Наврӯзи соли равон (2025) тибқи ҳисобҳои астрономӣ санаи 20 март соати 14:01:25 бо вақти Душанбе фаро мерасад. Одатан маркази қурси Офтоб дар ин лаҳзаи вақт аз нимкураи ҷанубии осмон ба нимкураи шимолӣ гузариш мекунад. Нуқтаи бурриши масири Офтоб (эклиптика) ва хати истивои осмон (экватор)-ро нуқтаи эътидоли баҳорӣ ё баробаршавии шабу рӯз меноманд. Ин лаҳза дар нимкураи шимолӣ ба оғози фасли баҳор ва дар никураи ҷанубӣ ба фарорасии фасли тирамоҳ гувоҳи медиҳад.
Тоҷикон Наврӯзро аз замонҳои қадим бо як шукӯҳу шаҳомати хос ҷашн мегирифтанд. Наврӯз ҷашни баробаршавии шабу рӯз, эҳёи табиат, оғози корҳои кишоварзӣ, боғдорӣ ва накӯкорию эҳсонкорӣ мебошад. Худ калимаи Наврӯз ба маънои “рӯзи нав” буда, дар оғози баҳор ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашни оламафрӯз рамзи оғози соли нав аз рӯи тақвими офтобӣ буда, таҳаммулпазирӣ, ҳамоҳангӣ бо табиат ва идомаи анъана ва наслҳоро ифода мекунад.
Наврӯз ё баробаршавии шабу рӯз (нуқтаи эътидоли боҳорӣ) ҳамасола 20 – 22 март фаро мерасад, ки ин тафовут ба далели таъсири ҷозиба дар гардиши Замин аз ҷониби дигар сайёраҳо ба амал меояд. Инчунин бинобар сабаби бутун набудани миқдори шабонарӯзҳо дар давоми сол (365.2422 шабонарӯз), шабонарӯзи миёна (365 ё 366 шабонарӯз) истифода бурда мешавад ва вақти фарорасии Наврӯз, ки ба нуқтаи эътидоли баҳорӣ алоқаманд аст, тағйир ёфта меистад. Офтоб дар яке аз ду нуқтаи буриши ҳамвориҳои экватори осмон ва эклиптика воқеъ гардида, аз нимкураи ҷанубии осмон ба нимкураи шимолӣ мегузарад. Дар ин рӯз дарозии шабу рӯз баробар мешавад. Дар давоми сол Офтоб дар осмони ситоразор аз рӯи бурҷҳое, ки қад – қади эклиптика ҷой гирифтааст пайиҳам ҳаракат мекунад. Аз 88 бурҷҳои осмони ситоразор 12-тошон таърихан хоса мебошанд, ки онҳоро бурҷҳои зодиакӣ меноманд. Вале як чизро бояд қайд намуд, ки бархилофи тасаввуроти қадима, махсусан тасаввуроти астрологие, ки то ҳоло мавҷуд аст, Офтоб ҳангоми ҳаракати зоҳирии солонааш на аз рӯи 12 бурҷ, балки аз рӯи 13 бурҷ мегузарад, аммо гузариши Офтоб аз бурҷи Морафсо дар осори гузаштагонамон ба назар гирифта намешавад. Инчунин, муддати гузариши Офтоб дар ҳар бурҷ баробар набуда, вобаста ба андозаи бурҷ аз 7 рӯз (дар бурҷи Ақраб) то 45 рӯз (дар бурҷи Сунбула) сурат мегирад. Мувофиқи тасаввуротҳои муосир таҳвилёбии Офтоб аз нимкураи ҷанубӣ ба нимкураи шимолӣ дар бурҷи Ҳут мувофиқ меояд. Бинобар сабаби ҳаракати тақдимӣ, ки аз ҳисоби претсесияи Замин ба амал меояд, нуқтаҳои эътидолӣ дар пасманзари осмони ситоразор ҳамасола ба андозаи 50.3" ҳаракат намуда, дар давоми 25771.6 сол як даври пурра мекунад. Ин ба он маъност, ки дар ҳар соли ситорагӣ фарорасии Наврӯз нисбат ба соли пешина тақрибан 20 дақиқаю 24 сония барвақттар ба амал меояд.
Ҳаракати Замин дар атрофи Офтоб аз рӯи мадори элипс (байзашакл) мебошад, ки ин сабаби номунтазамии ҳаракати он ё ҳаракати номунтазамии Офтоб дар осмони ситоразор мебошад. Бо ин сабаб давомнокии ҳақиқии шаборӯзи офтобӣ тағйиёбанда аст. Ними роҳи солонаро Замин ҳангоми ба Офтоб наздик шудан (аз нуқтаи эътидоли тирамоҳӣ то ба нуқтаи эътидоли баҳорӣ) дар давоми 179 шабонарӯз ва ними роҳи дури аз Офтобро (аз нуқтаи эътидоли баҳорӣ то ба нуқтаи эътидоли тирамоҳӣ) дар давоми 186 шабонарӯз тай менамояд. Зеро ҳангоми Замин ба масофаи наздиктарин ба Офтоб ҷойгир шудан ҳаракати он нисбатан тезтар гардида, миқдори шабонарӯзҳо дар ин муддат кам ба мушоҳида мерасад, инчунин дар масофаи дуртарин аз Офтоб бошад, ҳаракати Замин аз ҳолати аввала нисбатан сустар мегардад ва миқдори шабонарӯзҳо зиёд мешавад. Ба ин мисол шуда метавонад, 23 декабр нисбат ба 16 сентиябр 51 сония дарозтар аст.
Инсон аз замонҳои қадим барои корҳояшон дар зиндагӣ ба вақти муайян ниёз доштанд ва асоси муайян кардани вақт ин ивазшавии шабу рӯз, ивазшавии фазаҳои моҳ дар осмон ва ивазшавии мавқеи Офтоб дар осмони ситоразор дар муддати сол буд. Аз ин рӯ зарурати омода намудани тақвимҳо пеш омад ва тақвими аввалине, ки сохта шуд, ин тақвими қамарӣ буд, зеро ягона ҷирми осмоние, ки зуд-зуд фаза (шакл)-и худро иваз менамояд ин Моҳ аст. Моҳ дар муддати 29.53 шабонарӯз он мавқеи худро аз як фаза ба фазаи нав ё аз як моҳ ба моҳи нав табдил медиҳад. Тақвими дигар, ки аз рӯи ҳаракати Офтоб вобастагӣ дорад, ин тақвими шамсӣ аст. Ин аз рӯи ҳаракати зоҳирии солонаи Офтоб дар осмони ситоразор мебошад. Тақвимҳое, ки мавриди истифода қарор доранд, инҳо тақвимҳои шамсӣ, қамарӣ ва шамсӣ-қамарӣ мебошанд. Дар Тоҷикистони тақвимҳои шамсӣ ва қамарӣ мустақиман мавриди истифода қарор доранд.
Тақвимҳои нисбатан саҳеҳтар мавриди амал қарор гирифт, бахусус тақвими юлиалӣ ва тақвими григорианӣ мебошад. Дар асл тақвими григорианӣ такмили тақвими юлиалиро медиҳад, ки пас аз оне, ки дар тақвими юлианӣ иштибоҳе ба мушоҳида расид ба ислоҳи он пардохтанд. Шабонарӯзи ҳақиқии офтобӣ, ки ба 365.2422 шабонарӯз баробар аст, аз ин рӯ мо наметавонем аз шабонарӯзи ҳақиқии офтобӣ истифода барем ва мо шабонарӯзи миёнаи офтобиро мавриди истифода қарор медиҳем. Бо ин тартиб давомнокии шабонарӯзҳо дар давоми 4 сол, як маротиба сол ба 366 шабонарӯз ва се сол ба 365 шабонарӯз баробар мешавад. Тақвимҳои дигар ҳастанд, ки аз тақвимҳои григорианӣ саҳеҳтар, ин тақвими Умари Хайём аст, ки дар замони давлати Салҷуқиён дар дарбори Маликшоҳ омода карда буд ва онро тақвими Ҷалолӣ ҳам мегӯянд. Саҳеҳии он нисбат ба тақвими григорианӣ якуним маротиба буда, он дар давоми 4500 сол як шабонарӯз ба хатогӣ роҳ медиҳад. Ин тақвим аз даври 33 сола бо 8 соли кабиса (бо изофаи як шабонарӯз фарқ аз солҳои оддӣ) иборат аст. Тақвиме, ки айни замон мавриди истифода қарор додаем, ин тақвими григорианист ва хатогии он дар муддати 3300 сол як шабонарӯзро ташкил медиҳад.
Экватори осмонӣ нисбат ба эклиптика таҳти кунҷи 23 градс ва 26 дақиқаи кунҷи аст ва ин сабаб мегардад, ки дар Замин фаслҳои сол ба вуҷуд биёяд. Ҳангоми ба нуқтаҳои эътидолӣ, яъне ба нуқтаи буриши экваторӣ осмонӣ ва эклиптика расидани Офтоб дар ин ҳолат кунҷи байни эклиптика ва экватории осмонӣ ба нол градс баробар мешавад. Аз ин рӯ дар тамоми кураи Замин миқдори шабу рӯз баробар гардида, бошандагони рӯи Замин 12 соати шабӣ ва 12 соати рӯзро мушоҳида мекунанд. Он рӯзро Наврӯз меноманд. Баъд аз рӯзи Наврӯз миқдори соатҳои рӯз бар шаб ғалаба мекунад. Нуқтаи эътидоли баҳорӣ нуқтаи сарҳисоб аст, ки дар астрономия ҳамчун нуқтаи сарҳисоб ва эътидоли координатаҳо буда, аз ҳамин нуқта сар карда мавқеи ҷирмҳои осмони муайян карда мешавад. Офтоб ҳангоми ҳаракат аз рӯи эклиптика аз чор нуқтаи муҳим мегузарад. Нуқтаи эътидоли баҳорӣ (20-22 март), инқилоби тобистона (20-21 июн), эътидоли тирамоҳӣ (22-23 сентябр) ва инқилоби зимистона (21-22 декабр) мебошад.
Хуҷаназаров Ҳ.Ф., Пирова В.С. - таҳияи ходими калони илмӣ ва лаборанти калони Институти астрофизикаи АМИТ
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
