(Бахшида ба Рӯзи кормандони соҳаи тиб -18 август)
Соҳаи тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ самти афзалиятноки сиёсати давлати Тоҷикистон ба ҳисоб рафта, аз ҷониби Ҳукумати мамлакат ҷиҳати таъмин намудани солимии аҳолӣ ва баланд бардоштани сифати хизматрасониҳои тиббӣ ҳамаи чораҳои зарурӣ амалӣ шуда истодаанд.
Эмомалӣ Раҳмон
Воқеан, самти асосии хизматрасонии аҳолӣ дар даврони Истиқлоли давлатӣ пеш аз ҳама соҳаи тандурустӣ бо заҳмату талошҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамарӯза рушд карда истодааст. Дар ҷумҳурӣ саҳми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи тандурустӣ бисёр муҳим ва фарогир аст. Дар давраи роҳбарии ӯ ин соҳа ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлат табдил ёфта, барои беҳбуди хизматрасонии тиббӣ, дастрасии аҳолӣ ба саноти тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум чораҳои зиёде андешида шудаанд:
1. Бунёди инфрасохтори тиббӣ. Дар даврони соҳибистиқлолӣ тибқи нақшаи корҳои ободонию бунёдкорӣ ба истиқболи ҷашни 35-солагии истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон беш аз 660 иншооти соҳаи тандурустӣ сохта ва ба истифода дода шудааст. Ин марказҳои тиббӣ, беморхонаҳо, бунгоҳҳои саломатӣ ва муассисаҳои муосири ташхисӣ дар шаҳру деҳоти мамлакат мебошанд, ки ба беҳтар шудани хизматрасонии тиббӣ мусоидат кардаанд.
2. Зиёд кардани маош ва дастгирии кормандони соҳаи тиб. Бо дастури Пешвои миллат аз 1 сентябри соли 2025 маоши вазифавии кормандони соҳаи тандурустӣ 20 фоиз зиёд карда мешавад. Ин иқдом барои баланд бардоштани сатҳи зиндагии кормандони соҳаи тиб ва беҳтар намудани сифати хизматрасонии онҳо нигаронида шудааст. Дар панҷ соли охир маоши кормандони соҳаҳои буҷетӣ, аз ҷумла тандурустӣ, чор маротиба (солҳои 2020, 2022, 2023, 2024) ба андозаи 100 фоиз афзоиш ёфтааст, ки ин аз таваҷҷуҳи махсуси давлат ба ин соҳа дарак медиҳад.
3. Барномаҳои миллӣ ва ислоҳоти соҳаи тандурустӣ. Бо роҳбарии Пешвои миллат барномаҳои миллӣ ва соҳавии зиёде барои рушди тандурустӣ амалӣ шудаанд. Ин барномаҳо ба таъмини дастрасии аҳолӣ ба хизматҳои тиббӣ, пешгирии бемориҳо, таъмини доруворӣ ва баланд бардоштани сифати ташхису табобат нигаронида шудаанд. Масалан, тавассути сармоягузориҳои дохилию хориҷӣ дар панҷ соли охир зиёда аз 197 миллиард сомонӣ барои рушди иқтисодиву иҷтимоии мамлакат, аз ҷумла соҳаи тандурустӣ равона гардидааст.
4. Ташаббусҳои байналмилалӣ дар соҳаи тандурустӣ. Пешвои миллат дар сатҳи ҷаҳонӣ низ ташаббусҳои муҳиме дар самти тандурустӣ пешниҳод кардаанд. Аз ҷумла, ташаббусҳои марбут ба “Соли байналмилалии оби тоза, 2003” ва “Даҳсолаи байналмилалии амал ‘Об барои рушди устувор, 2018-2028’” ба беҳбуди дастрасии аҳолӣ ба оби тоза ва пешгирии бемориҳои марбут ба он мусоидат кардаанд, ки ин бевосита ба саломатии ҷомеа таъсир дорад.
5. Баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва дастрасии иҷтимоӣ. Бо ибтикори Пешвои миллат даромади пулии аҳолӣ аз 48 миллиард сомонии соли 2019 ба 147 миллиард сомонӣ дар соли 2024 расидааст, ки 3 баробар афзоишро нишон медиҳад. Ин беҳбуди иқтисодӣ ба дастрасии бештари мардум ба хизматҳои тиббӣ ва зиндагии солим мусоидат кардааст.
6. Таъкид ба пешгирии бемориҳо ва тарзи ҳаёти солим. Пешвои миллат борҳо ба аҳамияти тарғиби тарзи ҳаёти солим ва пешгирии бемориҳо таъкид кардаанд. Ин масъала дар паёмҳои солонаи ӯ ба Маҷлиси Олӣ ва дар сиёсати давлатӣ мавқеи хоса дорад, ки ба баланд шудани сатҳи маърифати тиббии аҳолӣ ва коҳиши бемориҳо мусоидат мекунад.
Хулоса, саҳми Пешвои миллат дар соҳаи тандурустӣ на танҳо ба бунёди инфрасохтор ва зиёд кардани маош маҳдуд намешавад, балки фарогири ислоҳоти ҳамаҷониба, ташаббусҳои байналмилалӣ ва беҳбуди сатҳи зиндагии мардум аст. Ин иқдомҳо Тоҷикистонро ба сӯи таъмини зиндагии шоиста ва дастрасии умум ба хизматҳои тиббӣ мусоидат намуда, ба рушди устувори соҳаи тандурустӣ равона гардидааст.
Ҳар як шаҳрванд чун дардро эҳсос намуд, бегуфтугӯ назди пизишк меравад ва фақат муоинаи табиб ӯро то андозае ором мекунад. Чун бархе аз кормандони тибб ба қасами Гиппократ содиқ монда, субҳу шом хизмати мардумро мекунанд, дар дили онҳо роҳ ёфта, азизтарин инсонҳо мешаванд. Аммо мардум ба пизишконе ниёз доранд, ки дар баробари риояи қасам боз дар соҳаи худ тахассуси олӣ дошта, беморро ҳамаҷониба мавриди муолиҷа қарор медиҳанд ва зимни табобати дардманде аз осори пизишкони пешин мисли Абуалӣ ибни Сино, Закариёи Розӣ, Абумансури Муваффақ, Ҳаким Майсарӣ ва дигарон истифода ба амал меоранд.
Сабти номи хештан дар санги хоро шарт нест,
Зинда он номе, ки дар дилҳои мардум ҷо гирифт.
Закариёи Розӣ, ки аз зумраи бузургтарин табибони аҳди худ будааст, дар ситоиши пизишкӣ чунин менависад: «Ҳар гоҳ табиб муваффақ шавад, ки бемориҳоро бо ғизо (парҳез) дармон кунад, пас ба саодат расидааст». Ин андеша ҳанӯз ҳам муосир аст, чунки олимони ҳозира низ ба аҳамияти парҳез ва тарзи ҳаёти солим таъкид мекунанд. Масалан, Tu Youyou (Чин, тибби анъанавии чинӣ, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2015) мегӯяд: “Chinese medicine will help us conquer life-threatening diseases worldwide, and that people across the globe will enjoy its benefits for health promotion”. (Тарҷума: "Тибби чинӣ ба мо кӯмак мерасонад, ки бемориҳои марговарро дар ҷаҳон мағлуб кунем ва мардуми тамоми дунё аз манфиатҳои он барои ҳифзи саломатӣ баҳра баранд").
Ба андешаи Абурайҳони Берунӣ дарди чашм ӯро водор кардааст, ки тахассуси табибро пайдо кунад: «Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид». Ин мисол нишон медиҳад, ки ҳатто дардҳои шахсӣ метавонанд ба пешрафти илмӣ оварда расонанд. Дар замони муосир, чунин ҳолатҳо ҳамчун ҳавасмандӣ барои навоварӣ хизмат мекунанд. Масалан, Shinya Yamanaka (Ҷопон, ҳуҷайраҳои бунёдӣ, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2012) мегӯяд: “I think that in the 21st century, medical biology will advance at a more rapid pace than before.” (Тарҷума: "Ман фикр мекунам, ки дар асри 21, биологияи тиббӣ нисбат ба пештара бо суръати тезтар пеш меравад.").
То кунун аксар табибон бо мақсади муолиҷаи бемор ин ихтисоси басе пурмасъулиятро соҳиб шуда, минбаъд дар хизмати мардум камари ҳиммат мебанданд. Дар байни кормандони тибб бисёранд онҳое, ки маҳз бо ҳамин сабаб, яъне бо мақсади табобати хешу ақрабои беморашон касби табибиро интихоб карда, ҳамакнун дар иртибот бо муолиҷаи беморон фаъолият мекунанд.
Дигар ин ки сиҳҳатии ҷомеаи Тоҷикистон дар дасти табибон аст ва агар аксар табибони тоҷик соҳибтахассус буда, аз асрори тибб воқиф бошанд, иҷтимои кишвар аз сатҳи баланди тахассусии онҳо манфиат мебинад. Дар Тоҷикистон, тибқи омори соли 2021, хароҷоти давлатӣ барои тандурустӣ ҳамагӣ 1.9% аз ММД-ро ташкил медиҳад, ки ин яке аз пасттарин нишондиҳандаҳо дар минтақа аст. Ин ҳолат мушкилоти зиёдеро ба вуҷуд меоварад, аммо ҳукумат ислоҳоти ҳамаҷонибаро дар соҳаи тандурустии ибтидоӣ (PHC) пеш мебарад, ки ба беҳбуди вазъ мусоидат мекунад.
Абармарде, ки тибби ҷаҳонӣ ба номи ӯ номгузорӣ шуд, имрӯз низ такмил меёбад, донишу маҳорати табибро дувумдараҷа дониста, таззакур додаст, ки агар табиб инсоншинос набуда, забони ботини беморро дарк накунад, бо вуҷуди он ҳама илм наметавонад дардмандонро табобат кунад. Ибни Сино гуфтааст: “Табибу бемор барои ҳосил кардани тафоҳуми комил ниёзманди як забони муштараки бисёр буррои тиббианд. То бо ёрии он табиб донишу маҳорат ва бемор дарди худро ба хубӣ ба якдигар муҳокима карда тавонанд. Табибе, ки инсоншинос нест, забони бемори худро хуб намедонад ва ба аъмоқи қалби ӯ сар дароварда, аз ҳоли олами ботинии ӯ огоҳӣ пайдо намекунад, аз донишу маҳорати ӯ чӣ суд?”. Ин фикрҳо бо андешаҳои олимони муосир ҳамоҳанганд. Масалан, Oliver Sacks (Британия, нейрология ва тибб) менависад: “In examining disease, we gain wisdom about anatomy and physiology and biology. In examining the person with disease, we gain wisdom about life.” (Тарҷума: "Дар омӯзиши беморӣ, мо ҳикмат дар бораи анатомия, физиология ва биология ба даст меорем. Дар омӯзиши шахси бемор, мо ҳикмат дар бораи ҳаёт ба даст меорем.").
Дигар омил ҷаҳонбинии динии аҳолӣ аст, ки дар сурати ранҷ кашидани фарде ӯро пеш аз ҳама назди мулло мебаранд ва дар симои мулло табибро ҷустуҷӯ мекунанд. Бо вуҷуди ин ҳама нобасомониҳо имрӯз одамон ба пизишк муроҷиат мекунанд ва роҳҳои бартараф кардани мушкилию рафъи бемориро аз тадбирҳои табиб медонанд. Kiran Mazumdar-Shaw (Ҳиндустон, биотехнология ва тибб) ба ин ҳолатҳо таваҷҷӯҳ карда мегӯяд: “Affordable healthcare is a basic human right... I believe that innovation in biotechnology can drive affordable healthcare solutions for the world's poorest populations.” (Тарҷума: "Хизматрасонии тиббии дастрас ҳуқуқи асосии инсон аст... Ман бовар дорам, ки навоварӣ дар биотехнология метавонад ҳалҳои дастраси тиббӣ барои фақиртарин аҳолии ҷаҳонро пеш барад.").
Дар Тоҷикистон, тибқи маълумоти соли 2017, сатҳи марги модарон ба 24.1 нафар дар 100,000 таваллудҳои зинда расидааст, ки ин пастшавии назаррасро нишон медиҳад. Ин дастовардҳо ба туфайли ислоҳотҳои ҳукуматӣ ва кӯмаки байналмилалӣ ба вуҷуд омадаанд.
Масалан, Emmanuelle Charpentier (Фаронса, генетика ва CRISPR, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи химия, 2020) мегӯяд: “It's so important – progress does not come through impact factors, it comes through solid work, yes. The potential, of course, of CRISPR is huge for basic research and applications in medicine and biotechnology.” (Тарҷума: "Ин хеле муҳим аст – пешрафт на аз омилҳои таъсир, балки аз кори устувор ба вуҷуд меояд. Потенсиали CRISPR барои таҳқиқоти асосӣ ва татбиқ дар тибб ва биотехнология бузург аст.").
Ин навоварӣ метавонад дар Тоҷикистон барои табобати бемориҳои генетикӣ истифода шавад. Ҳамчунин, Tim Hunt (Британия, биологияи ҳуҷайраҳо, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2001) таъкид мекунад: “Science is about nothing but getting at the truth, and anything that gets in the way of that diminishes, in my experience, the science.” (Тарҷума: "Илм фақат дар бораи расидан ба ҳақиқат аст, ва ҳар чизе, ки ба ин монеъ шавад, илмро кам мекунад.").
Дар баробари ин, кӯмаки байналмилалӣ ба Тоҷикистон дар ҳалли мушкилотҳо кӯмак мерасонад. Тибқи гузоришҳо, ҳукумат барои беҳбуди ҳифзи сиҳҳати аввалия (PHC) ҳадафҳои нав гузоштааст.
Дар ҷаҳони муосир, ҳамгироии тибби анъанавӣ ва муосир яке аз самтҳои асосӣ аст. Тибқи маълумоти Ташкилоти Умумиҷаҳонии Тандурустӣ (ТУТ), ин ҳамгироӣ метавонад ба беҳбуди сиҳҳати ҷомеа мусоидат кунад. Дар Тоҷикистон низ чунин ҳолатҳо вуҷуд доранд, ки тибби анъанавӣ бо усулҳои муосир ҳамҷоя мешаванд.
Maoshing Ni (Чин-Америка, тибби чинӣ, муосир) мегӯяд: “A superior doctor is able to gather all techniques and use them either together or separately, to flexibly adapt to a changing environment, life-style, and geography, and to consider many variables in the treatment of a condition.” (Тарҷума: "Табиби олӣ қодир аст ҳама техникаҳоро ҷамъ кунад ва онҳоро ҳамроҳ ё ҷудогона истифода барад, барои мутобиқ шудан ба муҳити тағйирёбанда, тарзи ҳаёт ва ҷуғрофия, ва баррасии бисёр тағйирёбандаҳо дар табобати ҳолат.").
Ин андеша ба ҳамгироии тибби тоҷикӣ бо муосир мувофиқ аст. Ҳамчунин, Rita Levi-Montalcini (Итолиё, нейробиология, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 1986) мегӯяд: “Above all, don't fear difficult moments. The best comes from them.” (Тарҷума: "Пеш аз ҳама, аз лаҳзаҳои душвор натарсед. Беҳтаринҳо аз онҳо ба вуҷуд меоянд.").
Навоварӣ дар соҳаи тандурустӣ калиди ҳалли мушкилот аст. Shinya Yamanaka (Ҷопон) ҳамчунин мегӯяд: “My goals over the decade include to develop new drugs to treat intractable diseases by using iPS cell technology and to conduct clinical trials using it.” (Тарҷума: "Ҳадафҳои ман дар даҳсолаи оянда иборатанд аз таҳияи доруҳои нав барои табобати бемориҳои мураккаб бо истифода аз технологияи ҳуҷайраҳои iPS ва гузаронидани озмоишҳои клиникӣ бо он.").
Пешгирии бемориҳо муҳим аст. Huang Dee Nai-Chang (Чин, тибби қадимӣ-муосир) мегӯяд: "Superior doctors prevent disease. Mediocre doctors treat the disease before it is evident. Inferior doctors treat the full-blown disease." (Тарҷума: "Табибони олӣ бемориро пешгирӣ мекунанд. Табибони миёна бемориро пеш аз зоҳир шудан табобат мекунанд. Табибони паст бемории комилро табобат мекунанд.").
Дар Тоҷикистон, барномаҳои пешгирӣ ба туфайли кӯмаки байналмилалӣ пеш мераванд. Масалан, Ken Chien (ИМА бо асли осиёӣ, тибби молекулавӣ) мегӯяд: “I believe that innovation lies in the integration of ideas from many fields. We now can think of approaching human biology with an arsenal of tools that transcend reductionism.” (Тарҷума: "Ман бовар дорам, ки навоварӣ дар ҳамгироии идеяҳо аз бисёр соҳаҳо аст. Ҳоло мо метавонем ба биологияи инсон бо арсенали асбобҳо наздик шавем, ки аз редуксионизм болотар аст.").
Henrich Rohrer (Швейтсария, физика ва нанотехнологияҳо дар тибб, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи физика, 1986) мегӯяд: “Science means constantly walking a tightrope between blind faith and curiosity; between expertise and creativity; between bias and openness; between experience and epiphany; between ambition and passion; and between arrogance and conviction – in short, between an old today and a new tomorrow.” (Тарҷума: "Илм маънои ҳаракат дар ҳалқаи танг байни имони кӯр ва кунҷковӣ; байни таҷриба ва эҷодкорӣ; байни таъсир ва кушодагӣ; байни таҷриба ва илҳом; байни амбиция ва ҳавас; ва байни такаббур ва боварӣ – ба таври кӯтоҳ, байни имрӯзи кӯҳна ва фардои нав.").
Ояндаи тандурустӣ дар навоварӣ аст. Susumu Ohno (Ҷопон, генетика) мегӯяд: "Did the genome of our cave-dwelling predecessors contain a set or sets of genes which enable modern man to compose music of infinite complexity and write novels with profound meaning? It looks as though the early Homo was already provided with the intellectual potential which was in great excess of what was needed to cope with the environment of his time." (Тарҷума: "Оё геноми пешгузаштагони ғорнишини мо маҷмӯаи генҳо дошт, ки ба инсони муосир имкон медиҳад мусиқии мураккаби беохир эҷод кунад ва романҳои пурмаъно нависад? Чунин менамояд, ки Homo-и барвақтӣ аллакай бо потенсиали зеҳнӣ таъмин буд, ки аз он чизе, ки барои мутобиқ шудан ба муҳити замонаш лозим буд, зиёдтар буд.").
Дар Тоҷикистон, барои ҳалли мушкилотҳо, ҳамкорӣ бо кишварҳои ҳамсоя ва байналмилалӣ муҳим аст. Навоварӣҳои рақамӣ, мисли телемедитсина, метавонанд дастрасии хизматрасониро беҳтар кунанд.
Elisabeth Paul (Шветсия, илмҳои ҳаётӣ) мегӯяд: “Our virtues and our failures are inseparable, like force and matter. When they separate, man is no more.” (Тарҷума: "Фазилатҳо ва нокомиҳои мо ҷудонопазиранд, мисли қувва ва материя. Вақте ки онҳо ҷудо мешаванд, инсон дигар нест.").
Санаи 18-уми август дар Тоҷикистон рӯзи кормандони тиббӣ дониста шудааст ва камина дар ин рӯз ҳамаи кормандони муассисаҳои тиббии кишварро бо фарорасии ҷашни касбиашон табрик намуда, таманнои онро мекунам, ки онҳо танҳо бо рафтору гуфтору кирдори мушфиқона беморонро табобат карда, сазовори номи баланди пизишкӣ гарданд.
ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои
Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
