Дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ тоҷикҳо ва тоҷикистониҳо нақши фаъолу ҳалкунандае иҷро кардаанд. Тибқи маълумотҳои расмӣ дар майдонҳои ҷанг аз Тоҷикистон беш аз 260 ҳазор тоҷику тоҷикистонӣ иштирок намуда, зиёда аз 90 ҳазори эшон дар сангарҳо ҷон супурданд. Ҳамин рақам низ ҷолиби диққат аст, ки дар ин набарди воқеан бузург 54 нафар тоҷикписар сазовори унвони олии Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ гардида, 15 нафар соҳиби се дараҷаи ордени «Шараф» ва 58 ҳазор бо ордену нишонҳо мукофотонида шуданд. Дар байни ин мардони майдони корзори ҷангу ақибгоҳ хеле аз намояндагони адабиёт ва илму фарҳанг низ буданд, ки ба қавле қаламро ба шамшер табдил дода,  дар кори пуршарафи озодии Ватан аз сайфу қалам баробар истифода намуданд. Солҳои ҷанг давраи пурмаҳсултарини адабӣ дар таърихи адабиёти советии тоҷик ба шумор меравад. Дар тӯли ҷанг адибони тоҷик наздик ба 240 асари адабӣ эҷод ва беш аз 100 баёнияи радиоӣ пахш карда, 150 маротиба митинг ташкил доданд.

Нависандагони тоҷик аз нахустин рӯзҳои оғози ҷанг масъулияти бузургеро аз рӯи дастури ватандорӣ, халқпарварӣ, инсондӯстӣ ва, албатта, садоқат ба идеяҳои ҳизби коммунист, ба ӯҳда гирифтанд. Аз ҷумла, дар мактуби аҳли адаби тоҷик бо номи «Овози нависандагони Тоҷикистон», ки ба он устодон Лоҳутӣ, Айнӣ, Деҳотӣ, Турсунзода, Раҳимӣ, Юсуфӣ, Миршакар, Бобо Юнус, Ҷалол Икромӣ, Суҳайлӣ, Шанбезода, Обидӣ, Ҳаким Карим, Раҳим Ҷалил, Аминзода имзо гузоштаанд, чунин омадааст: «Мо, нависандагони Тоҷикистони сотсиалистӣ, …Тоҷикистони офтобрӯя, худамонро бо камоли садоқат ба ихтиёри Ватан ва Партияи Коммунистӣ аз ҳамин сония сафарбарӣ намудем, агар Ҳукумати Советӣ ва Партия барои мудофиа кардани ватани муқаддаси сотсиалистиамон ба мо фармон бидиҳад, тайёрем, ки қалами худро ба яроқ иваз намуда, собитқадамона ба майдони ҷанг равем. Мо, нависандагони советӣ, аз пештара ҳам устуворонатар бо қаламу шамшер кор мекунем, шуҳрати Ватани азиз ва Армияи Сурхи онро дар достонҳо ва сурудҳои худ тараннум намоем...».

Ба ҳамин тартиб як даста адибони тоҷик, монанди Ҳабиб Юсуфӣ (1916–1945), Ҳаким Карим (1905-1942), Абдушукур Пирмуҳаммадзода (1912-1942), Лутфулло Бузургзода(1909-1943), дар сангарҳои ҷанг ҳалок гардиданд. Гурӯҳи дигаре аз адибон ба монанди Сотим Улуғзода, Фотеҳ Ниёзӣ, Боқӣ Раҳимзода, Ҳабиб Аҳрорӣ, Ҳоҷӣ Содиқ, Аширмат Назаров, Обид Ҳамидӣ, В. Криллов, Эммануил Муллоқандов, Воҳид Асрорӣ, Раҷаб Амонов, Абдуҷаббор Қаҳҳорӣ, Мустафо Шарқӣ, Муҳиддин Фарҳат, Муҳаммадҷон Рабиев, Маҳмуд Тулқун, А. Усенко, Н. Лесной, ба хотири адои қарзи шаҳрвандӣ ва ҳисси ватандӯстӣ ихтиёрӣ ё бо кӯшишу ҷадали шахсӣ ба ба майдони ҷанг рафтанд. Дар ин солҳо як гурӯҳи дигар аз узви иттифоқ – Абдулғанӣ Мирзоев, Муҳаммадҷон Раҳимӣ, Тоҷӣ Усмон, К. Улуғзода, Қодир Наимӣ низ дар хизмати ҳарбӣ будаанд ва ё дар муассисоти ба ҷанг алоқаманд дар дохилу хориҷ ифои вазифа кардаанд.

Адибон ҳам бо яроқ ва ҳам бо қалам корнамоиҳои фарзандони далери тоҷикро, чи дар фронт ва чи ақибгоҳ, дар осорашон васфу ситоиш менамуданд. Мавзуи мудофиаи ватан мавзуи асосӣ дар адабиёти ин давра маҳсуб мешуд. Адибон тавассути қалам ва эҷоди асарҳои баландғоя ҷанговаронро ба корнамоӣ, ҷоннисорӣ даъват намуда, бад-ин тартиб дар тарғиби руҳияи ватандӯстии халқи советӣ саҳми шоиста мегузоштанд.       Мавзуи адабиёти тоҷик дар солҳои Ҷанги Бузуруги Ватанӣ аз тарафи муҳаққиқону адабиётшиносони тоҷик, аз ҷумла Б. Ғафуров, Ш. Ҳусейнзода, С.Ш.Табаров, С. Улуғзода, Ҷ. Шарифов, М. Шукуров, М. Раҷабӣ, А. Набавӣ, Ш. Ниёзӣ ва дар китоби “Очерки таърихи адабиёти советии тоҷик” ба таври муфассал мавриди таҳлилу арзёбӣ қарор гирифтааст. Маҳз дар ҳамин давра чи дар назму наср ва чи драматургия ва публитсистикаи тоҷик дигаргуниҳои тозае дар шаклу муҳтавои осор ба назар мерасад.

Адабиётшиносони тоҷик омадани устод Лоҳутӣ ва баъзе адибону олимон аз ҷумҳуриҳои шӯравӣ ба Тоҷикистонро омили такондиҳанда дар равнақи адабиёти тоҷик дар он солҳо арзёбӣ кардаанд.

Дар замони Ҷанги Бузурги Ватанӣ, дар муқоиса бо дигар анвои адабӣ пеш аз ҳама, назм инкишофи зиёд пайдо кард. Шоирон дар ашъори худ ба тасвири қаҳрамонии ҷанговарон пардохта, азму иродаи қавии онҳоро баҳри ғалаба дар осорашон нишон медоданд. Ашъори маршӣ, инқилобӣ ва ватанпарваронаи онҳо қалби сарбозонро дар ҷабҳаҳои ҷанг ба хурӯш оварда, бовари онҳоро ба ғалаба бештар мекард. Дар замони ҷанг устод Лоҳутӣ сарбозонро ин гуна руҳбаланд мекард:

Ҷангҳои болшевикӣ андар ин майдон кунем,

Даст агар аз тан бияфтад, ҷанг бо дандон кунем.

Бо шуруи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар радифи мавзуи интернатсионалӣ, ки аз мавзуҳои меҳварии адабиёти советӣ маҳсуб меёфт акнун бо тақозову зарурати замон мавзуъ ва арзишҳои миллӣ дар адабиёт роиҷ гардид. Адибон барои баланд бардоштани руҳи ватандӯстонаи сарбозон дар фронт дар осори худ аз қиссаву ривоят ва устураву қаҳрамонҳои таърихии халқи худ истифода мекарданд. Маҳз дар ҳамин давра шиори “Барои адабиёти шаклан миллӣ ва мазмунан сотсиалистӣ” амалан татбиқ мегагардад.

Нуктаи ҷолиби диққат ҳамин аст, ки дар ҳамин даврони сарнавиштсоз Иттифоқи нависандагон ҳамроҳ бо Филиали тоҷикистонии Академияи Илмҳои СССР нақшаву чорабиниҳои зиёдеро амалӣ намуд, ки барои пешрафти афкори  адабӣ мусоидат карданд. Аз ҷумла, яке аз ташаббускорони танзим ва таълифи китоби пурарзиши «Намунаҳои адабиёти тоҷик» (1940) Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон будааст. Ҳамин тавр, дар пажуҳиш ва омӯзиши мероси гузашта аз сахтгириҳои ифротӣ ва мафкуравии пешина камтар ба кор гирифта мешуд. Ин буд, ки дар охири солҳои 30-ум тадқиқи ҳаёт ва эҷодиёти намояндагони адабиёти гузашта ҷон гирифт, асарҳои илмии устод Айнӣ оид ба Ибни Сино (1939), Фирдавсӣ (1940, таҳрири нави рисола), Шайх Саъдӣ (1940), Устод Рӯдакӣ (1940), ва дигарон ба табъ расиданд. Рӯзномаи «Тоҷикистони сурх» дар ин мавзӯъ сармақолае чоп карда, суханони Молотовро шаҳодат овардааст, ки гуфта буд: «Характери чуқури револютсионии ин маданияти нав инкор кардани муваффақиятҳои маданияти куҳнаро намефаҳмонад. Баръакс, тамоми муваффақиятҳои ҳақиқии маданияти халқҳо, онҳо ҳар қадар ба гузаштаи дур оид бошанд ҳам, дар давлати сотсиалистӣ қадри баланд доранд ва онҳо имрӯз дар пеши назари ҳамаи халқҳои Союзи Советӣ бо дурахшонии ҳақиқии идеявии худ зинда шуда, ба по мехезанд. Болшевикҳо на аз он одамонеанд, ки бо халқи худ хешӣ доштани худро фаромӯш карда бошанд».

Аммо вижагии боризи ашъори давраи ҷангии шоирони тоҷик ин буд, ки онҳо бори аввал фурсат пайдо карданд, ки барои тарғибу ташвиқи сарбозони Шӯравӣ дар ҷабҳаҳои ҷанг ва ҳамчунин руҳбаланд кардани мардум дар ақибгоҳ аз қаҳрамонони миллии худ истифода кунанд. Ин падида дар ҳақиқат барои ҳифзи ҳувият ва вижагиҳои адабиёти миллӣ кумаки зиёд кард. Ба қавли Кет Ҳечинский “Ҷанг мавқеияти хуберо барои халқи осори ибтикорӣ ва бадеъ ба вуҷуд овард ва давлати советӣ ҳам, ки сахт дар садади ҷалби ҳимояти омма буд, ба нависандагони тоҷик ва дигар ақвоми Осиёи Марказӣ иҷоза дод, ки дар бораи қаҳрамонони миллии гузашта ҳам бинависанд”.

Дар замони Љанги Бузурги Ватанї, пеш аз њама, назм инкишофи зиёд пайдо кард. Шоирон дар ашъори худ ба тасвири ќањрамонии љанговарон пардохта, азму иродаи ќавии онњоро бањри ѓалаба дар осорашон нишон медоданд. Устод Айнї аз зумраи шоироне буд, ки дар шеърњояш ќањрамонию диловарии халќи советиро васф намуда, дар баланд бардоштани руњияи ватандўстонаи љанговарон сањм мегирифт. Хусусан, шеъри «Марши интиќом»-и ў, ки бо эњсоси баланд иншо шудааст, дар ин замина љолиби диќќат мебошад.

Абдусалом Дењотї дар маќолаи «Садриддин Айнї» чунин менависад: «Асарњои илмї-тадќиќотии Айнї дар бораи њаёт ва эљодиёти Фирдавсї, Рўдакї, Абўалї Сино, Саъдї, Навої, Бедил ва Восифї дар соњаи адабиётшиносии мо мавќеи муњимро ишѓол мекунанд. Аз ќалами ў танњо дар солњои Љанги Бузурги Ватанї, ѓайр аз як ќатор шеър ва очеркњо, «Исёни Муќаннаъ», «Темурмалик» барин ду асари адабї-таърихии муњим ба вуљуд омаданд. Хеле характернок аст, ки Айнии куњансол дар солњои Љанги Бузурги Ватанї боз як бори дигар (чунонки дар соли 1918 баромада буд) бо «Суруди интиќом» ба майдон баромада, инсониятро ба несту нобуд кардани душмани ашаддї-фашистони одамхўр, даъват намуд.

Эй љањони башар,

         Эй гурўњи аном!

Аз фашистони шар

         интиќом! Интиќом!”^[1]

Насри бадеї низ дар замони Љанги Бузурги Ватанї, дар баробари назм, бо њаводиси замон њамовоз гардид. Хусусан жанрњои хурд, аз љумла очерк, њикоя, фелетон, новелла, маќолањои публитсистї, наќши муњим ва њалкунанда пайдо намуданд. Аммо дар ин давра бештар очерк ва публитсистика тараќќї мекунад. Нависандагон дар очеркњояшон њам дар бораи ќањрамонони гузаштаи миллат ва њам замони љанг асар менавиштанд. Ба њарфи дигар, њам очеркњои таърихї, њам очеркњо дар бораи ќањрамонони майдони љанг баробар инкишоф меёфт… «Исёни Муќаннаъ» ва «Ќањрамони халќи тољик Темрумалик» аз очеркњои муњимми замони љанг мањсуб мешаванд. Устод Айнї дар онњо аз муборизаи ќањрамононаи халќи тољик дар замони гузашта бар зидди аљнабиён наќл менамояд.

Адибони тоҷик дар ин асарњояш халќи советиро ба дифои ватан, љасорату мардонагї, ситондани интиќом аз душман фаро хонда, бовариро ба ѓалаба дар дили эшон меафзуданд.

Бо таваҷҷуҳ ба гуфтаҳои боло метавон муҳимтарин хусусияти адабиёти давраи Ҷанги Бузурги Ватаниро ин гуна хулоса кард:

1) Ташаккули таърихнигорӣ ва дидгоҳи таърихӣ дар осори бадеӣ.

Ин мавзуъ бо ташаббус ва исрору таъкиди Бобоҷон Ғафуров дар рӯзҳои аввали ҷанг барои тасвир намудан ва зинда кардани ному образи фарзандони қаҳрамони халқи тоҷик дар миёни адибон ба миён гузошта мешавад. Устод Сотим Улуғзода дар суҳбат бо адабиётшинос Л.Н.Демидчик дар ин хусус нақл кардааст, ки руҷуи ӯ ба мавзуҳои таърихӣ ба давраи хизматаш дар солҳои ҷанг сахт вобаста мебошад.

2) Ривоҷи назми эпикӣ бо навъу шаклҳои гуногун;

3) Ривоҷи асарҳои драмавӣ (намоишӣ) ва истифодаи онҳо дар саҳнаи театр, кино ва опера...Муҳаққиқ Л.Н.Демидчик осори драмавии ин давраро “аз саҳифаҳои дурахшонтарини таърихи драматургияи тоҷик” донистааст.

4) Равнақи жанру навъҳои хурду фаврии ҳиссиётбарангез – мақола, очерк, ҳикоя, очеркҳои илмии мушаххас, лирикаи граждании публитсистӣ, даъватӣ, номаҳои манзум, суруду таронаҳои ҷангӣ, намоишномаҳо ва ғайра...

5) Истифодаи фаровон аз воситаҳои тасвири бадеӣ ва озодии бештар дар баёни фикр

6) Ривоҷи шакли тамсилӣ, афсонавӣ, асотирӣ ва фолклорӣ дар достон

Бештари мақолаву очеркҳои тамсилии устод Айнӣ ба монанди “Деви ҳафтсар”, “Чингизи асри ХХ”, “Хари бедум” ва достонҳои эпикии устод Лоҳутӣ аз ҷумла “Паҳлавони оштӣ” (1942), “Мардистон” (1942), “Ҳамсафарон” ва “Қишлоқи тиллоӣ”-и М. Миршакар, “Тоҳир ва Зуҳро”-и Мирзо Турсунзода, “Достони мулки саодат”-и Носирҷон Маъсумӣ дар равияи мазкур иншо шуда, образҳои асотирию афсонавӣ дар тасвири симои ҷанговарон ва қаҳрамонони давраи ҷанг истифода шудааст.

7) Адабиёт дар давраи ҷанг бештар рангу бӯи миллӣ касб мекунад.

Ҳатто китобҳои дарсӣ ва хрестоматияҳое, ки дар ин солҳо тавассути адабиётшиносон Холиқ Мирзозода, Абдулғанӣ Мирзоев ва Шарифҷон Ҳусейнзода барои синфҳои 5,6 ва 7 таълиф шудаанд бори аввал намунаҳои адабиёти форсии тоҷикӣ роҳ меёбад ва шиносоии хонандагон бо адабиёти пурғановати тоҷику форс дар мактабҳои миёна ва ҳатто мактабҳои олӣ аз ҳамин китобҳо оғоз ёфтааст.

Ба ҳамин тартиб ваҳдату якдилии халқҳои советӣ, созмондеҳии дурусти ҷанг ва эҷоди адабиёти пурэҳтироси ватандӯстона якҷо шуда пирӯзии халқи советӣ дар ин ҷанги нобаробарро таъмин кардааст. Хондани сатрҳои пуршӯру ғуруромез ва ифтихорофарини шоири шаҳиди тоҷик Ҳабиб Юсуфӣ намунаи барҷастаи шеъри ҳамосӣ ва ифодагари мазмуну муҳтавои эҷодиёти адибони тоҷик дар замони Ҷанги Бузурги Ватанӣ аст:

Вақти он аст, эй қалам!

                                 Буррандатар гардӣ зи теғ!

Вақти он аст, эй сухан!

                                  Ғуррандатар гардӣ зи барқ

То ба душман ҳамла орам,

                                              Решааш буррӣ зи бех,

То расӣ, манҳус анчарро кунӣ бешоху барг!

Як чаҳон ишқи Ватан дорад дили халқи азим,

То ватанро дӯст дорад, дӯст дорад то абад.

Сад ҷаҳон нафрат ҳам аз баҳри разилони фашизм,

То фашистонро кунад бо нафраташ гӯр оқибат!

Чун Ватан мардона дар ҷанг омадаст, имрӯз ман

Ин ватанро беш аз ҳарвақта дорам дӯсттар!

Чун ман ин сон байни майдон пурдилу фирӯзманд,

Дорадам имрӯз аз ҳаррӯза ёрам дӯсттар:

Он на ман бошам, амон бидҳад ба душман мушти ман,

Он на ман, к-ин дам фитам дар фикри кори дигаре.

«Он на ман бошам, ки рӯзи ҷанг бинӣ пушти ман,

Он манам, к-андар миёни хоку хун бинӣ саре».

Вақти он аст, эй қалам!

                                     Буррандатар гардӣ зи теғ!

Вақти он аст, эй сухан,

                                    Ғуррандатар гардӣ зи барқ!

То ба душман ҳамла орам, решааш буррӣ зи бех,

То расӣ, манҳус анчарро кунӣ бешоху барг!

Беҳрӯзи Забеҳулло,

номзади илми филолгия,

мудири шуъбаи адабиёти муосири

Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ