Ҷалолуддини Балхӣ аз нобиғагони назми классикии тоҷику форс буда, дар эҷоди сухан дар дунёи Аврупо ҳамчун “пайғамбари беҳамтои кишвари ишқу зебоӣ” шинохта шудааст. Маснади ин суханофарини базми ишқ ба дараҷаи воло ва шӯри каломи ҷонофаринаш он қадар сеҳрангез аст, ки номаш мояи орзу ва шеъраш боиси базму тараб будааст. Чакидаҳои қалами сеҳрангези Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ шӯҳрат ва аҳамияти ҷаҳонии адабиёти тоҷикро боз ҳам афзунтар ва ангезаҳои руҳонии тамаддуни башарро боз ҳам рангинтару ғанитар гардонидааст. Омӯзиши осори Мавлонои Балхро дар Аврупо асосан дар охирҳои қарни XVIII оғоз кардаанд. Пажӯҳишгарони олмонизабони Аврупо Ҳаммер фон Пургштал, Фридрих Рюккерт, Ёҳан Волфганг фон Гёте, Теодор Нёлдеке, Карл Брокелманн ва махсусан Анна Марии Шиммел саҳми зиёде дар шинохти осори Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар Аврупо ва дар мутолиаи ислом ва тарҷумаи китоби муқаддаси Қуръон ба забонҳои аврупоӣ гузоштаанд.

Дар китоби хеш “Девони ғарбию шарқӣ” Гёте дар ишора ба навиштаҳои Ҷ. Балхӣ чунин мегӯяд: “Ту дар он дунё хостгори сулҳу оштӣ мебошӣ. Аммо ин ҷаҳон мисли хоб мегузарад. Ту хоҳони он, ки сайри ҷаҳон кунӣ ва ҷойҳои ҷолибро бубинӣ. Лекин тақдир ба пиёда шудани ормонҳои ту иҷоза намедиҳад. Ту таҳаммули сардию гармиро надорӣ. Аз нақҳати гулҳое, ки ту саъй мекунӣ лаззат бибарӣ, зуд хазон мешаванд”. Дар ҷои дигар Гёте ибрози ақида мекунад, ки “инсонҳо ҳастии табиати хешро хуб медонанд ва дарк мекунанд, ки Шарқу Ғарб ба ҳам пайванди ногусастанӣ доранд ва онҳоро аз ҳам ҷудо кардан номумкин аст”.

Вақте ки сухан роҷеъ ба шинохти Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар осори мусташриқини Аврупо меравад, бояд қайд намуд, ки яке аз аввалинҳо шуда ӯро олим, дипломати маъруфи утришӣ (Австрия) собиқ нахустпрезиденти Академияи илмҳои Австрия Йозеф Ҳаммер фон Пургштал ба ҷаҳони Аврупо шиносондааст. Ногуфта намонад, ки Йозеф Ҳаммер фон Пургштал солҳои 1799 – 1807 иҷрои вазифаи дипломатиро дар империяи турки усмонӣ дошт. Ӯ муаллифи “Таърихи адабиёти форс” (1818) мебошад. Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар асари номбурда Мавлонои Балхро “ҳамчун шоири шаҳири аҳли тасаввуф дар Шарқу Ғарб” номидааст. “Маснавии маънавӣ”-ро Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар ҳашт ҷилд пурра чоп кардааст. Мутаассифона, тавассути сӯхтор дар шаҳраки Бейоғлу аз ин тарҷумаҳо фақат пораҳо мондаасту халос. Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар китоби хеш “Таърихи адабиёти форс” қайд мекунад, ки китоби “Маснавии маънавӣ”-ро бояд ҳар як суфӣ аз халиҷи Ганг то халиҷи Босфор ҳатмӣ мутолиа карда бошад.

Олими дигари намоёни Олмон Фридрих Рюккерт мебошад, ки ӯ худро шогирди Ҳаммер фон Пургштал меномид. Ӯ нобиға ба маънои пуррааш буд. Муаллифи тарҷумаи пурраи “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, тарҷумаи “Қуръони маҷид” ва мутарҷими беҳтарини Мавлонои Балх буд. Ӯ соли 1819 қасидаҳои Ҷ.Балхиро ба олмонӣ тарҷума кардааст. Ф. Рюккерт бори нахуст ба адабиёти олмонизабони Аврупо жанри ғазалро ҷорӣ намуд. Ӯ баъд аз мутолиа “Маснавии маънавӣ” ва “Девони Кабир” Ҷ.Балхиро бениҳоят дӯст дошт. Ба муҳаббати том ӯ чиҳилу чор қасидаи Ҷ.Балхиро тарҷума карда, ӯро ба хонандагон ҳамчун “Марсия” пешниҳод намуд.

Фридрих Рюккерт он қадар мафтуни эҷоди Ҷалолуддини Балхӣ шуда буд, ки баъдан тарҷумаи “Девони Кабир”-ро ба унвонии “Гулҳои Шарқ” рӯи чоп овард. Асари Ф. Рюккерт хело олӣ буд, чунки худи Ф.Рюккерт шоир буд, бо нозукиҳои назми шарқӣ ошно буд, ғазалҳоро бо фаҳмишу дарки том ба анҷом расонид ва тарҷумааш хело шоирона ва орифона буд. Ӯ вақте “Девони Кабир”-ро тарҷума кард ва ибрози ақида намуд, ки аз ин китоб “Нақҳати гул” меояд, китоби хешро “Гулҳои шарқ” номид.

Райнҳолд Николсон “Маснавии маънавӣ”-ро соли 1925 – 1937 ба забони инглисӣ тарҷума карда онро дар 8 ҷилд тафсир намудааст. Инчунин, донишманди фаронсавӣ Ева ду Витрей Мейерович (1909-2001) китоберо ба унвони “Румӣ ва суфизм” рӯи чоп овардааст. Баъдан ховаршиноси шинохтаи олмонӣ Розенсвейг – Шванау тарҷумаи ғазалҳои Мавлоноро ба анҷом мерасонад, азбаски муаллиф руҳи шоирӣ надошт, мазмунаш камтар коҳиш ёфта буд. Қобили зикр аст, ки устоди забонҳои Шарқи Донишгоҳи Кембриҷи Инглистон Ҷорҷ Арберрӣ китоби Мавлоно “Фиҳӣ мо Фиҳӣ” ва чанд масале аз “Маснавии маънавӣ”-ро тарҷума кардааст. Эшон пеш аз фавташ ба яке аз дӯстонаш мегӯяд, ки “Ман умри боқимондаи хешро барои омӯхтани асарҳои Румӣ мебахшам”, чунки аз осори Мавлавӣ кас шифо ва оромиш пайдо мекунад, аз бадбахтиҳои замона раҳоӣ меёбад.

Ногуфта намонад, ки яке аз шоирони олмонизабони Авврупо Ханс Майнеке (вафоташ 1974) баъд аз мутолиаи асарҳои Мавлонои Балх ошиқи ишқи илоҳии ӯ шуда, тамоми назми хешро ба ӯ бахшидааст. Ӯ махсус сафари Кунё ва зиёрати мазори эшон кардааст. Дар дунёи инглисзабон Ипполит Тэн (1828-1893), муаллифи китоби чорҷилдаи “Таърихи адабиёти инглис”, дар китобаш аз Мавлонои Балх иқтибоси зиёде овардааст.

Қобили зикр аст, ки Ҷеймс Редхаус китоби хешро “Маснавӣ” ном гузошта, ба забони инглисӣ тарҷума кардааст. Донишманди дигари маъруфи инглис Э.Х. Уинфилд китобе ба унвони “Маснавии маънавӣ” соли 1898 рӯи чоп овард. Ӯ дар асари хеш қайд намуд: “Инсонҳое, ки ин дунёро падруд мекунанд, бояд худоро хуб шиносанд ва дар тафаккури хеш дарк кунанд”.

Суфишиноси дигари инглис Э.Х. Палмер маҷмӯи мунтахаби Ҷ.Балхиро ба унвонии “Суруди най” рӯи чоп овард. Ин китоб на фақат барои Британия, балки ба тамоми хонандагони англисзабони Аврупо муҳим ва дастрас буд. Дар охири китоб тавзеҳот дода шуда буд. Хидмати бузурги ховаршиноси фаронсавӣ Кло Юарро бояд махсус қайд кард. Ӯ ба забони фаронсавӣ соли 1897 ба унвони “Дарвешони чархгардон”асареро рӯи чоп овард. Ин китоб барои фаронсавиҳо аз хонотарин ба ҳисоб мерафт.

Ногуфта намонад, ки яке аз муҳаққиқони барҷастаи балхишиноси олмонизабони Аврупо хонуми зиндаёд Анне Марии Шиммел мебошад. Ӯ “Шукӯҳи Шамс”-ро эҷоднамуда, дар он ишқи худро нисбат ба Ҷ. Балхӣ иброз менамояд. Дар оғози китоб Анне Марии Шиммел қайд менамояд, ки ошноии вай нисбат ба эҷодиёти Мавлоно дар асоси китоби Р.А. Николсон ба сурат гирифтааст. Инчунин муаллиф иброз менамояд, ки ӯ сарчашмаи «Шамси бузург»-ро пас аз 40 соли кофтукови пайдарпай пайдо намудааст. Вай ҳамчунин китоберо таҳти унвони «Аҷоиботи рақам дар тамаддунҳои гуногун» иншо кардааст, ки соли 1984 дар Кёлн ва соли 1992 дар Ню-Йорк ба табъ расидааст. Ногуфта намонад, ки Мавлони Балх инсонро бузургтарин муъҷизаи офариниш мешуморид. Барои ӯ яҳудию ҳиндӣ, насронию мусулмон яксон буданд. Сулҳу оштӣ, ишқу ошиқӣ, ба ақидаи Мавлоно, қодир аст заминро бо осмон хешу табор гардонад. Талоши зиндагӣ, такопӯи доимӣ дар роҳи матлаб, зиндадиливу ҳаётдӯстӣ яке аз мавзӯъҳои асосии ғазалиёти шоир буд. Ғазал аз забони шоир чун об аз фаввора берун меомад. Ӯ дар сари ҳар байту мисраъ таамул ва тааммуқ намекард, пойбанди қофия баъзан ҳатто вазн ҳам намешуд. Ӯ инсонро аз тамоми мавҷудоти олами улвию суфлӣ муқаддамтар ва аз тамоми муқадассот муқаддамтар гардонидааст. Қобили зикр аст, ки дар “Девон”-и Шамси Табрезӣ ишқи сӯзони хешро чунин байён кардааст.

Аҷаб он дилбари зебо куҷо шуд?

Аҷаб он сарви хушболо куҷо шуд?

Куҷо шуд, эй аҷаб, бе мо куҷо шуд?

Дилам чун барг меларзад шабу рӯз,

Ки дилбар ними шаб танҳо куҷо шуд?

Ҳама ҷо дидам, андар ҷо надидам,

Дуто гаштам, ки он якто куҷо шуд?

Бигӯ равшан, ки Шамсулҳаққи Табрез,

Чу гуфт, аш – шамсу лоюҳфо.

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ зиндагиашро дар пайвастагӣ бо ишқ мебинад:

Чӣ бӯй аст ин, чи бӯй аст ин, магар он ёр меояд?

Магар он ёри гулрухсор аз он гулзор меояд?

Хамӯш кардам, хамӯш кардам, ки ин девони шеъри ман,

Зи шарми ин паричеҳра ба истиғфор меояд.

Дар фарҷоми мақола бояд тазаккур дод, ки осори Мавлавӣ Ҷалолуддини Балхӣ дунёи нави Аврупоро ба такон овардаву назарияи таҳаммулпазириро, ки мислаш на дар Ғарб на дар Шарқ будаву тараннумгари ишқи зебоӣ ва сулҳу оштӣ будаву барои ӯ яҳудию ҳиндӣ, насронию мусулмон яксон будаву инсонро бузургтарин мӯъҷизаи офариниш шуморида, маҳбуби ҷаҳониён шудааст.

Аҳсан ба хидмати ховаршиносон, донишмандон, файласуфон, аз ҷумла Ёҳан Волфганг фон Гёте, Эммануил Кант, Ҳаммер Пургштал, Фридрих Рюккерт, Анна Марии Шиммел, Ива ду Витрей, Райнҳолд Николсон, Ҷорҷ Арберрӣ, Эдвард Палмер ва дигарон дар мусташриқини Аврупо дар шинохти Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ нақши беназир гузоштаанд. Мавлонои Балх аз хонотарин муаллифон дар Аврупо ба шумор меравад. Чунки аз ғазали ӯ нақҳати гул меояд ва ҷаҳони Аврупоро бо осори дилфиребаш ҳамчун тараннумгари ишқи илоҳӣ, инсондӯстиаш, адолатпарвариаш муаттар ва муттаҳайир сохтааст.

Санавбарбону Воҳидова мудири Шуъбаи Аврупои Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

Забон ҳам дар “Маснавӣ” монанди дигар категорияҳои дигари фалсафӣ корбурди дугона дорад. Ҳамон гуна, ки маълум аст Мавлоно орифу қутби маънавии даврони худ буд ва забонро зарфе медонист, ки бояд дар хидмати маъно бошад. “Ҳарф зарф омад дар ӯ маънӣ чӯ об” далолат бар ҳамин бардошти Мавлоно аз забон дорад. Аз ин лиҳоз, забон дар дасти Мавлоно мисли мум нарм аст ва шоир он гуна ки худ мехоҳад, забонро тобеи андешаи худ менамояд. Мавлоно аз андак шоирони классик аст, ки худро тобеи қавоиди дастурии забон намедонад, балки бо қолабшиканӣ роҳро барои баёни мақсади хеш боз менамояд.

Умуман “Маснавӣ” китоби оштии зидҳост. Таззодҳо аз назари Мавлоно асосу пояи олами ҳастӣ ҳастанд. Дунё бар асоси таззодҳо бино шудааст. Забон ҳам дар назди Мавлоно аз ин муаммо истисно нест. Забон қолаби сухан аст ва олам аз сухан пайдо шудааст. Ба гуфтаи Мавлоно “Ин сухан барои он кас аст, ки ба сухан муҳтоҷ аст, ки идрок кунад. Аммо он ки бесухан идрок кунад бо вай чи ҳоҷати сухан аст? Охир, осмонҳову заминҳо ҳама сухан аст пеши он кас ки идрок мекунад ва зойида аз сухан аст, ки “Кун фаякун”. Пас пеши он ки овози пастро мешунавад машғалаву бонг чӣ ҳоҷат бошад[1]?”

Эй забон, ҳам оташу ҳам хирманӣ,

Чанд ин оташ дар ин хирман занӣ?...

Эй забон, ҳам ганҷи бепоён туӣ,

Эй забон, ҳам ранҷи бедармон туӣ.

Ҳам сафиру худъаи мурғон туӣ,

Ҳам аниси ваҳшати ҳиҷрон туӣ.

Мавлоно мегӯяд забон ҳам маншаи хайр аст ва ҳам маншаи шарр, гоҳе ҷаҳонсоз асту гоҳе ҷаҳонсӯз. Гаҳе захм асту гоҳе марҳам ва лаҳзае гулшан асту лаҳзае гулхан. Мавлоно бо такя ба каломи ҳазрати Алӣ, ки фармуда: “Одамӣ дар зери забони худ пинҳон аст”, мегӯяд, ки забон оинаи ботини инсонҳост. Танҳо аз тариқи забон аст, ки метавон ба ботину нияти одамизод пай бурд:

Одамӣ махфист дар зери забон,

Ин забон пардаст бар даргоҳи ҷон.

Чунки боде пардаро дарҳам кашид,

Сирри саҳни хона шуд бар мо падид.

К-андар он хона гуҳар ё гандум аст?

Ганҷи зар ё ҷумла мору каждум аст?

Ё дар ӯ ганҷ асту море бар карон?

З-он ки набвад ганҷи зар бе посбон.

Забон кашшофи замири инсон аст. Мисли ханҷар корбурди дугона дорад. Гоҳе сабаби наҷот асту гоҳе боиси мамот. Пас аз ситоиши забон Мавлоно дар идома ба офоти забон ҳам ишораи зиёде кардааст. Ӯ забонро гоҳе ба хирман ва гоҳе ба оташ ташбеҳ мекунад. Ин забон барои инсон метавона дарди сарҳо калоне эҷод кунад:

Ин забон чун сангу ҳам оҳанваш аст

В-он чи биҷҳад аз забон, чун оташ аст.

Сангу оҳанро мазан бар ҳам газоф

Гаҳ зи рӯйи нақлу гоҳ аз рӯйи лоф.

З-он ки торик асту ҳар сӯ пунбазор,

Дар миёни пунба чун бошад шарор?

Золим он қавме, ки чашмон дӯхтанд,

З-он суханҳо оламеро сӯхтанд.

Оламеро як сухан вайрон кунад,

Рӯбаҳони мурдаро шерон кунад.

Ба қавли Мавлоно як сухани ноҷо метавонад оламеро вайрон кунад, аз ин рӯ, ӯ пайравони худро барои риояти одоби сухангӯйӣ пандҳои судманд додааст. Ӯ суханро ба тире ташбеҳ мекунад, ки вақте аз камон ҷаст, дигар қобили баргашт нест. Аз ин ҷиҳат, одам қабл аз он ки сухане бигӯяд бояд паҳлӯҳои гуногуни онро низ дар назар бигирад:

Нуктае, к-он ҷаст ногаҳ аз забон,

Ҳамчу тире дон, ки он ҷаст аз камон.

Вонагардад аз раҳ он тир, эй писар!

Банд бояд кард селеро зи сар,

Чун гузашт аз сар, ҷаҳонеро гирифт,

Гар ҷаҳон вайрон кунад, набвад шигифт.

Сухани газофу беҳуда умри инсонро талаф мекунад ва аз тариқи забон розҳои пинҳон ошкор хоҳад шуд. Мавлоно лафзҳову номҳоро доме дар роҳи одамӣ медонад, магар сухане, ки аз сари хираду камол барояд, ки он ҳам бисёр кам аст:

Лафзҳову номҳо чун домҳост,

Лафзи ширин реги оби умри мост.

Он яке реге, ки ҷӯшад об аз ӯ,

Сахт камёб аст, рав, онро биҷӯ...

Манбаи ҳикмат шавад ҳикматталаб,

Фориғ ояд ӯ зи таҳсилу сабаб.

Мавлоно дар “Маснавӣ” ба шеваҳои аҷибу ғариб таъсироти забонро шарҳу тавзеҳ додааст. Дар маҷмӯъ ӯ забонро ҳиҷоби ҳақиқат медонад ва муътақид аст, ки бо забон ҳаргиз ҳақиқати кул ошкор намешавад.

З-он ки ин асмову алфози ҳамид

Аз калобай одамӣ омад падид.

«Аллама-л-асмо» буд Одамро имом,

Лек на андар либоси «айн»-у «лом».

Чун ниҳод аз обу гил бар сар кулоҳ,

Гашт он асмои ҷонӣ рӯсиёҳ,

Ки ниқоби ҳарфу дам дар худ кашид,

То шавад бар обу гил маънӣ падид.

Гарчи аз як ваҷҳ мантиқ кошиф аст,

Лек аз даҳ ваҷҳ парда-в мукниф аст.

Мавлоно мегӯяд гарчанде забон василаи баёни ҳақиқат аст, аммо қолаби ӯ барои ифшои рози ҳастӣ тангӣ мекунад. Агар одам идроки хосе надошта бошад, ҳаргиз аз тариқи лафзу калимот дарёи ҳақиқатро дарк нахоҳад кард. Забон мисли аломатҳои сари роҳ аст, ки мусофиронро ба сӯйи мақсад раҳнамоӣ мекунад, аммо расидан ба мақсад ба дарки худи равандагони роҳ вобастагӣ дорад. Аз дидгоҳи ӯ ин аломатҳо ҳам раҳнамо ҳастан ва ҳам раҳзан. Мавлоно суханро ба пӯст ва маъниро ба мағз ташбеҳ кардааст.

Ин сухан чун пӯсту маънӣ мағз дон,

Ин сухан чун нақшу маънӣ ҳамчу ҷон.

Пӯст бошад мағзи бадро айбпӯш,

Мағзи некӯро зи ғайрат ғайбпӯш.

Чун қалам аз об буд, дафтар зи об,

Ҳар чӣ бинвисӣ, фано гардад шитоб.

Дар ҷаҳонбинии Мавлоно ҳар маъние, ки ба сурат даромадаст, худ барои кашфи ҳақиқат ҳиҷобест. Ӯ ҳатто қолаби алфозро ҳиҷоби маънову ҳақиқат медонад. Танҳо роҳи дарки ҳақиқат қолабшиканист. Мавлоно ҳамагуна сабабу далелу воситаро барои дарки ҳақиқат гумроҳкунанда мехонад:

Ҳарф гуфтан бастани он равзан аст,

Айни изҳори сухан пӯшидан аст.

Булбулона наъра зан дар рӯйи гул,

То кунӣ машғулашон аз бӯйи гул.

То ба «қул» машғул гардад гӯшашон,

Сӯйи рӯйи гул напаррад ҳушашон.

Пеши ин хуршед, к-ӯ бас равшанест,

Дар ҳақиқат ҳар далеле раҳзанест.

Мавлоно дарки ҳақиқати воқеиро дар гарави берун омадан аз ҳиҷоби алфозу калимаҳо медонад. Агар инсон дар доми алфоз гирифтор гардад, ба олами ҳақиқат наздик нахоҳад шуд. Қолабҳоро бояд шикаст, аз ҷумла қолаби алфозро. Ӯ мегӯяд бисёре аз одамон саргарми алфозу калимаҳо шуда, умри худро сарфи баҳсу муҷодилаҳои бефоида мекунанд. Ин саргармӣ ҳам аз назари ӯ як навъ гумроҳӣ маҳсуб мешавад:

Бод каҳро з-оби ҷӯ чун во канад,

Об якрангии худ пайдо кунад.

Шохҳои тозаи марҷон бибин,

Меваҳои руста з-оби ҷон бибин.

Чун зи ҳарфу савту дам якто шавад,

Он ҳама бигзораду дарё шавад.

Ҳарф гӯву ҳарф нӯшу ҳарфҳо

Ҳар се ҷон гарданд андар интиҳо.

Мавлоно муътақид будааст, ки ҳақиқат дар пушти алфоз нуҳуфтааст ва агар инсон аз ин марҳала убур накунад, ба кашфи ҳақиқат намерасад. Аз назари Мавлоно ҳар чи дар ин олам ҳаст нишона, аломат ё воситае барои дарки ҳақиқат ҳастанд, на худи ҳақиқат. Бинобар ин дармондан дар воситаву аломатҳои зоҳирӣ, нишонаи гумроҳӣ хоҳад буд:

Рафтани ин об фавқи осиёст,

Рафтанаш дар осиё баҳри шумост.

Чун шуморо ҳоҷати тоҳун намонд,

Обро дар ҷӯйи аслӣ бозронд.

Нотиқа сӯйи даҳон таълимрост,

В-арна, худ он нутқро ҷӯйе ҷудост.

Меравад бе бонгу бе такрорҳо

Таҳтаҳа-л-анҳор то гулзорҳо.

Эй Худо, ҷонро ту бинмо он мақом,

К-андар ӯ беҳарф мерӯяд калом.

Мавлоно дар саросари осори худ, чи “Маснавии маънавӣ” ва чи “Девони кабир” борҳо аз қолаби танги забон ва маҳдудиятҳои бархоста аз он шикоятҳо кардааст. Ӯ мегӯяд, ки расидан ба ҳақиқат аз тариқи забону калимаву алфоз номумкин аст, балки ҳақиқат танҳо ба воситаи шуҳудоти қалбӣ муяссар мегардад:

Эй дареғо! Вақти хирмангоҳ шуд,

Лек рӯз аз бахти мо бегоҳ шуд.

Вақт танг асту фарохий ин калом,

Танг меояд бар ӯ умри давом.

Найзабозӣ андар ин куҳҳои танг

Найзабозонро ҳамеорад ба танг.

Вақт тангу хотиру фаҳми авом

Тангтар сад раҳ зи вақт аст, эй ғулом!

Мавлон мегӯяд, ки ҳақиқатҳое, ки ба воситаи калом баён мешаванд, нисбӣ ҳастанд, зеро маънӣ ҳаргиз дар зарфи лафз намегунҷад. Ӯ забонро барои баёни машҳудоти қалбӣ нотавон медонад. Мавлоно танҳо ба идроки шуҳудӣ бовар дорад, ки он дар қолаби забон ҷой намешавад:

Он ки як «дидан» кунад идроки он,

Солҳо натвон намудан аз забон.

Он ки як дам бинадаш идроки ҳуш,

Солҳо натвон шунидаш он ба гӯш.

Сабаби гилаи Мавлоно аз забон ин аст, ки калом як зарфи маҳдуд аст, вале ҳақиқат олами номаҳдуд, бинобар ин чигуна номаҳдуд дар зарфи маҳдуд мегунҷад? Баҳрро чигуна метавон дар куза ҷой кард?:

Он ду уштур нест он як уштур аст,

Танг омад лафз, маънӣ бас пур аст.

Лафз дар маънӣ ҳамеша норасон,

З-он паямбар гуфт: – «Қад калла лисон».

Нутқ устурлоб бошад дар ҳисоб,

Чӣ қадар донад зи чарху Офтоб?

Хоса чархе, к-ин фалак з-ӯ парраест,

Офтоб аз Офтобаш зарраест.

Сипас, Мавлоно ба шарҳи моҳияти сухан мепардозад. Сухан аз назари ӯ арзишӣ ва зидди арзишӣ мешавад. Сухани накӯ калиди дарҳои биҳишт ва сухани бад калиди дарҳои дузах аст.

Дар “Маснавӣ” ба ғайр аз шарҳи моҳияти фалсафии забон барои кашфи ҳақиқат, Мавлоно ҳамчунин ба нақши иҷтимоии забон низ ишораҳои нағзе кардааст. Аз ҷумла, ин ки шунавандаи хуб гӯянда ё худ соҳибсуханро ба ваҷд меорад:

Ин сухан шир аст дар пистони ҷон,

Бе кашанда хуш намегардад равон.

Мустамеъ чун ташнаву ҷӯянда шуд,

Воиз ар мурда бувад, гӯянда шуд.

Мустамеъ чун тоза омад бемалол,

Сад забон гардад ба гуфтан гунгу лол.

Мавлоно ҳамчунин инсонҳоро аз офати пургӯйи огоҳ намуда, онҳоро ба муъҷазбаёнӣ ҳидоят кардааст. Аз назари ӯ одам на танҳо аз баёни сухани носавоб парҳез намояд, балки сухани некуро ҳам ба дарозо накашад:

Ҷазби самъ аст, ар касеро хуш лабест,

Гармию ҷидди муаллим аз сабист.

Чангиеро, к-ӯ навозад бисту чор,

Чун наёбад гӯш, гардад чангбор.

На ҳарора ёдаш ояд, на ғазал,

На даҳ ангушташ биҷунбад, на амал.

Гар набудӣ гӯшҳои ғайбгир,

Ваҳй н-овардӣ зи гардун як башир.

В-ар набудӣ дидҳои сунъбин,

На фалак гаштӣ, на хандидӣ замин.

Мавлоно ҳақиқатро ҳаргиз дар қолабҳо намеҷӯяд, балки бузургтарин орифи қолабшикан будааст. Аз ҳамин ҷиҳат ӯ дар “Маснавӣ” он гуна ки салоҳ дидааст, қолабшикании забонӣ кардааст. Ӯ иштирокоти лафзиро гумроҳкунанда медонад, чунончи мегӯяд ваҷҳи муштараки муъмин кофар тани онҳост. Мавлоно мегӯяд, ки сухани ҳақ аз ботил фарқ дорад, агарчи дар зоҳир бояд алфози ба ҳам монанд баён мешаванд. Аз ин ҷиҳат, суханони ростин шунавандаро мисли оҳанрабо ба худ ҷазб менамоянд ва гапи дурӯғ баръакс анҷуманро пароканда хоҳад кард, зеро дар каломи дурӯғ ҳеч ҷазбаву кашише вуҷуд надорад:

Ҷӯши нутқ аз дил нишони дӯстист,

Бастагии нутқ аз беулфатист.

Дил, ки дилбар дид, кай монад туруш?

Булбуле гул дид, кай монад хамуш?

Мавлоно муътақид буда, ки аҳли дил ҳатто бидуни калом ҳам метавонанд бо якдигар иртибот барқарор намоянд. Ӯ дар ҳамин иртибот ҳамдилиро аз ҳамзабонӣ бартар хондааст:

Ҳамзабонӣ хешию пайвандӣ аст,

Мард бо номаҳрамон чун бандӣ аст.

Эй басо ҳиндуву турки ҳамзабон,

Эй басо ду турк чун бегонагон.

Пас, забони маҳрамӣ худ дигар аст,

Ҳамдилӣ аз ҳамзабонӣ беҳтар аст.

Ғайри нутқу ғайри имову сиҷил

Садҳазорон тарҷумон хезад зи дил.

Мавлоно алфозро ба колбад ва маъониро ба рӯҳ ташбеҳ карда, муътақид будааст, ки қолаби алфоз барои баёни аҳвол ва маъноҳои хос нотавон ҳастанд. Аз ин ҷост, ки ӯ дар саросари осори худ аз тангии қолаби алфоз барои баёни ҳақиқати маъно шикоятҳо кардааст. Ӯ мегӯяд ҳамон гуна, ки деворҳои атрофи боғ монеи ворид шудани хоҳишмандон мешаванд, алфозу калимаҳо низ монеи дохил гардидани одам ба боғҳои маънавӣ гардидаанд. Мавлоно аз ангуштшумор шоирони классики форсу тоҷик аст, ки дар корбурди забон маҳорату сабки хоси худро дорад. Шоир худро тобеи қоидаҳои грамматикӣ намедонад, балки дастури забонро тобеи майли худ месозад. Ин худсозиҳои Мавлоно гарчанде дар ҳеч қолабе нагунҷад ва тобеи ҳеч қоидае ҳам набошад, боз бар латофати баёну каломи ӯ таъсири манфӣ намерасонад.

Яке аз омилҳои шахсият бахшидан ба забон, сохтани калимаҳои тоза мебошад. Шоирони дигар ба монанди Низомӣ ва Хоқонӣ низ дар маснавиҳои худ даст ба калимасозӣ задаанд, аммо бештар ба калимаҳои фохир ва классикӣ такя доранд. Аммо Мавлоно аз сари ниёзи отифӣ ва бар асоси таҷрибаҳои шахсии худ вожасозӣ кардааст. Ҳар шоире дар ин замина таҳти таъсири омилҳои гуногун будааст. Аммо Мавлоно бо нигариши хосе, ки ба забон ва истифода аз ҳамаи имконоти забонӣ ва завқи навҷӯӣ дар лафзу маъно ва тасвир боиси офариниши калима ва таъбирҳои бештар шудааст. Дар ин роҳ забони Мавлоно камтар таҳти таъсири гузаштагон буда, балки бештар натиҷаи халлоқиятҳои ҳунарии худи шоир будааст.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

[1] Фийҳӣ мо фийҳӣ, саҳ 15

(ба муносибати Рӯзи забон - 5 октябр)

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи забон 5 октябри соли 2019 қайд менамоянд, ки “забон неъмати бебаҳои зиндагии аҳли башар мебошад. Инсон фақат тавассути забон метавонад эҳсос ва фикру андешаҳои худро иброз намояд. Миллати шарафманди тоҷик таъриху фарҳанги камназири худро бо ҳамин забон иншо ва ба ҷаҳониён муаррифӣ кардааст”.

Аз 5 октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба тасвиб расид. Ҳамин тариқ, ин сана Рӯзи забони давлатӣ эълон гардида, ба феҳристи ҷашнҳои давлатӣ ва миллӣ ворид карда шуд. Дар робита ба баланд бардоштани мақоми забони давлатӣ ва рушди он 28 ноябри соли 2020 Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020–2030» тасдиқ карда шуд, ки дурнамои рушди сиёсати забони давлатӣ дар ҷомеа заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ ва иҷтимоиву иқтисодӣ фароҳам меоварад.

Ҳамин тавр, ҳамасола 5-уми октябр ҳамчун Рӯзи забони давлатӣ таҷлил мешавад, ки соли равон ба 33 солагии Истиқлоли кишвар рост меояд. Забон дар ҳамаи давру замонҳо як рукни асосии давлатдорӣ миёни қавму мардуми ҷаҳон буда, дар раванди давлатдорӣ нақши муҳим мебозад. Ба ин муносибат инҷо хостем, нигоҳи кутоҳе ба нақши забону адибон дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустону Покистону Бангладеш дошта бошем, ки минтақа собиқаи таърихӣ бо кишварҳои Осиёи Марказӣ аз ҷумла Тоҷикистон дорад.

Мавриди зикр аст, ки кишварҳои олам бо тамаддун, фарҳанг, забону адабиёт ва донишмандону мутафаккирони худ мақому макону манзалати худро дар ҷаҳон пойдору устувор нигоҳ дошта, ба равишу усули геофарҳангиро тақвият мебахшанд. Зеро ин ҳама ба монанди нардбоне мебошанд, ки ин ё он кишвар тавассут он метавонад худро ба суи қуллаҳои баланд расонад. Ин ҳама чун сутуну пояҳои қавии кишварҳо мебошанд, ки танҳо бо ин васила арзият ва мавҷудияти таърихиро фароҳам оварда, боқӣ мемонанд. Минтақаи Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустону Покистон аз кишварҳое мебошанд, ки бо тамаддуну фарҳангу таърихи қадимаи муштараки худ бо Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон шӯҳрату шукуҳ дорад.

Бояд қайд, ки Ҳиндустону Покистон аз сераҳолитарин кишварҳои дунё буда, дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ҷойгиранд, ки ҳар сол дар нимаи моҳи август ё дақиқтар 14 ва 15-уми августи 1947 истиқлолии худро дарёфт намуда, таҷлил менамоянд.

Мавриди зикр аст, ки забони давлатӣ як сарвату сармояи бебаҳо мебошад. Зеро фақат тавассути ҳамин забон метавон эҳсос ва фикру андешаҳои худро хубу ифоданок иброз намуд. Дар воқеъ забон ойинаи пурҷило, ҷаҳони маънавӣ ва хираду маърифати ҳар як халқу миллат ба шумор рафта, он дар фарҳангу тамаддуни халқу миллати мо - тоҷикон чун зербинои худшиносиву ҳувияти миллӣ ва омили аслии ҳифзи он ба шумор меравад. Зеро ин забон бо шеваҳои зебову ширинаш заминаи донишу маърифати дар тӯли ҳазорсолаҳо андӯхтаи мардумро дар худ нигоҳ доштааст, гӯётарин далели ҳастӣ ва мақоми ҳаётбахши он дар сарнавишти таърихии қавму миллатҳои гуногуни ҷаҳон ба хусус Шибҳи Қораи Ҳинд нақши таърихсоз бозидааст. Тибқи баррасиҳо забони тоҷикӣ дар шумули қадимтарин забонҳои бостонист, ки то ба имрӯз дар марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои ҷаҳон мавриди омӯзиш қарор мегирад.

Бояд қайд кард, ки бо вуҷуди он ки Ҳиндустону Покистон бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва хусусан Тоҷикистон ҳамсарҳад набуда, балки мардумони ин сарзамин аз давраҳои гузашта бо ҳам равобит ва пайванди муштараки қавӣ доштанд, ки дар он саҳми шоирон, адибону нависандагон назаррас мебошад. Бояд зикр кард, ки ҳамаи муносибатҳо дар заминаи тамаддун, забон, фарҳанг ва тиҷорат сурат мегирад, ки то имрӯз идома дорад.

Ин буд, ки бештари донишмандони Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон ба ин сарзаминҳо сафар карда, забону адабиёти тоҷикиро бо нашри девону осори пурарзишашон ҳифз карда, ташвиқу тарғиб намуданд. Имрӯз ин сарзаминҳо саршор аз шахсиятҳост, ки осорашон то ҳол дар китобхонаву марказҳои илмии онҷо маҳфузанд. Ҳамин тариқ, шаҳрҳо ва маҳаллаҳои гуногуни ин манотиқ ба монанди Деҳлӣ, Агра, Тӯғлақобод, Муршидобод, Колкатта, Лоҳур, Мултон, Пешовар, Кашмир, Ҳунза, Гилгету Свот аз ҷойҳое мебошанд, ки шахсиятҳои донишмандон аз қабили Мирзо Ғолиб, Мирзо Абдулқодири Бедил, Амир Хусрав, Низомиддин Авлиё, Масъуди Саъди Салмон, Саид Шоҳ Фатҳи Алии Вайсӣ (1816-1886) чун ёди ёрони меҳрубон ба хотир меоварад, ки файласуфи Шарғу Ғарб Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ шефтаи забону адаби онҳо шуда, дар васфашон чунин сурудааст:

Гарчи ҳиндӣ дар узубат шаккар аст,

Тарзи гуфтори дарӣ ширинтар аст.

Дар ин зимн, Муҳаммад Иқбол аз ҳунару маҳоратҳои ин донишмандон низ ёдоварӣ намуда чунин таъкид намудааст:

Буд меъморе зи иқлими Хуҷанд,

Дар фани таъмир номи ӯ буланд....

Бо чунин эҷодиёт ва маҳоратҳо донишмандону ҳунармандон тавонистанд минтақаи Осиёи Ҷанубиро ба як макони таърихӣ бо доштани тамаддуну дину фарҳангҳои рангоранг табдил диҳанд, ки осорашон то ба имрӯз боқӣ мондааст. Ҳамаи ин донишмандон аз касоне буданд, ки барои давлатмардони даврони худ чун мушовири умури сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву тиҷоратӣ машварату маслиҳатҳои муфид доданд, ки дар натиҷаи хадамоти илмии онон корҳои давлатдорӣ хело хуб анҷом меёфт.

Ҳамин корҳои шоиставу накуи онҳо мебошад, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ин донишмандон ҳамеша арҷгузорӣ намуда, зимни сафари худ ба Ҳиндустон дар соли 2006 аз марқади шоири ширинзабони тоҷик Мирзо Абдулқодири Бедил дидан намуд. Дар ин зимн, Президенти кишвар зимни паёми шодбошӣ ба муносибати Рӯзи забони давлатӣ иброз доштанд, ки мо ифтихор дорем, ки осори ҷовидонаи ба забони ноби тоҷикӣ таълифнамудаи гузаштагони мо ганҷинаи фарҳангу тамаддуни умумибашариро бо беҳтарин намунаҳои илмиву адабӣ ва ахлоқиву маънавӣ ғанӣ гардонидааст[1].

Мавриди зикр аст, ки забони тоҷикӣ тибқи сарчашмаҳо дар сарзаминҳои Осиёи Ҷанубӣ беш аз 600 сол ё дақиқтар аз соли 1203 то соли 1837 забони тоҷикӣ чун забони давлатӣ маҳсуб ёфта, ба ҳайси забони гуфтугӯи байни миллатҳо мавриди истифода қарор мегирифт. Ҳамин тариқ, он на танҳо забони аҳли дарбор, балки забони адабиёт, сиёсат, маориф ва мақоми иҷтимоӣ дар Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустон, Покистон ва Бангладеш маҳсуб меёфт ва ё ба қавли Ҳофизи Шерозӣ.

Шакаршикан шаванд, ҳама тутиёни ҳинд,

З-ин қандӣ порсӣ ки ба Бангола меравад... нақш калидӣ бозидааст.

Дар ин зимн, ахиран ҳукумати Ҳиндустон забони форсӣ-тоҷикиро дар доираи сиёсати нав оид ба маориф ба феҳристи забонҳои классикии Ҳиндустон шомил намуд, ки то ин замон забонҳои тамилӣ, санскрит, каннада, телегу, малаялам ва ория ба он шомил будаанд.

Тибқи сарчашмаҳо дар заминаи ҳамин забони ширину шевову форам дар ин сарзамини сермиллат забони урду эҷод шуда, вожаҳои зиёде ба забонҳои дигар аз ҷумла панҷобӣ, синдҳӣ, банголӣ, гуҷаратӣ ва кашмирӣ таъсир гузаштанд, ки имрӯз бо ҳар кадоми ин забонҳо миллионҳо нафар гуянда дорад.

Дар асри XVI донишмандони зиёди форсу тоҷик аз Эрону Афғонистону Мовароуннаҳр инҷо даъват шуданд, то дар омӯзиши забону адабу ҳунар ба мардум кӯмак расонанд. Ҳамин тавр, тавассути ин бузургони адаб забони тоҷикӣ на танҳо дар шаҳрҳо, балки дар деҳот низ паҳн гардид ва то дараҷае шуҳрату маъруфият пайдо кард, ки ба андешаи муҳаққиқ Музаффар Алам наздик буд мақоми забони якумро ишғол намояд. Дар тӯли таърих ин забон дар соҳаҳои маориф, адабиёт, мақомоти судӣ ва мавзеъҳои ҳукмронии ҳокимон аз ҷумла дар Ҳайдаробод то соли 1884 мақоми расмӣ истифода мешуд. Дар ин зимн, мансабдорону коргузорони англистабор дар коллеҷҳои таъсисдодаи инҷо забони тоҷикӣ омӯхта, ба дараҷаи профессорӣ расиданд. Ҳамин тариқ, забони тоҷикӣ миёни аҳли илму адаби Ҳиндустону Покистону Бангладеш нуфуз пайдо карда, тавассути Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ бо истифода аз заковат ва осори пурғановаташ дар эҳёи забону адаби тоҷикӣ дар инҷо пардохта, мувафаққиятҳои шоёне ба даст овард, ки то ба имрӯз боқӣ мондааст.

Ҳамин тариқ, то ба имрӯз дар марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои Ҳиндустону Покистон ин забон мавқеи шоиста дошта, дар радиоҳои инҷо ба ин забон барнома таҳия мекунанд. Дар Донишгоҳи Панҷоби Покистон таълими забони форсӣ-тоҷикӣ дар соли 1870 бо таъсиси Коллеҷи шарқӣ оғоз шуда дар соли 1922 дарсҳои зинаи болоӣ аз ҷумла магирстратура (М.А) ба роҳ монда шуданд. Зимнан дар Донишгоҳи Сринагари Кашмир аз соли 1969 маҷаллаи «Дониш» ба забони тоҷикӣ нашр мешавад.

Дар ин даврони тӯлонӣ китобу дастхатҳои зиёде нивишта шуд ва садҳо шоирону орифон шеъру ғазалҳои худро эҷод карданд, ки то имрӯз дар баъзе китобхонаву марказҳои манотиқи Осиёи Ҷанубӣ ва Бенгал нигоҳдорӣ мешаванд. Дар шаҳри Колкаттаи Ҳиндустон 5 то 6 рӯзномаҳои тоҷикӣ бо шумули "Султон-ул-ахбор" ва "Дурбин" дар миёнаҳои асрҳои 18 ва охирҳои асрҳои 19 мураттаб нашр мешуданд, ки арзишу шуҳрати забони тоҷикиро дар минтақа нишон медиҳад. Тибқи маҷаллаи Анҷумани дӯстдорони адабу забони тоҷикӣ, ки бо ташаббус ва дастгирии устоди забон ва адабиёти тоҷикӣ Доктор Муҳаммад Исҳоқ (1898-1969) анҷумани мазкур барои рушду нумӯи адаб дар соли 1944 таъсис додааст, аввалин маротиба рӯзномаи "Мирот-ул-ахбор" дар шаҳри Калкутта дар санаи 1822-23 зери роҳнамоии Раҷа Рам Моҳан Рой ба чоп расид. Ҳафтаномаҳои тоҷикии «Ҳиндустон» (1810), «Мирот-ул-ахбор» (1822), чун намунаи беҳтарин метавон ҳисоб намуд.

Аз ҳамон сол то имрӯз Анҷумани мазкур чун яке аз машҳуртарин маркази озодандешманди адабии Ҳиндустон ҳаст, ки аъзоёни он аз ҳама қишрҳои ҷомеа буда, барои рушд ва нумӯи адабёт,забон,фарҳанг ва илм бо гузаронидани семинару маҳфилҳои дохилӣ ва байналмилалӣ фаъолият мекунад. Бояд зикр кард, ки он дорои утоқи коллексияи шахсии Доктор Муҳаммад Исҳоқ, толори китобхонӣ ва маҳфилу семинарҳои илмӣ ва китобхонаи арзишмандест, ки саршор аз китобу дастхатҳои нодир, қадима ва муосир ва маҷаллаи илмӣ ду забона (англисӣ ва тоҷикӣ) зери унвони “Индо-ироника” мебошад, ки муҳаққиқон метавонанд аз он истифода намоянд. Анҷумани мазкур ба даври доим семинару чорабиниҳои илмӣ бо забонҳои англисӣ, ҳиндӣ, урду ва тоҷикӣ мегузаронад, ки аз дастовардҳои пажӯҳишии он маҳсуб меёбанд.

Бо ташаббусҳои хубу олии шоир ва қаҳрамони Тоҷикистон устод Мирзо Турсунзода адибони маъруфи Ҳиндустону Покистон ба хотири арҷу эҳтироми бузургони адабу забон ва ворисони онҳо ба Тоҷикистон ташриф меоварданд. Ҳамин тариқ, донишмандон бо адибон ба хусус Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Мирсаид Миршакар ва дигарон робитаи адабӣ ва дӯстӣ барқарор намуда, чун рӯйдоди муҳими фарҳангӣ дар рушди дипломатияи фарҳангӣ миёни ин кишварҳо маҳсуб меёбад.

Дар воқеъ, Мирзо Турсунзода бо асарҳояш аз ҷумла «Қиссаи Ҳиндустон», «Аз Ганг то Кремл», «Садои Осиё» тавонист пайванди адабу забону фарҳанро бо олимону шоирони муборизи меҳанпарасти Ҳиндустону Покистон чун рамзи дӯстии миёни тамоми халқҳои ин кишварҳоро фароҳам созад. Барои бозҳам нигоҳ доштани ин пайвандҳои илмиву адабӣ донишманду давлатмардони кишварҳоро зарур аст, то рафту омадро байни марказҳои илмӣ таҳким бахшида, омӯзишу ҳифзи дастҳои қадимаи тоҷикӣ муштаракона роҳандозӣ намуда, курсҳои омӯзишии мавсимӣ моделҳову саноатҳои пешрафтаро миёни ҳам мубодила намоянд. Ҳамин тариқ, миёни шаҳрҳои Душанбеву Хуҷанду Кулобу Хорӯғу Лоҳуру Пешовару Деҳливу Калкуттаву Муршидобод, Ҳайдарободу Агра хатсайрҳо ташкил намоянд, то равобити дипломатияи фарҳангӣ бештар тақвият ёфта, тиҷорату сайёҳат баҳри осоиштагии мардумони якдигар рушд ёбад.

Хулосаи калом, минтақаи Осиёи Ҷанубӣ хусусан Ҳиндустону Покистону Бангладеш бо донишмандони бузурги тоҷик чун устоду омӯзгор аз шахсони фозилу равшанзамиру барнодил мебошанд, ки осори онҳо то имрӯз боқӣ мондааст. Бояд таъкид намуд, ки ин ҳама бузургони адабу забон чун муаллими башар дар тарбияи маънавии инсонҳо нақши муассир дошта, боиси эҳтиром ва шаҳомат гардидаанд. Ин ҳама бузургони забону адаб дар фурӯғу равнақи забону адаб ва ҳунару меъморӣ нақши таърихӣ гузоштаанд. Ҳамин тариқ, ташрифи олимон, коршиносон ва роҳбарону намояндагонии ин кишварҳо нишони дӯстӣ ва ҳамгироиро таҷассум намуда, заминаро дар таҳкими муносибатҳои ҳасанаи миёни кишварҳо дар партави рушди дипломатяи мардумӣ фароҳам хоҳад овард. Ҳамин тавр, бо эълон гардидани “Соли маърифати ҳуқуқӣ” мо донишмандонро зарур аст, то бештар ба мақому мартабаи бузургони забону адаб таваҷҷӯҳ намуда, заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ ва иҷтимоӣ, санаду қонунҳо, нақшу арзиши забони давлатиро, ки аз сарвати бебаҳои миллат маҳсуб мешавад, арҷ гузошта, дар рушди геофарҳангӣ саҳми сазовор гузошт.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёти истифодашуда:

1.Дар Душанбе барои таҷлили Рӯзи забони давлатӣ омодагӣ мебинанд//https://khovar.tj/2024/09/dar-dushanbe-baroi-ta-lili-r-zi-zaboni-davlat-omodag-mebinand/

Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ маъруф ба Мавлоно аз машҳуртарин шоири тоҷиктабори қарни ХIII ва аз бузургтарин чеҳраҳои адаб ва ирфон буда, нуфузи ӯ фаротар аз марзҳои милливу тақсимоти қавмӣ аст ва шеъри ӯ ба бисёр забонҳои ҷаҳон тарҷума шудааст.

Маволоноро бо номҳои Балхӣ ба хотири зодаи сарзамини куҳану тамаддунхез будан, Румӣ ба хотири замоне дар Рум (Анатолия) зиндагӣ кардан ёд мекунанд. Дар авоили қарни ХХ муҳаққиқон сари зодгоҳ ва мансубияти миллии ӯ баҳсҳое оростанд. Аз ҷумла адабиётшинос Бадеъуззамон Фурӯзонфар, олимони амрикоӣ Колман Бракс, Бред Гуч, Франклин Люис зодгоҳи Мавлоно ва хонаводаи ӯро аз Вахшонзамин гуфтаанд. Зимнан Мавлоно ҳам дар дафтари чаҳоруми “Маснавии маънавӣ” аз ин ноҳия ёд мекунад:

Ақли ҷузвӣ ҳамчу барқ асту дурахш,

Дар дурахше кай тавон ёфт сӯи Вахш.

Дар остонаи ҷашни Наврӯзи соли 1401 (2023) донишманди маъруф аз ҳавзаи тамаддунии муштарак дар фазои маҷозӣ навишта буд, ки “хеле зуд Мавлавӣ ҳам мешавад тоҷику забонаш ҳам тоҷикӣ!” ва бо сароҳат ба тоҷикон хитоб кард: “Мавлавӣ аз шумост, аз шири модар ҳам ҳалолтар барои он ки ба номи ӯ ҳамчун дигар номҳои баланд ҳурмат мегузоред” (21).

Мавлоно аз вожаи тоҷик борҳо ёд кардааст ва дар ин бора мавлонопажуҳ Хуршед Зиёӣ мегӯяд: “Мавлоно Ҷалолуддини Румии Балхӣ бо сабаби он, ки айёми кӯдакию наврасии худро дар байни тоҷикони Вахшонзамин, Балх ва Самарқанд гузаронидааст, ба зумраи он шоироне дохил аст, ки беш аз дигарон вожаи тоҷикро дар меросашон истифода намудаанд” (4.103). Мавлоно дар ғазали шумораи 1385 “Девони Шамс” мегӯяд:

Турке ҳама туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,

Ман соате турке шавам, як лаҳза тоҷике шавам.

Мавлонопажуҳи маъруф Карими Замонӣ шарҳи вожаи тоҷикро тариқи зайл додааст: “мусалмонони аам аз араб ва эронӣ” (3, 137), аммо андешаи “аам аз эронӣ” будани тоҷик боиси таассуф ва то куҷо сиҳҳат доштани ин андеша аст. Аммо ба андешаи Х.Зиёӣ вожаи тоҷикро Мавлоно дар нисбати тамоми мардуми ориёии минтақаҳои муосири Осиёи Миёна, Афғонистон ва Эрон ба кор бурдаанд (4).

Дар атрофи мансубияти этникии Мавлоно чунон ки мушоҳида мешавад, назарҳои мухталиф ва бархурди андешаҳо миёни муҳаққиқон ҷой доранд ва ба қавли худи Мавлоно “ҳафтоду ду миллат нафйи ҳамдигар мекунанд” (21).

Мавлавипажуҳи тоҷик Хуршед Зиёӣ беҳтарин андешаро дар мавриди ин мабоҳиси бепояву бунёд баён мекунад, ки метавон бо қавли эшон ба ин баҳсҳо хотима гузошт: “Бояд таъкид дошт, ки румӣ, балхӣ ё аз минтақаи дигаре будани Мавлоно, ё ба кадом миллату халқ ё қавм тааллуқ доштани ӯ имрӯз муҳиммияте надорад, зеро мутафаккир бо афкори ҷовидонааш шаҳрванди тамоми олам ва ҳамватани тамоми оламиён гаштааст...” (4,99).

Айнияти гуфтори Мавлоно ва ба кадом марзу бум мансуб будани ӯро бояст дар осорош ҷӯё шуд. Осори Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ чаҳони маънавиеро монад, ки бо ғановату рангинии худ ҳаводоронашро қарнҳо боз мутаассир кардааст. Мавлоно дар боби фавоиди маснавиаш мегӯяд: «Покизатарини меваҳост барои касе, ки бичинад ва дар он бузургтарин орзуҳо ва хосторҳоро метавон ёфт» (21). Ҳар хонандае, ки “Маснавии маънавӣ”-и Мавлоноро варақгардон менамояд, дар як ҷаҳони маънавӣ сайри маърифату дониш менамояд, аз ин дарёи хираду фазилати инсонӣ дурдонаҳое бармечинад. Сухани Мавлоно “пайдову пинҳон аст, зеро сухан мағзи мағз аст, на сухан пӯсти пӯст ва аз мағзи мағз, сиҳҳат ҳосил ояд” ва ин сиҳҳатии ҳосилро бояст аз сухани ӯ ҷӯё шуд (21).

Ба андешаи адабиётшинос Х.Шарифов “Дар сухани Мавлоно се чизи муҳим аст, ки бо мавқеи инсон дар ҳастӣ ва мақсади вуҷуд пайванд меёбанд: 1) сӯз, сӯхта ва сӯхтагон; 2) васлу ҳиҷрон ё ҳиҷрону васл; алфозу гуфтор; 3) олами маънавӣ. Шаҳомат ва бузургии сухани Мавлоно дар ҳамон алфозу таъбироти ба назари донишмандон тоза, ки мабдаи аксар лаҳҷаи хуросонии форсӣ буда, қисме ҳам ба тақозои мавзуъ сохтаю бофта шудаанд, айнияти гуфтор ва сабки гуворои Мавлоноро ба вуҷуд овардаанд”, ки аз фарҳанг ва гуфтору муҳити хонаводаву зодгоҳ сарчашма гирифтааст (16,148-163 ), ки намунаи возеҳи онро дар абёти зер мебинем:

Чун касеро хор дар пояш ҷаҳад,

Пои худро бар сари зону ниҳад.

В-аз сари сӯзан ҳаме ҷӯяд сараш

В-ар наёбад, мекунад бо лаб тараш...

Осори Мавлоно саршор аз вожаву таркибу таъбироти гӯйиши тоҷикиву одобу русуми мардумони тоҷик аст. Дар китоби “Забони миллат – ҳастии миллат” омадааст: “Мавлоно парвардаи обу хоки Хуросону Мовароуннаҳр буда, ашъори ӯ саршор аз таъбиру калимаҳои хоси ин диёр ва забони тоҷикист” (10). Мавлоно забони порсии хешро чунин ситоиш мекунад:

Ишқро худ сад забони дигар аст,

Порсӣ гӯ, гарчи тозӣ хуштар аст.

Гарчи з-ин ғофиланд ва дар хобанд

Форсӣ гӯ, ки ҷумла дарёбанд.

Далели ба забони форсии мовароуннаҳрӣ эҷод кардани Мавлоно порае аз шеъри машҳури “Тӯтӣ ва баққол”-и ӯст:

Кори поконро қиёс аз худ магир,

Гарчи монад дар набиштан шер шир.

Ҷумла олам з-ин сабаб гумроҳ нест,

Кам касе з-абдоли ҳақ огоҳ шуд.

Муҳаққиқони эронӣ ин байтро чунин тавзеҳ додаанд: дар порсии замони Мавлоно шири хӯрокиро ба ҳамин сурати имрӯзӣ талаффуз мекарданд, вале шери дарандаро бо ی-и маҷҳул, яъне шер талаффуз мекарданд, аммо китобати ҳар ду яксон буд. Ҳоло он ки дар забони тоҷикии муосир ҳанӯз ҳам чунин талаффуз риоя мешавад ва ин нуктаро мавлонопажуҳ Карим Замонӣ низ таъйид мекунад.

Вожаҳои форсии мовароуннаҳрии “Маснавии маънавӣ” дар забони тоҷикии омиёна имрӯз корбурди фаровон доранд, ба монанди ожанг, эзор, бар (ҳосил), булуқ (овози об), бурё, бед, потоба (пойпеч), пор, порин (соли гузашта), палос (гилем), пес (лакаҳои сафеди пӯст), чиркин, чаридан (парвариш), ҳашар, хез, роғ, шӯридан, шишак (барраи шашмоҳа), карбос, калон, кулича (нон), кӯса (камриш), наск, мумсик, нокас, ношуста, додар, кал, кулича (кулча, нон), кампирак, атласпӯш, ҷигарбанд, даҳкаса, чаҳормех (пойбанд), кисабур каҳдон (охур). Намунаи чанде аз вожаҳои омиёнаи серистеъмоли тоҷикиро, ки дар забони форсӣ камкорбурданд, бо тафсири онҳо аз китоби “Шарҳи ҷомеъи “Маснавии маънавӣ””-и Карим Замонӣ барои муқоиса ва тақвияти андеша дар зер оварда мешаванд:

Додар– “бародар, дӯст. Аз луғоти форсии мовароуннаҳрист” (7,167).

Талх хоҳӣ кард бар мо умри мо,

Кай бар ин медорад эй додар туро. (7, 116б)

Кал - качал

К-аз чӣ эй кал бо калон омехтӣ,

Ту магар аз шиша руған рехтӣ. ( 7,11)

Ток – дарахти ангур

Одам аз хокаст, кай монад ба хок,

Ҳеч ангуре намемонад ба ток. ( 21)

Кисабур – дузд, ҷайббур

Гуфт ӯ аз баъди савгандон пур

Ки наям ман хонасӯзу кисабур. (21)

Кампирак – пиразан, аз ҷузъи кам+ пир ва пасванди тасғири –ак.

Аз қазо кампираке ҷоду ки буд,

Ошиқи шаҳзода бо ҳусну ...

Даҳкаса – “даҳ нафар, даҳ баробар” (3,155). Бо ин фикри муаҳаққиқ К.Замонӣ, яъне “даҳ баробар” наметавон розӣ шуд, зеро ҷонишини кас ишора ба инсон аст.

Мешавад з-илҳомҳову васваса,

Ихтиёри хайру шарт даҳкаса. (21).

Таркибҳои фразеологии дастак задан(каф задан), пой кашидан (бозкашидан, боздоштан), ҷигар сӯхтан, гарав бастан, ношуста рӯ (қалби нопок дошта) имрӯз низ корбурди фаровон доранд.

Дар «Маснавии маънавӣ» луғоте мавҷуд аст, ки дар гӯйишҳои чанубӣ ва ҷануби шарқии забони тоҷикӣ маҳфуз мондаанд, аз ҷумла: хик, хав (кардан), калопеса, таф, тос, навола, тоса, ҷул, лоғ, лаванд.

Дард доруи куҳанро нам кунад,

Дард ҳар шохи малуле хав кунад (7, 668).

Ин чӣ мегӯӣ дуо чӣ буд маханд,

Бар сару риши ману хеш эй лаванд. (21)

Қидмати забони тоҷикӣ дар гӯйишҳову лаҳҷаҳои маҳаллӣ зиёдтар мушоҳида мешавад. Пажӯҳишгарони шеваҳои забони тоҷикӣ мегӯянд, ки гӯйиши ҷанубӣ аз шеваҳои архаистиест, ки дар таркиби худ калимаҳои зиёди қадимиро маҳфуз доштааст ва ба қавли Парвиз Нотили Хонларӣ: «тоҷикон забон ва одоби худро ҳифз кардаанд» (14; 292).

Дар ганҷинаи гӯйишҳои забони тоҷикӣ чунин вожаҳо зиёданд, ки айни ҳамон сохту маънои дар “Маснавии маънавӣ” корбаст шударо доранд: пушта (теппа), пагаҳ (пагоҳ), пирхар (харидор ва толиби пир), табақ, вағо (доду фарёд), вағ-вағ кунон (доду фарёд), ҳанг (қудрат, тавоноӣ).

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ фарзонафарзанди миллати тоҷик ва аҳли башар мебошад, ки бо забони шевову гуворои модарӣ, забони аҳли шимоли Хуросони таърихӣ – гӯйиши порсии хуросонӣ асар офаридааст. Далели ин нукта ҳамоно мавҷудияти вожаҳои нобу асили осори Мавлоно дар ин густараи таърихӣ роиҷбуда мебошад, гарчанде дар шумори андаке аз ин вожагон тағйироти маъноиву сохториву овоӣ мушоҳида мешавад ва ба қавли Мавлоно:

Мусалмонон, мусалмонон забони порсӣ гӯям,

Ки набвад шарт дар ҷамъе шакар хӯрдан ба танҳоӣ.

А Д А Б И Ё Т

1.Гуч Б. Асрори Мавлоно. Зиндагиномаи шоири сӯфии ошиқ. – Душанбе: ЭР-Граф, 2022. – С. 21.

2. Ғисуддин Муҳаммади Кошифӣ. Ғиёс-ул-луғот.Ҷ.I.II III-Душанбе:Адаб, 1987.

3. Замонӣ К. Шарҳи ҷомеъи “Маснавии маънавӣ”. Ҷ. 7-Теҳрон: Иттилоот, 1400.- 916с.

4. Зиёӣ Х. Мавлоно ва мавлавия.- Душанбе: Дониш, 2022.-334с.

5. Ирано-таджикская поэзия. Библиотека всемирной литературы. Серия первая, том 21. — перевод В.Державина. – М.: Издательство «Художественная литература», 1974. — С.127-186)

6. Қосимова М. Чор унсур: маъниофаринӣ, калимасозӣ. - Душанбе, 2007 -113с.

7.Мавлоно Ҷалолуддини Муҳаммади Балхӣ Маснавии маънавӣ (бар асоси матни Николсон).-Теҳрон: Нашри Замон, 2001. -728 с/абёти баъдӣ аз ҳамин нусхаи асар оварда шудаанд.

8. Маҳмудов М.,Чӯраев Ғ. Луғоти шеваҳои забони тоҷикӣ.-Душанбе, 1997-287с.

9.Муҳаммад Содиқхоҷаи Гулшанӣ. Таърихи ҳумоюн.-Душанбе,2006.-168 с.

10.Раҳмон Э. Забони миллат – ҳастии миллат.-Душанбе, 2017.-

11.Фарҳанги гӯйишҳои ҷанубии забони тоҷикӣ.- Душанбе, 2012.-946с.

12.Фарҳанги забони адабии тоҷик. Ҷилди 1 ,-Москва: Советская энциклопедия 1968 - 951с. Ҷилди 2-Москва: Советская энциклопедия 1969-949

13.Фарҳанги мухтасари Шоҳнома.-Душанбе:Адаб, 1992-492с.

14. Хонларӣ П.Таърихи забони форсӣ.Ҷ.1-Теҳрон:Фирдавс,1377.

15. Ҳасанов А. Унсурҳои луғавӣ ва сарфию наҳвии осори садахои X -ХIII дар гӯиши шимолӣ - Хӯчанд: Нури маърифат .2003-254с.

16. Шарифов Х. Маънавият ва ҷаҳони зоҳирӣ. - Душанбе: Адиб, 2012. – 352 саҳ. – С.).

17. Ҷӯразода Ш.Хусусиятҳои лексикӣ-грамматикии Маснавии маънавӣ-и Ҷалолуддани Румӣ-Душанбе. 1998- 145с.

18. ЭшниёзовМ. Диолектологияи тоҷик.-Душанбе, 1977-113с.

19. Lewis D.F. Rumi. Past & Present, East & West. The Life, Teaching & Poetry of Jalal al-Din Rumi.- С. 42.

20. Баркс К. Суть Руми /https: //royallib. com/ book/ barks_ kolman /sut _rumi .html (санаи мурољиат: 14.10.2022).

21.Ёҳақи М. https://www/instagram.com/p (муроҷиат 10.02.2024)

21.https://ganjoor.net (муроҷиат 10.02.2024)

22.https://vajehyab.com (муроҷиат 10.02.2024)

23.https://vazhaju.tj. (муроҷиат 10.02.2024)

Шарифзода Фарангис Худоӣ - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Сирри Худо, ки орифу солик ба кас нагуфт,

Дар ҳайратам, ки бодафурӯш аз куҷо шунид.

Хоҷа Ҳофиз

Зиёда аз ҳаштсад сол қабл, санаи сиюми сентябри соли 1207-и мелодӣ дар шаҳри тоҷикнишини Балхи куҳан, ба он башорате, ки Худованд дар Қуръони Маҷид дар сураи Юнус, ояи муборакаи 62 додааст: «-Ало инна авлиёаллоҳи ло хавфун ъалайҳим ва ло ҳум яҳзанун («-Огоҳ бош, ба дурустӣ, ки бар дӯстони Худо ҳеҷтарс нест ва онҳо андӯҳгин нашаванд»). Дар кулбаи фақиронаи фарзанди арҷманди миллати куҳанбунёди тоҷик Ҳазрати султонулуламо Шайх Баҳоулвалад офтоби тариқат ва ҳақиқату маърифат, маҳбуби раббонӣ Қутбулақтоб Ҳазрати Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣдида ба ҷаҳон кушод, ки тавлиди ин тифли муборакқадам оламро нури ирфону маърифат бахшид, ки муборак аст.

Суоле матраҳ мешавад, ки оё Мавлоно Ҷалолиддини хурдсол аз кӯдакӣ ғарқи ангезаҳои маънавию ирфонӣ буд, ё дар овони камолоти ӯ, дар синни 40-солагиаш ба ӯ аз Шамси Табрезӣ насиб гардида буд?

Барои посух ба ин суол нахуст рӯ меорем ба ҳамон қитъаи машҳури:

Ҳеҷкас аз пеши худ чизе нашуд,

Ҳеҷоҳан ханҷари тезе нашуд.

Ҳеҷдоное нашуд Мавлои Рум,

То муриди Шамси Табрезӣ нашуд.

Мавлонои кӯчак ва хурдсол то дидор ва мулоқоташ бо вуҷуди мубораки Шамси Табрезӣ меваи расида буд, вале ҳоло ширин набуд ва гармию рӯшноии офтоби маънавӣ- Шамси Табрезӣ меваи расидаро бо нури ирфонӣ пурра ширин намуд, ки зиёда аз 800-сол аст, ки лаззати ширинии маънавии меваи боғи Шамс ва вориси Шамс – Мавлонои Балхӣкоми аҳли назарро ширин ва қалбҳоро дармон мебахшад. Ҳар фарде лоиқи суҳбат ва хилвати Шамси Табрез набуд. То мулоқот бо Шамси ТабрезӣМавлонои Балхӣ дар овони кӯдакӣва навҷавонӣдар хонадону ҳалқаи сӯфиён ва машоиху уламои оламшумули силсилаи кубравия ба камол расид. Маҳз таълимоти тариқаи олиаи кубравия буд, ки Мавлонои Балхиро тарбият ва то ба мулоқоти Шамси Табрезии Кубравӣмушарраф шудан бурда расонд:

Бе мураббӣ зери гардун муътабар натвон шудан,

Моҳи навро рафта-рафта чарх оламгир кард.

Мавлонои Балхӣ аз овони хурдсолӣ зери ҳимоят ва сарпарастии бевоситаи падари бузургвораш Шайх Баҳоулвалади Кубравӣ сарчашмаҳои улуми ислому ирфон, шариату тариқат, таъриху фарҳанг ва ҳикмати тамаддуни хешро ба шоисатгӣ фаро гирифт. Ҳанӯз дар овони хурдсолӣМавлонои закитабъ дар ҳавзаи илму ирфони шаҳри Балх бо пурра аз худ намудани Қуръони Маҷид, илми тафсир, илми Ҳадис ва ҳозирҷавобию зуҳду парҳези аҷибу чун малоик ғарқи нури маърифат будани хеш, ҳамаро дар ҳайрат гузошта буд. Ва бино ба шаҳодати тазкираҳо ва маълумоти Аҳмади Афлокӣ дар овони хурдсолии хеш Мавлоно ба суолҳои бузургсолони аҳли илму ирфон ҷавобҳои қонеъкунанда медодаанд. Шайх Баҳоулвалад аз пайравони мактаби Ҳасани Басрӣ, Ҳабиби Аҷамӣ, Довуди Тоӣ, Абӯсаиди Абӯлхайр, Абулҳасани Харақонӣ, Абулқосими Гургонӣ, Маъруфӣ Кархӣ, Ҷунайди Бағдодӣ, Сирии Сақатӣ, Аҳмади Ғазолӣ, Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ, Шайх Рӯзбеҳон ибни Ваззони Мисрӣ ва ғ. буд, ки таълимоти ононро аз бузургони ин силсила, ки баъдан бо номи Кубравия шуҳрат ёфт, аз афкори бузургоне чун асосгузори кубравия Шайх Наҷмуддини Кубро, Шайх Маҷдуддини Бағдодӣомӯхт ва худ низ аз акобири ин фирқаи аҳли тасаввуфи Хуросони Бузург маҳсуб меёфт.

Саршиностарин ва маҳбубтарин шогирд ва муриди Наҷмуддини Кубро маҳз падари Мавлоно Ҷалолуддин, яъне Баҳоуддин Валад буд, ки таълимоти кубравияро ба муриди хеш Бурҳониддин Муҳаққиқи Тирмизӣ биомӯхт ва ӯро то ба камолоти маънавӣ бирасонд ва баъдан тарбияи фарзанди хеш Ҷалолиддинро ба Бурҳониддини Муҳаққиқ вогузор кард. Мавлоно Ҷалолиддин аз хурдсолӣ аз ду намояндаи барҷастаи кубравия, яъне падараш Шайх Бахоулвалад ва Бурҳониддини Муҳаққиқ одобу русуми кубравияро фаро гирифт. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқ баъди вафоти пираш Шайх Баҳоулвалад аз Балх ба Қунияи Рум омада, то охири умри худ ба тарбият ва ҳимояти Мавлоно машғул буд ва дар соли 1244 дар Қайсария ҳаётро падруд гуфт.

Ба иллати хушунате, ки яке аз дустони Муҳаммади Хоразмшоҳ, мушовири ӯ Имом Фахри Розӣ ба уламои давр, ба хусус бо Баҳуддин Валад, Маҷдуддини Бағдодӣва Наҷмуддини Кубро барангехта буд, лоҷарам Баҳоулвалад бо аҳли хонадони худ, бо писари панҷсолаи хеш Ҷалолуддин Муҳаммад ҷилои ватан кард ва аз Балх ба сӯи Осиёи Сағир раҳсипор шуд. Имом Фахрии Розӣ ба Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ гӯшзад карда буд, ки вай набояд ҷамъиятҳои бузургеро, ки дар атрофи ин ду шайх, яъне Наҷмуддини Кубро ва муридаш Баҳоулвалад, ки аз силсилаҷунбонони суфия ҷамъ мешуданд, нодида бигирад (Зарринкӯб. Ҷустуҷӯ дар тасаввуфи Эрон.-Теҳрон, Амири кабир, 1972.-297)умР.

Шайх Наҷмуддини Кубро ва пайравону муридони ӯ, ки давомдиҳандаи силсилаи аҳли тасаввуф буданд, ин чиз Имомфахри Розӣ ва Маҳмуди Хоразмшоҳу атрофиёни ононро сахт ба ташвиш меовард. Ба гуфтаи устодСаид Нафисӣдалели дигари ҷилои Ватан ва тарки Балх кардани аҳли назар мисли Баҳоулвалад он аст, ки ӯро пиру роҳнамояш Наҷмуддини Кубро аз чи гунагии ҳамалоти Чингизхони муғул ба Чин иттилоъ дода буд ва Баҳоулвалад хуб медонист, ки сипоҳи ғаддору хунхори муғул дер ё зуд ба Хоразм хоҳанд расид. Вақте ки Муҳаммади Хоразмшоҳ бо фитнаи дарбориёни худ ноҷавонмардона яке аз абармардони оламшумули асримиёнагии тоҷик шогирду муриди Шайх Наҷмуддини Кубро, устоди Шайх Аттор аллома Маҷдуддини Бағдодиро дасту пой баста, ба Ҷайҳун ғарқ карданд, Наҷмуддини Кубро дар хонақоҳаз ин фалокат огоҳшуда, ба ғазаб омад ва барои заволи давлати Хоразмшоҳӣаз ҷигари сӯхта дуои бад кард:

То дили марди Худо н-омад ба дард,

Ҳеҷ қавмеро Худо расво накард.

Ба гуфтаи Саид Нафисӣ: “Маҳз дуои Султонулавлиё Наҷмуддини Кубро буд, ки Худованд бо дасти муғул решаи давлати Хоразмшоҳироаз замин барканд”. Ҳавзаи Хоразм, ки ба устоди Баҳоулвалад, ба Шайх Наҷмуддини Кубро тааллуқ дошт, бинобар ҳамин Шайх Баҳоулвалад хост то барои худ ва аҳли хонадон дар мамолики ғарбии Императории исломӣ ҷойи мувофиқ пайдо кунад. Баҳулвалад дар тайи роҳи худ ба Бағдод аз Нишопури Хуросон гузар кард ва ба ҳузури Шайх Аттори Валӣ, ки шогирди Маҷдуддини Бағдодии муриди Наҷмуддини Кубро буд, мушарраф шуд. Шайх Аттор устоди худ ШайхБаҳоулваладро, ки нахустхалифа ва ҷойнишини Шайх Наҷмуддини Кубро дар Балх буд, бо тамоми шоистагӣистиқбол кард. Аз завқи саршор фарзанди хурдсоли Баҳоулвалад Ҷалолиддини хурдсолро ба канор гирифт ва гуфт: «Фарзанди ту – ин Ҷалолиддини азизи мо мабдаи илҳоми ҷамоатҳои бузурги муъминон хоҳад шуд». Ва Шайх Аттори Кубравӣ дар ҳаққи Ҷалолиддин дуои иршод дода, ҳамзамон китоби «Асрорнома»-и худро ба Ҷалолиддин ҳадя мекунад. Мавлоно то охири умри хеш китоби пири кубравии хеш Шайх Атторро, яъне «Асрорнома»-ро ҳамроҳбо бузургасари падараш Баҳоулвалад, китоби «Ал-маориф» дар канори худ мегузоштва аз ин ду китоб баъди Куръону Ҳадис китобҳои рӯйимизии басо азизи Мавлоно буданд. Баҳоулвалад аз Нишопур ба Бағдод рафт ва дар он ҷо бо Шаҳобуддини Суҳравардӣ, шогирди асосгузори силсилаи суҳравардия Шайх Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ (амаки Ш.Суҳравардӣ) мулоқот кард ва аз он ҷо ба Мустансирия рафта, дар мадрасаи он ҷо таваққуф кард. Аз Мустансирия ба Макка, Мадина ва Димишқсафар карда, ҳини сафарҳо барои худ ва хонаводааш макони осоиштаи зист меҷуст. Шайх Баҳоулвалад, ки аз донишмандони ба ном ва шогирду халифаи аввали Наҷмуддини Кубро буд, ҳар ҷое ки таваққуф мекард, хурду бузурги шаҳрҳо ва қарияҳову вилоятҳо ҳама ба зиёрат ва сӯҳбати ӯ меомаданд ва донишмандон аз ӯ фоидае вофир медиданд.

Ба хотири он ки салотин ва ҳокимон ва низ дигар суфиён аз ғулғулаҳо ва фавҷ-фавҷгирд омадани мардум ба ҳузури Шайх Баҳоулвалад дар ташвиш нашаванд, шайхи вақт Баҳоулвалад зуд аз Димишқ ба Ҳалаб ва аз он ҷой ба Молотиё рафт ва муддати чаҳор сол он ҷо зист ва сипас ба Лорандо (Коромон- дар Туркия) дар ҷанубу шарқи Қуния рафт ва муддати ҳафт сол он ҷо зист.

Дар Лорандо Ҷалолиддин Муҳаммад бо Гавҳархотуни духтари Хоҷалолои Самарқандӣиздивоҷ кард ва дар соли 1226 соҳиби фарзанде шуданд, ки ӯро Султон Валад ном ниҳоданд. Дар Лорандо Шайх Баҳоулвалад ҳамсари худ ва фарзандаш Алоуддин Муҳаммадро аз даст дод. Дар соли 1228 бино ба даъвати Аловуддини Кайқубод аз салотини Салҷуқия, Шайх Баҳоулвалад ба Қуния – пойтахти империяи Салҷуқиёни Туркии Рум рафт ва Ҷалолуддинро ва хонаводаашро дар Лорандо танҳо гузошт. Шайх Баҳоулвалад ду соли дигар дар яке аз мадрасаҳои Қуния зиндагӣ кард ва дар соли 1230 аз олам даргузашт. Баҳоулвалад, ки аз пайравони Наҷмуддини Кубро буд, на танҳо одобу русуми кубравияро ба писараш Ҷалолуддин омӯхт, балки ӯро ба сойири машоҳири Кубравӣ, аз ҷумла муриди худаш Бурҳониддини Муҳаққиқи Тирмизӣ ошно сохт. То дидор ва мулоқот бо Шамси Табрезии Кубравӣ муриди падараш Бурҳониддини Муҳаққиқ беш аз ҳар каси дигар дар таълиму тарбияи маънавии Ҷалолиддин ва сулуки сӯфиёна кӯшо буд. Баъди вафоти Шайх Баҳоулвалад тарбияи Ҷалолуддин дар умури марбут ба тасаввуф ва сулуки кубравия ба ӯҳдаи Бурҳониддини Муҳаққиқ буд. Бо ҳидояти ӯ Ҷалолиддин ба бисёре аз шаҳрҳои тамаддуни исломӣ сафар карда, илму дониш омӯхт ва дар Ҳалаб бо Муҳуддин ибни Арабӣ ошно гардид. Пас аз ҷаҳонгардиву таҷрибаомӯзии зиёд Ҷалолиддин барномаи таҳиякардаи Бурҳониддини Муҳаққиқ иҷро гардид ва ӯ Ҷалолиддинро аз Лорандо ба Қуния боз овард ва зимоми умури роҳбарии сӯфиёни кубравияро ба дасти ӯ дод. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқи Кубравӣ нақши бисёр муассире дар зиндагии Ҷалолиддини Балхӣ бозӣ кард. Ва ӯ баъд аз вафоти Баҳоулвалад мақоми шайхухиятро ба ӯҳда гирифта, таи 9 соли фаъолияти хеш кӯшиш кард, ки васияти Баҳоулваладро ба ҷой орад, яъне Ҷалолиддинро ба минбари иршод биншонад. Бурҳониддини Муҳаққиқ ин васиятро комилан ба ҷо овард ва хирқаи кубравияро ба Ҷалолиддин бахшид ва соли 1244 дар Қайсария падрӯди ҳаёт гуфт. Шахсияти мутабаррики силсилаи кубравияи сӯфия, ки дар зиндагии Мавлоно таъсири бисёр амиқу муассире гузошта, дар вуҷуди Мавлоно шӯр барангехт ва инқилоби фикрии ӯро ба вуҷуд овард Шамси Табрезии Кубравӣ буд ва ба гуфтаи муриди худи Мавлонои Балхӣ аллома Иқболи Лоҳурӣ:

Синае дорӣ агар дархӯрди тир,

Дар ҷаҳон шоҳин бизӣ, шоҳин бимир.

Баъди вохӯрӣ бо Шамси Табрезӣ Мавлоно бо шуҷоати том парвози пуравҷ дар самои тасаввуф кард.

Шамс ба Мавлоно меомӯхт, ки ӯ бояд на танҳо аз навиштаҳои падараш дурӣ ҷӯяд, балки бояд аз ҷаҳон дил биканад ва чун шоҳини тезчанголу тезпарвоз тарки лона кунад ва озод парвоз кунад ва бигзорад рӯҳаш он чиро, ки дар қалбаш ниҳон аст ифшо созад.

Гӯянд, вақте Мавлоно, ки дар он вақт 40-сол дошт, Шамси Табрезиро 60-сола буд дид, ба ҳайрат афтод, зеро барои Мавлоно Шамси Табрезӣ ҷилваи Худойгун таъолоро дошт. Худованд дар симои Шамс илми ладунӣ, ирфонӣ ва ҳақиқати ҳолро ба Мавлоно ба маърази намоиш гузошта шуда буд. Агар Мавлоно то ба мулоқоташ бо Шамс дар кураи таълимоти кубравия гудохта намешуд, шояд муҳол буд, ки Шамсро бо чашми дил бубинад. Овардаанд, ки дар ҳамон ваҳлаи аввал вай натавонист ба суолҳои Шамс ҷавоб диҳад ва аз ҳуш рафт. Дидор бо Шамс маҷрои зиндагии Мавлоноро билкул тағйир дод ва ҳосили он ҳаминҳост, ки Мавлоно ба василаи дониш ва ишқ дар заминаи таълимоти кубравия силсилаи ҷадидеро ба вуҷуд овард, ки оқибат ба Мавлавия маъруф гардид, ки Шамси Табрезӣ муриди Шайх Бобокалони Ҷандии Кубравӣ ва вай муриди Абулҷаноб Шайх Наҷмуддини Кубро буд ва бо Шайх Фахриддини Ироқӣ нисбати ҳамхирқагӣ дошт. Бадин тартиб Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро ҳам аз ҷониби падар ва ҳам аз ҷониби Шамс нисбати иродат ба Шайх Наҷмуддини Кубро гардида буд (Рисолаи “Ноия”-и Мавлоно Яъқуби Чархӣ, Душанбе 2019, с.174).

Осори ирфоние, ки дар риштаи назм Мавлоно сурудаанд мисли “Маснавии маънавӣ”, “Девони ғазалиёт” ё худ “Девони кабир” (“Девони Шамс”) ва асари ирфонии дигар бо номи “Фиҳи мо фиҳ” ва ғайра, ки маҳсули таъсири бевоситаи маънавии пири ирфониаш Шамси Табрезии Кубравӣ мебошад.

Аз нигоҳу андешаи Мавлоно инсон ба маънии инсон касест, ки марҳилаҳои ҷамодӣ, наботӣ ва ҳайвониро пушти сар карда, ишқ, дин ва ақлу донишро сарманшаи кори худ қарор додааст. Ҳақ ба ҷониби Эраҷи Баширӣ аст, ки мегӯяд: “Мавлавӣ, ки пайравӣ тариқаи кубравияи Наҷмуддини Кубро буд, масъалаи нур ва пиндорро меҳвари аслии фалсафии худ қарор дод ва аз он дар таълими румузи бурдборӣ ва ҳамфаҳмӣ истифода кард. Вай ба мо мефаҳмонад, ки бояд чун нур яксонбин бошем ва мушкилотеро, ки сутуҳи зери инсонӣ ба ҷониби мо партоб мекунанд, бо муношоти инсонӣ ва малакутӣ ҳаллу фасл кунем” (Эраҷ Баширӣ. Мероси ишроқии Мавлоно Ҷалолиддини Румӣ. Душанбе, 2008, саҳ. 55).

Дар таълимоти кубравия меҳвари андеша ваҳдати вуҷуд буд, ки Мавлоно онро ба ишқ меҳвар кард ва баъди даргузашти ӯ, пас аз 15 сол пайравони Мавлоно дӯсташ Ҳисомуддини Чалабӣ ва писари Мавлоно Султонвалад барои зиндаву абадӣ гардонидани хотираи Мавлоно таълимоти нави ӯро бо номи силсилаи мавлавия бунёд гузоштанд.

Бурҳониддини Бузургмеҳр (Тураев Б.Б.) ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ, номзади илми филология

“Ренессанс” (давраи Эҳё) - ҷараёни хеле бузурги ҳаракатҳои фарҳангӣ, маърифатӣ ва азнавсозӣ, ки ба қарнҳои14-16 рушди тамаддуни Аврупо рост меояд. Доир ба ин мавзуъ садҳо рисолаҳо, таҳқиқоти мухталиф офарида шудааст ва аврупоиён ин замонро боиси ифтихор ва омили бузурги хештаншиносӣ медонанд.

Моҳияти бузурги эҳёи аврупоӣ дар он буд, ки фарҳанги аврупоиён пас аз давраи тираву торики ҳукмронии пешвоёни католикӣ бо истифода аз эҳё намудани падидаҳои нодири тамаддуни юнону римӣ рӯ ба маърифати дунявӣ ва аз ҳама муҳимтараш, ба инсонгароӣ оварданд. Ин ба ҳама маълум аст.

Вале дар оғози қарни20 яке аз шарқшиносони маъруфи олам, олими швейтсарӣ Адам Метс пас аз дақиқ ва амиқ омӯхтани таърихи маданияти кишварҳои Шарқи исломӣ асаре эҷод намуд зери унвони “Мусульманский ренессанс”. Китоби мазкур ба масъалаҳои таъриху фарҳанги хилофати ислом дар асрҳои 9-10 бахшида шудааст.

Муаллиф бо такя ба садҳо асноди таърихӣ дар баробари ҷанбаҳои иқтисодиву молиявии империяи ислом таваҷҷуҳи хосаеро ба вазъи ҳаёти маънавии ин замон, тарзи зисту зиндагонии мардум, адабиёт ва ғайра равон намудааст.

Арзиши бузурги ин таҳқиқот дар он аст, ки таи зиёда аз сад сол мешавад, ки аксари кулли муҳаққиқони олами Шарқ гаштаву баргашта ба муҳтавои пурқиммати ин асар муроҷиат мекунанд. Олими маъруфи рус В.В. Бартолд пас аз шиносоӣ бо ҳамин асари Адам Метс изҳор намуда буд, ки муҳтавои китоби мазкур ҳатман барои минбаъд амиқтар таҳқиқ намудани масъалаҳои фарҳанги мардумони Шарқ мадад хоҳад расонид.

“Мусулманский ренессанс” чи маънӣ дорад? Адам Метс чиро дар назар дорад? Дар ин китоб сухан аз боби он меравад, ки ҳанӯз 500 сол қабл аз ренессани аврупоӣ дар олами Шарқи исломӣ, хусусан дар Мовароуннаҳр унсурҳои хеле қудратноки тамаддуни эҳёгароӣ ба миён омаданд: дар давлатдорӣ, дар сохти чамъиятӣ, дар маданияти зиндагӣ, дар рушди беҳамтои илм (бо такя ба юнониён) ва аз ҳама муҳимтараш, дар бунёди нахустин дар олами Шарқи исломӣ ҷараёни инсонгароӣ (гуманизм) офарида шуданд ва Адам Метс онҳоро чун “ренессанси исломӣ” муаррифӣ намудааст.

Имрӯз дар олами фарҳангшиносӣ ва баъзан сиёсатмадорӣ истилоҳи “ренессанс” аз нав мавриди истифода қарор гирифтааст.

Масалан, мегӯянд, ки “ренессанси аввал” ба давраи Сомониён, ренессанси дуюм ба темуриён тааллуқ дорад. Ҳоло навбат ба кӯшишҳое расидааст, ки ренессанси сеюм – яъне ренессанси муосирро дар замири тамаддуни кишварҳои туркзабон эълон намоянд. Зоҳиран ин ҳаракат ягон бадӣ надорад ва ҳатто шояд барои амиқтар омӯхтани таърихи фарҳанги мо мадад расонад.

Лекин вақте сухан аз эҳёгароӣ меравад, пас бояд эътироф намуд, ки дар ду давраи ренессансҳои аввале ки онҳо дар назар доранд (Сомониён ва давраи Темуриён) мазмуну мундариҷаи фарҳангӣ, маърифатӣ, илмӣ, ҳунарӣ, адабӣ, санъати тасвирӣ, мусиқии Дувоздаҳмақом, назми классикии форсии тоҷикӣ, санъати хаттотӣ, нақшу нигори ин ренессансҳо қариб комилан иборат аз арзишҳои тамаддуни тоҷикӣ иборат буданд. Пас ин лаҳза сухун азбоби эҳёи тамаддуни тоҷикон меравад, ё худ бояд равад!

Дар асри Сомониён бузургтарин намояндагони илму адаб на танҳо таълимоти юнониёнро азбар намуданд, балки ҳатман рӯ ба арзишҳои замони тоисломӣ оварда, падидаҳои нодири онро вориди осорашон намуданд. Ин давра ҳамчун марҳилаи хеле пурарзиши рушди тамаддуни аҳли башар шинохта шудааст.

Масалан, Абунасри Форобӣ дар осораш унсурҳои фарҳангии замонаш – мусиқӣ, урфу одати мардум, шаҳрнишинӣ ва дигар ҷанбаҳои ҳаёти ҷомеаро зикр намудааст. Ҳаким Фирдавсӣ дар “Шоҳнома” тараннуми ғояҳои инсонгароиро ба дараҷаи олии адабӣ ва фалсафӣ боло баровард.

Ибни Сино дар “Китоб-уш-шифо” оид ба созҳои мусиқии давраи тоисломӣ маълумот меорад. Дар маркази таълимоти ин ду бузургвори илм ва маърифати замони Сомониён қабл аз ҳама ғояҳои инсонгароӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтаанд.

Устод Рӯдакӣ ҳамзамони Форобӣ буд, ӯ низ дар Самарқанду Бухоро таҳсил мекард, аз осори юнониён низ хабардор гардида буд. Ҳамагон медонанд, ки Рӯдакӣ нобиғаи замон буд, ӯ забони арабиро ба хубӣ медонисту дар 8-солагиаш Қуръонро азбар намуда буд.

Ҳоло мехоҳем доир ба як мавзуи хеле аҷоиб ва то ҳол таҳқиқ нашуда муроҷиат намоем. Адам Метс гуфта буд ва исбот намуд, ки ҷараёни эҳёгароӣ 500 сол қабл аз Аврупо маҳз дар олами ислом фаол гардида буд. Маълум ас, ки маданияти олами исломи қарнҳои 9-10 аз ҷумла комилан маданияти Бухорову Хуросонро фарогир аст. Рӯдакӣ дар маркази ҳамин тамаддун ба воя расида ҳамчун нобиғаи шеъру адаб шӯҳрат пайдо намудааст.

Албатта бо илҳом аз қудрати давлати Сомониён ва бо истифода аз донишҳои мукаммали худ дар ҷодаи таъриху адаб Рӯдакӣ тавонист ғояи бузурги эҳёгароиро (ҳанӯз аз давраи Саффориён, ки аллакай бо номи худ сикка мезаданд) ҷонибдорӣ намуда дар ашъораш васф намояд.

Яке аз ҳамзамононаш дар васфи Рӯдакӣ фармудааст:

Рӯдакӣ рафту монд ҳикмати ӯй,

Май бирезад, нарезад аз май бӯй... (Марсия)

Яъне шоири номаълум ишора ба он дорад, ки аз Рӯдакӣ ҳикмат боқӣ мондааст. Чиро дар назар дорад? Барои пайдо намудани ҷавоб ба чанде аз навиштаҳои устод муроҷиат мекунем.

Рӯдакӣ чанг баргирифту навохт,

Бода андоз, к-ӯ суруд андохт

Дар як ишораи шоир эҳёи суннатҳои тоисломии чангнавозӣ мушоҳида карда мешавад.

Рӯдакӣ таъкид менамояд: Чанг баргирифту навохт (мисли расми қадимии суғдӣ), яъне чангро “дар бараш гирифту навохт”. Пас он чанги қадимӣ дигар асту чанги имрӯза дигар ва маълум мешавад, ки Рӯдакӣ ҳамон чанги қадимии суғдиро эҳё намудааст.

Мисоли дигар. Дар худи ҳамин деворнигораҳои Панҷакенти қадим тасвирҳои набарди Рустам бо аждаҳо мавҷуд аст.

Расми 4 (Рустам бо аждаҳо)

Медонем, ки Рӯдакӣ яқинан ин расмҳоро надидаст, зеро он замон Панҷакенти қадим аллакай ба хок яксон шуда буд, вале бо такя ба ривоятҳои қадим симои қаҳрамон Рустами Достонро хеле қабл аз Фирдавсӣ чунин тавсиф намудааст:

Рустамро ном агарчи сахт бузург аст,

Зинда бад-ӯяст номи Рустами Дастон (Модари май)

Ҳотами Тойӣ туӣ андар сахо,

Рустами Дастон туӣ андар набард.

Мисоли дигар. Рӯдакӣ зимни эҷоди анвоъи гуногуни шеър зарур шуморидааст, ки ҳатман навъи хеле қадимӣ ва тоисломии назми мардумӣ – троникроэҳё намояд, аз ҳамин лиҳоз ӯро баъдан дар сарчашмаҳо “возеҳи навъи тарона” меноманд:

Гули баҳорӣ, бути таторӣ,

Набиз дорӣ, чаро наёрӣ... (тарона)

Рӯдакӣ забони арабиро хуб медонист, набзи замонро эҳсос мекард, ҳамин буд, ки гӯё номаълум, хеле моҳирона дар ду мисраъи шеъраш ҳамасронашро даъват намудааст, ки номи аслии сарзаминашонро арҷгузор бошанд:

В-агар паҳлавонӣ надонӣ забон,

Варазрӯдро Мовароуннаҳр дон.

Яъне Рӯдакӣ даъват менамояд, ки Мовароуннаҳр не Варазрӯд гӯед! Мутаассифона, ҳазор соле ки шеъри Рӯдакӣ ба фаромӯшӣ рафта буд, Варазрӯд низ фаромӯш шуда буд. Ҳикмати Рӯдакӣ танҳо дар замони истиқлоли Тоҷикистон эҳё гардид. Бо ибтикори Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамин давра номҳои қадимии даҳҳо мавзеъҳои Тоҷикистон аз нав эҳё гардид ва бо ҳамин ҳикмати устод Рӯдакӣ рӯйи кор омад.

Мисоли дигар: Рӯдакӣ шарту шароит, одоби зиндагиро ба хубӣ риоя мекард, вале дар шеъраш шоирона, далерона мусиқиро васф намудааст:

Дӯсто, он хурӯши барбати ту,

Хуштар ояд ба гӯшам аз такбир!

Ана ин мисоли бузуги шуҷоати шоирона, таваҷҷуҳ фармоед, дар шароити он замон дар пойтахти дини ислом навозиши барбатро болотар аз такбир гуфтан кори чандон осон набуд. Албатта ин амал соф шоирона (тахайюлангезона) аст, вале чи ӯро ба ин водор кардааст? Маълум аст, ки шоир, ки худаш мусиқидон ва мутриби руднавоз буд (яъне барбатнавоз) хостааст, ки нахуст номи қадимии ҳамин созро, ки аллакай дар он замон арабҳо “уд” мехонданд эҳё намояд. Барбат сози маъруфи замони сосониён, сози дасти Борбади Марвазӣ. Рӯдакӣ мегӯяд: садои барбати суғдӣ аз такбири ту болотар аст! Мана мисоли олии эҳёгароӣ, яъне эҳёи арзишҳои асили қадимӣ!

Мисоли дигар. Рӯдакӣ аз расму русуми ниёгони қадим огоҳи дошт ва зарур шуморид, ки шоҳро дар рӯзи ҷашн чунин табрик созад:

Малико, ҷашни Меҳргон омад,

Ҷашни шоҳону Хусравон омад.

Ин ҳам мисоли рӯшани он ки Рӯдакӣ бо истифода аз ҳама имкониятҳои эҷодӣ даъват ба эҳёи ҷашни Меҳргон дорад. Шояд дар ин маврид бо ифтихор арз намоем, ки ин даъвати устоди назми классикӣ баъд аз ҳазор сол аз ҷониби Сарвари давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон хирадмандона пазируфта шуд ва ҷашни Меҳргон эҳё гардид.

Ва ниҳоят, боз як мисоли дигар. Рӯдакӣ аз оинҳои қадимии ниёгон ёдовар шуда дар ашъораш меорад:

Зану духтар-ш гашта мӯякунон,

Рух карда бо нохун шудгор. (қитъаҳои пароканда).

Рӯдакӣ ин ҷо аз расми хеле қадимии ниёгон – аснои мотам руйҳояшонро хуншор кардани зану духтарони маит ёдовар шудааст. Ин мавзуъ низ сесад сол қабл замони Рӯдакӣ айнан дар деворнигораҳои Панҷакенти қадим тасвир шудааст

Бубинед, ин ҷо манзараи вобаста ба Марги Сиёвуш (Кини Сиёвуш) тасвир шудааст. Дар атрофи тобути қаҳрамон занону духтарон ба сару рӯяшон нохун зада нола мекунанд.

Ин гуна намунаҳое, ки ҳаракатҳои эҳёгароиро дар осори Рӯдакӣ ифода намудаанд, хеле зиёданд. Ин мавзуъ ҳанӯз ба таври бояду шояд таҳлил нагардидааст. Аммо ҳатто аз ҳамин гузориш низ хулосае пешбинӣ намудан мумкин аст, ки дар ашъори Рӯдакӣ тамоюли эҳёгароӣ, васфи асолати фарҳанг, ёдоварӣ аз намунаҳои қадимтарини тамаддури аҷдодӣ нишонаи бузурги ватандӯстӣ ва инсонгароии устод Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ маҳсуб меёбанд.

Аслиддин Низомов

В ходе визита Президента Республики Таджикистан, уважаемого Эмомали Рахмона в Нью-Йорк для участия в Генеральной Ассамблее ООН в сентябре 2024 года, состоялось несколько значимых встреч и выступлений, касающихся международной безопасности, развития и борьбы с глобальными угрозами. Эти события не только укрепляют позиции Таджикистана на международной арене, но и подтверждают ведущую роль Эмомали Рахмона в продвижении ключевых инициатив, направленных на решение мировых проблем.

Встреча с заместителем Генерального секретаря ООН Владимиром Воронковым

Одна из ключевых встреч состоялась 23 сентября, когда Президент Рахмон обсудил с Владимиром Воронковым современные вызовы, такие как терроризм, экстремизм и вооружённые конфликты. Президент подчеркнул необходимость использования международных и региональных ресурсов для противодействия этим угрозам, предложив укрепить сотрудничество между соответствующими службами. Особое внимание было уделено предстоящей конференции в Кувейте, связанной с “Душанбинским процессом по борьбе с терроризмом”, который служит платформой для обсуждения стратегий борьбы с международным терроризмом. Эта инициатива демонстрирует активное участие Таджикистана в решении вопросов глобальной безопасности.

Участие в Саммите Будущего

Выступление Президента Рахмона на Саммите Будущего также стало важным событием, акцентируя внимание на глобальных проблемах, таких как изменение климата, бедность, здоровье, инклюзивное образование. В своей речи Президент выразил уверенность в том, что мировое сообщество примет меры по реформированию международных финансовых структур и улучшению механизмов реагирования на глобальные вызовы. Лидер Таджикистана также подчеркнул, что несмотря на определённые достижения в области водоснабжения и санитарии, требуются дополнительные усилия для устойчивого развития в этих сферах. Он призвал международное сообщество к диалогу и сотрудничеству для преодоления современных вызовов и предложил принять резолюцию ООН о “Десятилетии укрепления мира во имя будущих поколений”. Это предложение отражает приверженность Эмомали Рахмона укреплению международного мира и стабильности.

Встреча с управляющим директором Всемирного банка Анной Бьерде

На встрече с Анной Бьерде, Президент Таджикистана обсудил вопросы развития экономики страны и сотрудничества с Всемирным банком. В ходе встречи было подчёркнуто, что за 31 год сотрудничества с банком реализовано 116 приоритетных проектов на сумму 2,9 миллиарда долларов, что свидетельствует о значительных результатах совместной работы. Важным вопросом стало дальнейшее развитие энергетики и привлечение инвестиций в «зелёную экономику» Таджикистана. Президент Рахмон выразил благодарность Всемирному банку за поддержку в финансировании достройки «Рогунской ГЭС», подчеркивая важность этого объекта для экономики страны и региона.

Встреча с Генеральным секретарём Всемирной метеорологической организации Селестой Сауло

На встрече с Селестой Сауло обсуждалось сотрудничество в области изменения климата, а также вопросы борьбы с последствиями стихийных бедствий, таких как сели, наводнения и оползни. Президент Эмомали Рахмон обратил внимание на успешное многолетнее сотрудничество с Всемирной метеорологической организацией, особенно в рамках “Душанбинского водного процесса”. Проведение в 2025 году Международной конференции по защите ледников было названо ярким примером взаимодействия сторон. Важной темой обсуждения стало укрепление технического потенциала Агентства по метеорологии Таджикистана и подготовка кадров в сфере климатологии и гидрологии.

Встреча с Президентом Ирана Масудом Пизишкияном

Во время встречи с Президентом Ирана Масудом Пизишкияном обсуждалось дальнейшее развитие сотрудничества в экономической и научно-образовательной сферах. Президент Таджикистана отметил важность реализации программы торгово-экономического сотрудничества до 2030 года и сотрудничества в рамках межправительственной комиссии. Эти инициативы направлены на укрепление двусторонних отношений и взаимовыгодное партнёрство.

Вклад Эмомали Рахмона в международное сотрудничество и развитие

Инициативы Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона на международной арене подчеркивают его значительный вклад в развитие международного сотрудничества, борьбу с глобальными угрозами и содействие устойчивому развитию. Будь то участие в международных форумах, взаимодействие с ведущими международными организациями или предложения по решению глобальных проблем, лидер Таджикистана продолжает играть важную роль в укреплении мира, безопасности и стабильности. Несомненно, величайшим достижением Президента Эмомали Рахмона является его вклад в установление прочного мира и национального единства после братоубийственной навязанной извне гражданской войны в Таджикистане, тем самым заложив надёжный фундамент для перехода к этапу восстановления экономики и начала созидательной деятельности в стране. Но в дальнейшем Президент Рахмон стал основателем и вдохновителем новой дипломатии – дипломатии воды на международном уровне. Теперь его новая инициатива о “Десятилетии укрепления мира во имя будущих поколений” подчеркивает и еще раз доказывает приверженность и последовательность Лидера нации Таджикистана в установлении прочного мира, обеспечении безопасности и политической стабильности во имя устойчивого развития и процветания человечества.

Каримов Шамсиддин , Юсуфджонов Фаридун, научные сотрудники отдела США и Канады Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана

Дар ҳошияи сафари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Рақмон ба ШМА ва иштирок дар иҷлосияи 79- уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид

Моҳи сентябри соли равон давраи Иҷлосияи 78-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид, ки 5 сентябри соли 2023 оғоз гардида буд, ба итмом мерасад ва давраи нав – давраи Иҷлосияи 79-ум ба кори худ шурӯъ мекунад. Роҳбарии кору фаъолияти иҷлосияи 78-умро Деннис Фрэнсис (Dennis Francis), намояндаи доимии Тринидада ва Тобаго дар СММ ба уҳда дошт. Имрӯзҳо дар Қароргоҳи СММ ҳафтаи мубоҳисаҳои умумии сиёсӣ, ки бо иштироки сарони давлатҳо, ҳукуматҳо ва муассисаҳои корҳои хориҷии тамоми ҷаҳон сурат мегирад, ҷараён дорад. Иҷлосияи мазкур гузориши Котиби Генералии СММ-ро низ барои давраи ҳисоботии соли 2024 шунида мавриди муҳокимаи васеъ қарор дод. Аз ҷумла, қайд гардид, ки соле ки мегузарад, инсониятро ба озмоишҳои зиёде дучор кард, аммо сарфи назар аз мушкилот пешрафт дар маҷмӯъ имконпазир буд ва тағйирот пайваста дар мадди назар аст. Ба қавли Котиби Генералии СММ, “сарфи назар аз монеахое, ки пеши роҳи онҳо меистанд, майлу хоҳиши онҳо ба ояндаи бехтару дурахшон дар ҳамаи корҳояшон аён аст. Онҳо азм доранд, ки барои одамон дар саросари ҷаҳон натиҷаҳо ба даст оранд ва кӯмак ва умеде расонанд, ки ҳар як шахс сазовори он аст ва ҷомеаи инсонӣ ҳоло аз ҳарвақта бештар ба он ниёз дорад”[1].

Асли гап. 22 сентябр Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои иштирок дар иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ба шаҳри Ню-Йорк сафар карданд.

Дар фурудгоҳи байналмилалии Душанбе Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон, Муовини якуми Роҳбари Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар шахсони расмӣ гусел намуданд.

Дар ин сафар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро муовини Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон, вазири корҳои хориҷӣ, ёрдамчии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба масъалаҳои робитаҳои хориҷӣ, вазирони тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, молия ва дигар шахсони расмӣ ҳамроҳӣ мекунанд.

Гумон меравад, ки сафари навбатии Пешвои миллат ва иштирокашон дар иҷлосияи Ассамблеяи Генералии СММ на фақат ба таъмини амнияти саросарӣ, суботи сиёсӣ ва рушди устувор, балки боз ҳам боло бурдани мақому шуҳрат ва муаррифии бештари Тоҷикистони соҳибистиқлол мусоидат хоҳад кард.

Аҳамияти сафар. Иштироки Президенти Тоҷикистон дар иҷлосияи Ассамблеяи Генералии СММ аҳамияти бисёрҷанба дорад:

1. Тақвияти қудрати байналмилалӣ. Суханронӣ дар чунин як ҳамоиши олӣ ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки мавқеъи худро дар масоили муҳими ҷаҳонӣ эълом кунад ва нақши худро дар равандҳои минтақаӣ ва ҷаҳонӣ нишон диҳад.

2. Вусъат додани робитахои дипломатй. Иҷлосияи СММ барои гузаронидани мулоқотҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо раҳбарони дигар давлатҳо имкони беназир фароҳам меорад, ки ба таҳкими робитаҳои мавҷуда ва барқарор кардани робитаҳои нав мусоидат мекунад.

3. Ҷалб кардани таваҷҷӯҳ ба масъалаҳои минтақавӣ. Тоҷикистон метавонад бо истифода аз ин минбар таваҷҷуҳи ҷомеъаи ҷаҳониро ба мушкилоти Осиёи Марказӣ, аз қабили амнияти об, мубориза бо ифротгароӣ ва рушди иқтисодии минтақа ҷалб кунад.

4. Пешбурди манфиатҳои миллӣ. Иштирок дар кори Созмони Милали Муттаҳид ба мо имкон медиҳад, ки манофеи миллии Тоҷикистонро дар заминаи рӯзномаи ҷаҳонӣ пешбарӣ кунем ва дар ҳалли масъалаҳои барои кишвар муҳим аз ҷомеаи ҷаҳонӣ кумак биҷӯем.

5. Эълони ташаббуси нав дар сатҳи ҷаҳонӣ таҳти унвони “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда”. Ибтикори навбатии Пешвои миллат на фақат аз камолоти касбии Президент Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун ходими намоёни сиёсӣ, арбоби барҷастаи давлатӣ ва дипломати олимаҷоми сатҳи ҷаҳонӣ гувоҳӣ медиҳад, балки мақом ва мартабаи Тоҷикистонро дар низоми муносибатҳои байналмилалии закмони муосир бамаротиб боло мебарад ва ҳамчун кишвари соҳибистиқлоли сулҳовар муаррифӣ мекунад.

Каримов Шамсиддин, Юсуфҷонов Фаридун- ходимони илмии шуъбаи ШМА ва Канадаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёти истифодашуда:

1. Доклад Генерального секретаря о работе Организации 2024 год // https://www.un.org/sites/un2.un.org/files/sg_annual_report_2024_ru.pdf

Зимни сафари худ ба ИМА Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо як қатор намояндаҳои дигар кишварҳо ва коршиносон мулоқот баргузор намуданд.

23 сентябри 2024 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Ню-Йорк бо Директори идории Бонки Ҷаҳонӣ оид ба амалиётҳо хонум Анна Бйерде мулоқот намуданд. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Бонки Ҷаҳониро яке аз шарикони асосии рушди кишвар номида, аз ҳамкории босамар бо он изҳори қаноатмандӣ намуданд.

Қобили қайд аст, ки, дар тӯли 31 соли ҳамкории дуҷониба бо дастгирии молиявии Бонки Ҷаҳонӣ дар Тоҷикистон 116 лоиҳаи афзалиятнок дар соҳаҳои иҷтимоӣ, нақлиёт, энергетика ва кишоварзӣ ба маблағи умумии 2,9 миллиард доллари ШМА татбиқ шудааст.

Масоили ҷалби маблағ барои татбиқи тарҳҳои рушди иқтисоди миллӣ ва таъмини ҳадафҳои иҷтимоии кишвар, ҳамкорӣ дар соҳаҳои гидроэнергетика, саноат, дастрасӣ ба “энергияи сабз” ва рушди “иқтисоди сабз” аз мавзуъҳои умдаи суҳбат буд.

Ба хонум Анна Бйерде барои иқдомҳои амалиаш дар раванди маблағгузории сохтмони НБО-и“Роғун” изҳори сипос карда шуд.

Таъкид гардид, ки Тоҷикистон дорои захираҳои фаровони табиӣ, бахусус барои тавлиди энергияи барқароршаванда ва рушди кишоварзӣ мебошад ва зарур аст, ки барои истифодаи босамар аз ин имконот дастгириҳои байналмилалии молиявию техникӣ афзун гардад.

Ногуфта намонад, ки дар зимни сафарашон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Антониу Гутерриш мулоқот намуданд.

Ҷонибҳо вазъи мураккаб ва зудтағйирёбандаи ҷаҳон, паёмадҳои буҳронҳои иқтисодиву молиявӣ, камбизоатӣ ва ноамнии озуқавориро муҳокима намуда, амалҳои дастҷамъонаи ҷомеаи ҷаҳониро дар ин самтҳо зарур шумурданд.

Ба масоили тағйирёбии иқлим, норасоии оби ошомиданӣ, обшавии пиряхҳо, нобудшавии гуногунии биологӣ ва вазъи иҷтимоиву иқтисодӣ, расидан ба Ҳадафҳои рушди устувор, татбиқи Рӯзномаи-2030 ва натиҷаҳои Саммити оянда таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид.

Масоили омодагӣ ба Конфронси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025 ва Конфронси навбатии Созмони Милали Муттаҳид оид ба масъалаҳои об дар соли 2028, ки ҳарду дар шаҳри Душанбе баргузор хоҳанд шуд, низ аз мавзуъҳои муҳимми суҳбат буд.

Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон махсус қайд карданд, ки барои баррасии мушкилоти тағйирёбии иқлим, ҳифзи сиҳатии омма, рафъи камбизоатӣ, вазъи зиндагии занон, таҳсилоти фарогир ва дигар масъалаҳои глобалӣ боз як имконияти муносибро фароҳам овардааст.

Раванди татбиқи Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» яке аз иқдомҳои неки Президенти кишварамон Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

Саммити имрӯза ба шароите рост меояд, ки дар минтақаҳои гуногуни сайёра миллионҳо нафар мардуми осоишта ба хавфу таҳдидҳои гуногуни амниятӣ дучор шудаанд. Ин шаҳодат аз он медиҳад, ки дар арсаи байналмилалӣ аксари кишварҳои дунё ба таҳкими муносибатҳои бисёрҷониба ниёз доранд.

Мо бояд аз таҳкими ҳамкории байналмилалӣ, оид ба табодули иттилоот барои пешгирӣ аз зуҳуроти терроризму ифротгароӣ ва дигар таҳдидҳои глобалӣ густариш диҳем.

Роҳбарони давлатҳоро зарур аст, ки атрофи ҳадафҳои умумӣ ба мақсади таъмини сулҳи пойдор дар тамоми курраи Замин ва хотима бахшидан ба ранҷу азоби одамон бар асари ҷангҳо ва пайомадҳои даҳшатбори онҳо муттаҳид шаванд.

Ташаббуси Пешвои муаззами миллат Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҷеъ ба қатъномаи махсуси Созмони Милал “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад.

Азбас, ки дар дунёи глобалии таъғирёбанда, таҳдиду хатарҳои осебпазир дар геосиёсии ҷаҳон пешгӯинашаванда аст, “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” саривақтӣ зарур ва оқилона аст.

Санавбарбону Воҳидова - мудири Шуъбаи Аврупои Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

(Дар ҳошияи пешниҳоди нави Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда»)

Ходимони давлатӣ дар эҷоди ҷомеаи солиму созандаву созгор нақши муҳиму муассир мебозанд. Дар ин зимн, машварату мулоқотҳои судманди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаҳоро дар ин бахш бештар фароҳам сохта, шомили нуктаҳои муҳимми давлатдорӣ, сулҳу созандагӣ ва ваҳдату дӯстӣ буда, дар дарки масоили мубрам, шинохти шахсиятҳо, макону маросимҳои муҳиму таърих бо назардошти манофеи иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва маънавии аҳолии мамлакат ва ҷаҳон бештар мавриди таваҷҷӯҳ қарор гирифта, амалӣ мегарданд. Ҷаҳони имрӯза ё ба ибораи дигар “ҷаҳонишавӣ” ба роҳу равандҳои муосири худ дар гирдоби масоили печида, аз ҷумла бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо, тафриқаву низоъҳои диниву мазҳабӣ, густариши бесобиқаи терроризму экстремизм, ва корбурди «сиёсати дугона» нисбат ба гурӯҳҳои ифротгаро дар гирифт қарор дошта, василаи истифодаи қувваҳои гуногуни манфиатхоҳ гардидааст. Роҳбарону донишмандонро лозим аст, то барои дарки дуруст ва ҷилавгирӣ аз хавфу хатароти он пайваста ҷидду ҷаҳд намуда, насли навраси худро дар партави хирад тарбият намоянд.

Ҳамин тариқ, паёму мулоқотҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди таваҷҷуҳи бештари давлату миллатҳо қарор гирифтааст. Бояд қайд кард, ки масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Президенти Тоҷикистон чун як абармарди сиёсати кишвар бо машварату роҳнамоиҳои созандаву саривақтӣ баҳри зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида шудааст.

Зеро кишвари мо бо эҷоди мактаби сулҳу салоҳу созандагӣ мақом ва манзалат пайдо карда, ба яке аз амнтарин кишвар табдил ёфт. Ҳамин тариқ, Тоҷикистону мардумони он чун кишвари сулҳофарину созанда, диёри фарзонагони илму адабу тамаддуну маърифат, макону манбаи кӯҳҳои осмонбӯсу обҳои тозаву чашмаҳои мусаффо шинохта шуда машҳури ҷаҳон гаштааст.

Ташаббуси созандаи Тоҷикистони навин дар даврони беш аз 33 соли Истиқлолият зиёд буда, ки яке аз онҳо арҷгузорӣ ба орифону фозилону донишмандони кишвар аз маърифату маданияти халқу миллати мо шаҳодат медиҳад.

Ҳамин тариқ, пешниҳоди нави Президенти кишвар дар Конференсия заминаҳои саривақтӣ дар дарки масоили мубрами ҷомеа буда, бо ибрози андешаву пешниҳодҳои олимону донишомӯзони кишвар роҳҳои хубтару беҳтар барои пешгирӣ ва мубориза бо чунин хатарҳо кӯмак хоҳад расонд.

Ҳамин муҳаббату дилбастагии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд, ки имрӯз чун роҳбари дилсӯз ва тарғибгари сулҳу амонӣ ва дӯстии халқҳо ном баровард аст. Тоҷикикстонро бо мактаби сулҳу созандагиаш дар ҷаҳони имрӯза чун кишвари беҷангу хунрезӣ, мардуми сулҳпарвар ва хоҳони хушбахтии инсон эътироф кардаанд.

Давлати Тоҷикистонро бо ин абармарди таърих на фақат дар Тоҷикистон, балки дар тамоми дунё хусусан мешиносанд. Зеро Президенти кишвар пайваста дар форуму нишастҳои минтақавиву ҷаҳонӣ тавассути пешниҳоду ташаббусҳои созанда дар ҳалли масоили мубрами мардуми сайёра нақши калидӣ ифо намуда, кӯмаку ҳамкорӣ менамояд. Ҳамин ҷасорату фасоҳату хирад ин шахсият ҳастанд, ки ташаббусҳои созандаи Тоҷикистон баҳри ободии насли башар пазируфта мешаванд.

Бо ҳамин азму иродаи матин Президенти Тоҷикистон дар Ҳамоиш сӯханронӣ намуда, боз якбори дигар ба мардуми олам ва алалхусус Осиё паёми сулҳу оромиро расонида, таъкид мекунанд, ки бо ҳамин силоҳ метавон тухми ҷаҳлу ҷангро решакан кард ва ғолибиятро ба даст овард.

Ин паёми сулҳу озодӣ дар ҳоле садо медиҳад, ки мардумони баъзе аз манотиқи олам зери садоҳои тубу туфанг ва чанкҳои вирусмонанди ҷангӣ қарор дошта, афроди зиёде аз ҷумла пиронсолону хурдсолон зери зулму ситами тиру туфанги даҳшатафканону муҳоҷимон қарор гирифта, замину гулу булбулу обу ҳавои табиат ҳама ба хоку хун табдил шуда истодаанд.

Марому мақсади аслии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳимоя ва риояи ҳуқуқи мардумони мазлуму бечора мебошад, ки зери чархаи зулму ҷаҳолат ва бераҳмии ғосибону истеъморгарону муҳоҷимону даҳшатфканон қарор мегиранд.

Дар воқеъ вазъияти ҷаҳон куллан дигаргун шуда, имкони аз нав тақсимбандии он вуҷуд дошта, дорои ғояҳои мутафовитест, ки ҳар як бо дидгоҳи худ чархиши айёмро шарҳу тавзеҳ медиҳанд. Ҳамаи ҷаҳонро ваҳшату даҳшат фаро гирифтаст, ки таҳдиду хатарҳои пай дар пай мардуми сайёраро хатару ноамниҳо фарогирифтааст.

Ин ҳамаро Президенту мардуми Тоҷикистон бо эҷоди мактаби сулҳу созандагӣ саривақт дарк карда, аҳли оламро аз он огоҳӣ медиҳанд.

Ҳамин тариқ, баҳри мубориза ва пешгирӣ аз хатарот ва роҳ надодан ба фоҷиаҳои навбати пешниҳоди нави роҳбари Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» муҳим ва саривақтӣ ҳисобида мешавад. Роҳбарияти кишвари Тоҷикистон пайваста дар пайёму пешниҳод аз хираду ҳимояи инсоният зери шиори "Бани одам аъзои якдигаранд" кор гирифта, пайваста талош менамояд, то сулҳу созандагӣ ва дӯстиву ҳамсоягӣ ҳифз гардида, аҳоли ҷаҳонро аз хатару таҳдидҳо муштаракона наҷот дод, ки қарзи имонӣ ва рисолати башарӣ маҳсуб мебошад ва ё ба таъкиди Президенти кившар «Имрӯз мо шоҳиди афзоиши низоъҳо дар манотиқи гуногуни ҷаҳон ҳастем, ки садҳо ҳазор талафоти ҷониро байни аҳолии осоишта дар пай доранд». Ҳамзамон таъкид намуданд, ки роҳбарони давлатҳоро зарур аст, ки атрофи ҳадафҳои умумӣ бо мақсади таъмини сулҳи пойдор дар тамоми кураи Замин ва хотима бахшидан ба ранҷу азоби одамон бар асари ҷангҳо ва пайомадҳои даҳшатбори онҳо муттаҳид шаванд. «Вақти он расидааст, ки мо аз иқдоми муассир барои тақвияти нақши асосии Созмони Милали Муттаҳид дар ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра кор бигирем».

Дар ин лаҳзаҳои фоҷиавор барои башар ин пешниҳоди Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дарак дода, ба қавли мунодии Сулҳи ҷаҳон Мирзо Турсунзода:

Осиё гӯяд сухан овози онро бишнавед,

Мавҷи дарё, ғӯрриши баҳри ҳамонро бишнавед.

Мавриди зикр аст, ки Тоҷикистон бо ҳамаи кишварҳои ҷаҳон робита дошта, дар замони истиқлол муаррифгарони адабӣ ва ходимони ҷамъиятии онҳо заминаи рушди равобити дипломатияи фарҳангии ин кишварҳоро ба вуҷуд оварда, бо ташаббусҳои созандаи худ мақоми хос пайдо кардааст. Хулосаи калом, давлатмардонро зарур аст, то аз дастурот ва роҳнамоиҳо ва ташаббусҳои созандаи Тоҷикистон гирифта, баҳри ободии халқу Ватан ва мардуми сайёра саҳми сазовор гузошт.

Мирсаид Раҳмонов, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар)

Воқеан, дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон илму маориф соҳаи афзалиятнок пазируфта шуда, ҷиҳати рушду такомули он ҳамеша чораҳои муҳиму судманд андешида мешавад. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёму баромадҳояшон пайваста ба илму маориф ва тарбияи шоистаи насли наврасу ҷавонон таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд. Барои пешрафту инкишофи соҳаи илму маориф пайваста дастуру супоришҳои мушаххас медиҳанд. Аз ҷумла афзоиши рӯзафзуни маблағузорӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ ба соҳаи илму маориф шаҳодати таваҷҷуҳи ҳамешагии Пешвои миллат аст.

Илму дониш дар назди халқи фарҳангӣ ва тамаддунсози тоҷик аз қадимулайём мақому манзалати хоса дошт. Имрӯз мо дар остонаи арафаи таҷлили ҷашни истиқлолияти кишварамон қарор дорем. Ва дар ин муддати 33 сол дар кишвар натиҷаҳои хуби илмӣ дар самти илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ ба даст омадааст.

Дар давраи истиқлолият дар кишварамон фаъолияти олимон дар таҳқиқи проблемаҳои илмии қариб ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла, химия, биология, геология, ситорашиносӣ, риёзиёт, физикаи таҷрибавӣ ва назариявӣ, сохтмони ба зилзила тобовар, физиология ва биофизикаи растаниҳо хеле назаррас аст. Дар яке аз вохӯриҳои худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли зиё гуфта буданд, ки дар нимаи дуюми асри гузашта ва солҳои истиқлолият бозёфту кашфиёти олимони тоҷик, алалхусус, дар соҳаҳои зилзиласанҷиву ситорашиносӣ, кимиёву биология ва риёзиёту тиб таваҷҷуҳи аҳли илми оламро ба худ кашида буданд ва таҷрибаи илмии онҳоро мавриди истифода қарор медоданд.

Имрӯз низ мо боварӣ дорем, ки нерӯи зеҳнии халқи тоҷик имкон медиҳад, то олимони мо ин анъанаи некро идома дода, дар самтҳои гуногуни илм минбаъд ҳам парчамбардор бошанд. Дар айни замон зикр намудан ба маврид аст, ки барои рушди илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ шароити мусоид лозим аст, яъне, барои инкишофи онҳо бояд заминаи кофии моддиву техникӣ вуҷуд дошта бошад. Шароити нави сиёсиву иқтисодие, ки баъди ба даст овардани истиқлоли давлатӣ дар мамлакат ба вуҷуд омад, таҳияву қабули қонунҳо ва асноди нави меъёрии ҳуқуқиро дар соҳаи илм тақозо менамояд. Аз ин рӯ, ҳукумат як қатор ҳуҷҷатҳои муҳимро дар робита ба рушди илмҳои дақиқу табиатшиносӣ омода ва тасдиқ кард, ки барои пешрафти фаъолияти муассисаҳои илмии кишварамон ва рушди ҳамаҷонибаи илм мусоидат менамоянд.

Сиёсати давлатӣ дар самти илмҳои дақиқу табиатшиносӣ ба ҳифз ва пурмаҳсул гардонидани фаъолияти марказҳои асосии илми тоҷик - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон равона гардида, илм дар баробари маорифу фарҳанг аз самтҳои афзалиятноку стратегии рушди миллӣ эътироф гардид. Аз ҷумла, ҳаҷми маблағгузории буҷетӣ ба муассисаҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон сол ба сол афзуда, фақат дар 5 соли охир қариб 3 баробар зиёд гардид.

Барои ба фаъолияти пурсамари илмӣ ҷалб намудани кормандони Академияи миллии илмҳо маоши онҳо бо фармони Президенти мамлакат зиёд карда шуданд. Инчунин баланд бардоштани маоши ҳамаи кормандони соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба хусус соҳаи илму маориф ба ҳадди 40% ҷиҳати такмили фаъолият ва ба даст овардани мустақилияти онҳо; афзоиши сохтмони садҳо иншоотҳои илмию таълимӣ; барои баланд бардоштани сифати таҳсилот роҳандозии усулҳои муосир ва муносибати босалоҳият дар соҳаи илм; фароҳам овардани имкониятҳо ба рушди илму технология ва фаъолияти инноватсионӣ дастовардҳое мебошанд, ки дар доираи сиёсати хирадмадона ва маорифпарваронаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба даст омадаанд.

Бо мақсади дастгирии молиявии таҳқиқоти бунёдӣ ҳанӯз соли 1996 Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ таъсис ёфт. Дар давоми солҳои 2000-2023 бо дастгирии Ҳукумати Тоҷикистон бо мақсади омӯзишу таҳқиқи масъалаҳои муҳими иқтисодиву иҷтимоии кишварамон дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон муассисаҳои нави илмӣ дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ ва дақиқ ташкил карда шуданд.

Олимони мо дар тӯли солҳои истиқлолият дар соҳаҳои мухталифи илм ба натиҷаҳои муҳим ноил шудаанд. Масалан, аз тарафи олимони химия коркарди технологии конҳои фосфордор бо маҳсулнокии хуб, коркарди нафтҳои баландсулфурдор ва ҷудосозии моддаҳои органикии сулфурдор бо мақсади таҳияи композитҳои антипаразитӣ, технологияи коркарди шишаи моеъи бордор, коркарди хӯлаҳои нав дар асоси алюминий ва ғ., муяссар гардидаанд.

Дар тӯли 33-соли истиқлолияти кишвар зиёда аз 350 навоварӣ ва тавсияҳои илмии олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои татбиқ дар истеҳсолот пешниҳод гардидаанд ва ҳоло аксари онҳо дар муҳимтарин соҳаҳои иқтисодиёт, аз ҷумла кишоварзӣ, сохтмон, металлургия, саноати химия, геология ва тиб амалӣ шуда истодаанд.

Масъалаи аз ҳама муҳим ва асосӣ, ки дар мадди назари ҳукумат қарор дорад, ин саноатикунонии кишвар мебошад. Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини Акдемияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун як зерсохтори АМИТ, дар ҳалли масоили саноатикунонии кишвар саҳми муассирро дорад, зеро бидуни таҳқиқоти илмии омӯзиши раванди коркарди технологияи химиявӣ наметавон ба аҳдофи муҳими марбут ба саноатикунонии босуръати кишвар ноил гашт. Баъди соҳибистиқлол гардидани ҷумҳурӣ ҷиҳати ҳалли масъалаҳои афзалиятнок барои ҷумҳурӣ - омӯзиши коркарди технологияи кимиёвии боигариҳои табии ҷумҳурӣ ва коркарди илман асосноки ихтироъи пайвастагиҳои нави кимиёвӣ ва мавод барои эҳтиёҷоти саноат, тандурустӣ, кишоварзӣ ва дигар соҳаҳо ва инчунин гирифтани маҳсулоти арзишнок аз партовҳои корхонаҳои саноатии ҷумҳурӣ ва ашёҳои хоми маҳаллӣ тағйири самти фаъолият кард.

Истеҳсоли коагулянтҳо барои полоиши об низ аз тарафи олимони Институти кимиё ба роҳ монда шуд. Технологияи ҳосилкунии маъдани криолит-гилхок аз партовҳои истеҳсолоти алюминий ва ашёи хоми минералии маҳаллӣ (сиенитҳои нефелинӣ, сиаллитҳо ва флюорит) дар Институт коркард гардид, ки дар асоси технологияи мазкур дар корхонаи алюминийбарории Тоҷикистон сехи коркарди партовҳо сохта ба кор андохта шуд.

Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст, 30 майи соли 2024 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва маорифи кишвар мулоқот доир намуданд.

Мақсади асосии вохӯрӣ баррасии натиҷаҳои мулоқоти қаблӣ бо аҳли зиё, ҳолати кунунии рушди илм ва ояндабинии он, масоили баланд бардоштани сатҳи омӯзиши илмҳои табиӣ ва риёзӣ, ташаккули тафаккури техникӣ, дастгирии ташаббусҳо дар самти ихтироъкорӣ, инчунин сифат ва самаранокии тарбияи кадрҳои илмӣ дар кишвар маҳсуб меёбад.

Дар ҷараёни ироаи баромади хеш Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон натиҷаҳои кори олимонро тайи солҳои соҳибистиқлолӣ таҳлили амиқ намуда, барои дарёфти роҳҳои ба талаботи замон ҷавобгӯ сохтани илми ватанӣ ва хизмат кардани он дар роҳи рушду пешрафти давлат дар назди Ҳукумати кишвар ва сохторҳои марбута вазифаҳои мушаххас гузоштанд.

Аз баромади пурмӯҳтавои Сарвари давлат бармеояд, ки Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, бо мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи шароит ва имкониятҳоро фароҳам овардааст.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масоили ташкили инфрасохтори пойгоҳи илмӣ махсус сухан ронда, таъкид намуданд, ки роҳбарияти давлату Ҳукумати кишвар ба масъалаи маориф ва илм таваҷчуҳи аввалиндараҷа дода, дар давоми беш аз 30 соли соҳибистиқлолӣ зиёда аз 3900 муассисаи таҳсилоти умумӣ, аз ҷумла муассисаҳои шакли нав, яъне гимназия, литсею коллеҷ, инчунин, донишгоҳу донишкада бунёд шудааст.

Бо боварии комил гуфтан мумкин аст, ки аз рӯзҳои аввали ташкили давлати соҳибистиқлол илму маориф дар сиёсати Ҳукумати кишвар мавқеи меҳварӣ дошта, олимону муҳаққиқон ва омӯзгорону зиёиён неруи созанда ва пешбарандаи ҳамаи соҳаҳои ҳаёти кишвар мебошанд.

Дар тӯли 33-соли истиқлолияти кишвар зиёда аз 350 навоварӣ ва тавсияҳои илмии олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои татбиқ дар истеҳсолот пешниҳод гардидаанд ва ҳоло аксари онҳо дар муҳимтарин соҳаҳои иқтисодиёт, аз ҷумла кишоварзӣ, сохтмон, металлургия, саноати химия, геология ва тиб амалӣ шуда истодаанд.

Масъалаи аз ҳама муҳим ва асосӣ, ки дар мадди назари ҳукумат қарор дорад, ин саноатикунонии кишвар мебошад. Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини Акдемияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун як зерсохтори АМИТ, дар ҳалли масоили саноатикунонии кишвар саҳми муассирро дорад, зеро бидуни таҳқиқоти илмии омӯзиши раванди коркарди технологияи химиявӣ наметавон ба аҳдофи муҳими марбут ба саноатикунонии босуръати кишвар ноил гашт. Баъди соҳибистиқлол гардидани ҷумҳурӣ ҷиҳати ҳалли масъалаҳои афзалиятнок барои ҷумҳурӣ - омӯзиши коркарди технологияи кимиёвии боигариҳои табии ҷумҳурӣ ва коркарди илман асосноки ихтироъи пайвастагиҳои нави кимиёвӣ ва мавод барои эҳтиёҷоти саноат, тандурустӣ, кишоварзӣ ва дигар соҳаҳо ва инчунин гирифтани маҳсулоти арзишнок аз партовҳои корхонаҳои саноатии ҷумҳурӣ ва ашёҳои хоми маҳаллӣ тағйири самти фаъолият кард.

Бо итминони комил метавон гуфт, ки илми тоҷик дар оянда хело хуб рушд намуда, олимони мо саҳми арзандаи хешро дар рушди иқтисоди миллӣ хоҳанд гузошт.

Рахмонов Р.О. – доктори илмхои кимиё, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи АМИТ

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

Ҳаёту фаъолияти Фаридуддини Аттори Нишопурӣ ба нимаи дувуми асри XII ва аввали асри XIII рост меояд.

Абуҳомид ибни Абубакри Иброҳим Фаридуддини Аттори Нишопурӣ аз шоирон ва мутафаккирони бузурги адабиёти тоҷикии форсӣ маҳсуб мешавад.

Номи шоир Муҳаммад буда, Фарид тахаллуси адабии ӯ мебошад. Ӯ дар яке аз қарияҳои бузурги Кадкани Хуросон, ки ба шаҳри Нишопур наздик будааст, таваллуд ёфтааст. Пасонтар аҳли оилаи онҳо ба Нишопури нав кӯчида, дар он ҷо зиндагии доимиро ихтиёр мекунанд. Нишопур дар он давра яке аз марказҳои бузурги тиҷоратии Осиёи Миёна ва Эрон ба шумор мерафт.

Падари шоир Абубакр ибни Иброҳим бо касби атторӣ рӯзгори хонаводаашро таъмин менамуд. Муҳаммади хурдсол аз кӯдакӣ касби падарро меомӯзад ва пас аз вафоти падараш касби атториро ба мерос мегирад. Ӯ дар баробари Фарид тахаллуси Атторро ҳам гирифта, онро бештар дар ғазалиёт ва достонҳои худ ба кор бурдааст.

Аттор аз синни хурдӣ бо сарпарастии падару модараш таълим гирифта, улуми замони худ, аз қабили илми адаб, ҳикмату калом, нуҷуму тиб ва ғайраро дар назди устодони барҷаста аз бар намудааст.

Ҳамзамон бо ин, Аттори ҷавон дар баробари тадрис ба атториву табибӣ ва дорусозӣ барои таъмини нафақаи рӯзгораш машғул буд.

Назар ба маълумоти тазкираҳо Фаридуддини Аттор соли 1221 вафот мекунад ва марқадаш дар зодгоҳаш то кунун пойбарҷост. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» навиштааст, ки Алишери Навоӣ, яке аз мухлисони эҷодиёти Аттор, соли 1485 дар оромгоҳи шоир мақбара месозад.

Аттор бо мероси ғании худ дар таърихи афкори халқи тоҷик ҷойи намоёнеро ишғол мекунад. Миқдори осори шоирро Давлатшоҳи Самарқандӣ 40, Ризоқулихони Ҳидоят 190 ва Қозӣ Нуруллоҳи Шустарӣ 114 адад гуфтаанд. Дар бораи таълифоти Аттор назарҳои гуногун мавҷуд аст ва як қисм осори суханварони дигарро, ки Аттор тахаллус кардаанд, ба ӯ нисбат медиҳанд. Аммо асарҳои «Мантиқ-ут-тайр», «Илоҳинома», «Мусибатнома», «Асрорнома», «Хусравнома», «Мухторнома» ба қалами ӯ мансубанд. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» осори ӯро бештар аз сад ҳазор байт муайян кардааст.

Аттор, ки яке аз шахсиятҳои бонуфузи замони худ маҳсуб мешуд, дар осори безаволи худ ба муқобили низоъҳои диниву мазҳабӣ баромада, оини диниву диндории мардумони гуногунро вобаста ба ақлу идроки онҳо медонад. Ҳар як дин расму оини хоси худро дошта, пайравони он ба тариқи дарку фаҳмишии худ худоҷӯӣ мекунанд ва Худои худро парастиш мекунанд. Ин аст, ки тарзу равишу оини диндории онҳо аз ҳамдигар фарқикалоне дорад. Дар бисёр мавридҳо ҳисси душманиву адоват дар байни онҳо зиёд шуда, бо гузашти ҳар рӯз авҷ мегирад. Аттор инсонҳоеро, ки дар худ ҳисси нафрату адоватро нисбат ба пайравони динҳои дигар мепарваранд, мавриди накуҳишу мазаммат қарор додааст. Ӯ мегӯяд, ки ҳар як халқият ба худ дини алоҳидаро интихоб мекунад ва дар дунё дину оинҳои хеле зиёде мавҷуд аст, ки умри одамӣ барои баҳсу мунозира кардан ба онҳо кифоят намекунад:

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

Новобаста ба гузашти асрҳо ва тағйир ёфтани кишварҳову пешравии илму техника дар ҷомеаи имрӯза чунин тарзи тафаккур ва суитафоҳум атрофи дину мазҳаби мардуми сайёра афзоиш ёфта, боиси бадбахтӣ ва ҳалокати миллионҳо нафар гашта истодааст. Диндорони ҷоҳилу мутаассиб бо ҳар роҳу усул мекӯшанд, ки ақидаи мардумро тағйир дода, ҳадафҳои худро дар кадом кишваре набошад, пиёда созанд. Ҷанги шаҳрвандии кишвар дар натиҷаи чунин дасиса ва истифодаҷӯӣ аз номи дин ба вуқуъ омад, ки боиси бадбахтии миллати мо гардида буд.

Аттор дар осораш беадолатии шоҳони замон ва намояндагони дину шариатро, ки ба ҳар восита мардумро ғорат намуда, боигарии худро аз ҳамин ҳисоб зиёд мекарданд, мавриди танқид қарор додааст. Намояндагони шариати исломӣ фатвоҳои бардурӯғ содир намуда, ҳама вақт мардуми мазлумро дар зери шиканҷаву таъқиб қарор медоданд. Аттор дар «Мусибатнома» ҳикояеро овардааст, ки муҳтасиб шахси мастеро дастгир карда, ӯро барои вайрон кардани шариати исломӣ гунаҳкор ҳукм мекунад. Шахси маст мегӯяд, ки агарчи ман мастам ва ҳамаи мардум медонанд, аммо ту масттариву ҳеҷ кас инро намефаҳмад:

Муҳтасиб он мардро мезад ба зӯр,

Маст гуфт, ай муҳтасиб, кам кун ту шӯр.

З-он ки аз нони ҳаром он ҷойгоҳ,

Масти ӯ гардиву афкандӣ ба роҳ.

Будаӣ ту масттар аз ман басе,

Лек он мастӣ намебинад касе.

Дар ҷафои ман марав з-ин пеш ту,

Дод бистон андаке аз хеш ту.

Аттор риёкориву мунофиқӣ ва дурӯягии қозиву муфтиву муаззинонро, ки корҳои нопоку сиёҳи худро дар ниқоби дин пинҳон намуда, ба чашми мардум хок пошида, худро хидматгорони роҳи Худо муаррифӣ мекарданд, ифшо месозад. Онҳо ба баҳонаи иҷрои расму оинҳои динӣ молу амволи худро афзун месохтанд. Аттор дар ҳикояе навиштааст, ки Саноии шоир аз роҳе мегузашт, дар як тарафи роҳ фаррош хасу хокрӯбаро пок дорад ва дар паҳлуи дигари роҳ муаззин ба тиловат машғул аст. Саноӣ мегӯяд, ки ман фарқиятро намебинам. Дар ҳар ду тарафи роҳ мардум барои таъмини маишати рӯзгорашон кор мекунанд. Аммо яке бо меҳнати ҳалол нони худро меҷӯяд ва дувумӣ ба мунофиқиву дурӯягӣ машғул аст. Дар ин ҷо шоири донишманд кори фаррошро болотар аз ибодати муаззин медонад:

Гуфт нест ин кор холӣ аз халал,

Ҳар дуро мебинам андар як амал.

Балки ин каннос дар кор аст рост

В-ин муаззин ғурраи рӯю риёст.

Пас дар ин маънӣ билошак, ай азиз,

Аз муаззин беҳ бувад каннос низ.

Аттор муқобили хидматгорони шариати исломӣ, ки ба манфиати аҷнабиёни истилогар подшоҳро сояи Худо дар замин фатво дода, сиёсати забткоронаи онҳоро ҳимоя мекарданд, баромад намуда, риёкориву дурӯягии муфтиёну зоҳидонро фош месозад. Аттор дар шахсияти онҳо чеҳраи воқеии қозиву уламои мутаассибро, ки бо дарбори шоҳони аҷнабӣ алоқаи зич доштанд, нишон додааст. Бо фатвоҳои разилонаи худ амалҳои шоҳону амиронро пинҳон намуда, мардумро фирефтаву гумроҳ месохтанд. Аъмоли разилонаи онҳоро Аттор чунин тасвир кардааст:

Муфтиеро дид он парҳезгор,

Бар дари султон нишаста рӯз бор.

Фатвие пурсид аз ӯ марди ҳалим,

Гуфт: ин чӣ ҷойи фатвист, ай салим.

Мард гуфташ бар дари шоҳу амир,

Ҳам чӣ ҷойи муфтиён-ст, хурдагир.

Назарияи қобили таваҷҷуҳи Аттор дар он аст, ки ӯ зиндагии моддиро дар ҷойи аввал мегузорад. Ӯ тасдиқ мекунад, ки диндорӣ ва мурооти маросимҳои динии ҳар як шахс ба сатҳи таъминоти моддии вай вобаста аст. Агар халқ гурусна бошад, дар гӯшаи хаёли вай ба ҷуз нон чизи дигаре намегузарад. Аттор қаҳтии Нишопурро тасвир карда, навиштааст, ки чил шабу чил рӯз гурусна дар Нишопур гаштам, ягон маротиб овози азон нашунидам ва дари масҷидеро низ боз надидам. Маълум гашт, ки нон аз ҳама болотар буда, бунёди дин низ ба нон вобаста аст:

Соиле пурсид аз он шӯридаҳол,

Гуфт: агар номи меҳини[1] зулҷалол

Мешиносӣ, боз гӯй, ай марди нек,

Гуфт: Нон аст, ин бинатвон гуфт лек.

Мард гуфташ аҳмақиву беқарор,

Кай бувад номи меҳин нон, шарм дор.

Гуфт: Дар қаҳтӣ Нишобур, ай аҷаб,

Мегузаштам гурсина чил рӯзу шаб.

На шунидам ҳеҷ ҷо бонги намоз,

На даре бар ҳеҷ масҷид буд боз.

Ман бидонистам, ки нон номи меҳин-ст,

Нуктаи ҷамъияту бунёди дин-ст.

Аз нигоҳи шоир агар инсон заррае нишонаи инсоф дар вуҷудаш дошта бошад, беҳтар аз он аст, ки як умр дар рукую суҷуд бошад:

Аз ту гар инсоф ояд дар вуҷуд,

Беҳ ки умре дар рукую дар суҷуд.

Худ футувват нест дар ҳар ду ҷаҳон,

Бартар аз инсоф додан дар ҷаҳон.

Аттор ҳадафи асосии зиндагӣ ва лаззат бурдан аз онро, махсусан дар фасли баҳор бештар мавриди тавсиф қарор дода, мегӯяд, ки ин умри азизро бояд ҳамеша хуш нигаҳ дошт ва аз ин зебоиҳои табиат бояд лаззат бурд. Зеро рӯзе мерасад, ки мо ба хокистар табдил мешавем. Мантиқи гуфтори Аттор он аст, ки умри инсон гузарон аст ва аз он инсон бояд бархурдор бошад:

Май хӯр, ки фалак баҳри ҳалоки ману ту,

Қасде дорад ба ҷони поки ману ту.

Бар сабза нишин даме, ки бисёр намонд,

То сабза бурун дамад зи хоки ману ту.

Аттори Нишопурӣ гоҳо ба муқобили ҳама гуна таълимоти динӣ баромада, эътирозомез худро бутпарасту зуннорбанд муаррифӣ кардааст:

Манам он габри дерина, ки бутхона бино кардам,

Шудам бар боми бутхона дар ин олам нидо кардам.

Салои куфр дардодам, шуморо, ай мусулмонон,

Ки ман он куҳнабутҳоро дигарбора ҷило кардам.

Ба бикрӣ зодам аз модар, аз он Иси-м мехонанд,

Ки ман ин шири модарро дигарбора ғизо кардам.

Агар Аттори мискинро дар ин габрӣ бисӯзонанд,

Гуво бошед, ай мардон, ки ман худро фано кардам.

Аттор аз озодии баёну андеша ҳимоят карда, бо вуҷуди муҳити тангу тор ва фишори мутаассибони замон ҳаргиз аз гуфтани фикри худ наҳаросид, розу ниёзи худро ошкоро баён кард. Андешаҳое, ки Аттор баён карда, ҳатто аз назари мутаассибони имрӯза як навъ куфру бединӣ шумурда мешавад. Бо ин ҳол, ҷасорати шоир, ки дар фазои танги асримиёнагӣ мезист, нисбат ба равшанфикрони муосири мо бештар аст:

Ба саҳро гар яке девона будӣ,

Ки чун девонагиш андар рабудӣ.

Ба сӯйи осмон кардӣ нигоҳе,

Чунин гуфтӣ ба дарди дил к-илоҳӣ!

Туро гар дӯстдорӣ нест пеша,

Вале ман дӯстат дорам ҳамеша.

Маро ар ту намедорӣ басе дӯст,

Вале ман ҳамчунон дорам туро дӯст.

Чӣ гуна гӯямат, эй оламафрӯз,

Ки як дам дӯстӣ аз ман биёмӯз!

Доираи маҳдуди шариат барои баёни андешаҳои баланди донишмандони асил тангӣ мекард. Аз ин рӯ, онҳо ба мактаби хосе рӯ оварданд, то аз ин тариқ андешаҳои озоду умумибашарии хешро ба гӯши пайравони худ бирасонанд. Чунончи, Аттор дар ғазали дигар мефармояд:

Соқиё, тавба шикастам, ҷуръаи май деҳ ба дастам,

Ман зи май нанге надорам, майпарастам, майпарастам.

Сӯхтам аз хӯйи хомон, баршудам з-ин нотамомон,

Нангам аст аз нанги имон, тавба пеши бут шикастам.

Ман на марди нангу номам, фориғ аз инкори омам,

Майфурӯшонро ғуломам, чун кунам чун майпарастам.

Дину дил барбод додам, рахти ҷон бар дар ниҳодам,

Аз ҷаҳон берун фитодам, аз худии худ бирастам...

Соқиё, бода фузун кун, то манат гӯям, ки чун кун,

Хезам аз масҷид бурун кун, к-аз майи дӯшина мастам.

Гар чу Атторам, ки обам мебарад аз дида хобам,

Баски аз бода харобам, нестам воқиф, ки ҳастам.

Хулоса, ҷаҳонбинии фалсафии Аттор бар асоси андеша ва хиради тоҷикӣ поягузорӣ шудаву шакл гирифтааст. Ин мантиқ аз осори ӯ бармало мешавад. Аттор дар маснавии «Мантиқ-ут-тайр» фалсафаи худшиносиро ба авҷи аъло мерасонад. Қиссаи сӣ мурғе, ки дар орзуи мулоқоти Симурғ дар кӯҳи Қоф буданд, ҳамин нуктаро ба равшанӣ баён мекунад. Вақте сӣ мурғ бо азобу машаққати фаровон роҳи дуру дарозеро тай намуда, ба мулоқоти Симурғ ба кӯҳи Қоф мераванд, дар он ҷо хештанро мебинанд ва дарк мекунанд, ки Симурғ иборат аз ваҳдати сӣ мурғ будааст. Аттор ба инсонҳо гӯшзад мекунад, ки онҳо низ аз як гавҳар офарида шудаанд ва агар ба ваҳдату ҳамдилӣ бирасанд, ба як неруи азими фавқулодаву шикастнопазир табдил хоҳанд шуд.

Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.