Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 9 сентябри соли 1991 эълон гардид, дастоварди бузурги таърихии халқи тоҷик буда, рушди сиёсӣ-ҳуқуқӣ ва маънавии муосири онро муайян намуд. Аз ҳамин лаҳза зарурати ташаккули низоми тарбияи ҳуқуқӣ ба вуҷуд омад, ки бар асоси арзишҳои истиқлол бунёд меёбад ва ваҳдати миллӣ, рушди устувор ва таҳкими давлати ҳуқуқбунёдро таъмин месозад. Арзишҳои истиқлол ҳамчун омили муҳим дар раванди ташаккули шуури ҳуқуқӣ, тарбияи масъулияти шаҳрвандӣ ва таҳкими волоияти қонун баромад мекунанд.
Моҳият ва мазмуни арзишҳои истиқлол. Арзишҳои асосии истиқлол дар шароити Тоҷикистон аз инҳо иборатанд:
- соҳибихтиёрии давлатӣ ва ваҳдати миллӣ;
- волоияти Конститутсия ва қонунҳо;
- ҳуқуқу озодиҳои демократии инсон;
- эҳтиром ба суннатҳои миллӣ ва асосҳои маънавии ҷомеа;
- сулҳу субот, ва амният ҳамчун муҳимтарин афзалиятҳо.
2.Тарбияи ҳуқуқӣ ҳамчун институти иҷтимоӣ. Тарбияи ҳуқуқӣ низоми чорабиниҳои мақсаднокест, ки ба ташаккули шуури ҳуқуқӣ, эҳтиром ба қонун ва омодагӣ ба риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ равона шудаанд. Барои Тоҷикистон он аҳаммияти махсус дорад, зеро воситаи таҳкими истиқлол ва таъмини рушди устувори ҷомеа мебошад.
3. Нақши арзишҳои истиқлол дар ташаккули тарбияи ҳуқуқӣ:
1) Ҷанбаи идеологӣ. Арзишҳои истиқлол ҷаҳонбинии ҷавононро ташаккул дода, дар онҳо ҳисси масъулият нисбат ба сарнавишти давлатро тарбия мекунанд. Истиқлол ҳамчун арзиши олии давлатӣ ва маънавӣ пазируфта мешавад. Он рамзи эҳёи давлатдории тоҷикон, таҳкими ҳувияти миллӣ ва пайванди таърихист. Истиқлол дар ҷавонон ҳисси ватандӯстӣ, ваҳдат ва масъулиятро нисбат ба сарнавишти кишвар бедор месозад. Дар ин замина, нақши хос ба идеологияи ваҳдати миллӣ ва ризоияти шаҳрвандӣ тааллуқ дорад, ки ба ҳамгироии ҷомеа ва тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи садоқат ба Ватан равона шудааст.
Ҷанбаи идеологии арзишҳои истиқлол дар омилҳои зерин зоҳир мешавад:
- ҳувияти миллӣ – истиқлол рамзи эҳёи давлатдории тоҷикон ва таҳкими худшиносӣ ва хотираи таърихии миллат мебошад;
- эҳёи давлатдорӣ – истиқлол пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ омили асосии эҳёи давлатдории тоҷикон гардид, ки ба мардум имкон дод сарнавишти сиёсиву ҳуқуқии худро мустақилона муайян намоянд;
- нигоҳдории забон ва фарҳанг – истиқлол мақоми забони давлатӣ (тоҷикӣ)-ро мустаҳкам намуда, рушду густариши фарҳанг, суннатҳо ва арзишҳои маънавиро таъмин кард;
- пайванди таърихӣ – ҳувияти миллӣ бар асоси дарки таърихи ҳазорсолаи халқи тоҷик ва саҳми он дар тамаддуни ҷаҳонӣ (Рӯдакӣ, Ибни Сино, Фирдавсӣ, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон) шакл мегирад;
- мустақилият дар сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ – истиқлол ҳуқуқи мардумро барои мустақилона ҳал намудани масъалаҳои давлатдорӣ, иқтисод, маориф, амният ва муносибатҳои байналмилалӣ таъмин намуд;
- қувваи муттаҳидсозанда – ҳувияти миллӣ дар шароити истиқлол ба унсури ҳамгироии ҷомеа ва таҳкими сулҳу ризоияти шаҳрвандӣ табдил ёфт.
Бо ибораи дигар, истиқлол дар ҳувияти миллӣ тавассути забон, фарҳанг, таърих, ҳуқуқ ба рушди мустақил ва худшиносӣ ҳамчун ҷузъи ягонаи халқи тоҷик зоҳир мегардад.
2) Ҷанбаи ҳуқуқӣ. Онҳо дар Конститутсия ва қонунҳо мустаҳкам шудаанд, ки асоси меъёрии тарбияи ҳуқуқиро фароҳам меорад. Истиқлол дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (с. 1994) ҳамчун пояи соҳибихтиёрӣ, тартиботи ҳуқуқӣ ва рушди демократӣ сабт гардидааст. Конститутсия волоияти қонун, мустақилияти низоми ҳуқуқии миллӣ ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро тасдиқ намуд. Истиқлол заминаи ташкили институтҳои миллӣ – судҳо, прокуратура, адвокатура ва қонунгузории мутобиқ ба манфиатҳои давлат ва ҷомеа гардид. Ҳамзамон, он зарурати тарбияи эҳтиром ба қонун, рушди шуури ҳуқуқӣ ва таҳкими фарҳанги ҳуқуқиро ба вуҷуд овард.
Ҷанбаи ҳуқуқии арзишҳои истиқлол дар омилҳои зерин зоҳир мешавад:
- волоияти Конститутсия – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолро ҳамчун арзиши олӣ муқаррар намуда, асосҳои давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёд ва иҷтимоиро муайян кард;
- соҳибихтиёрӣ ва мустақилияти қонунгузорӣ – истиқлол ба Тоҷикистон имкон дод низоми ҳуқуқии миллии худро таъсис диҳад ва қонунҳои миллӣ, мутобиқ ба манфиатҳои давлату мардумро қабул намояд;
- кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд – истиқлол имконият фароҳам овард, то низоми ҳуқуқу озодиҳо ташаккул ёбад ва ҳифзи шахсият ва шарафи инсон таъмин гардад;
- ташкили институтҳои миллӣ – судҳо, прокуратура, адвокатура ва мақомоти назорати конститутсионӣ таъсис дода шуданд;
- қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ – истиқлол зарурати тарбияи эҳтиром ба қонун, рушди шуури ҳуқуқӣ ва таҳкими фарҳанги ҳуқуқиро ба миён овард.
Ҳамин тавр, ҷиҳати ҳуқуқии арзишҳои истиқлол дар тасдиқи волоияти Конститутсия, мустақилияти қонунгузорӣ ва бунёди давлати ҳуқуқбунёди демократӣ зоҳир мегардад.
3) Ҷанбаи тарбиявӣ. Ҷанбаи тарбиявии истиқлол дар ташаккули шуури ҳуқуқӣ, ватандӯстӣ ва эҳтиром ба қонун таҷассум ёфтааст. Тавассути низоми маориф, фарҳанг, васоити ахбори омма ва фаъолияти институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ арзишҳои сулҳ, ризоият, таҳаммул ва масъулияти шаҳрвандӣ интиқол меёбанд. Истиқлол ба унсури робитаи байнинаслӣ табдил ёфта, ба ҷавонон хотираи таърихии мубориза барои давлатдорӣ ва аҳаммияти сулҳу суботро интиқол медиҳад.
Ҷанбаи тарбиявии истиқлол дар он ифода меёбад, ки истиқлол ҳамчун арзиши олӣ на танҳо пояи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, балки манбаи тарбия ва худшиносии миллӣ мебошад. Дар заминаи он дар шаҳрвандон, бахусус ҷавонон, сифатҳои муҳим ташаккул меёбанд:
тарбия намудани ҳисси ватандӯстӣ ва масъулият – истиқлол ҷавононро водор месозад, ки худро соҳиби давлат ва масъул барои сарнавишти он бидонанд.
- эҳтиром ба қонун ва тартиботи ҳуқуқӣ – истиқлол зарурати тарбияи эҳтиром ба Конститутсия, қонунҳо ва арзишҳои ҳуқуқиро ба вуҷуд овардааст.
- паҳн кардани арзишҳои сулҳ, ваҳдат ва таҳаммул – истиқлол замина барои тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи сулҳпарварӣ, ризоияти шаҳрвандӣ ва ҳамзистии осоишта фароҳам овардааст.
- ҳифзу эҳёи забон ва фарҳанги миллӣ – тавассути истиқлол ҷавонон ба омӯзиши таърих, суннатҳо ва фарҳанги миллӣ ҷалб шуда, дар рӯҳияи худшиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбия меёбанд.
- пайванди байни наслҳо – истиқлол ҳамчун рамзи таърихӣ ва арзиши муқаддас ба ҷавонон таҷрибаи муборизаи гузаштагонро барои давлатдорӣ ва аҳамияти сулҳу суботро интиқол медиҳад.
Яъне, ҷанбаи тарбиявии истиқлол бештар дар ташаккули шахсияти ватандӯст, қонунмадор, худогоҳ ва масъули шаҳрвандӣ таҷассум меёбад.
4. Аҳаммияти амалии арзишҳои истиқлол дар тарбияи ҳуқуқӣ. Дар амал арзишҳои истиқлол тавассути барномаҳои давлатӣ оид ба тарбияи ҷавонон, курсҳои таълимӣ дар бораи Конститутсия ва ҳуқуқи инсон, фаъолияти институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ амалӣ мегарданд. Суханрониҳо ва паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – Пешвои миллат хеле муҳим ва арзишманданд, ки дар онҳо афзалияти истиқлол, давлати дунявию ҳуқуқбунёд ва эҳтиром ба қонун таъкид мешавад. Ин андешаҳо ба асоси методологии тарбияи ҳуқуқии насли нав табдил меёбанд.
Арзишҳои истиқлоли давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон асоси низоми ташаккули тарбияи ҳуқуқиро ташкил медиҳанд. Онҳо дар ҷанбаҳои идеологӣ, ҳуқуқӣ ва тарбиявӣ таҷассум ёфта, на танҳо сиёсати давлат, балки рушди маънавию ахлоқии ҷомеаро низ муайян месозанд. Амалӣ шудани онҳо ба таҳкими ҳувияти миллӣ, тартиботи ҳуқуқӣ, қонуният ва рушди устувори давлати ҳуқуқбунёд мусоидат менамояд.
Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн-мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсашиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.
