Таърих гувоӽ аст, ки забонӽое, ки аз саҳнаи сиёсат дур мешаванд, қудрату тавонро аз даст дода, бемору заифу нотавон мегарданд ва оқибат муқовимату истодагариро дар баробари фишору тазйики забонҳои ҳоким аз даст дода, рӯ ба нестӣ меоранд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намудаанд: “Забон дар паҳно ва сояи давлат қувват ва неру мегирад ва давлат аст, ки барои рушду нумуи забон муҳити мусоиди зисту амал фароҳам меорад. Дар ӽама давру замонӽо миёни забону хат, давлат ва ӽувияти миллӣ пайванди мустақил вуҷуд доштааст.

Ҳар гоӽе ки ин пайванд мустаӽкам ва неруманд гардидааст, забон марӽилаи рушду такомулро дар паноӽи давлати муқтадир паймудааст ва ӽувияти миллӣ низ дар беӽтарин ваҷӽ ба зуӽур омадааст. Ва, баръакс, суст шудан ва ё аз байн рафтани пайванди мазкур боиси заъфу нотавонӣ ва ҳатто маҳву фанои забон ва ҳувияти миллӣ гардидааст»

Дороии асосии ӽар як қавму миллат забони ӯст. Ин аст, ки забонро рукни муӽимми давлатдорӣ ном мебаранд. Забон омили муҳими ташаккули миллат, баёнгари сарнавишт, мояи ифтихору сарфарозии соӽибзабонон мебошад. Таърихи ӽар халқу миллат дар забони ӯ таҷассум меёбад. Аз ин рӯ, тамоми миллату халқиятӽо ба забон эӽтироми шоиста доранд. Забон дар ӽаёти инсон нақши бисёр муӽим дошта, барои рушди маънавиёти ӯ хизмат менамояд.

Имрӯз дар бораи забони тоҷикӣ ва заминаҳои таърихии пайдоиши он фикрҳои гуногун пайдо шудаанд ва аз тарафи баъзеҳо фарзияҳо ва тахминҳои бебунёд ва ғайриилмӣ пешниҳод мегардад. Барои ҳамин пажуҳиши муфассал ва ҳамаҷонибаи таърихи этникӣ ва забонии тамаддун ва фарҳанги ориёӣ, таҳқиқи ҳамаҷонибаи этноними "тоҷик" барои устуворсозии босанад ва бодалели мавҷудияти миллати тоҷик дар вокуниш бо дасисаву дурӯғбофии душманон ва бадбинони мардуми тоҷик аҳаммияти ҳалкунанда касб мекунад. Аз тарафи дигар барои баланд бардоштани маърифати сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мардум ва ба ин васила таҳкими худшиносии миллӣ ва иртиқои ҳувияти миллии тоҷикон донистани таърихи воқеии миллат зарур аст, ки яке аз роҳҳои асосии ба вуҷуд овардани тафаккури миллӣ, таблиғи ҳамаҷонибаи унсурҳои ваҳдатсози миллат, аз ҷумла дар умқи тафаккури миллат ҷой додани худшиносии миллӣ бо роҳи эҳтиром гузоштан ба таърих, забон ва фарҳанги миллӣ мебошад.

Бархе ақида доранд, ки гӯё забони тоҷикӣ асос ва заминаи илмӣ ва таърихӣ надорад ва он гӯё барои тақсимбандии забони ягонаи форсӣ ба таври сунъӣ номгузорӣ шудааст. Ин ақида бештар дар байни фарҳангиён ривоҷ дорад ва онҳо гӯё тарафдори ягонагии забони мо бо гунаҳои дигари он дар Афғонистону Эрон мебошанд. Агар баъзеҳо забони тоҷикии моро бештар дар қаламрави Тоҷикистон маҳдуд намоянд, дигарҳо ба ягонагӣ ва ваҳдати форсизабонон ва тоҷикзабонони дунё зарба мезананд. Дар байни мардуми мо ва халқҳои Эрону Афғонистон мухолифат меандозанд. Ҳол он ки барои ҳар як равшанфикри каму беш аз таърихи забони мо бохабар маълум аст, ки агар қабилаҳову халқҳои сомиву аврупоӣ бо фарҳангу тамаддуни мо ба воситаи форсиёну форсизабонон ошно шуда забони моро «форсӣ» номида бошанд, халқҳои туркзабону мардуми Чину Ҳиндустон ба воситаи мардуми тоҷик бо фарҳанги мо-ориёиҳо ошно шуда забони моро«тоҷикӣ» хондаанд.

Аз таърихи ниёгони мо чандин намунаҳо овардан мумкин аст, ки аҷнабиён давлатҳои бузурги Ҳахоманишиёнро Модҳо (дар истилоҳи юнониён Медейҳо) ва Сосониёнро Портҳо номидаанд, зеро онҳо идомаи мустақими давлатҳои Мод нисбат ба Ҳахоманишиён ва Порт нисбат ба Сосониён буданд, забони паҳлавӣ дар давраҳои баъдӣ ҳам забони паҳлавии ашконӣ (портӣ) ва ҳам забони форсии миёна (порсӣ)- фаро мегирифт. Аз тарафи дигар ба номи забони ориёӣ ифода шудани забонҳои авестоӣ (аз номи китоби “Авасто”), форсии бостон (идомаи забони авестоӣ дар аҳди “Ҳахоманишиён”) ва бохтарии миёна (аз номи кишвари Бохтар дар аҳди Кушониён) ё тахориву балхӣ намунаи як пояи умумӣ доштани забони имрӯзаи мову шумо, яъне тоҷикиву форсиву дарӣ мебошад.

Албатта, оид ба номи забони мо асару мақолаҳои зиёде аз тарафи донишмандони ватаниву хориҷӣ навишта шуда, фикру назарҳои гуногун баён гардидаанд. Бо изҳори сипос ба ҳамаи ин донишмандон мо ақидаи се нафар бузургони илму адаб ва шахсиятҳои барҷастаи сиёсиву иҷтимоиро, ки як андоза назари расмиву давлатии даврро инъикос мекунанд, ба таври мухтасар меорем. Нахуст назари устод Айниро оид ба номи забони мо меорем. Устод Айнӣ дар баробари таҳия ва эҷоди асарҳои адабӣ ва таърихӣ дар бораи забони адабӣ, лаҳҷа ва шеваҳои он, масъалаҳои имло, сабк ва услуби забонии адибону нависандагон, фарҳангнигорӣ ва истилоҳшиносӣ як силсила мақолаҳову асарҳо офаридааст. Гуфтан ба маврид аст, ки дар ин бахш ҳам ӯ ба ҳайси яке аз поягузорони илми забоншиносӣ дар асарҳои худ барои асолат ва покизагии забон, сода ва оммафаҳм намудани забони адабӣ, дастраси оммаи васеъ кардани захираҳои луғавии забон хеле заҳмат кашидааст.

Ӯ дар мақолаи «Маънии калимаи «тоҷик» дар луғатҳо ва ҷои корфармуда шудани он дар таълифоти муаллифони Шарқ ва баромадгоҳи ин калима», ки нусхаи аслии он гум шуда он аз рӯи тарҷумаи Н. Н. Ершов баъдан ба тоҷикӣ тарҷума шудааст, вожаи "тоҷик"-ро муфассал шарҳ додааст. Он аз панҷ фасли кутоҳ иборат буда, фасли аввали он «Шаклҳои калимаи «тоҷик» номгузорӣ шудааст. Дар он шаклҳои талаффузи калимаи «тоҷик», тоҷак, тозик, тозак, тожик оварда шуда, ба қавли устод «Аз таълифоти муаллифони тоҷик-форс маълум мешавад, ки шакли асосӣ, аввалин ва аслии ин калима «тоҷик» бо мадди зерин аст»… Шаклҳои дигари он «бо кайфи «котибон» ё «барои дар вазн ғунҷондан бо хоҳиши шоирон» пайдо шудааст. Дар масъалаи бадалшавии овози «ҷ» ба «з» ӯ ақида дорад, ки он зери таъсири талаффузи туркӣ(тоторҳо «Тоҷиев»-ро «Тозиев» мегуянд) пайдо шудааст. Шакли «тожик» аз «тозик» гирифта шудааст ва бештар он дар луғатҳо дида мешавад.

Дар фаслҳои ду ва се «Луғатҳои Шарқ дар бораи калимаи «тоҷик» ва шаклҳои дигари он», «Ба чӣ маъно ва дар кадом мавқеъҳо кор фармуда шудани калимаи «тоҷик» ва шаклҳои дигари вай дар таълифоти тоҷикӣ-форсӣ» устод Айнӣ аз фарҳангҳои мухталиф намуна оварда, онҳоро шарҳу эзоҳ медиҳад. Ӯ асосан ба шарҳҳои ду фарҳанг – «Ғиёс-ул-луғот»-и Муҳаммад Ғиёсиддини Мустафоободӣ (1827 – соли таълиф) ва «Бурҳони қотеъ»-и Муҳаммад Ҳусейн (Бурҳон ибни Халифи Табрези) (1652-соли таълиф) такя намуда бо далелҳои муътамад хулосаи онҳоро рад мекунад ва тафсири онҳоро беасос «аз мантиқ хеле дур» ва «пойдарҳавои ночаспон» мешуморад. Ӯ менависад: «Тоҷик»-ро бе ҳеҷ шоҳид ва ҳуҷҷат «авлоди араб» гуфтан ё «аксари онҳо савдогар» гуфта ва «гоҳо мурод аз тоҷик савдогар бошад» гуфтан тамоман «варсоқихонӣ» ва суханҳои ҳавоякианд!...

Ӯ дар охирин банди хулосаи худ дар ин мақола чунин мефармояд:

“Он халқҳои Осиёи Миёна ва Хуросон, ки инҳоро баъд аз исломият «тоҷик» ва забонашонро «форсӣ» ё ин ки «тоҷикӣ» номидаанд, киҳо буданд?

Инҳо ҳамон халқҳои Осиёи Миёна ва Хуросон буданд, ки чандин аср пеш аз исломият дар сарзаминҳо ба тариқи муқимӣ – дар шаҳрҳо ва деҳаҳо ба хонаву ҷой зиндагонӣ карда, ба зироат ва касбҳои дастӣ умргузаронӣ мекарданд – инҳо ҳамон суғдиён буданд, ки дар шаҳрҳои марказии Мовароуннаҳр, дар канорҳо, водиҳо ва кӯҳҳои Зарафшон ва Бохтариёну Тахориён буданд, ки бо марказияти Балхи қадим дар Хуросон ва Чағониён буданд, ки бо марказияти Тирмиз ва Ҳисори шодмони имрӯза дар канорҳои рости дарёи Омӯя зиндагонӣ мекарданд."

Ба хулосаҳои мухтасари устод С.Айнӣ фақат ҳамин нуктаро илова мекунем, ки аз намунаҳои овардашуда маълум мегардад, ки аз асри ХII (асари дастнависи Ҳоҷиабдухолиқ Ғиждувонӣ) то соли таълифи «Равзат-ус-сафо»-и Носирӣ (1858) вожаи тоҷик ба маънои қавм, халқ барои тамоми мардуми эронитабори форсизабон истифода мешудааст.

Академик Б.Ғафуров таъкид мекунад, ки аллакай дар асрҳои 7-8 забони форсии дарӣ дар шимолу шарқи Эрон, шимоли Афғонистон, ҷануби Осиёи Миёна, аз ҷумла ҷануби Тоҷикистон мавқеъ ва мақоми устувор доштааст ва сипас аз Марв, Балх ва дигар марказҳои маъмурӣ, иқтисодӣ ва мадании Хуросони шимолӣ ба тамоми Мовароуннаҳр интишор ёфта, ба тадриҷ ҷои забонҳои шарқи эронии Осиёи Миёна-суғдӣ, тахорӣ (бохтарӣ)-ро гирифт.

Осор ва фаъолияти илмиву фарҳангии Бобоҷон Ғафуров асосан ба тарғиб ва ба таври илмӣ асоснок кардани гузаштаи таърихӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии миллати тоҷик нигаронида шуда буд, ки пойдевори ин мубориза асари безаволи устод Бобоҷон Ғафуров «Тоҷикон» мебошад. Махсусан, масъалаҳои пайдоиши ном ва ватани забони мо дар ин асари беҳамто аз тарафи устод Бобоҷон Ғафуров ба назарияҳои илми забоншиносӣ оид ба пайдоиш ва инкишофи забонҳои эронӣ такя намуда, тамоми ҷанбаҳо ва паҳлуҳои гуногуни этногенези тоҷиконро аз оғози пайдоиши қабоили эронӣ, минтақаҳои сукунати онҳо дар давраҳои гуногуни таърихӣ, ёдгориҳои таърихиву забонӣ ва хосатан истифодаи калимаҳо ва истилоҳҳо ба назар гирифта ақида ва андешаҳои мутлақи худро баён накарда домани баҳсу андешаро боз нигоҳ медорад. Дар бораи масъалаҳои илмии таҳқиқи таърихи такомул ва ташаккули забони тоҷикӣ ӯ бо такя ба фарзияву тахмин ва андешаҳои Маликушшуаро Баҳор, А. Мирзоев, Е.Э. Бертелс, В.А. Лившитс, Ж. Лазар ва дигарон чунин мегӯяд: "Бисёр масъалаҳои муҳими ташаккул ва такомули забони тоҷикӣ ҳанӯз мавриди тадқиқи амиқи забоншиносон нашудааст: масалан, ҳоло ҳам масъалаи замон ва макони ташаккули ин забон баҳснок мебошад."

Ва сипас дар бораи минтақаҳои инкишоф ва паҳншавии забони тоҷикӣ ақидаҳои махсуси забоншиносони даврро оварда дар зимн фикру андешаҳои худро баён менамояд. Махсусан, андешаҳои ӯ дар бораи паҳншавии забони тоҷикӣ ба минтақаҳои Ҷануби Тоҷикистон ва Ҷануби Узбекистон хеле ҷолибанд: Ӯ дар ин бора чунин менависад:

«Забони имрӯзаи тоҷикӣ аз забонҳои ғарбиэронӣ мебошад. Ба ақидаи забоншиносон асоси он лаҳҷаи ҷанубу ғарбии форсӣ аст, ки он баъдтар ба тарафи шимол ва шимолу шарқ паҳн шуда, бисёр унсурҳои забонҳои гурӯҳи шимолу ғарбӣ, аз ҷумла, унсурҳои забони портиро ҳазм менамояд ва билохир, дар ин забон аломату хусусиятҳои бисёр, лаҳҷаҳои бисёр, лаҳҷаҳои ғарбиэронӣ бо ҳам омезиш меёбанд».

Асосгузори сулӽу ваӽдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумӽурии Тоҷикистон муӽтарам Эмомалӣ Раӽмон қайд намудаанд: «Забон муӽимтарин унсури бақои миллат буда, оинаи рӯзгори гузаштаву ӽозира ва маҷмуи тафаккуру андешаи халқ ба ҳисоб меравад ва яке аз арзишмандтарин сарчашмаҳои мероси гузаштагон барои наслҳои оянда арзёбӣ мегардад. Тавассути забон одамон бо ҳамдигар муошират карда, аз ҳоли ҳамдигар хабардор мешаванд ва таассуроташонро баён месозанд. Ҳангоми гуфтугӯ ва баёни фикр асолати забон боз ҳам равшантар зоҳир гардида, рукни тавонманд ва сарнавиштсоз будани он ошкор мешавад» Забон падидаи фарӽангие мебошад, ки одамонро ба ӽам муттаӽид менамояд, ба воситаи он ӽар як инсон шахсияту ӽувияти хешро мешиносад, ҷаӽонбиниашро бою ғанӣ мегардонад. Дар забон анъана, расму оин ва дигар суннатҳои ин ё он халқ ифода меёбад. Тавассути забон инсон арзишҳои маънавии халқи худро ҳифз намуда, ба онҳо арҷ мегузорад. Забон ганҷинаи нодиру бебаҳо ва оинаи ҳаднамои ҳар қавму миллат аст.

Имрӯз омӯзиши забон ҳамчун як роҳи пурмаҳсули тафсири фарҳанги инсон мушоҳида мегардад. Ҳар як халқу миллат дорои забони табиии худ мебошад. Дар ҳар як забон таъриху фарҳанг ва маданияту хусусиятҳои хоси ин ё он халқ таҷассум ёфтааст, ки барои забоншиносии маърифатӣ ва фарҳангӣ аҳаммияти калон дорад. Забон бо пайдо шудани ҷомеаи инсонӣ дар шакли муошират (гуфтор) ба вуҷуд омадааст. Аз ин сабаб, як гурӯӽ муӽаққиқон ба он назаранд, ки ӽангоми таӽқиқи консепти «забон» пеш аз ӽама бояд ба фолклор (эҷодиёти даӽонакии халқ» рӯ овард, чунки ибтидои бунёди забон маҳз дар фолклор таҷассум ёфтааст.

Агар ба забон муносибати ғамхорона аз ҷониби соҳибзабонон зоҳир нагардад, барои рушду инкишофи он саъйу талош карда нашавад, баробари рушду инкишофи илму техника ва технологияи навин гом наниҳад, забон низ ба бечорагӣ нотавонӣ гирифтор шуда, аз байн меравад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон андешаҳои худашонро вобаста ба рушду ташаккули забон чунин баён намудаанд: «Масъалаи ташаккули забони илм ва истилоҳот имрӯз дар ҷомеаи мо беш аз пеш аҳамият пайдо мекунад, зеро дар раванди имрӯзаи ҷаҳонишавӣ ва сели хурӯшони ҳаводиси рӯзгори пурошӯби мо танҳо забони тавонманд ва ҷавобгӯйи ниёзҳои илм ва фановарии муосир бо имконот ва собиқаю салиқаи худ метавонад дар баробари ин раванду ҳаводис устувору побарҷо монад. Баръакс, забоне, ки ҳамқадами замон нест ва соҳибону алоқамандони ин забон барои рушду густариши он дар заминаҳои мухталифи илму фан аз худ кору пайкори ҷиддии мондагор нишон намедиҳанд, маҳкум ба нобудист ва ногузир аз байн хоҳад рафт».

Забон бо ҷамъият ва бо соӽибони худ алоқаи зич дорад, зеро маӽз ба туфайли ҷамъият забон вуҷуд дорад. Ҷамъияту забон дар як вақт ба вуҷуд омада, яке аз омилӽои асосии пайдоишу рушди инсон маӽсуб меёбанд. Ба пайдо шудани равияи нави забоншиносии маърифатӣ ва фарӽангӣ диққати муӽаққиқон ба омӯзишу таӽқиқи забон ва инсон бештар гардид. Ин ҳама шарҳи он аст, ки забон калиди низоми андешаи инсон ба табиати равонии ӯ буда, барои тавсиф намудани миллат хизмат мерасонад. Маӽз дар забон, пеш аз ҳама тариқи матбуот, нодиртарин ва пурқиматтарин офаридаҳои нобиғаҳо - олимон, шоирону нависандагон, хуллас фарзандони оқилу донои халқу миллатҳои гуногун таҷассум меёбад. Аз рӯи захираи вожагон ва истилоҳҳои забон метавон дар бораи пешрафту шукуфоӣ ва ё камбудиву норасоиҳои ин ё он соҳа маълумот пайдо намуд.

Забон ҳама ҳастии маънавию рӯҳии инсонро дар худ маҳфуз медорад ва ҳастии бузурги инсон ба рӯйи аҳли олам, ба пешвози рӯйдоду воқеаҳои дирӯзу имрӯзи он дарҳои манзили худро кушода, ҳамаи онро дар бар мегирад. Барои рушди ҳам забон ва ҳам инсон заминаҳои мусоиду мувофиқи иқтисодиву иҷтимоӣ зарур мебошанд. М. Шакурӣ (Шукуров) гуфтааст: «Забон таҷассуми фикр аст, ҳама ҳастии маънавию рӯҳии инсонро ифода карда, оламҳои маънавии рӯҳро ба ҳам мепайвандад ва оламҳои наве эҷод мекунад, зеро зотан эҷодгар буда, натанҳо неруи эҷодкории инсонро афзоишу такомул медиҳад, балки ӯро тамоман дигар мекунад, фаҳми ӯро ташаккул ва ё ба куллӣ тағйир дода, одаму олами дигаре месозад. Асоси эҷодгарии забон ва моҳияти эҷодкории инсон сахт ҳамбастаи якдигаранд, аз якдигар оғоз меёбанд. Лекин, агар инсон дар ӽақиқат эҷодгар бошад, забон ӽам эҷодкору халлоқ хоӽад буд, вагарна набояд аз забон халлоқият чашм дошт. Қувваи беканори маъниофаринӣ, маънавиятпарварӣ ва инсонсозии забон ба қувваи фикру рӯӽи худи инсон вобаста аст, ба он воқеияти иҷтимоӣ вобастагӣ дорад, ки барои зиндагии инсон, барои қувватафзоӣ ва парвози фикри ӯ замина тайёр мекунад. Агар шароити иҷтимоӣ мавҷуд набошад ва инсон моӽияти эҷодгарии худро зоӽир карда натавонад, аз шукуфти табъи эҷодкории забон ҷои умед намемонад.

Тавре ки зикр намудем, забон ӽам мисли одамон дар тӯли таърих давраӽои гуногунро аз сар гузаронида, рушду нуму мекунад ва ӽамеша дар сатӽи андешаву тафаккур ва ҷаӽонбинии соӽибонаш қарор дорад. Рушди забон ба рушди миллат вобастагӣ дорад. Миллат ӽар қадар муқтадиру тавонманд гардад, забон ӽам бо ӽамон дараҷа муқтадиру тавонманд хоӽад шуд. Асосгузори сулӽу ваӽдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумӽурии Тоҷикистон муӽтарам Эмомалӣ Раӽмон қайд намудаанд: “Агар ба таърихи забонӽои ҷаӽон аз ибтидои пайдоиш то имрӯз нигарем, мебинем, ки забони ӽар миллат дар ӽамаи давраӽои таърих дар сатӽи тараққиёти тафаккуру андешаи соӽибони он қарор дошта, дараҷаи пешрафти моддиву маънавии онро инъикос мекунад. Бо ибораи дигар миллат ӽар қадар пешрафта ва созандатар бошад, забони он ӽам ба ӽамон андоза тавоно ва зояндаву поянда аст. Азбаски диалектикаи тараққиёту инкишофи ҷомеа бар пояи навҷӯйиву навоварӣ устувор аст, бинобар ин бозёфтӽо ва дастовардӽои нави моддиву маънавии халқӽои нисбатан пешрафта дер ё зуд дар байни миллатӽои дигар, пеш аз ӽама ӽамсоягон, ё ба сурати “сулӽомез” ва ё аз тариқи нуфузи сиёсиву иқтисодӣ паӽн мегардад. Дар натиҷа забони ин миллатӽо низ марзӽои сиёсиву ҷуғрофиро шикаста, кишварӽо ва гоӽӽо сарзаминӽоро “тасхир” мекунанд ва бо истилоӽи имрӯза забони байналмилалӣ мешавад”.

Рахмонов Раҳмон Охонович - д.и.х., муовини директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Сентябрь 10, 2024 17:30

ДУШАНБЕ, 10.09.2024 /АМИТ «Ховар»/. Истиқлоли давлатӣ, ки барои ба даст овардани он Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 Эъломия қабул намуда, онро ба тамоми ҷаҳониён арза намуд, на танҳо дар даҳсолаву садсолаҳо, балки дар ҳазорсолаи охир воқеаи муҳимтарин барои миллати куҳанбунёди мо ба ҳисоб меравад. Ин вобаста ба он аст, ки баъди давлати Сомониён танҳо таъсиси Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол имкон фароҳам овард, ки ормону орзуҳои деринаи тоҷикон амалӣ гашта, роҳи аз нав бунёд сохтани давлатдории миллии навин пеш гирифта шавад.

Заминаҳои расидан ба Истиқлолияти давлатӣ барои мамлакату миллати тамаддунофари мо ва мардуми соҳиби таърихи зиёда аз шашҳазорсолаи тоҷик гуногун буданд. Аммо, чунонки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид доштаанд, маҳз ормони қариб ҳазорсолаи халқи мо барои аз нав ба даст овардани соҳибистиқлолӣ моро ба ин неъмати бузургтарини давлатдорӣ расонид, зеро «решаҳои Истиқлоли мо ба умқи таърихи пурифтихори халқамон мерасанд».

Мо дар 33 соли соҳибистиқлолӣ барои таъмин, ҳифз, таҳким ва равшан сохтани дурнамои Истиқлолияти давлатӣ аз фишангу воситаҳо ва механизмҳои гуногуни аз ҷиҳати илмӣ асоснок истифода намудем. Вале ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, аз нигоҳи мо, маҳз дар иҷлосияи XVI Шурои Олии Тоҷикистон, баъди ба ҳайси Сарвари давлат — Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин воситаю механизмҳо ба таври мушаххас муайян карда шуда, раванди воқеии таъмини соҳибихтиёрию истиқлолияти давлатии Тоҷикистон шуруъ гардид. Каме дертар масъулияти бузурги таърихиро бар дӯш гирифта, Сарвари давлат дар муроҷиатнома ба халқи ҷумҳурӣ аз 12 декабри соли 1992 барномаи хеле мукаммали аз буҳрони сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ берун овардани Тоҷикистон ва таъмини истиқлолияти давлатиро пешниҳод намуданд, ки дар таърихи навини халқи тоҷик ба ҳайси санади сарнавиштсоз хизмат намуд. Минбаъд низ тамоми саъю кӯшишҳои Пешвои миллат ва фаъолияти сиёсиашон чун Сарвари давлат танҳо ба таъмини соҳибистиқлолии Тоҷикистон нигаронида шуда буд. Маҳз ба ҳамин хотир Пешвои муаззами мо барҳақ таъкид доштаанд, ки «имрӯз бо сари баланд метавонем бигӯем, ки тамоми корҳоро танҳо ба хотири таҳким ва устувор намудани пояҳои Истиқлолияти давлатиамон анҷом додем».

Дар даврони соҳибистиқлолӣ мардуми Тоҷикистон на танҳо ба дарки маънои соҳибихтиёрию истиқлолият расид, балки Рӯзи истиқлолиятро дар баробари ҷашнҳои бузурги миллии қадимаамон, чун Наврӯзу Тиргон, Меҳргону Сада ва амсоли он арҷгузорӣ намуд. Ҳамасола 9 сентябр дар тамоми гӯшаву канори Ватани азизамон бо шукуҳу шаҳомати хосса хурду бузург ва зану мард онро ҷашн мегиранд. Ин нишонаи он аст, ки соҳибихтиёрӣ, яъне ба дасти худ гирифтани зимоми давлатдорӣ аз ҷониби миллати унвонӣ – тоҷикон, истиқлолияти давлатӣ ҳамчун танзими мустақилонаи ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангии тамоми сокинони ҷумҳурӣ новобаста аз баромади этникияшон дар Тоҷикистон мояи ифтихори ҳар шаҳрванд буда, онҳо ҳамчун шаклҳои олии зуҳури озодӣ, ки барои инсон бузургтарин неъмати табиӣ ба ҳисоб меравад, қадрдонӣ карда мешаванд.

Бояд иброз намуд, ки дар илми муосир, дар даврони ҷаҳонишавӣ мафҳумҳои соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби як зумра муҳаққиқон ҳамчун падидаҳои нисбӣ арзёбӣ шуда, онҳо мавҷудияти истиқлолияти давлатҳоро дар шакли комил имконнопазир медонанд.

Аммо ҳақ бар ҷониби онҳое аст, ки соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро на танҳо ҳамчун мафҳум, балки ҳамчун ҳолати давлатдорӣ барои муддатҳои тӯлонӣ баҳри кулли инсоният амри зарурӣ медонанд ва иброз мекунанд, ки онҳо барои миллиардҳо одамони муқаррариву аксари сиёсатмадорон дар тамоми гӯшаву канори сайёраи мо ҳамчун ахтари роҳнамо садсолаҳои дигар низ хизмат менамоянд.

Аз ин рӯ, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро ҳамчун арзишҳои абадии башарият ва ҳадафи волотарин барои давлатҳои муосири миллӣ, хусусан барои Тоҷикистони азиз арзёбӣ намуда, таманнои онро мекунем, ки ҷумҳурии мо ҷовидона озоду обод, мустақилу соҳибихтиёр бошад ва сокинони он ҳамеша хушбахту саодатманд монда, барои хизмат ба чунин Ватани беназир ҳар лаҳзаву ҳар соат камари ҳиммат баста бошанд.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА,
президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҷилваи парчами мо Истиқлол,

Фараҳи ҳар дами мо истиқлол.

Мақсаду матлаби мо Истиқлол,

Беҳтарин мактаби мо Истиқлол.

Дар интиҳои асри ХХ, миллати куҳанбунёди мо ба дастоварди бузургтарини таърихӣ, яъне истиқлолияти давлатӣ ноил шуд, соҳиби давлати комилан мустақили миллӣ гардид. Истиқлолияти давлатӣ, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон 33 сол муқаддам ба он соҳиб гардид, дар таърихи халқи тоҷик нодиртарин падидаи сиёсӣ маҳсуб меёбад. Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хосса зикр намудаанд: “Истиқлолият муқаддастарину азизтарин неъмат, рамзи саодат ва асолати миллат, шарафу номуси ватандорӣ ва нишонаи пойдориву бақои давлат мебошад”.

Ифтихормандона бояд гуфт, ки 33 соли соҳибистиқлолии мамлакат ҳамчун 33 зинаи камолоти миллату давлат дар ҷодаи эҳё ва рушди давлатдории миллии мо нақши бузург дорад. Дар зарфи 33 соли соҳибистиқлолӣ барои мо имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрӯзу ояндаи миллат ва пешрафти минбаъдаи кишвари азизамонро интихоб ва давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаи худро бунёд намоем. Боиси шукргузории мост, ки кишвари мо дар давоми 33 соли сипаригашта пайгирона то ба зинаи давлатдории муосир расид ва ҳоло ба сӯи марҳалаи тозаи инкишофи хеш бо қадамҳои устувор пеш меравад. Ҳоло бо ифтихору сарфарозӣ изҳор медорем, ки ҳамаи корҳои азими созандагиро, ки таҳти сарварию роҳнамоиҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо то имрӯз дар кишвари маҳбубамон амалӣ намудем, ба номи мубораку муқаддаси истиқлолият анҷом додем.

Зеро истиқлолият барои мо рамзи пойдории давлат, ҳастии миллат ва шарафу эътибори Тоҷикистони азизамон мебошад. Хушбахтона давлати соҳибистиқлоли мо ҳоло ба сӯи марҳалаи тозаи инкишофи хеш, таҳкиму тақвияти рукнҳои давлатдории мустақили худ ва торафт беҳтар намудани зиндагии сокинони мамлакат бо қадамҳои устувор пеш меравад.

Дар даврони соҳибистиқлолии давлат, дар баробари дигар соҳаҳои ҳаётан муҳим кишвар, соҳаи маориф ва илми низ ба таври назаррас тараққӣ кардааст. Тавре муҳтарам Пешвои миллат зимни суханрониҳои хеш қайд карданд: ”Тоҷикистон сарзамини пурганҷ аст, вале беҳтарин ва қиматтарин ганҷинаи он фарзандони бонангу номусаш мебошанд, ки Ватани худро чун модар дӯст медоранд ва тамоми имконияту нерӯи худро барои ободии он равона мекунанд”. Боварии комил дорем, ки ҳар як фарди бонангу номуси диёр бо шукрона аз сулҳу субот ба неъмати бебаҳои тақдир, яъне истиқлолияти давлатӣ арҷ мегузорад ва барои таҳкими дастовардҳои он, аз ҷумла барои ободиву осудагии ҳар як гӯшаи зебои Ватани аҷдодиамон, саҳми ватандӯстонаи худро дареғ намедорад.

Истиқлолият шараф ва номуси ҳар як миллати озодандеш ва соҳибхираду соҳибэҳтиром аст. Мову шумо, дӯстони азиз, одамони хушбахт ҳастем, ки давлати соҳибистиқлол дорем, номаи тақдири худро бо дасти худамон менависем ва халқи эҷодгару бунёдкорамон таърихи навини худро бо дасти худ эҷод ва бунёд мекунад. Аз ин лиҳоз, орзу мекунам, ки 33 соли соҳибистиқлолӣ дар дили ҳар як фарзанди бонангу номуси диёр оташи меҳр, ҳамдиливу ҳамфикриро фурӯзон нигоҳ дорад ва донаҳои умеду эътимодро ба фардои неки Ватан ба нумӯъ оварад.

Ҳама пирӯзии мо Истиқлол,

Рӯзи мо, рӯзии мо Истиқлол.

Бод зебо Ватани номии мо,

Рамзи хушрӯзии мо Истиқлол!

Рахмонов Рахмон Охонович - д.и.х., муовини директор оид ба илм ва таълими Институти химияи ба номи И.И. Никитини АМИТ

«Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хоса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣпайдо карда, набзи давлату миллати моро бо набзи сайёра ҳамсадо месозад».

Эмомалӣ Раҳмон

Мусаллам аст, ки дар дарозои таърихи башар ҳар якмиллат санаҳои бузурги таърихиро дорад. Барои миллати тоҷик, чунин санаи бузург– 9 сентябри соли 1991 мебошад, яъне рӯзи ҷашни Истиқлоли давлатӣ. Ҷашни Истиқлол пеш аз ҳама, бо шодию сурур ва бо шукӯҳу тантана қайд карда мешавад. Ин ид, барои мо, тоҷикон рӯзест, ки ормони ҳазорсоларо фаро гирифта, бозгӯи таърихи пурғановат ва ниёгони бузургамон аст.

Чун, дар оғози солҳои 90-уми асри гузашта давлати тозаистиқлоли мо ба ҷанги шаҳрвандӣ кашида шуд, ки он тамоми соҳаҳои ҳаёти кишвар ба буҳрони амиқ рӯ ба рӯ гардонд. Чунин ҳолатҳои вазнин аз ҳар фарди ватандӯсту солимфикр тақозо кард, ки барои сарҷамъ намудани миллати тоҷик саҳмгузор бошад. Дар ин замина, маҳз хизматҳои мондагори Пешвои муаззами миллат буд, ки Истиқлол дар давлат ба вуҷуд омад.

Боиси қайд аст, ки яке аз бузургтарин сармояи давлат ин ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ мебошад. Бо шарофати Истиқлол, як қатор иқдоми созанда рӯи кор омаданд, ки яке аз ин падидаҳо қабули Конститутсияи (Сарқонун) Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Маҳз бо дастёбӣ ба Истиқлоли давлатӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистонро айни замон 192 давлати ҷаҳон эътироф менамояд. Бояд тазаккур дод, ки бо қабул намудани Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷаҳониён ҳамчну давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муаррифӣ шудаст. Бахусус, бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба бунёди низоми нави давлатдорӣ ибтидо гузошта, барои такмили марҳила ба марҳилаи низоми идоракунии давлатӣ ва ислоҳоти идораи давлатӣ заминаи мусоид фароҳам овард.

Ин аст, ки имрӯзҳо моро бо номи «тоҷикон», давлатамонро бо номи «Тоҷикистон» ва забонамонро бо номи «забони тоҷикӣ» мешиносанду эътироф менамоянд.

Ба таври хулоса, метавон зикр намуд, ки саҳми Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар идоракунии давлат нақши марказӣ дорад ва пас аз ба даст овардани истиқлолият ба рушди кишвар таъсири назаррас гузоштааст. Аз ин рӯ, бо боварии комил гуфта метавонем, ки Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон асосгузори Тоҷикистони муосир буда дар таърихи тоҷикон абадӣ хоҳад монд.

Дар робита ба ин, маҳз бо роҳбарии ӯ, вазъи кишвар пас аз ҷанги шаҳрвандӣ муътадил шуда ба рушди иқтисодӣ ва нигоҳ доштани ҳувияти иҷтимоӣ ва фарҳангӣ мусоидат намуд. Ногуфта намонад, ки саҳми Пешвои миллат аст, ки мо имрӯзҳо дар давлати орому осуда кору фаъолият намуда, ҳаёти бо сулҳу субботро ба сар мебарем, чун Истиқлол ин худ як неъмати бебаҳост.

Поянда бод давлати соҳибистиқлоли тоҷикон!

Юсуфӣ Ф.- ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатӣ волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик буда, нишони ҳувият, ифтихор, номус, рамзи саодат ва шарти бақои миллат мебошад. Ин неъмати бебаҳо барои эҷоди аркони давлатдории муосир шароити мусоид заминагузорӣ карда, нуру зиё, меҳру вафо, ободиву озодӣ, ҳамфикриву ҳамзистӣ ва осоиштагиро ба мардуми тоҷик армуғон овард.

Истиқлоли давлатӣ рамзи пирӯзиву хушбахтӣ, дастоварди пурарзиш ва таҳкурсии боэътимоди пешрафи кишвар аст, ки ба таъмини некуаҳволии мардум ва рушди бомаром мусоид намуд. Баъди сипарӣ гардидани чанд марҳилаҳои таърихӣ, бори дигар миллати соҳибтамаддуни тоҷик имконияти эҳёи давлатдориро ба даст оварда, Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақилу соҳибихтиёр муаррифӣ гардид.

Тоҷикистон аз мамлакати рӯ ба рушд ба давлати тараққиёфта табдил ёфт, ки ин бурди бузург ва муваффақияти хеле назаррас аст. Дар он саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон назаррас мебошад. Маҳз Сарвари давлат миллатро аз парокандагӣ наҷот дода, ҷомеаро ба ҳам оварданд ва арзишҳои фарҳангиву миллии моро ҳифз намуданд. Ҳамон гуна, ки яке аз собиқ сарварони Амрико гуфт: «Эмомалӣ Раҳмон дар як давраи барои давлаташ бениҳоят мураккаб инони давлатро ба даст гирифт. Аммо ӯ тавонист дар давраи кӯтоҳ сулҳро дар мамлакат барқарор созад ва ба арсаи байналмилалӣ ворид шавад. Чунин сиёсатмадорон ангуштшумор ҳастанд».

Бояд ба тарғибу ташвиқи моҳияти давлату давлатдории муосири миллӣ, эҳтироми волоияти қонун, қадру қимати сулҳу оромӣ ва ҳифзи дастовардҳои истиқлоли давлатӣ эътибори аввалиндараҷа диҳем. Аз ин лиҳоз, моро зарур аст, ки сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кори ҳамешагии худ қарор дода, баҳри рушду инкишофи кишвар бештар талош намоем.

Маҳз самараи неки Истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шуда, миёни амнтарин кишварҳои олам қарор дорад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии хеш ҷиҳати ҳифзу ҳимояи меҳан, ободиву созандагӣ ва иттиҳоди умумӣ чунин ибрози ақида намудаанд: «Мардуми қавиирода ва бонангу номуси Тоҷикистони маҳбубамонро даъват менамоям, ки Ватани азизи худро сидқан ва мисли ҷони хеш дӯст доред, шукронаи ин обу хоки муқаддасро ба ҷо оваред, барои ҳимояи он аз ҳама гуна таҳдидҳои ҷаҳони муосир омода бошед ва ба хотири ободиву сарсабзии ин диёри биҳиштосо даҳчанд саъю талош намоед».

Дар ҳақиқат, миллати тоҷик метавонад дар сарҷамъӣ ва муттаҳидӣ ба тамоми орзуҳои неки худ бирасад ва як олами пур аз саодат бисозад, ки назираш дар ҷаҳон набошад.

Шаҳлохон Муродалӣ,- ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ба истиқболи 33-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон бузургтарин ва волотарин дастоварди давлату миллати кишвари озодагон аст. Ин рӯйдоди таърихӣдаҳаи аввали сентябри соли 1991 ба вуқуъ пайваст. Ва 9-уми сентябри ҳамон сол рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле возеҳ ва равшан баён кардаанд, ки “ Истиқлолият - ин номуси шарафу номуси ватандорӣ аз давлату миллати хеш ва талошу заҳмати бардавоми ҳар фарди бедордили ҷомеа баҳри худшиносӣ, маърифат ва фарҳанги волост. Истиқлолият – ин хонаи обод, рӯи сурх, сари баланд, зиндагии осоишта ва соҳибдавлатию соҳибватанӣ аст”.

Дар шароити имрӯзамафҳуми истиқлолият ин муайян намудани умумияти этникӣ-генеологӣ, соҳибфарҳангӣ, давлатдории бевоситаи миллӣ ва вобаста набудан ба қувваҳои хориҷиро таҷассум менамояд.

Мафҳуми истиқлолият вожаи арабии (الاستقلالية) – дорои амри хеш, худмухторият, озод будан дар коре, муқобили вобастагӣ омадааст дар энсиклопедияи милли тоҷик.

Соҳибихтиёрии сиёсиву давлатӣ дар фаъолияти дохилию берунӣ бе дахолати давлатҳои дигар; вазъи миллат, кишвар ва давлат, сокинон ва шаҳрвандон, ё баъзе аз тартибҳои он барои амалигардонидани худидоракунӣ дар тамоми ҳудуди марзу буми он мебошад.

Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон 24-уми августи соли 1990 дар иҷлосияи 2-уми Шурои олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 12-ум қабул шуда аст. Эъломияи истиқлоли Тоҷикистон аз муқаддима ва 19 модда иборат аст. Эъломияи истиқлолияти Тоҷикистон ба таври сиёсӣ ҳуқуқи соҳибихтиёрии Тоҷикистонро эълон намуд. Эъломияи мазкур интишор намуд, ки дар марзи Тоҷикистон амали конститутсияи Тоҷикистон ва қонунҳои он муқаррар карда мешавад, муайян гардид, ки эъломияи мазкур асоси таҳкими конститутсияи Тоҷикистон гардид.

Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз замони ба даст овардани истиқлоли давлатӣ бо мушкилоти зиёде дучор гардида бошад ҳам, аммо бори нахуст дар таърихи давлатдории миллати тоҷик дар Конститутсия дарҷ гардид, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, хуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона аст ва бузургтарин дастоварди тоҷикон дар даврони Истиқлолият, бешубҳа, барқарор кардани сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон ба шумор меравад. Инчунин яке аз муҳимтарин дастовардҳои сиёсии истиқлолияти давлатӣ ин ба даст овардани давлатдорӣ мебошад. Зеро дар сатҳи давлатдорӣ як миллат ё халқ тавонист сохти ҳаёти иҷтимоӣ, низоми сиёсӣ ва шакли идоракунии давлатро амалӣ намояд. Аз ин лиҳоз, давлатсозии давлати миллӣ дар таърихи муосири Тоҷикистон ҳамчун падидаи нодир буда, дастоварди беназири истиқлолият мебошад.

Яке аз муваффаққиятҳоидигари даврони истиқлоли давлатӣ, истиқлолияти дигари самтҳои муҳими зиндагӣ мебошад, ки онро дар истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати кишвар дар сатҳи баланд идома дорад. Иловатан, саноатикунонии бомароми кишвар ҷараёндошта ба содироти маҳсулоти ватанӣ аз корхонаҳои ҷумҳурӣ ба соири кишварҳои ҷаҳон содирот рӯ ба афзоиш аст.

Чи тавре, ки Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қайд намуданд: “Истиқлоли давлатӣ шароит фароҳам овард, ки таҳқиқи илмии дастовардҳои моддиву маънавӣ, мероси фарҳангӣ ва таърихи куҳанбунёди тоҷикон вусъати бесобиқа пайдо карда, миллати тоҷик дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин муаррифӣ гардад. Қобили зикри хос аст, ки дар ин давра як силсила ташаббусҳои Тоҷикистон марбут ба ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфта, доир ба амалӣ намудани онҳо қатъномаҳои дахлдори Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид қабул гардиданд. Аз тарафи Ҳукумати мамлакат барои саҳми арзанда дар иқтисодиёт, илм, фарҳанг, адабиёт, фаъолияти босамари давлатӣ, ҷамъиятӣ ва эҷодӣ то имрӯз садҳо нафар олимони кишвар бо ҷоизаҳо, унвонҳо ва мукофотҳои давлатӣ қадрдонӣ гардидаанд”.

Дар таърихи муосири Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми дастовардҳо дар солҳои соҳибистиқлолӣ таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардид, ки дар таърихи мардуми Тоҷикистон ҷовидона сабт хоҳанд шуд. Инчунин таҷрибаи рушди мустақили кишвар садоқати роҳи интихобкардаи Пешвои миллат ва сиёсати бунёди нави давлатро низ собит сохт. Имрӯз кишвари азизи ҷавонамон 33-солагии худро дар замоне ҷашн мегирад, ки солҳои истиқлолӣ натиҷаҳои назаррас, аз ҷумла рушди соҳаи иҷтимоию иқтисодӣ, сатҳи баланди зиндагии аҳолӣ ва фароҳам овардани шароити мусоид барои рушди устувори тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба даст оварда шуданд.

Хулоса аҳамияти барҷастаи ин эъломияи таърихӣ дар масири давлатсозӣ ва миллатсозии кишварамон ниҳоят бузург аст.

Бояд ҳамагон ин дастоварди таърихи муосири ватани маҳбубамонТоҷикистони азизро бо эҳтироми тамом қадрдониӣ намоемва дар атрофи роҳбари кишвар барои ояндаи давлату миллат сарҷамъона қадамҳоисобит гузорем.

Қурбонов Ҳокимҷон - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣва рушди технологияҳои навини иттилоотӣ дар сиёсати давлатдории кишварамон илм ва маориф яке аз пояхои пурарзиши ҷомеа гардида, барои рушду пешрафти ҳар як давлат ва миллат макоми калидиро касб намудааст. Дар ин раванд ба масъалаи ташаккули маърифати ҳуқуқии омӯзгор, ба хусус чавонон ба танзим даровардани низоми илму маориф диққати ҷиддӣ дода мешавад. Зеро рушди маърифатнокии аҳолӣ, тавсеаи тафаккур ва ҷаҳонбинии илмӣ-ҳуқуқии наврасону ҷавонон, алалхусус аз заҳмати омӯзгор ва устод сарчашма мегирад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми худ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз санаи 28-уми декабри соли 2023 зикр намуданд, ки: “… авзои зудтағйирёбандаи ҷаҳони имрӯза низоми маорифи муназзам, мустаҳкам ва дар айни замон ҷавобгӯ ба талаботи рӯзафзуни ҷомеаро тақозо менамояд. Дар ин раванд, бояд ба масъалаҳои аз такмили ихтисос ва бозомӯзӣ гузаронидани омӯзгорон, рушди таҳсилоти иловагӣ, тақвияти мақоми омӯзгор дар ҷомеа, ҷалби бештари хонандагону омӯзгорон ба истифодаи технологияҳои иттилоотӣ, рақамикунонии соҳаи маориф, омода кардани омӯзгорон ва таҷдиди назар кардани стандартҳои касбӣ барои омӯзгорон, нозирон ва такмили муносибати босалоҳият ба таълим эътибори аввалиндараҷа зоҳир гардад”.

Сарвари давлат дар яке аз баромадҳояшон иброз доштанд, ки «Ҳифзи ҷомеаи кишвар аз таъсири зуҳуроти манфии ҷаҳони муосир, аз ҷумла фарҳангу маънавиёти бегона, дар рӯҳияи худшиносиву ватандӯстӣ, ифтихори ватандорӣ, эҳтироми забони модарӣ, таърих, суннату анъанаҳо, расму ойинҳо ва либоси миллӣ тарбия кардани наслҳои наврасу ҷавон қарз ва вазифаи муҳимтарини ҳар яки мо ба шумор меравад. Дар ин раванд, ҷалби ҳарчи бештари ҷавонон ба илмомӯзӣ ва байни онҳо густариши тафаккури илмӣ, инчунин, фароҳам овардани тамоми шароити зарурӣ дар ин самт вазифаи муқаддаси зиёиёни кишвар ва дар навбати аввал, кормандони соҳаи илму маориф мебошад». Бешубҳа, яке аз роҳҳои истодагарӣ намудан ба ин ҳама чолишҳо таквият бахшидан ба рушди ин соҳаҳо ва таваҷҷуҳи бештар додан ба муҳтавои таълиму тадрис дар макотиби миёнаву оли ва ба замона мутобиқ намудани муҳтавои барномаҳо ва китобҳои дарсиву адабиёти илмӣ мебошад.

Дар кадом сатҳ ва то кадом дарача баланд будани сифатнокии таълиму тарбия дар давраи нави ташаккули ҷомеи муосир ва муносибатҳои бозорӣ маҳаки асосии пешрафти давлат ва ҷомеаро ташкил медиҳад. Дар ин замина Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини ба арсаи сиёсат қадам ниҳодан дар баробари таъмини сулҳу амният, оромию осоиштагӣ ба соҳаҳои илму маориф афзалияти аввалидараҷа дода, барои ба стандартҳои чаҳони мутобик сохтани он дастуру ҳидоятҳои созандаро пешниҳод менамоянд. Воқеан, ҷиҳати иҷрои дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат Академияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамбастагӣ бо Вазорати маориф ва илми Чумҳурии Тоҷикистон барои ҷорӣ намудани низоми таҳсилоти босифат бо истифода аз васоити техникии муосири таълим чиҳати барномаҳои таълимӣ, дастгирии ихтироъкорону муҳаққиқон, таъмини адабиёти хушсифати таълимӣ, бо компютеру технологияҳои инноватсионии таълим ҷиҳозонидани муассисаҳои таълимӣ, аз аккредитатсияи байналмилалӣ гузаронидани ихтисосҳои амалкунандаи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ пайваста азму талош намуда, дар ин самт чораҳои мушаххас меандешанд.

Кобил ба зикр аст, ки яке аз масъалаҳои мубраме, ки дар меҳвари сиёсати иҷтимоии Президенти мамлакат қарор дода шудааст, ин таъмини муассисаҳои таълимӣ ба кадрҳои омӯзгорӣ мебошад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ барҳак қайд намуданд, ки дар роҳи бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар ташаккули маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон хеле муҳим мебошад. Ба хусус доштани маърифати ҳуқуқӣ ҷанбаи муҳими фаъолияти касбии омӯзгор ва мутахассисони ҷавон мебошад. Барои ин зарур аст, ки санадҳои еъёриу ҳуқуқӣ, ки бевосита ба фаъолияти касбии онҳо вобаста мебошад, пайваста пайгирӣ намоянд. Дар ин раванд бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2023 ҷиҳати беҳтар намудани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, дар рӯҳияи эҳтиром ба қонун тарбия намудани онҳо, ташвиқ намудани арзишҳои демократӣ ва ба роҳ мондани ҳамкории самараноки давлат бо ҷомеаи шаҳрвандӣ соли 2024-«Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шуд. Дар воқеъ, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷомеа яке аз заминаҳои таъмини волоияти қонун мебошад. Бо ин мақсад ҳануз аз рӯзҳои аввали ба даст овардани Истиклолияти давлати дар мамлакат як қатор санадҳои ҳуқуқӣ, аз қабили фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 9 апрели соли 1997, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ» аз 22 августи соли 1997, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019» аз 29 апрели соли 2009 таҳия шуда, ба тадриҷ амалӣ мегарданд. Айни замон «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020-2030», ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз27 ноябри соли 2019 тасдиқ гардидааст, мавриди амал қарор дорад.

Лозим ба ёдоварист, ки заминаҳои асосии рушди илму маорифи миллӣ ба раванди густариши маърифати ҳуқуқии аҳли ҷомеа, махсусан омузгорон, инчунин ба омода намудан ва дар амалӣ намудани консепсия ва барномаҳои рушди тамоми соҳаҳои давлатӣ мебошад. Яке аз ҳуччати мухиме, ки он барои рушди тамоми соҳаҳои кишвар мусоидат менамояд, ин қабули «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» мебошад. Ин стратегия аз 29 сентябри соли 2020, таҳти №526 тасдик карда шуда, мавриди татбиқ қарор дода шудааст.Он дар асоси муқаррароти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи дурнамоҳои давлатӣ, консепсияҳо, стратегияҳо ва барномаҳои рушди иҷтимоию иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва мутобиқи ҳадафҳои дарозмуҳлат ва афзалиятҳои рушди кишвар, ки дар паёмҳои Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои2014 ва 2015 баён шудаанд, таҳия гардидааст. Ба андешаи мо таъмини рушди устувори кишвар бе истифодаи навовариҳо дар тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишвар ғайриимкон аст. Омили такондиҳандаи чунин модели рушд захираи инсонӣ бо ҷузъҳои асосии таркибии он – маориф ва илм, ҳамчун шарти муҳимтарини баланд бардоштани сатҳи амнияти миллӣ ва рақобатпазирии иқтисодиёти миллӣ ба ҳисоб меравад.

Бояд тазакур дод, ки тамоюли ҷаҳонишавӣ ба фарҳангу маънавиёти ҳамаи халқияту миллатҳо бетаъсир буда наметавонад. Дар чунин шароит роҳи ягона ва асосии ҳифзи арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ дар чунин шароит тавассути рушди илму маориф сурат мегирад. Ба ибораи дигар ҷаҳони муосир бо ҳама таззодҳо, мухолифат ва дигар вижагиҳояш ба илму дониш ва мутахасисони болаёқат эҳтиёҷ дорад. Дар ин замина ҳануз дар нимаи дуюми асри XX мафҳуми «бозори кадрҳои илмӣ» ба вуҷуд омад.

Ворид шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба фазои ҷомеаи ҷаҳонӣва ба имзо расонидани як қатор санадҳои байналмилалӣ, созишномаҳои ҳамкорию ҳамгироӣ тақозо мекунад, ки донишҷӯёни замони нав бояд сифатҳои ташаббускорӣ, навоварӣ, татбиқсозӣ, тағйирпазирӣ, уҳдабароӣ, масъулиятшиносӣ ва созандагию бунёдкориро дошта бошанд. Воқеан ҳам дар давраи нави ташаккули ҷомеи муосир ва муносибатҳои бозорӣ дар сатҳи зарурӣ боло бурдани сатҳи ҳаёти иҷтимоиву фарҳангии кишвар эҳтиёҷба мутахассисоне, ки дорои кобилияту малакаи мустақилона қабул намудани қарорҳо, андешаҳои солими созанда, дорои дониши амиқ, ки дар таҷриба онро амалӣ карда тавонанд ва бо сифатҳои масъулиятшиносиву босалоҳиятӣ мусаллаҳ бошанд, ба миён омадааст. Мутахассисони замони нав бояд шахсони бомаърифат ва аз ҷиҳати маънавӣ-ахлоқӣ устувор ва кордон ба воя расанд Онҳо роҳҳои дастрас кардани ахбор (маълумот)-ро тавассути воситаҳои гуногун интихоб намуда, онро таҳлилу арзёбӣ карда тавонанд. Инчунин масъалаҳои мураккаби олами атрофро даркнамуда, мушкилиҳои гуногуни таълимию ҳаётиро пешгӯйӣ ва ҳал карда тавониста масъулияти худро дар назди оила, аҳли ҷомеа ва кишвар эҳсос намуда пайваста пайи такмили салоҳиятҳои шахсии худ бошанд. Агар омузгорон ва хатмкунандагони муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ бо чунин салоҳиятҳо мусаллаҳ бошанд албатта хусусият ва хислатҳои шахсиятро соҳиб мешаванд, зеро барои мутахассисисони ҷавон доштани салоҳияти худтакомулдиҳии шахсӣ арзиши бузург мебошад. Барои ин хусусиятхоро ба даст овардан албатта бар зидди мушкили ва сахтихои баамаломада устувори нишон додан лозим аст. Дар ин хусус Абушакури Балхӣ - шоири тарбиятгар ва закӣ хануз дар гузаштахои дур гуфта буд:

Кушода шавад кор чун сахт баст,

Кадомин баланд аст нобуда паст.

Яъне, барои ба куллаи баланди мақсад расидан бояд саъйу кӯшиши зиёд ба харҷдод. Мутахассисони замони муосир - замони инкишофи босуръати муносибатҳои иҷтимоиву иқтисодӣва пешрафти илму технология, воридшавӣ ба фазои ягонаи иттилоотӣбояд ҳам бо донишҳои нави назариявӣ ва ҳам амалӣ мусаллаҳ бошанд. Бо нерӯи тафаккур ва бардоштҳое, ки аз таҷриба дорад, имкон пайдо кунад, ки дар оянда муҳимтарин масъалаҳои иҷтимоиву иқтисодӣва адабиву фарҳангиро мустақилона ҳаллу фасл намояд, баҳои воқеӣдиҳад, хулосаҳои дуруст бардорад ва дар рушди ҷомеа ҳиссаи сазовор ва созанда дошта бошад. Барои ин ба онҳо зарур аст: - бояд эҷодкору навовар ва таҳқиқотчӣ бошанд; - воситаҳои технологияи нави муосир, интернетро самарабахш истифода бурда тавонанд; - дониши назариявии худро дар таҷриба ва амал тадбиқкарда тавонанд; ҳисси худшиносӣва масъулиятшиносиашон бедор бошад, ба кору амали худ баҳои воқеӣдода тавонанд.

Роҷеъ ба худтакомулдиҳии пайвастаи донишомӯзон як қиссаро аз таърихи илму фарҳанги миллатамон мехостем ёдовар шавем. Мутафаккири тоҷик Абдураҳмони Ҷомӣ, ки дар Ҳирот, дар мадрасаи Низомия таҳсили илм мекард, дар назди донишманди маъруфи он замон Шаҳобиддин Муҳаммади Ҷоҷармӣ сабақ гирифта, қобилияту истеъдоди донишандӯзии нотакрор ва азимро зоҳир намуд. Ӯ дорои хислати наҷибе буд ва ба ҳар чиз, ба ҳар як ҳодисаву воқеа бо назари кунҷковиву мушоҳидакорӣ менигарист ва дар баҳсу музокираҳо орому ботамкин ва бо андешаву фикрҳои бикр суханронӣмекард ва ҳамеша ғолиб мебаромад ва устодони донишманд дар доноиву оқилии шогирди худ ангушти ҳайрат мегазиданд Дар ин хусус Зайниддин Маҳмуди Восифӣдар асари худ «Бадоеъулвакоеъ» нақли аҷиберо дар ҳикояи «Хамсаи муҳайира» (Панҷгонаи ҳайратангез) меоварад, ки мазмуни он чунин аст: Устод Мавлоно Муҳаммадҳоҷӣ ба панҷ нафар – Мавлоно Абдураҳмон, Мавлоно Камолиддин Шайҳусайн, Мавлоно Шамсуддин, Мавлоно Довуд ва Мавлоно Муини Тунӣ ном шогирдони худ асари олими машҳур «Шарҳи таҷрид» - и Мавлоно Алии Қӯшчиро тадрис мекард. Ҳангоми шарҳу маънидоди баъзе масъалаҳои асар дар байни устоду шогирдон баҳсу мунозираҳои илмӣ ба миён меомаданд ва бештар дар ин мунозираҳо шогирдон ғолиб мебаромаданд, ки ин боиси ба андеша рафтани Мавлоно Муҳаммадҳоҷӣ гардид ва ӯ азм намуд тадбиреро пеш гирад, яъне худро бемор созад, то шогирдонаш дар кӯи бекорӣ ва дар истироҳат бошанду ӯ дар ин муддат шабу рӯз дар мутолиа бошад ва донишихудро афзун намуда бо тайёрии бештар назди шогирдон ояд ва ба тадрис машғул гардад. Ва чун ин устоди дар банди хаёл афтида бо ин сабабу мақсад шогирдонро ба мӯҳлати 40 рӯз ҷавоб дод, шогирдони доно ва закӣ муроду мақсади бемории устоди худро пайхас намуда, қавл доданд, ки онҳо низ дар муддати 40 рӯз аз мутолиа даст намебардоранд ва қарор доданд, ки ҳар рӯз дар масҷиди ҷомеи Маликон ҷамъ меоянд ва бо навбат тадрис мекунанд. Мавлоно Ҷоҷармӣ шабу рӯз пайваста дар мутолиа буд ва барои шогирдони саволу супоришҳои ниҳоят душворро тайёр намуд. Ӯ аз он хурсанд буд ва боварии комил дошт, ки дар илму дониш аз шогирдон хеле боло рафтааст. Ниҳоят рӯзи 40-ум хабари сиҳатии устод ба гӯши шогирдон мерасад ва онҳо ба мадраса ҳозир мешаванд. Мавлоно бо дили пур ба шарҳи як масъалаи мураккаб ва сарпечида оғоз менамояд, шогирдон бошанд бо ҳозирҷавобӣва дониши худ устодро дар тааҷҷуб мегузоранд. Чун аз он ки шогирдон дар ин муддат фориғболӣ нанамуданд, балки дар мутолиа буданд, хушҳол мешавад ва ба шогирдон дуои нек ва роҳи сафед металабад. Чанде пас Абдураҳмони Ҷомӣ ва он чор нафар шарикдарсони ӯ, ки зикрашон рафт, дар ҳақиқат олимони машҳури замони худ шуданд. Мурод аз овардани ин ҳикоя он он аст, ки мероси адабӣ ва фарҳангии халқи тоҷик дар замони имрӯз ҳам арзиш варисолати худро гум накарда, барои тарбияи инсони комил ва соҳибкасб хизмати арзандаро то ба имруз анҷом медихад ва минбаъд низ хохад дод.

Ҳаминро бояд зикр кард, ки эълон гардидани соли 2024 Соли маърифати ҳуқуқӣ аз пешниҳодҳои оқилона ва созандаи Пешвои миллат ба шумор меравад. Яъне густариши маърифати ҳуқуқии ҷомеаи мутамаддин, ба хусус наврасону ҷавонони замони навро яке аз масъалаи ҳалталаби ҳаёти ҷомеа арзёбӣ карда метавон. Воқеан ҳам, ин ташаббуси Пешвои миллат дар раванди ҷаҳонишавии фарҳангҳо, ки ба сатҳи маънавиёт, тарбия ва ташаккули ҷавонону наврасон таъсиргузор мебошад, хеле муҳим ва рӯзмарра мебошад.

Боиси тазаккур аст, ки бо мақсади иҷрои банди 3-и «Нақшаи чорабиниҳо бахшида ба Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намудани соли 2024», ки бо амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2024 тасдиқ шудааст ва дар асоси банди 19-и Низомномаи Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сентябри соли 2021 тасдиқ гардидааст, бо фармоиши Вазири адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 19 апрели соли 2024 рамзи «Соли маърифати ҳуқуқӣ – 2024» тасдиқ карда шуд.

Рамзи «Соли маърифати ҳуқуқӣ – 2024» намуди доирашакл дошта, гирдогирди рамзро хати доирашакли сабз фаро гирифтааст, ки нишонаи сарсабзию шукуфоӣ, сарбаландиву хуррамӣ ва абадият мебошад. Дар гирди қисми болои рамз бо забони тоҷикӣ «Соли маърифати ҳуқуқӣ», ки ифодагари моҳияти рамз мебошад, навишта шуда, дар қисми поёни он рамзи шараф – шохи баргдори дарахти лавр бо тасмаи серахаи печида, ки ифодакунандаи рангҳои Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ҷой гирифтааст. Дар маркази доира ҷузъиёти асосии рамз – китоби кушода, офтоби оламоро ва тоҷдасти шоҳӣ ҷой дода шудаанд. Китоби кушода таҷассумкунандаи манбаи дониш, Конститутсия ва қонун, таълиму тарбия ва хирад, офтоби оламоро – рамзи нур, гармӣ, шифо, саховатмандӣ ва тоҷдасти шоҳӣ бо тасвири нимдавраи офтобӣ ва ҳафт ситора ҳамчун рамзи ваҳдати миллӣ, иқтидори давлат ва роҳнамою равшанидиҳанда мебошад. Дар қисми поёни маркази доира рақами «2024» нишон дода шудааст.

Ҳамин тариқ, қабул ва тасдиқи рамзи Соли маърифати ҳуқуқӣ аз он гувоҳӣ медиҳад, ки дар ҳаёти иқтисодиву иҷтимоӣ, сиёсиву фарҳангӣ ва ҳуқуқии Тоҷикистони соҳибистиклол боз як марҳилаи нав кушода шуд. Умед дорем, ки омӯзгорону устодони муассисаҳои оливу илмии кишвар баҳри бунёди ҷомеаи бомаърифату муттаҳид ва давлати ҳуқуқбунёди миллӣ тамоми неру ва рисолати худро равона сохта, дар ин самт қадамҳои устувор ва созанда мегузоранд.

Холиқова Шоира - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(дар ҳошияи Паёми табрикотии Пешвои миллат бахшида ба “Рӯзи дониш ва “Дарси сулҳ”)

Дарси сулҳи имсола монанди ҳамаи дарсҳои солҳои гузашта ҷолиб, хотирмон, мубрам, коргар буд.

Аввалин нуктае ки дар байни мардум мушоҳида кардем ҳамовозии гарму ҷушон пайдо кард суханони Президенти арҷманди мо, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ,- Пешвои муаззам Эмомалӣ Раҳмон дар мавриди эҳтироми муаллим аст. Албатта он пешниҳод, ки дар муддати шаш моҳ лоиҳаи қонун “Дар бораи мақоми омузгор” омода карда ба мақомоти қонунгузориву ҳукуматӣ пешниҳод шавад, аҳамияти қонуниву воқеъӣ хоҳад дошт.

Ин нукта чӣ дар байни мардум, чӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ ва хусусан дар байни муаллимони мактабҳои миёна истиқболи гарму ҷӯшон ёфт.
Дар баробари ҳамин нуктаи дигари суханронӣ ва талаби қатъи кардани Президент дар масъалаи тафтишҳои зиёди мактабу муаллим буд. Дар айни замон масъалаи ба истилоҳи дақиқи ҷаноби олӣ “Зоҳирпарастӣ кардани мақомоти шаҳрҳову ноҳияҳо дар мавриди ба пешвози мансабдорони Ҷумҳурӣ баровардани муаллимону талабагон дар гармиву сардӣ, ҳамин гуна ҳамсадоӣ пайдо кард ва ташаккури зиёди мардумро дар шабакаҳои иҷтимоӣ ва муҳокимаи мардум шунидем.

Ҳақиқати ҳол ин аст, равшану мусаллам аст, ки барои аз байн бурдани ҳуввияти миллии миллати мушаххас,модари ин миллат, муаллимашро, аҳли фарҳангашро бе қадру хору залил кардан кифоя аст. Дар ҷараёни пуршуру талотуми рӯзгори муосир, мо падидаҳои ин раванди миллатзудоиро мебинем. Он ишора, ки Президенти муҳтарам дар мавриди зиёд шудани эҳсоси исломситезӣ низ дар ҳамин қатор аст. Аз қазияи исломситезӣ ва ифротгароӣ, ки масъалаи алоҳида аст бигзарем ва масъалаеро ки матраҳ кардем боз бубинем, дар ҳамин ҷараён мушоҳида мешавад, ки ошкорову пардапушона кушиши бе қадр, бе арзиш кардани мақому эътибори модар, муаллим аҳли фарҳанг дар ҷумҳуриҳои пасошуравӣ мушоҳида мешавад.

Дар ин раванд албатта мо фаромуш намекунем, ки дар солҳои нооромиҳои аввали истиқлолият аҳволи иқтисодии муаллим ва умуман аҳволи мактаб дар чӣ ҳоле хароб ба сар мебурд. Аз ҳамин қазия,аз ҳамин манзар вақте ба таҳлил бигирем, баръало равшан мешавад, ки хусусан дар даҳ соли охир ҳам вазъияти мактаб ва ҳам вазъияти муаллим тағйир ёфт ва ба маротиб вазъи моливу шароити таҳсил беҳтар шуд. Дар суханронии Ҷаноби Олӣ чандин дафъа ба эътибору иззати муаллим руҷуъ карданд ва ба назари мо он нукта, ки шахсан худи Президент ҳаргиз муаллимонашро фаромуш намекунад ва ҳатто дар бораи муаллими нахустинаш ҳам ёдоварӣ кард як таъсири бисёр барҷаставу амалӣ дорад. Воқеъан ин суханашон ҳам таъсири самаровар хоҳад дошт, ки гуфтаанд: эҳтиром ба омузгор –эҳтиром ба ояндаи миллат аст!

Дар ҷараёни суханронӣ гаштаву баргашта масъулияти тамоми мақомотро дар мавриди тарбияту маърифат таъкид карданд. Ҳақиқатан ҳам масъалаи ҳам таълим, ҳам тарбият ҳамеша мубрам буду ҳаст, аммо ҷараёни рӯзҳои охир, ба мушкилоти печидаву ғайриинтизор рӯ ба рӯ омадани ҳам табақаи коргар, ҳам муҳоҷирони меҳнатӣ нишон дод, ки мо бояд таълиму тарбиятро бознигарии ҷиддӣ бояд кунем. Аз ҷумлаи чунин бознигарии ҷиддӣ тадбири таъсис додани “Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ”, мебошад.

Таъсиси ин кумита шароит фароҳам меорад, ки ҷавонон ҳатман як ихтисосе, ки дар бозори меҳнат даркор бошад омода карда шавад.

Тадбиру пешниҳодҳое ки дар ин дарси Сулҳ, дар рӯзи дониш пешниҳод шудаанд бе шакҳу шубҳа барои ояндаи миллат дар рӯзгори муосир ба як шакли шоиставу боиста дар амал татбиқ хоҳад шуд .

Назри Яздонӣ – Ходими илмии Институти фалсафа, сиёсатшинось ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Баланд бардоштани маърифати занон масъалаест, ки аҳмияти хоси иҷтимоӣ дошта, омили зарурии таҳкими арзишҳои муҳими миллӣ ба шумор меравад. Зан-модар, дар раванди иҷрои рисолати офарандагию тарбиятгарии худ, масъулияти махсусан муҳими дигарро низ иҷро менамояд. Яъне тавассути таълиму тарбия ба сифати занҷири пайвасткунанда ҳамчун интиқолдиҳандаи арзишҳои миллӣ ба насли дигар амал намуда, дар пойдор нигоҳ доштану дар вуҷуди фарзандон тарбия кардани ҳисси эҳтирм ба он арзишҳо нақши муҳим мебозад. Иҷрои ин рисолат махсусан дар замони муосир, дар марҳилае, ки равандҳои ҷаҳонишавӣ бо суръати баланд идома доранд, аҳмияти хоса касб мекунад. Нигоҳ доштану ҳифз кардани арзишҳои миллӣ, густариши фарҳанги миллӣ ва дар рӯёрӯйи таҳоҷуми бегонаи фарҳангӣ истодагарӣ карда тавонистан рисолати басо мушкил, вале зарурист. Дар иҷрои ин рисолат эҳсоси баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва ифтихори ватандорӣ бағоят зарур аст ва ҳамаи ин хусусиятҳо ҷанбаи муҳими маърифати сиёсию шаҳрвандиро ташкил медиҳанд.

Дар баробари маърифати ҳуқуқию сиёсӣ ва шаҳрвандӣ доштани маърифати баланди оиладорӣ низ барои занон муҳим аст, зеро зиндагӣ саҳнаест, ки коргардони асилаш зан мебошад ва ба хотири таъмини хушбахтии он вазифадор аст, ки тамоми ақлу заковати худро истифода баранд. Ҳаёти оилавӣ дастури мукаммалу барои ҳама оилаҳо ягона надорад, балки ҳар як оила муҳити хосест, ки соҳиби вижагиҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва равонии худ мебошад. Аз ин рӯ, маҳз бо дарназардошти чунин вижагиҳо метавон раванди муносибатҳои солиму созандаро барқарор ва раванди рушди онро таъмин намуд. Ин кори бисёр мушкил, вале иҷрошаванда аст.

Раванди ҷаҳонишавӣ чи ҷанбаҳои мусбӣ ва чи ҷанбаҳои манфии худро дорад. Дар ин раванд пурзӯршавии омезиши шадиди арзишҳо масъалае мебошад, ки баҳри пойдории фарҳангҳо тазодҳои зиёдеро пеш меоварад. Бинобар ин , нигоҳ доштани ҳувияти фарҳангӣ дар шароити муосир басо муҳим мебошад . Либос ҳам дар ин раванд яке аз василаҳои муассири муаррифии миллат ба ҳисоб меравад.

Омӯзишҳо муайян намудаанд, ки сабаби рӯ овардани занон ба либоси бегона тақлидкорӣ, мӯд шудани пӯшидани чунин либосҳо ва намоиш додани мазҳабӣ будани худ, водорсозӣ аз ҷониби шавҳар ва дигар аъзои оила, инчунин таъсири фарҳанги бегона тавассути тамошои кинофилмҳо ва ғайра мебошад. Бояд қайд намуд, ки арзишҳои миллӣ маҳз ҳамон зуҳурот ва обектҳои модию ғайримоддие мебошанд, ки дар тӯли таърих муҳимияти онҳоро миллат эътироф намудааст, тавассути нигоҳдошт ва рушди онҳо пешравии худро таъмин намудааст, дар заминаи онҳо тарзи рӯзгордорӣ, урфу одат ва анъанаҳои худро нигоҳ доштааст. Маҳз дар ҳамин замина миллат ҳамчун умумияти томи дорои хусусиятҳои умумӣ тарзи тафаккур ва урфу одат дар ҳудуди таърихии худ пойдор мондааст ва пойдории миллат пойдории давлатдории миллиро заминагузор гаштааст. Ногуфта намонад, ки нигоҳдошти забон ва фарҳанги миллӣ ҳамчун арзишҳои миллӣ ва давлатдорӣ ба сифати масъалаҳои калидӣ дар таҳкими давлатдории миллӣ боқи мемонанд.

Фазилатпочои Махмадюсуф докторанти PhD курси 1 уми институти фалсафа сиёсатшиноси ва ҳуқуқи ба номи А Баҳоваддинови АМИТ

Мардуми шарифи Тоҷикистон хуб дарк мекунанд, ки истиқлолият ва озодӣ арзиши бисёр бебаҳо дар ҳаёти ҳар як шахси бонангу баори Ватан мебошад. Ва тули 33 сол аст, ки Суруди миллӣ ва Парчами давлатии мо дар саросари Тоҷикистон ва берун аз хоки он дар маросиму чорабиниҳои сатҳи олӣ ва дигар маъракаҳои муҳим баланд садо дода, партавфишонӣ намуда, Тоҷикистонро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамояд.

Гарчанде Истиқлолияти давлати мо ҷавон аст, аммо корнамоиҳои далеронаи фарзандони фарзонаи миллати тоҷик дар таърих бо ҳарфҳои заррин ифшо гардиданд. Ва аз муборизаҳои ҷоннисоронаи қаҳрамонони миллатамон, ки дар роҳи вахдату озодӣ, истиқлоли сарзамини тамаддунофар қурбонихо кардаанд, моро ба Истиқлолияти давлатӣ расонидааст. Истиқлолияти давлатии мо рангест, тобанда чун рангҳои парчамамон, озодиест барои миллат ва мамлакат, соҳибихтиёриест баҳри ватандорони ватандӯст. Мо дар муддати 33 - соли истиқлолият тавонистем, ки бо вуҷуди мушкилоту монеаҳои зиёд пешрафти устувори ватанамонро таъмин созем, мақоми онро дар арсаи байналмилалӣ боло бардорем, пояҳои давлатдории мустақили худро тақвият бахшем, тамоми кӯшишу талош ва захираву имкониятҳои худро ба хотири фароҳам овардани шароити мусоид барои зиндагии осоишта равона созем.

Сарбаландиву хушбахтии мо дар он аст, ки тақдири имрӯзу фардои ватанамон дар ихтиёри худамон мебошад ва ҳар фарди бонангу номуси миллат - ҳастӣ ва ҳаёти худро ба хотири озодиву пешрафти сарзамини аҷдодӣ бахшидааст. Имрӯз Тоҷикистон роҳи мустақили инкишофи сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву маънавиро пеш гирифта, ба аслҳои озодии сухан, озодии виҷдон ва гуногунандешӣ, ки аз ҷумлаи асосҳои давлати демократӣ мебошанд, арҷи тамом мегузорад. Бо шарофати истиқлолият дар арсаи ҷаҳон мартабаи Тоҷикистон пайваста боло рафта, ташаббусҳои кишвари моро ба хотири амнияти мардуми сайёра дар сатҳи байналмиллалӣ мепазиранд.

Истиқлолияти ба дастовардаи мо, Тоҷикистонро бо ҷаҳон ва ҷаҳонро бо Тоҷикистон пайванди ногусастанӣ ва ҳамешагӣ бахшидааст. Дарвозаҳои чаҳор самти оламро ба рӯи Тоҷикистон боз намуд. Танҳо бо шарофати истиқлолияти давлатӣ ва заҳмату талошҳои содиқонаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо тавонистем, ки кишварамонро ба оламиён муаррифӣ намоем ва ба сӯи фардои дурахшон сарбаландона пеш рафта истодаем. Боиси хушнудист, ки дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ соҳаҳои муҳими иҷтимоӣ аз ҷумла илму маориф, тандурустӣ ва фарҳангу варзиш ба маҷрои куллан нав ворид гардида, сол аз сол беҳтар мешавад.

Бояд ёдовар шуд, ки Истиқлолияти давлатиро дар роҳи худшиносии милливу таърихӣ, эҳёи ойину суннатҳо ва рушди илму адаб метавон марҳалаи дурахшону пурифтихори фарҳангу тамаддуни миллӣ, даврони рушди нерӯи зеҳнӣ ва эҷодкорӣ арзёбӣ намуд. Маҳз ба шарофати истиқлолият сиришти маънавии миллати тоҷик расмияти сиёсӣ пайдо кард. Дастоварди бузургтарини мо тули ин солҳо барқарор намудани сулҳу суботи комил ва ваҳдати пойдори миллӣ, таъмини рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ, таҳкими худшиносиву худогоҳӣ, болоравии ҳисси ватандӯстиву ватандорӣ аст, ки маҳз ба шарофати хиради азалии мардуми соҳибмаърифату фарҳангдӯсти тоҷик ва роҳбари оқилу фарзона муяссар гардид.

Комёб гаштан ба шинохти асолати таърихии миллат, мақому мартаба ва ҷойгоҳи он дар таърихи тамаддуни башарӣ аз ҷумлаи муҳимтарин самтҳои сиёсати давлати Тоҷикистон ба ҳисоб меравад, ва ин сиёсати ваҳдатсоз аз бузургдошти таъриху фарҳанги деринаи тоҷикон ва симои барҷастаи фарҳангӣ оғоз гардида, барои пешрафт дар роҳи давлатсозиву давлатдории навини тоҷикон фазои мусоид фароҳам меоварад.

Бинобар ин, мо бояд ҳамеша аз истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллӣ, ки аз ҷумлаи муқаддасоти ормонии миллати тоҷик мебошанд, шукрона карда, онро чун арзиши бебаҳо ҳифз намоем.

Дар марҳалаи гуногуни таърихӣ, мардуми тоҷик таҷрибаи мавҷудаи давлатсозиву давлатдориҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ ва фарҳангии миллиро омӯхт. Ҳамчунин рамзҳои давлатӣ, азҷумла Нишон, Парчам ва Суруди миллиро қабул кард. Артиши милливу Қушунҳои сарҳадиро ташкил дода, бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва майлу ормонҳои халқамон роҳи эъмори кишвари ҳуқбунёду дунявиро пеш гирифт.

Дуруст тарбия намудани насли наврас шарти асосии пешравии ҷомеаи солим ба ҳисоб рафта, ин кори муҳим на танҳо вазифаи оила ва мактаб, балки вазифаи давлат ва тамоми ҷомеаи мо аст. Ба хотири эмин мондан аз таъсири омилҳои манфии раванди ҷаҳонишавӣ аҳли ҷомеаи кишвар бояд тафаккури солими миллиро дар зеҳни наврасон ва ҷавонони ватандуст инкишоф диҳанд. Талқин намоем, ки ҳифзи марзу буми ватан, хифзи арзишҳои миллиро аз таҳдидҳои хатарбор ва руйдодхои ахир қарзи ҷонию афсаронаи худ донанд. Ҷавонону наврасони мо бояд аз аслу насли хеш, пояҳои тамаддуни аҷдодӣ, забону фарҳанги миллӣ ва ойинҳои давлатдории ниёгони худ огоҳ бошанд. Ба хотири мустаҳкам ва бегазанд гардонидани пойдевори давлатдории навин доимо дар талош бошанд. Дар шароити хело душвору печидаи ҷаҳони муосир ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои онро вазифаи худ шуморида, масъулияти баланди ватандориро эҳсос бикунанд.

Ифтихор аз таърих, фарҳанг, забон ва анъанаҳои наҷибу ҷовидонаи миллат як рукни бисёр муҳимми истиқлолияти давлатӣ мебошад. Аз ин хотир, моро зарур аст, ки насли наврас ва ҷавонро бо суннатҳои воло ва мероси бузурги ниёгонамон ошно намуда, дар зеҳну шуури онҳо ҳисси ифтихори миллӣ, арҷгузорӣ ба суннатҳои ниёгонамон, эҳтиром ба истиқлолияти пурарзиш, ҳисси баланди ватандӯстӣ ва ифтихор аз ватани маҳбубро пурра гардонем.

Истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллӣ ду боли тавоное ҳастанд, ки Тоҷикистонро ба парвозҳои баланд ҳидоят менамоянд. Пойдории ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот дар саросари кишвар ва рушди ҳамаи соҳаҳо дар натиҷаи хизмати бузургу қаҳрамононаи халқи хирадманд ва Сарвари сулҳовару бунёдкори тоҷик ба воқеият табдил ёфтааст.

Ҳамеша дар хотир дошта бошем, ки соҳибватан будан хушбахтӣ ва ифтихори бузург аст. Ҳамзамон бо ин, ба қадри ин неъмати бебаҳо - яъне ватан ва истиқлолияти он расидан масъулияти аз ин ҳам бузургтар мебошад.

Пойдору ҷовидон бод истиқлолияти миллати куҳанбунёд, сулҳдӯст, бунёдкор ва фарҳангпарвари тоҷик, ки дар роҳи адолат зери пайроҳаи таърих дар шебу фарозоҳо, шикасту пайвастҳо, ахиран соҳибистиқлол гардид!

Аминов Асламбек - номзади илмҳои физика ва математика, ходими калони Институти математикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ

Пешгуфтор: Дар рӯйи олам мавҷудоти зинда тариқи забонҳои гуногун бо ҳам муошират мекунанд, забони гуфтугӯ, забони аломатҳо, забони ишораҳо, забони рақс, забони оҳангҳо ва ғ. Дар маҷмуъ ҳамаи ин забонҳоро инсоният дар тӯли ҳазорсолаҳо ба вуҷуд овардааст, яъне ин васоити муошират маҳсули дастранҷи фарҳанги инсоният маҳсуб меёбанд. Аммо забони асосӣ, воситаи мутлақи муошират – ин забони таносуби рақамҳо мебошад, яъне ин маврид илми риёзиёт дар назар дошта шудааст. Аз қадим риёзиёт (математика) илми асосӣ буд ва фарогири ҳамаи илмҳои дигар ба шумор мерафт.

Риёзиётро ҳанӯз юнониёни қадим ба чаҳор қисм чунин ҷудо намуда буданд : 1. Арифметика (арисмотиқ) – забони ё худ назарияи рақамҳо; 2. Геометрия – забони ё назарияи хатҳо; 3. Астрономия – забони ё назарияи ҳаракати ҷирмҳои осмонӣ; 4. Мусиқӣ – забони ё назарияи савтҳо (садоҳо). Ин гуна тақсимбадиро “квадриум” (чаҳоргона) меномиданд ва ҳеч донишманде бидуни азхуд намудани ҳамаи ин илмҳо ба шарҳи риёзиёт даст намезад.

Дар миёни ин ақсом танҳо мусиқӣ, яъне назарияи садоҳо соҳиби хислати нодир мебошад, ки бевосита ба тамоми мавҷудоти зинда таъсир расонида метавонад. Ҳамин буд, ки фарзанди Бухорои шариф, аллома Абуалӣ Ибни Сино аснои навиштани боби “Риёзиёт”-и Китоб-уш-шифо дар пайравӣ ба Арастуи бузург бахшеро вобаста ба илми мусиқӣ таҳти унвони “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” (Маҷмуи донишҳо доир ба мусиқӣ) илова намуд. Ин асари нодир мутаассифона то ҳоло дастраси илми муосири тоҷик нагардидааст, гарчанде борҳо ба забони арабӣ, инглисӣ, фаронсавӣ нашр шудааст. Мақолаи зер ба мазмуну муҳтавои ҳамин асари Ибни Сино тааллуқ дорад.

Таълифоти алломаи бузург, файласуф, шоир ва табиби оламшумул Абӯалӣ Ибни Сино оид ба илми мусиқӣ то замони мо моҳият ва арзиши маънавии хешро гум накардааст. Сино дар баробари Абунасри Форобӣ (871-950) ва Ал-Киндӣ (800-897) яке аз асосгузорони илми мусиқӣ дар Шарқ маҳсуб меёбад. Ӯ бахшида ба мусиқӣ панҷ асари махсус таълиф намудааст, ки мукаммалтарини онҳо китоби “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” мебошад. Чуноне ки маълум аст, дар пайравӣ ба услуби юнониёни қадим Ибни Сино ин асарашро дар сохтори китоби “Риёзиёт”-и “Китоб-уш-шифо” ҷой дода бо ҳамин ақидаи устувори мутақаддиминро доир ба моҳияти хоси илмӣ ва ирфонии ҳунари мусиқӣ тасдиқ намудааст.

Асар тибқи анъана ба забони арабӣ таълиф шуда ва муҳтавои он кулли масоили вобаста ба пайдоиши мусиқӣ (дар умум садо), назарияи оҳангсозӣ, шарҳи созҳои маъмули мусиқӣ, пайвандии шеър ва мусиқӣ, мақомҳо (лаҳнҳо), инчунин таъсири оҳангҳоро ба мавҷудоти зинда фаро мегирад. Асари мазкур ҳанӯз қариб садсол қабл аз ҷониби олими фаронсавӣ Рудолф Д’ерланже тарҷима ва таҳқиқ карда шудааст. Ба ин асари нодири Ибни Сино оид ба мусиқӣ ҳамчунин шарқшиноси маъруф Ҷорҷ Фармер баҳои баланд дода муҳтавои онро дар чандин мақолаҳояш шарҳ додааст.

Дар Тоҷикистон низ дар авохири қарни гузашта порчаҳои алоҳидаи китоби “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” ба забони русӣ тарҷима шуда буданд, аммо бояд эътироф намуд, ки ҳанӯз мероси мусиқишиносии шоир ва мутафаккири бузурги халқи тоҷик ҳанӯз ба пуррагӣ дастраси аҳли илм нагардидааст.

Тавре зикр гардид, Ибни Сино илми мусиқиро дар сохтори низоми илмҳои риёзӣ таҳқиқ намудааст, яъне масоили вобаста ба пайдоиши садо дар ҳаёти мавҷудоти зинда, таносуби фосилаҳои мусиқӣ, услуби пардабандии созҳои мусиқӣ, фарқияти садоҳои мусиқӣ ва ғайри мусиқӣ ва дигар муаммоҳои ин илмро Ибни Сино асосан тавассути далелҳои илми риёзӣ шарҳ додааст.

Дар замони Синову Форобӣ таълимоти юнониёни қадим тавассути тарҷимаҳо ба забони арабӣ дастраси аҳли илм гардида буданд. Хусусан осори Абуюсуф Ибни Исҳоқ Ал-Киндӣ (муаллифи рисолаҳои зиёд, аз ҷумла бахшида ба илми мусиқӣ) дар ин давра хеле машҳур шуда буд. Албатта, маълум аст, ки дар ин ҷода Сино ба таълимоти маъруфи Арасту, Фисоғурс, Батлимус ва дигарон такя намудааст, вале яқинан бояд таъкид намуд, ки дар шарҳи як қатор масъалаҳои муҳими илми мусиқишиносӣ (шарҳи созҳои мусиқӣ, пайвандии шеър ва оҳанг ва ғ.) Сино соҳиби назарияи хосе шуда, то ҳадди имкон ақидаҳои хешро бо амалияи мусиқии замонаш пайванд намудааст.

Яке аз масъалаи баҳсталаб – яъне пайвандии гӯё садоҳои мусиқиро бо ҳаракати доимии ҷирмҳои осмонӣ мавриди таҳқиқ қарор дода, Ибни Сино махсусан таъкид намудааст, ки ин гуна ақидаҳо асоси илмӣ надоранд. Дар ин хусус ӯ дар муқаддимаи асар чунин навиштааст:

“Мо ба илми мусиқӣ аз он ҷиҳат, ки тавассути шарҳи фосилаҳои мусиқӣ ба баёни ҷирмҳои осмонӣ инсонӣ мепардозанд, таваҷҷуҳ намекунем, зеро чунин нуқтаи назар анъанаи онҳоест, ки хусусиятҳои як илмро аз илми дигар фарқ намекунанд”. Бояд илова намуд, ки чунин ақида ҳанӯз ба Фисоғурс тааллуқ дошт ва пайравони ӯ низ ҳафт пардаи мусиқиро дар пайвандии услуби ҳаракати ҷирмҳои осмонӣ шарҳ медоданд.

Эзоҳ: Яъне Ибни Сино дар ин масъала мақоми устувори илмии хешро исбот намудааст. Ақидаҳои вобаста ба пайвандии низоми ҷирмҳо осмонӣ ва садоҳои мусиқӣ, аниқтараш фосилаҳои миёни садоҳо, сохтори қаторовозҳо, то имрӯз дучор мегарданд. Ҳатто мегӯянд, ки дар само оҳанги мутлақи ба таври зинда доим садо медиҳад, оҳангсозони нобиға (масалан Бах, Скрябин) гӯё ин лаҳнҳоро эҳсос менамоянд ва рӯйи нота меоранд.

Ин ҷо бамаврид аст, ки суханони Алберт Эйнштейнро ба ёд биёрем (маълум аст, ки ӯ скрипкаро хеле хуб менавохт): “ Агар ман фаразан физик намешудам, бегумон ҳатман мусиқачӣ мешудам, зеро ман тавассути оҳангҳо фикр меронам, ҳаётро, оламро маҳз тавассути мусиқӣ тасаввур мекунам”...

Муаммои дигаре, ки дар таълимоти мусиқишиносии Сино шарҳи нави худро пайдо намудааст, ин назарияи пайдоиши савт (садо, овоз) дар табиат аст. Шояд метавон гуфт, ки Ибни Сино, ки худ дорои донишҳои мукаммали соҳаи тиб буд, қабл аз ҳама назарияи савтҳоро дар пайвандӣ бо қобилияти шунавоӣ ва эҳсосоти инсонӣ чунин шарҳ медиҳад:

Оид ба таърифи савт (садо овоз): “Инак мегӯем, ки савт аз ҷумлаи маҳсусот (ҳисшаванда) аст, ки бо хусусиятҳои ҳаловат (форамӣ) ё кароҳат (нафратангезӣ) фарқ мекунад. Аз ҳамин лиҳоз, савт (садо, овоз) ду навъ мешавад: яке навъе, ки ҳиси инсон аз он лаззат мебарад ва дигар навъе, ки ҳис аз шунидани он нафрат пайдо мекунад. Албатта (бояд эътироф намуд, ки) баъзан сабаби кароҳати (нофорамии) савт вобаста ба сифати садобарории олоти мусиқӣ аст, на аз худи савт. Гоҳе чунин мешавад, ки савт маҳз дар ҳолати шунидан (истимоъи он) нофорам, яъне ин ҷо ифрот дар худи шунаванда аст”.

Аз ин ақидаронии Сино бараъло аён аст, ки олими бузург сифатҳои садоро на танҳо дар ҳолати пайдо шуданаш (яъне офаридани ин ё он оҳанг), балки дар лаҳзаи баъдан аз ҷониби шунаванда қабул шудани он (истимоъ) шарҳ медиҳад. Яъне ҳатто оҳанги форам дар сурати қобили қабул набудани шунаванда метавонад нофорам эҳсос шавад.

Эзоҳ: Сино инҷо муаммои хеле қадимӣ – муносибати объект ва субъектро шарҳ додааст. Яъне нафаре ки калиди ворид шуданро ба муҳтавои маънавии мусиқӣ (адабиёт, санъат умуман) дар даст надорад аз шунидани симфонияи Бетховен, силсилаи Шашмақом ё худ нолаҳои фалакхонӣ чизеро бардошт намекунад.

Дар Фасли аввали асар Ибни Сино доир ба масъали сабабҳои баму зер будани садоҳо баҳс мекунад, яъне чаро садоҳо баландиву пастӣ доранд. Дар ин маврид олими бузург изҳор намудааст, ки баландиву пастии офозҳо қабл аз ҳама ба ҳолати руҳонии худи инсон вобастагӣ дорад. Масалан, нафаре дар сурати ғазабнок гардида таҳдид кардан ҳатман овози баландро истифода мекунад ва баръакс, аснои мутеъ шудан, таслим шудан овозашро паст мекунад.

Ибни Сино ҳамчунин услуби шинохти овозҳои мусиқӣ ва тарзи иншои оҳангро ба қалам оварда чунин менависад: (Дар шинохти фосилаҳои муттафиқ ва мутанофир).

“Ҳар гоҳе ки як нағма (садои мусиқӣ) аз назари баландӣ ва пастӣ дар зинаи ягона такрор шавад, таълифе (яъне оҳанге) ҳосил намешавад. Оҳанг танҳо дар ҳамон сурат пайдо мешавад, ки нағмаҳо дар зинаҳои гуногун садо диҳанд. Зеро агар як нағма дар як зина такрор шавад, таъсири он як чиз беш нест. Бинобар ин воҷиб аст, ки таълифи нағмаҳо ба тавре бошад, ки аз миёни онҳо абъод (яъне буъдҳо, фосилаҳои мусиқӣ – А.Н.) ба вуҷуд ояд.

Поинтар Ибни Сино фосилаҳои мусиқиро дар шакли ҷамъҳо шарҳ медиҳад, яъне аз ду се фосила ба вуҷуд омадани оҳангро чунин асвир менамояд:

“Ҷамъи буъд (фосила) бо буъди дигар чунин сурат мегирад, ки мо тавонем нағмаи муштарак дар ҳар ду буъдро ё аз ҷиҳати тез (ниҳод) ва ё аз ҷиҳати гаронӣ пайдо кунем.”

Эзоҳ: Пас аз ду садсола дар рисолаҳои баъдинаи мусиқӣ муаллифони он истилоҳи “ҷамъ”-ро маҳз дар пайравии Ибни Сино ба маънии “мақом” ё худ “парда” истифода бурдаанд.

Дар Фасли панҷум Ибни Сино ба шарҳи вазнҳои шеър муроҷиат намудааст. (Шеър ва вазнҳои он).

Ӯ навиштааст: “шеър” каломест барангехта аз хаёл ва аз гуфтаҳое падид омада, ки иборат аз иқоъҳои (ритмҳои) муттафиқ ва мусовӣ мебошад. Зиёда аз ин, дар ҳолати ритмҳои мукаррар (такроршаванда) ҳуруфи охиринашон ба ҳам шабоҳат доранд.

Эзоҳ: Сино нахуст ишора ба он дорад, ки муҳтавои шеър аз хаёлот бармеояд, яъне маҳсули тасаввуроти хаёлӣ ва дорои вазни муайян (ритмҳои мувофиқ) ва қофия мебошанд (ҳуруфи охири мушобеҳ).

Вобаста ба услуби таълифи оҳанг (иншои оҳангҳои мусиқӣ) Сино менависад: (Таълифи лаҳн)

“Ҳар касе, мехоҳад оҳангеро эҷод кунад, пас ба ӯ зарур аст, ки сараввал маҷмуи муайяни нағмаҳоро дар назар бигирад. Ин маҷмуъ метавонад комил бошад ё ноқис бо тамдиди маҳдуд, инчунин бояд ҷинсҳо (қаторовозҳои сегона ва чаҳоргона – А.Н.) дар он мураттаб шаванд.

Нафаре агар мехоҳад услуби офаридани оҳангро биёмӯзад, ҳамчунин бояд иқоъро (яъне зарбҳоро, ритмро) якҷоя бо кулли анвои мухталифаш фаро гирад. Яъне ӯ бояд як намуди муайяни иқоъро (ритм,усулро) тахайюл кунад ва барои ин бояд ин намуди иқоъро дар хаёлоташ маҳз дар шакли ҳуруфот тасаввур намояд, на ба сурати нағма (яъне оҳангҳо, садоҳои мусиқӣ)....

Эзоҳ: Сино маслиҳат додааст, ки оҳангсоз бояд нахуст ин ё он фосилаҳои мусиқӣ ва шакли муайяни иқоъро (ритмро) тасаввур намуда онро интихоб кунад. Масалан : тан-тан-тан-тан (ин шакли усули чаҳор чорякӣ) ё худ: тан-та-нанан (усули шаш ҳаштякӣ)....

Доир ба созҳои мусиқӣ низ Ибни Сино боби махсус тасниф намудааст. Ӯ менависад:

“Олоти мусиқӣ чанд намуд мешаванд, қисме аз онҳо ки дорои зеҳ (сими садобароранда -А.Н.) ва дастон (дастаи сози мусиқӣ) мебошанд, ки бар онҳо нақра (зарб задан бо мизроб) мезананд, монанди "барбат" ва " танбур". Зеҳҳои (симҳои) баъзе аз онҳо бар сатҳи [соз] кашида шудаанд, монанди " шоҳруд" ва " зуланқо". Ва боз созҳо ҳастанд, ки дорои зеҳ ва дастон мебошанд, вале нақра (мизроб) бар онҳо намезананд, балки барои ба садо даровардан бояд зеҳе (сими дигаре, яъне камонча – А.Н.) бар он кашида шавад, монанди "рубоб"

Эзоҳ: Ин шарҳи Сино хеле муҳим аст, зеро яқинан маълум мегардад, ки дар замони ӯ сози рубобро бо камонча (зеҳи дигар) менавохтаанд.

Сино бузург чуноне ки медонем, худаш ғиччакро хеле хуб менавохт. Барои исботи ин кофист, ки ба шарҳи ӯ доир ба ҳаракати ангуштон рӯйи дастаи сози мусиқӣ таваҷҷуҳ намоем. Сино чунин менависад: “Зеро ангуштон ҳангоми навохтани ин ё он сози мусиқӣ ба андозагирӣ ниёз доранд. Масалан мушкил аст, ки аснои иҷрои оҳанг кафи даст ва ангуштон якҷоя ба ҳаракат биёянд, балки бояд, ки кафи даст сокин бошад ва танҳо ангуштон ҳаракат кунанд.

Эзоҳ: Ин ҳолатро имрӯз ҳар як нафари мусиқинавоз комилан дақиқ тасаввур мекунад, яъне дар навохтани рубоб, ғиччак (скрипка), уд, танбур, дутор ва ғ. Навозанда маъмулан кафи дастро рӯйи дастаи соз сокин медорад ва танҳо тавассути ангуштон пардаҳоро пахш мекунад.

Аҷиб аст, ки Ибни Сино дар бахши шарҳи “созҳои маъруфи мусиқӣ” аз номи яке аз маъруфтарин сози мусиқии олам – Арғунун ёдовар мешавад: “ чун навое, ки аз сози румии " арғунун" ба даст меояд”.

Ва албатта барои мо хеле муҳим аст, ки алломаи бузург дар пайравӣ ба мутақаддимин сози “машҳури мутадовил ва муқаддам назди аҳли мусиқӣ” яъне Барбатро шарҳ додааст. Маълум аст, ки дар Бухорову Балх ва Бағдод он замон ин сози қадимии тоҷикиро бештар ба унвони арабии Уд шарҳ медоданд. Сино, ки аз гузаштаи таърихи тоҷикон маълумоти комил дошт, зарур шуморидааст, ки ин сози маъруфи замони Борбадро бо ҳамон номи аслиаш, яъне “Барбат” тавсиф намояд.

(давомаш дар мақолаи оянда).

Аслиддин Низомӣ, доктори илмҳои санъатшиносӣ, мудири шуъбаи санъатшиносии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатӣ, ки дар бораи бадастории он халқи Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 Эъломия қабул намуда, онро ба тамоми ҷаҳониён арза намуд, на танҳо дар даҳсолаву садсолаҳо, балки дар ҳазорсолаи охир воқеаи муҳимтарин барои миллати куҳанбунёди мо ба ҳисоб меравад. Ин вобаста ба он аст, ки баъди давлати Сомониён танҳо таъсисёбии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол имкон фароҳам сохт, ки ормону орзуҳои деринаи тоҷикон амалӣ гашта, роҳи аз нав бунёд сохтани давлатдории миллии навин пеш гирифта шавад.

Заминаҳои расидан ба Истиқлолияти давлатӣ барои кишвару миллати тамаддунофари мо, барои мардуми соҳиби таърихи зиёда аз шашҳазорсолаи тоҷик гуногун буданд. Аммо, чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид доштаанд, маҳз ормони қариб ҳазорсолаи халқи мо барои аз нав бадастории соҳибистиқлолӣ моро ба ин бузургтарин неъмати давлатдорӣ расонид, зеро “Решаҳои Истиқлоли мо ба умқи таърихи пурифтихори халқамон мерасанд!».

Мо дар зарфи 33 соли соҳибистиқлолӣ барои таъмин, ҳифз, таҳким ва равшан сохтани дурнамои Истиқлолияти давлатӣ аз фишангу воситаҳо ва механизмҳои гуногуни аз ҷиҳати илмӣ асоснок истифода намудем. Вале ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, аз нигоҳи мо, маҳз дар иҷлосияи XVI-уми Шурои Олии Тоҷикистон, баъди ба ҳайси Сарвари давлат - Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин воситаю механизмҳо ба таври мушаххас муайян карда шуда, раванди воқеии таъмини соҳибихтиёрию истиқлолияти давлатиии Тоҷикистон шуруъ гардид. Каме дертар бошад, масъулияти бузурги таърихиро бар дӯш гирифта, Сарвари давлат дар муроҷиатномаи худ ба халқи кишвар аз 12 декабри соли 1992 барномаи хеле мукаммали аз буҳрони сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ берун овардани Тоҷикистон ва таъмини истиқлолияти давлатиро пешниҳод сохт, ки дар таърихи навини халқи тоҷик ба ҳайси як санади сарнавиштсоз хизмат намуд. Минбаъд низ, тамоми саъю кӯшишҳои Пешвои миллат, фаъолияти сиёсиашон чун Сарвари давлат танҳо ба таъмини соҳибистиқлолии Тоҷикистон нигаронида шуда буданд. Маҳз ба ҳамин хотир Пешвои муаззами мо барҳақ таъкид доштаанд, ки “Имрӯз бо сари баланд метавонем бигӯем, ки тамоми корҳоро танҳо ба хотири таҳким ва устувор намудани пояҳои Истиқлолияти давлатиамон анҷом додем”.

Дар даврони соҳибистиқлолӣ мардуми Тоҷикистон на танҳо ба дарки маънои соҳибихтиёрию истиқлолият расид, балки Рӯзи истиқлолиятро дар баробари ҷашнҳои бузурги миллии қадимаамон, чун Наврӯзу Тиргон, Меҳргону Сада ва амсоли он арҷгузорӣ намуда, имрӯз ҳамасола 9 сентябр дар тамоми гӯшаву канори Ватани азизамон бо як шукуҳу шаҳомати хосса хурду бузург, зану мард онро ҷашн мегиранд. Ин нишонаи он аст, ки соҳибихтиёрӣ, яъне ба дасти худ гирифтани зимоми давлатдорӣ аз ҷониби миллати унвонӣ – тоҷикон, истиқлолияти давлатӣ ҳамчун танзими мустақилонаи ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангии тамоми сокинони кишвар новобаста аз баромади этникияшон дар Тоҷикистон мояи ифтихори ҳар як шаҳрванд буда, онҳо ҳамчун шаклҳои олии зуҳури озодӣ, ки барои инсон бузургтарин неъмати табиӣ ба ҳисоб меравад, қадрдонӣ карда мешаванд.

Бояд тазаккур дод, ки дар илми муосир, дар даврони ҷаҳонишавӣ мафҳумҳои соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби як қатор муҳаққиқон ҳамчун падидаҳои нисбӣ арзёбӣ карда шуда, онҳо мавҷудияти истиқлолияти давлатҳоро дар шакли комил имконнопазир медонанд.

Аммо ҳақ бар ҷониби онҳоест, ки соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро на танҳо ҳамчун мафҳум, балки ҳамчун ҳолати давлатдорӣ барои муддатҳои тулонӣ барои кулли инсоният амри зарурӣ медонанд ва зикр мекунанд, ки онҳо барои миллиардҳо одамони муқаррариву аксари сиёсатмадорон дар тамоми гӯшаву канори сайёраи мо ҳамчун ахтари роҳнамо садсолаҳои дигар низ хизмат хоҳанд кард.

Аз ин рӯ, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро ҳамчун арзишҳои абадии башарият ва ҳадафи волотарин барои давлатҳои муосири миллӣ, хусусан барои Тоҷикистони азиз арзёбӣ намуда, таманнои он мекунем, ки кишвари биҳиштосои мо ҷовидона озоду обод, мустақилу соҳибихтиёр бошад ва сокинони он ҳамеша хушбахту саодатманд монда, барои хизмат ба чунин Ватани беназир ҳар лаҳзаву ҳар соат камари ҳиммат баста бошанд.

Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт- президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ