Модар яке аз арзишҳои аслӣ ва бунёдии башарият аст, ки дар таърих, фарҳанг, бовару эътиқодоти динӣ решаи амиқ дорад. Дар тамоми фарҳангҳо ва анъанаҳо модар рамзи ҳаёт, муҳофизат, ғамхорӣ ва қудрати рӯҳонӣ мебошад. Тасвири Модар дар таърихи инсоният ҳамеша ба сифати рамзи ҳаёти нав, манбаъи рушди ҷисмониву маънавӣ боқӣ мондааст. Дар тӯли ҳазорон сол, башарият тасвири Модарро муқаддас медошт, онро бо маънои рамзӣ, бо табиат, ҳосилдорӣ, замин ва кайҳон рабт медоданд. Модар ҳамчун яке аз симоҳои муҳими ҷамъиятӣ, таъсироти амиқ ба рушду ташаккули фарҳангҳои гуногуни дунё гузоштааст. Ин симо нишон медиҳанд, ки маънои модар танҳо ба як шахс ё гурӯҳ маҳдуд нашуда, балки он ба масъулият, дониш, таълим, меҳру муҳаббат ба ҷаҳон ва тамоми ҳаёт интиқол дода мешавад. Ҷойгоҳи модар дар тамоми боварҳо, урфу одот, оинҳо ва фарҳангҳо яксон нест, вале тамоми ҷомеаҳо ва фарҳангҳои гуногун модарро ҳамчун рамзи муҳаббат, фидокорӣ эътироф мекунанд.

Равоншиноси шветсариягӣ Карл Юнг бар он бовар буд, ки куҳанулгу ё намунаи аввалияи (архетип) Модар яке аз пурқудраттарин ва қадимтарин тасвирҳои тамаддуни башарӣ аст, ки таъсири амиқ ба ташаккул ёфтани шахсият ва ҷомеаи инсонӣ мегузорад. Вай дар асарҳояш таъкид мекунад, ки модарӣ бо ҳокимияти маҷозии асли зан, хирад, қудрати ҳаёт ва эҳё алоқаманд аст. Тасвири модар дар фарҳангҳои қадим ҳамчун яке аз рамзҳои муҳими эҷод ва ҳаёт буд, ки пайвастагии инсонро бо табиат ва ҷаҳон нишон медод. Дар давраи палеолит одамон ҳайкалчаҳои ба таври барҷаста ҷиҳатҳои таваллудпазирии занро тасвир мекарданд. Ин ёдгориҳо, ки бо номи «Венераҳои палеолитӣ» шинохта мешаванд, ки рамзи ҳосилдорӣ, идомаи насл ва муҳофизати ҳаётро ифрда мекарданд. Венераи Виллендорф, ки дар Австрия пайдо шудааст, яке аз намунаҳои машҳури ин ёдгориҳо мебошад ва ба таври ҷудогона эҳтироми умумиҷаҳонӣ нисбат ба занро нишон медиҳад. Ин ёдгориҳо як мисол барои нишон додани афзояндагӣ ва эҳтиром ба модар мебошанд, ки он замонҳо ба зиндагии инсонҳо таъсири амиқ доштанд.

Модар дар мифологияи халқҳои ҷаҳон

Дар тамоми тамаддунҳои қадимӣ, Олиҳаи Модар, ки қудрати офарандагӣ ва бузургии занро ифода мекарданд, мавҷуд буданд. Дар мифологияи шумерӣ Нинхурсаг олиҳаи замин ва ҳосилдорӣ ҳисобида мешуд. Дар Миср, Исидо ҳамчун модари бузург маъруф буд, ки на танҳо ҳаётро муҳофизат мекард, балки рамзи муҳаббати самимӣ ва вафодорӣ буд. Ба ғайр аз ин, дар Юнон, Геа ҳамчун аҷдоди ҳамаи мавҷудот ва модари замин, Деметра, ҳамчун муҳофизатгари кишоварзӣ ва ҳосилдорӣ, мавқеи калонро ишғол мекарданд. Дар анъана ва боварии мардуми форс, Аноҳита олиҳаи об ва ҳосилдорӣ буд, ки аз ҷониби ин халқ ба сифати муҳаёкунандаи обҳо ва манбаъҳои он эҳтиром ва ситоиш мешуд. Мокоша дар фарҳанги насрониҳо, ҳамчун олиҳаи замин ва сарнавишт, муҳофизатгари занон, хоҷагӣ ва таваллуд, муҳаббат ва эҳтиром пазиро буд. Ин олиҳаи Модар ҳамчун рамзи ҳаёту хушбахтӣ эътироф мешуд, ки таъсираш ба фарҳангҳои гуногун, ҳамчунин мавқеаш дар таърих ва фарҳанг муҳим арзёбӣ мегардад. Санъаткорони маъруфи Ренессанс, ба монанди Леонардо да Винчи ва Рафаэль, дар асарҳои худ тасвири модариро ҳамчун рамзи муҳаббат ва нигоҳубини ҳаёт таҷассум карданд.

Образи Модар дар адёнҳо

Шаке нест ки модар аз ҳар ҷиҳат мақоми арзишманд ва волоӣ дар ҳама динҳо дошта ва дорад ва ҳамагон бо назарияти эҳтиром ба ӯ менигаранд ва аз бузургӣ ва азамати ӯ ёд мекунад. Ҳар дин ва оине ки дар тӯли таърих омад, ба ин масъала таваҷҷӯҳ зоҳир кардааст ва мардумро ба хизмат ба модар даъват намудааст. Динҳо ва мазҳабҳои гуногуни дунё, гарчанде ки аксарияти мавридҳо бо ҳама ихтилоф доранд, аммо дар нисбат ба эҳтиром ба модар ва мақоми ӯ муттавозӣ ҳастанд. Дар Масеҳият, симои Модар аҳамияти махсуси худро пайдо карда, тавассути парастиши Модархудо – Марям ифода гардидааст. ПарастишиМарямдар оини православӣ ва католикӣ ҳанӯз ҳам як унсури муҳими фарҳанг ва тафсири мантиқии эътиқодоти масеҳӣ бо Модар ва кӯдаки ӯ Исои Масеҳ аст. Вақте ки Марям ҳамчун Модари Исои Масеҳ шинохта шуд, ин симои ӯ на танҳо як рамзи динӣ, балки якрамзи муҳаббат, истодагарӣ бо азобу уқубат ва эҳтиром ба ҳаётро низ ифода мекард. Исо (а) дар шукргузорӣ аз Худо, нисбати вафо ва меҳримодараш, ёдовар мешавад, мегӯяд: «Маро дар баробари модарам накукор қарор деҳ то лаҳзае ҳам аз эҳсоси меҳраш фориғ нашавам».

Дар оини Мусо (а) мақоми модар бас бузург ва аъзам аст ва фарзандон хидматгор ба модар ҳамнишинони биҳиштии паёмбарон шумурда мешаванд. Ҳазрати Мусо (а) ҳангоми мунҷоат бо Худо мехоҳад, ки ҳамнишини ӯро дар баҳишт барои ӯ муаррифӣ кунад то ӯро бишносад. Хатоб омад, эй Мусо, дар фалон ноҳия, кӯчаи фалон ва фалон мағоза бирав, касе ки дар он ҷо машғул ба кор аст ӯ рафиқи ту дар биҳишт хоҳад буд. Ҳазрати Мусо (а.с) ба ҳамон суроға рафт, дид ҷавоне аст кушодарӯ. Аз дур мушоҳида мекард,то бинад ӯ чӣ амалишойистае дорад. Аммо чизе фавқулодда аз ӯ мушоҳида накард. Шабгоҳон ки ҷавон маҳал кори хешро тарк мекард, Мусо бидуни он ки худашро муаррифӣ кунад, назди ҷавон омад ва аз ӯ хост то шаб мизбонаш бошад. Ҳазрати Мусо мехост бидонад, ки рамзи кори ӯ чист ва ӯчӣ ибодатҳородар халаватгоҳ анҷом медиҳад, то чунин дараҷа пайдо карда, ҳамнишини паёмбари Худо сазовор шудааст. Ҷавон ҳам таклифи ӯро қабул кард ва ба манзилаш даъват намуд. Ӯ ғизо омода менамояд ва пеш аз Мусо ба назди пирзане меравад, ки дасту пойаш фалаҷ шуда, қудрати ҳаракат ва ҷо хестанро надошт. Бо сабр ва ҳавас ғизоро луқма- луқма ба даҳонаш мемонд, баъдан дасту рӯяшро шуста, либосашро иваз кард ва дар ҷойгоҳаш мегузорад. Мусо дар ҳайрат афтод ва аз ин ҷавон мепурсад:

- Ин зан кист ва баъд аз он ки ба ӯ ғизо медодӣ, нигоҳе ба сӯи осмон андохта ва калимоте бар забон меовард, чӣ буд?

- Гуфт, ин зан модарам аст ва ҳар бор ки ба ӯ ғизо медиҳам ва ӯро сер мекунам дар бораи ман дуо мекунад ва мегӯяд: Худоё, ӯро ҳамнишини Мусо (с) дар биҳишт қарор диҳ. Мусо (с) ба ваҷд меояд ва ба ҷавон башорат медиҳад, ки ки дуои модар дар бораи ту мустаҷоб шуда...

Дар буддоия тасвири Тара, ҳамчун олиҳаи раҳмдилӣ, ки ба тамоми мавҷудоти зинда кӯмак мерасонад, ва хеле неруманд аст, шинохта шудааст. Тара барои будоиҳо рамзи умед, раҳмат ва муросо мебошад. Дар ҳиндуизм бошад, олиаҳои Модар ба мисли Парвати, Лакшми ва Дурга низ ҷанбаи муҳофизату муроқибат ва фаровониро ифода мекунанд. Онҳо низ модарро ҳамчун олиҳаи муқаддас мепарастанд, ки дар шаклҳои гуногун ҳамчун қувваи бузург ва раҳмат дар тарбияти фарзандон нақши муҳиме мебозад. Ҳар яке аз ин олиаҳо барои халқҳои гуногун рамзи қудрати бузурги модарона дар тамоми ҳолатҳо ва кӯмак ба рушду нумуи ҷамъият буданд.

Ҳуқуқҳое, ки Ислом барои модарон муайян кардааст, бисёр болотар аз ҳуқуқҳое мебошад, ки барои дигарон ҳатто падар қоил шудааст, зеро модар мураббии инсон ва дар ҳақиқат тарбияткунандаи ҷомеа аст ва ӯст, ки метавонад як фард ва ҷомеаро ба саодат расонад ё ба шоқават ва бадбахтӣ барад. Ривоятҳо ва қиссаҳои гуногуни таърихву фарҳангӣ ва ҳатто динӣ дар мавриди ҷойгоҳи волои модарон дар бовару эътиқоди адёну мазоҳиби гуногун оварда шудаанд, ки далолат ва таъкид ба эътирофу посдории эътирофи ҷойгоҳи онҳо менамоянд. Аҳодис ва қиссаҳои гуногуне дар мавриди мақоми Модар дар дини Ислом мавҷуданд, ки далолат ба бузургии ӯ менамоянд:

Шахс гуноҳкоре назди Паёмбар омад ва пушаймонӣ хешро ошкор сохт ва пурсид: чӣ роҳе дар пеш гирам, ки Худо аз гуноҳи ман гузашта бошад? Расули Худо пурсид: аз падару модари ту кадоме зинда аст? Ҷавоб дод: падар. Фармуд: бирав ва ба ӯ хизмат кун. Пас аз рафтани он шахсигуноҳкор, Паёмбари Худо (с) ба асҳоб фармуд: «Агар ин мард, модар дошт ва ба ӯ хизмат мекард, гуноҳҳояш ба суръат омурзида мешуданд». Ё дар ривояти дигар аз китоби “Сирати Расулулоҳ”, ки дар замони худи Пайғамбар омода гардидааст, мегуянд: Рӯзи дигар, шахсе ба Паёмбар (с) гуфт: "Эй Расулуллоҳ! Модарам пир шуд ва бо ман зиндагӣ мекунад. Ман ӯро бар шонаам менишонам, барои таъмини ниёзҳои ӯ бо ин тараф ва он тараф мебарам, ва ҳамаи эҳтиёҷоти ӯро бо маблағам таъмин мекунам. Ман бо дастам ӯро аз озор муҳофизат мекунам ва бо эҳтиром ва аҳсан бо ӯ рафтор мекунам. Оё ман заҳматҳои ӯро то ҳадде ҷуброн кардаам?" Паёмбар (с) фармуд: "Не, зеро шикамаш макони ту буд, синаҳояш манбаъе барои ғизо додани ту, қадамҳояш воситаи ҳаракати ту, дастонҳояш муҳофизатгари ту ва оғӯши ӯ гаҳвораат буд. Ӯ ин ҳама хизматҳоро бо ризоияти худаш барои ту анҷом медод ва орзу мекард, ки ту зинда мемонӣ, вале ту хизматҳоро барои ӯ пешниҳод мекунӣ, дар ҳоле ки интизор дорӣ, ки ӯ кай мемирад."

Ҳамин тавр, бояд гуфт, ки оинҳову эътиқодҳо ва боварҳо дар мавриди ҷойгоҳи Модар хеле гуногун ва ҷолиб ҳастанд. Гарчанде ки заминаи онҳо дар асоси қиссаву ривоятҳо ва аҳодис бунёд ёфтааст, аммо ҳақиқат онест, ки дар байни мардуми дунё Модар азизтарин вуҷуд аст. Зеро чуноне ки пештар ҳам овардем, ваҳй ва илҳоми мустақим Худо ба модари Мусо (с), изҳори эҳтиром ва некӯӣ ба модари Исо(с), баёни заҳматҳо ва ранҷҳои модар дар Қуръон ва ҳамчунин дастурҳои тамоми бузургони олам ба некии нисбат ба модар, ҳама шаҳодат медиҳанд, ки мақоми модар баландро доро аст. Имрӯз эҳтиром ба модарон бо таҷлили ҷашнҳо, ба монанди Рӯзи Модар, ки дар кишварҳои гуногун баргузор мешавад, идома дорад. Рӯзи Модар, ки дар таърихи тамоми кишварҳо як унсури муҳими фарҳангӣ мебошад, ҳамчун ишора хидматҳои модарон шуруъ аз нигоҳубини оила то пешбурди ҷамъият мебошад.

Хулоса симои Модар ҳамеша дар ибтидои таърих фарҳанг, дину оин ва боварҳо қарор дошт. Бидуни таваҷҷӯҳ ба замон ва тамаддун, модар рамзи ҳаёт, муҳаббат, муҳофизат ва офаринандагиро ифода мекард. Аз олиаҳои қадимӣ, чун Аноҳита, Исидо ва Геа то Макошаву Парватӣ ва тасвирҳои муосири модарӣ – ин куҳанулгу (архетип) бетағйир боқӣ мемонад, ки нақши муқаддас ва муҳимтарини занро дар таърихи башарият ёдоварӣ мекунад. Ин таърих ба мо нишон медиҳад, ки модарӣ на танҳо як вуҷуди биологӣ, балки як нишонаи бузурги офаринанда, василаи рушд ва аҳамияти маънавӣ дар тамоми давраҳои таърихи инсоният мебошад.

Гулҳаё Мадимарова, - ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои филология