанд.
-аз рӯзи Сада то рӯзи гирдоварии ғалла дар навоҳии ҷануби Эрон як сад рӯз фосила аст, ки ба ин сабаб ҷашнро Сада номидаанд.
Ҷашни Сада дар бисёре аз сарчашмаҳои таърихӣ, адабӣ ва бадеӣ зикр ёфтааст. Масалан “дар Авесто ҳарчанд аз Сада ёд намешавад, вале бахши махсусе ба номи “Хуршед-яшт” аст, ки аз мутолиаи он метавон бовар кард, ки Сада дар воқеъ ҷашни Хуршед аст ва онро бояд таҷлил намуд. Аз ҷумла дар “Авесто” омадааст: “ Ҳангоме ки Хуршед барояд, замини аҳураофарида пок шавад; оби дарё пок шавад; оби чашмасорон пок шавад; оби равон пок шавад; оби истода пок шавад; офариниши Аша Спандменуст –пок шавад”. Аммо бо вуҷуди ин суханҳо дар “Авесто” номи Сада ёд нашудааст. Бисёри донишмандон бар он назаранд, ки мардуми ниёгон Садаро бо афсуну ҷоду, сӯзондани ҳайвоноту парандагон дар гулхани оташ ҷашн мегирифтанд ва ба гуфти М. Баҳор аз сабаби он ки “Авесто” китоби динӣ аст ва дар он куштани ҳайвоноту парандагон ва афсуну ҷоду мамнуъ аст, аз ин хотир дар он аз Сада ёд нашудааст.
Ҳамчунин, Абурайҳонӣ Берунӣ дар асари дигари худ «Осор –ул-боқия» қайд менамояд, ки «Асосгузори сулолаи Зиёриён Мардовиҷ бини Зиёри Дайламӣ (928-935) мебошад, ки вай лашкаркаши бо маҳорати амир Асфор будааст, ки он дар музофоти Гургон ва Табаристону Қазвин ҳокимият дошт. Мардовиҷ пас аз ҳокимиятро ба даст даровардан, чун шоҳаншоҳони гузаштаи сарзаминаш ба тахти тиллоӣ нишаста, саркардагону наздиконашро барои ба сар гузоштани тоҷҳои симин даъват менамояд. Маҳз Мардовиҷ амр мекунад, ки дар Исфаҳон ҷашни Садаро бо тантана қайд намоянд».
Таҷлили ҷашни Сада ва пайдоиши он дар аҳди бостон дар осори адибони классики тоҷик низ хеле хуб тасвир ёфтааст. Аз ҷумла, Манучеҳри Домғонӣ дар яке аз қасидаҳояш аз Исфандиёру Каюмарс ёдгор мондани ҷашни Садаро низ ишора намудааст:
Ҷашни Сада, амиро, расми кибор бошад,
Ин ойини Каюмарсу Исфандиёр бошад.
З-он барфурӯз, ки имшаб андар ҳисор бошад,
Ӯро ҳисор, миро, чархи уқор бошад.
Шоири қасидасарои қарни XI Унсурӣ низ пайдоиши ҷашни Садаро ба аҳди Фаридуну Ҷамшед нисбат медиҳад. Ба гуфтаи ӯ гӯё шаби таҷлили ин ҷашн замини шаб ба мисли кӯҳи Тур аст:
Сада ҷашни мулуки номдор аст,
Аз Афредуну аз Ҷам ёдгор аст.
Замини ин шаб гӯё Кӯҳи Тур аст,
К-аз ӯ нури таҷаллӣ ошкор аст…
Дар сарчашмаҳои таърихӣ дар бобати пайдоиши ҷашни Сада фикру ақидаҳои гуногун аст. Яке пайдоиши ин ҷашнро ба замони Ҳушанг ва дигаре ба пирӯз гардидани Фаридун ба Заҳҳок ба қалам додаанд. Ховаршиноси машҳури даниягӣ Артур Кристенсен, Ҳошим Разӣ, Меҳрдод Баҳор ва дигарон пайдоши ва моҳияти Садаро дар асарҳои худ шарҳ доданд, ки баъзе онҳо сабаби пайдоши Садаро тақлид ба Хуршед (Офтоб) ва баъзеи дигар эҳтироми беандоза доштан ба оташ тасвир намудаанд. Ба андешаи Меҳрдод Баҳор Сада марбути зардуштиён нест, балки пеш аз онҳо пайдо шудааст, вале онҳо ҳоло Садаро таҷлил менамоянд. Пас муддате дини Зардуштӣ ҷашнҳои Меҳргон ва Наврӯзро мепазирад, вале иди Садаро, ки чун ҷодуӣ менигоштанд, вориди дин накарда буданд.
Бо пайдо шудани оташ ва муқаддас гардидани он мардуми пешин барои худ ҷашни Садаро интихоб карданд. Ин агар аз як тараф ифодагари рамзи ҷовидонии Хуршед ва муқаддас донистани оташ бошад, аз тарафи дигар ба зиндагии инсон ва робитаи ӯ бо табиат вобастагии ногусастанӣ дорад. Минбаъд, маҳз бо пайдо шудани «ҷашни оташ» ва ҳамчун рамзи Хуршед донистани он ҷашни Сада дар миёни мардум густариш ёфт. Маҳз ҷашни Сада барои эҳтиром гузоштан ба Хуршед ва оташу рӯшноӣ асос гузошт ва боиси он гардид, ки одамони қадим ба ин муқаддасот эътиқод пайдо намоянд ва онҳоро ситоиш созанд. Агар Хуршед бо нури
гармии худ ва фурӯзонии хеш ба зиндагии одамон гармӣ ворид карда бошад, пас, оташу рӯшноӣ барои мунаввар сохтани қалби онҳо ва идомаи зиндагиашон асос гузошта, баъдҳо онҳо ба ду ҷавҳари муқаддас табдил ёфтаанд, ки дар устураҳо ҷанбаи парастишӣ пайдо карда, аз ҷониби мӯъбадон ситоиш ва ниёиш ёфтаанд.
Хулоса, Сада ин ҷашни ихтироъ, ҳосилу кашфи оташ аст, ки ба шарофати он аҳли башар ба ҷои олоти чӯбину сангин асбобу олоти оҳанин ба даст овард ва барзгарон(кишоварзон) – и олам ҳосилро афзун гардондаанд. Сада омодагӣ ба кишту кори баҳорист. Дар ин ҳангом корҳои гуногуни кишоварзӣ: яхобмонии боғу токзорҳо, обшӯкунии хокҳои шӯр, тоза кардани заҳбуру заҳкашҳо, дарахтбурию шаклдарорӣ, нармкунии атрофи дарахтон, таъмиру омода намудани техникаи кишоварзӣ ба мавсим, мубориза бар зидди касалию ҳашаротҳо ва ғайра сурат мегирад.
Садаф Ҷангибекова корманди ИФСҲ АМИТ ба номи А Баҳоваддинов Шуъбаи фалсафа фарҳанг
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
