16-уми декабри соли 2025 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Паёми навбатии худро ироа намуданд. Дар ин санади муҳим самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар, афзалиятҳои стратегӣ ва нақшаҳои рушди миёнамуҳлат ва дарозмуддати давлат ба таври равшан муайян гардид.

Паёми Пешвои миллат на танҳо таҳлили ҳамаҷонибаи вазъи иҷтимоию иқтисодии кишвар ва арзёбии дастовардҳои даврони соҳибистиқлолиро дар бар мегирад, балки ҳамчун роҳнамо барои муайян намудани ҳадафҳои стратегии рушди устувори давлат ва ҷомеа аҳамияти хос дорад.

Рушди иқтисод ва амнияти иҷтимоӣ

Дар солҳои охир Тоҷикистон тавонист суръати рушди иқтисодро ба сатҳи 8 фоиз расонад ва ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилиро ба зиёда аз 150 миллиард сомонӣ бардорад. Ин дастовардҳо натиҷаи амалӣ намудани стратегияҳо ва барномаҳои давлатӣ, ҳамкорӣ бо соҳибкорон ва сармоягузорони дохилӣ ва хориҷӣ мебошанд.

Ҳукумати мамлакат барои рушди саноат ва инфрасохтор корҳои зиёдеро анҷом додааст: дар панҷ соли охир ҳаҷми маҳсулоти саноатӣ қариб ду баробар афзоиш ёфта, беш аз 2 ҳазор корхонаву коргоҳҳои нави истеҳсолӣ таъсис дода шуд. Ин на танҳо имкониятҳои истеҳсолиро афзун намуд, балки ба ташкили ҳазорҳо ҷойҳои нави корӣ низ мусоидат кард.

Дар соҳаи энергетика ва захираҳои об низ корҳои бузург идома доранд. Таҷдиду навсозии неругоҳҳои «Норак», «Қайроққум» ва сохтмони неругоҳи «Себзор» боиси зиёдшавии иқтидори барқ ва тақвияти истиқлоли энергетикии кишвар мегардад. Бунёди неругоҳи «Роғун» низ бо суръати баланд идома дорад ва ба нақша гирифта шудааст, ки соли 2027 Тоҷикистон ба истиқлоли комили энергетикӣ ноил гардад. Илова бар ин, рушди соҳаи нақлиёт ва роҳсозӣ боиси беҳтар гардидани сатҳи транзит ва дастрасии иқтисодӣ шудааст. Танҳо соли 2024-ум садҳо километр роҳҳои мошингард ва пулҳои калони нақлиётӣ сохта ва таҷдид карда шуданд. Ин дастовардҳо дар баланд бардоштани сатҳи иқтисодӣ ва дастрасии аҳолӣ ба молу маҳсулоти муҳим нақши муассир доранд.

Илм ва технология — асоси рушди иқтисоди рақамӣ

Дар Паёми имсола ба рушди илм, технология ва инноватсия ҳамчун омили калидии рақобатпазирии иқтисоди миллӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардид. Пешвои миллат таъкид намуданд, ки бидуни истифодаи технологияҳои муосир ва гузариш ба иқтисоди рақамӣ рушди устувор ва афзоиши маҳсулоти рақобатпазири ватанӣ ғайриимкон аст.

Дар ин замина, гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои гуногуни иқтисод, ҷорӣ намудани технологияҳои иттилоотӣ, шабакаҳои муосири алоқа ва унсурҳои зеҳни сунъӣ аз самтҳои афзалиятнок маҳсуб меёбанд. Пешниҳод гардид, ки солҳои 2025–2030 ҳамчун «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон карда шаванд, ки ин иқдом барои фароҳам овардани муҳити мусоиди соҳибкорӣ ва баланд бардоштани самаранокии хизматрасониҳои давлатӣ заминаи устувор мегузорад.

Дар соҳаи илму маориф омода намудани мутахассисони баландихтисос, аз ҷумла барномасозон, муҳандисон ва коршиносони технологияҳои рақамӣ дар ҳамаи зинаҳои таҳсилоти касбӣ муҳим арзёбӣ гардид. Пешниҳод оид ба таъсиси Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ дар шаҳри Кӯлоб ва кушодани факултаю кафедраҳои нави соҳавӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олӣ ба рушди иқтидори кадрии кишвар мусоидат хоҳад кард.

Маориф ва тарбияи насли оянда

Рушди маориф ва баланд бардоштани сатҳи маърифати ҷомеа яке аз сутунҳои асосии сиёсати иҷтимоии давлат ба ҳисоб меравад. Дар 34 соли соҳибистиқлолӣ шумораи муассисаҳои таҳсилоти умумӣ ва олӣ аз 3229 муассиса дар соли 1991 ба 4037 муассиса дар соли 2024 расид. Шумораи донишҷӯён бошад, ба зиёда аз 214 ҳазор нафар баробар гардид.

Давлат ба баланд бардоштани сифати таълим тавассути ҷорӣ намудани технологияҳои рақамӣ, омода намудани омӯзгорони касбӣ, беҳтарсозии заминаи моддию техникӣ ва рушди инфрасохтори таълимӣ таваҷҷуҳи доимӣ зоҳир менамояд. Омӯзиши забонҳои хориҷӣ аз зинаи томактабӣ ва фароҳам овардани шароити мусоид барои таҳсил дар муассисаҳои олӣ омили муҳими баланд бардоштани рақобатпазирии ҷавонон дар бозори меҳнати ҷаҳонӣ мебошад.

Илова бар ин, рушди соҳаи илм, таҳкими фаъолияти таҳқиқотӣ дар донишгоҳҳо ва муассисаҳои илмӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, инчунин густариши ҳамкориҳои байналмилалии илмӣ барои омода намудани кадрҳои баландихтисос ва рушди илми муосир аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Баланд бардоштани маоши кормандони соҳаҳои буҷетӣ, нафақа ва стипендияҳо, дастгирии табақаҳои ниёзманд ва беҳтар намудани дастрасӣ ба хизматрасониҳои иҷтимоӣ аз ҷумлаи тадбирҳои муҳим мебошанд.

Сарвари давлат таъкид намуданд, ки ҳадафи асосии сиёсати давлатӣ таъмини зиндагии шоиста барои ҳар як шаҳрванд мебошад. Маҳз иқтисоди пурқувват метавонад заминаи воқеии адолати иҷтимоӣ ва суботи ҷомеаро таъмин намояд.

Хулоса

Паёми Роҳбари давлат равандҳои иқтисодӣ, илмию технологӣ ва маорифро ҳамчун заминаи устувории давлат ва зиндагии мардум муайян мекунад. Ба ҳисоб гирифтани аҳамияти иқтисод, истифодаи технологияҳои муосир, таҳкими илм ва баланд бардоштани сатҳи таълим ба Тоҷикистон имконият медиҳад, ки дар арсаи байналмилалӣ рақобатпазирӣ дошта бошад ва истиқлоли худро тақвият бахшад.

Дар баробари дастовардҳои назаррас, роҳбарияти мамлакат бо ҳадафи таъмини рушди устувор ва беҳбуди зиндагии мардум вазифадор карда шудааст, ки барои идомаи ин равандҳо тадбирҳои мушаххас андешад. Рушди иқтисод, илм ва маориф дар ҳамбастагӣ бо сиёсати иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба сохтани ҷомеаи соҳибмаърифат ва пешрафтаи Тоҷикистон заминаи қавӣ мегузорад.

Бо истифодаи захираҳои дохилӣ ва ҳамкориҳои байналмилалӣ, татбиқи стратегияи инноватсионӣ ва омода намудани насли оянда, Тоҷикистон метавонад ба ҳадафҳои стратегии худ - истиқлоли комил, рушди устувор ва зиндагии шоиста барои ҳар як шаҳрванди мамлакат - ноил гардад.

Бӯризода Анвар Маҳмад, директори Институти

астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Энергетика яке аз соҳаи калидии иқтисоди миллӣ ба ҳисоб рафта, заминаи асосии рушди саноат, кишоварзӣ ва сатҳи зиндагии аҳолиро фароҳам меорад. Дар шароити тағйирёбии иқлим, афзоиши талабот ба неруи барқ ва маҳдуд будани захираҳои сӯзишворӣ, рушди устувори соҳаи энергетика аҳаммияти махсус касб менамояд.

Дар кишварҳои дорои захираҳои обӣ, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон, энергетикаи обӣ мавқеи асосӣ дорад. Истифодаи неруи барқи аз манбаъҳои барқароршаванда истеҳсолшуда на танҳо аз ҷиҳати иқтисодӣ самаранок, балки ба ҳифзи муҳити зист низ мусоидаткунанда мебошад.

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, яке аз мушкилоти ҷиддӣ дар соҳаи энергетикаи Ҷумҳурии Тоҷикистон набудани сармоягузории кофӣ ва татбиқи технологияҳои муосир ба ҳисоб мерафт. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар муддати кутоҳ тавонист мушкилоти мавҷударо бартараф намуда, қадамҳои устуворро дар самти рушди энергетика гузорад.

Аз ҷумла, такмили сиёсати давлатии энергетикӣ, ҷалби сармоягузориҳои дохилӣ ва хориҷӣ, дастгирии лоиҳаҳои инноватсионӣ, баланд бардоштани сатҳи самаранокии истифодаи нерӯи барқ ва вусъат бахшидани ҳамкориҳои байналмилалӣ дар ин самт ба роҳ монда шуданд. Ин тадбирҳо заминаи муҳиме барои расидан ба ҳадафи стратегии миллӣ — таъмини истиқлолияти энергетикӣ фароҳам овард.

Рушди соҳаи энергетика ҳамчун омили муҳими стратегии рушди устувори иқтисодӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон арзёбӣ мешавад. Бо дарназардошти мавқеи географӣ ва иқлимии кишвар, Тоҷикистон дорои захираҳои бузурги барқароршавандаи энергия, аз қабили энергияи об, офтоб, бод ва биомасса мебошад. Танҳо иқтидори гидроэнергетикии кишвар дар як сол зиёда аз 527 млрд кВт/соат арзёбӣ мегардад, ки айни замон камтар аз 5%-и он истифода мешавад.

Бо мақсади таъмин намудани амнияти энергетикӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо шарикони байналмилалӣ ҷиҳати ҷалби сармоя, татбиқи технологияҳои «сабз» ва рушди шабакаҳои энергетикӣ тадбирҳои муҳимро амалӣ менамояд. Дар Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030, гузариш ба энергияи барқароршаванда яке аз афзалиятҳои асосӣ ба ҳисоб меравад..

Бо дарназардошти афзоиши талабот ба неруи барқ, рушди саноат ва таъсири тағйирёбии иқлим, масъалаи таҷдид ва азнавсозии иқтидорҳои энергетикӣ аҳаммияти хос пайдо кардааст. Қисми зиёди иншооти энергетикӣ дар кишвар ҳанӯз дар давраи шӯравӣ сохта шуда, имрӯз ба навсозии ҷиддӣ ниёз доранд.

Ҳукумати мамлакат бо мақсади расидан ба истиқлоли энергетикӣ ва дар ин замина таъмин намудани рушди устувори иқтисоди миллӣ бо истифода аз ҳамаи имконияту сарчашмаҳои мавҷуда, хусусан, манбаъҳои рушди «энергияи сабз» мунтазам чораҷӯйӣ карда истодааст.

Ҳоло корҳои таҷдиду азнавсозӣ дар неругоҳҳои барқи обии «Норак» (то имрӯз ду агрегати неругоҳ пурра навсозӣ карда шуд) идома дорад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Певшои миллат Эмомалӣ Раҳмон 20 ноябри соли 2025 дар шаҳри Гулистони вилояти Суғд бо пахши тугмаи рамзӣ 3 гидроагрегати неругоҳи Қайроққумро баъди навсозӣ мавриди истифода қарор доданд. Дар доираи лоиҳа 6 гидроагрегат ва дигар дастгоҳу таҷҳизоти неругоҳ пурра навсозӣ ва иқтидори истеҳсол дар он 60 мегаватт зиёд карда шуд. Дар доираи қисми яки лоиҳаи барқарорсозии неругоҳи Қайроққум бо ҷалби шарикони рушд ва мутахассисони дохилию хориҷӣ то имрӯз таҷҳизоти толори мошинҳо, дастгоҳи идоракунии турбинаҳо, трансформаторҳои системаи ангезишӣ, дастгоҳи идоракунии зери фишор, системаи идоракунии гидроагрегат, 7 трансформатори иқтидорашон гуногун ва дигар дастгоҳҳои асосӣ бо дастрасии онҳо аз кишварҳои пешрафтаи Аврупо иваз карда шуда, ба ҷойи дастгоҳи тақсимоти кушодаи 220/110 кВ дастгоҳи тақсимоти пӯшидаи элегазӣ насб гардид. Ҳамзамон, дар доираи лоиҳаи навсозӣ, сарбанди неругоҳ мустаҳкам карда шуда, 5 крани борбардор низ навсозӣ гардид.

Инчунин, як агрегати дигар дар неругоҳи «Норак» таҷдид шуда, иқтидори он 40 мегаватт зиёд мегардад ва сохтмони неругоҳи «Себзор» бо тавоноии 11 мегаватт ба анҷом расонида мешавад. Яъне иқтидорҳои мавҷудаи энергетикии мамлакат дар соли 2025 танҳо аз ин ҳисоб 180 мегаватт зиёд гардаид.

Қайд кардан ба маврида аст, ки муҳимтарин дастовардҳо дар соҳаи энергетика ин оғози корҳои барқарорсозӣ ва бунёди НБО –и «Роғун», ба истифода додани ду агрегати ин иншооти бузурги аср, таҷдиду навсозии неругоҳҳои барқи обии «Норак», «Сарбанд» ва «Қайроққум», ба истифода додани НБО-и «Сангтӯда — 1», «Сангтӯда — 2», «Помир – 1», «Тоҷикистон» дар баландии 3500 метр аз сатҳи баҳр дар ноҳияи дурдасти Мурғоб, Маркази барқу гармидиҳии Душанбе -2, зеристгоҳҳои барқии 500- киловолтаи «Душанбе» ва «Суғд», хати интиқоли барқи 500-киловолтаи «Ҷануб-Шимол», Дастгоҳҳои тақсимкунандаи пӯшидаи элегазии 220 ва 500-киловолта дар Неругоҳи барқи обии «Норак», зеристгоҳҳои барқии 220-киловолтаи «Лолазор», «Хатлон», «Айнӣ», «Шаҳристон», «Шаҳринав», «Геран-2», хатҳои интиқоли барқи 220-киловолтаи «Лолазор-Хатлон», «Тоҷикистон-Афғонистон», «Хуҷанд-Айнӣ», «Қайроққум-Суғд», «Айнӣ-Рӯдакӣ» ва оғози татбиқи воқеии лоиҳаи САSA – 1000 аз комёбиҳои Тоҷикистон дар роҳи расидан ба истиқлолияти энергетикӣ мебошанд, ки таҳти роҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардиданд.

Нақши энергетика дар рушди устувори иқтисоди миллӣ дар ин замина аҳаммияти стратегӣ дорад. Пеш аз ҳама, таъмини устувори неруи барқ заминаи асосии рушди саноат, кишоварзӣ, нақлиёт ва хизматрасониҳоро фароҳам оварда, ба баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисоди миллӣ мусоидат мекунад. Истиқлолияти энергетикӣ имконият медиҳад, ки вобастагӣ аз воридоти неру кам шуда, амнияти иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар таҳким ёбад.

Бо татбиқи лоиҳаҳои бузурги энергетикӣ дар даҳ соли охир иқтидори истеҳсолии низоми энергетикии ҷумҳурӣ 1320 мегаватт афзоиш ёфта, беш аз 1300 километр хатҳои интиқоли барқи баландшиддати 500, 220 ва 110-киловолта ба истифода дода шуданд. Ин раванд на танҳо таъмини аҳолӣ ва иқтисод бо барқи устуворро беҳтар намуд, балки барои ҷалби сармоя, таъсиси ҷойҳои нави корӣ ва рушди минтақаҳои дурдаст низ шароити мусоид фароҳам овард.

Илова бар ин, рушди гидроэнергетика ҳамчун манбаи «энергияи сабз» ба коҳиши партовҳои газҳои гулхонаӣ, мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим ва иҷрои уҳдадориҳои байналмилалии Тоҷикистон дар самти рушди устувор мусоидат менамояд. Дар маҷмӯъ, соҳаи энергетика имрӯз на танҳо муҳаррики рушди иқтисодӣ, балки яке аз пояҳои асосии амнияти миллӣ, пешрафти иҷтимоӣ ва татбиқи модели иқтисоди сабз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад.

Ҳамзамон, таҷдид ва азнавсозии иқтидорҳои энергетикӣ имконият медиҳад, ки бе сохтмони неругоҳҳои нав иқтидори истеҳсоли неруи барқ афзоиш дода шавад. Иваз намудани турбинаҳо, генераторҳо ва таҷҳизоти идоракунӣ бо истифодаи технологияҳои муосир самаранокии истеҳсолро боло бурда, талафоти энергияро коҳиш медиҳад ва эътимоднокии кори низоми энергетикиро таъмин менамояд.

Ин раванд аз ҷиҳати иқтисодӣ нисбат ба сохтмони иншооти нав камхарҷтар буда, имкон медиҳад, ки бо истифодаи захираҳои мавҷуда самаранокии соҳа баланд бардошта, амнияти энергетикӣ дар кишвар тақвият ёбад. Дар оянда, ҳамгироии сиёсати давлатӣ, ҷалби сармоягузорӣ ва татбиқи технологияҳои навин метавонад Тоҷикистонро ба яке аз кишварҳои пешсаф дар соҳаи энергетикаи тоза дар минтақа табдил диҳад.

Алиев Фирдавс – муовини директори Институти масъалаҳои об,

гидроэнергетика ва экологияи Академияи милли илмҳои Тоҷикистон

(Дар ҳошияи сафари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикисион муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон барои анҷоми сафари расмӣ ва иштирок дар Ҳамоиши Муколамаи «Осиёи Марказӣ - Ҷопон»,19-20 декабри 2025)

Дар шароити муосири муносибатҳои байналмилалӣ муколамаҳо ва механизмҳои ҳамкории бисёрҷониба аҳамияти рӯзафзун касб менамоянд. Яке аз чунин механизмҳо муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон (C5+1)” мебошад, ки аз соли 2004 ҳамчун платформаи ҳамкории минтақавӣ байни Ҷопон ва панҷ кишвари Осиёи Марказӣ — ҷумҳуриҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон фаъолият мекунад. Ҷопон аввалин кишваре ба шумор меравад, ки ба давлатҳои Осиёи Марказӣ муколамаи “C5+”-ро пешниҳод намуд ва имрӯз чунин “муколамаҳо” дар миёни дигар шарикони минтақавиву байналмилалӣ хеле маъмул гардидааст. Ҳадафи асосии муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон (C5+1)” — таъсиси як майдони устувор барои баррасии масъалаҳои ҳамкории мутақобила ва таҳкими суботи минтақавӣ мебошад.

Дар солҳои қаблӣ муколамаи болозикр асосан дар шакли мулоқоту вохӯриҳои сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ баргузор гардид. Мулоқоти аввалин дар августи соли 2004 дар шаҳри Астана доир гардид. Дар солҳои минбаъда вохӯриҳо дар ин сатҳ ба таври мунтазам баргузор нагардида (то ба имрӯз ҳамагӣ 9 вохӯрӣ баргузор шудааст) асосан ба ҳамоҳангсозии нақшаҳои татбиқи ҳамкориҳо равона буданд. Ҳоло бошад, рӯзҳои 19–20 декабри соли равон бори аввал дар шаҳри Токио Ҳамоиши сарони давлатҳо дар доираи муколамаи “Осиёи Марказӣ – Ҷопон” дар сатҳи олӣ баргузор мегардад.

Муносибатҳои сиёсӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷопон дар заминаи эҳтироми мутақобила ва манфиатҳои муштарак рушд меёбанд. Дар доираи ин муколама Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷопон муносибатҳои худро дар сатҳи дуҷониба ва бисёрҷониба густариш медиҳанд. Муколамаи C5+1 ба Ҷумҳурии Тоҷикистон имконият медиҳад, ки дар муҳокимаи масъалаҳои муҳими минтақавӣ, аз ҷумла амният, рушди устувор ва ҳамгироии иқтисодӣ, фаъолона иштирок намояд. Мулоқотҳои мунтазами вазирони корҳои хориҷӣ ва коршиносон заминаи устувор барои муколамаи сиёсӣ фароҳам меоранд.

Яке аз самтҳои калидии ҳамкории Тоҷикистон ва Ҷопон кӯмаки иқтисодӣ ва техникӣ мебошад. Ҷопон ба Тоҷикистон садҳо миллион доллари ИМА кӯмаки бебозгашт ва техникӣ расонидааст. Ин кӯмак пеш аз ҳама ба рушди инфрасохтор, аз ҷумла сохтмон ва таҷдиди роҳҳо, беҳтар намудани низоми таъминоти об, логистика ва идоракунии ҳолатҳои фавқулода равона гардидааст. Дар доираи формати C5+1, ин лоиҳаҳо хусусияти минтақавӣ касб намуда, ба таҳкими пайвастагии кишварҳои Осиёи Марказӣ мусоидат мекунанд.

Ҷанбаи муҳими ҳамкории Тоҷикистон ва Ҷопон рушди сармояи инсонӣ мебошад. Барномаи стипендиявии JDS (Japanese Development Scholarship) ба омода намудани мутахассисони баландихтисос барои мақомоти давлатӣ ва соҳаҳои калидии иқтисоди миллӣ равона шудааст. Хатмкардагони ин барнома дар раванди ислоҳоти давлатӣ ва ворид намудани таҷрибаҳои пешқадами идоракунӣ саҳми назаррас мегузоранд.

Бо дарназардошти иқтидори бузурги гидроэнергетикии Тоҷикистон, ҳамкории ду кишвар дар соҳаи энергетика, махсусан энергияи “сабз” аҳамияти стратегӣ дорад. Ҷопон таҷриба ва технологияҳои пешрафта дар самти истифодаи устувори захираҳои табиӣ, коҳиши таъсири тағйирёбии иқлим ва ҳифзи муҳити зист пешниҳод менамояд. Чунин ҳамкорӣ ба татбиқи ҳадафҳои рушди устувор дар сатҳи миллӣ ва минтақавӣ мусоидат мекунад.

Муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон” барои Тоҷикистон на танҳо платформаи муколама бо Ҷопон, балки абзори ҳамоҳангсозии сиёсати минтақавӣ мебошад. Ин формат ба ташаккули лоиҳаҳои муштарак, табодули таҷриба ва таҳкими эътимод байни кишварҳои минтақа мусоидат менамояд. Илова бар ин, C5+1 ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки манфиатҳои худро дар доираи як сиёсати мутавозини хориҷӣ пеш барад.

Дар оянда ҳамкории Тоҷикистон ва Ҷопон дар доираи C5+1 метавонад дар чанд самти асосӣ густариш ёбад. Тавсеаи ҳамкории иқтисодӣ ва сармоягузорӣ, рушди долонҳои байналмилалии нақлиётӣ, рақамисозии иқтисод ва идоракунии давлатӣ, инчунин тақвияти ҳамкорӣ дар соҳаҳои маориф ва илм аз ҷумлаи самтҳои афзалиятнок ба шумор мераванд. Гузашта аз ин, татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи энергияи барқароршаванда метавонад ба рушди устувори Тоҷикистон мусоидати назаррас намояд.

Ҳамин тариқ, ҳамкории Тоҷикистон ва Ҷопон дар доираи муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон (C5+1)” дорои хусусияти пайваста рушдёбанда мебошад. Дар шароити тағйирёбандаи низоми муносибатҳои байналмилалӣ, муколамаи “C5+1” ҳамчун механизми муассири ҳамкории бисёрҷониба барои Тоҷикистон аҳамияти стратегӣ хоҳад дошт.

Салимов Акбар - ходими калони илмии шуъбаи ИДМ-и

 Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои истифодашуда:

1. Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷопон. – Душанбе, сомонаи расмӣ.

2. Japan International Cooperation Agency (JICA). JICA Activities in Tajikistan. – Tokyo, Annual Reports.

3. https://www.gazeta.uz/ru/2025/12/17/ca-japan/ . Санаи муроҷиат: 18.12.2025.

Паёми имсолаи Пешвои миллат, ки саршор аз ташаббусҳои ҷаҳонӣ, ғояҳои рушди устувор ва рӯҳияи ваҳдату ҳамбастагӣ буд, барои мардуми шарифи Тоҷикистон ҳамчун роҳнамои боэътимод дар ҷодаи ободкорӣ, пешрафт ва таҳкими ҳарчи бештари худшиносии миллӣ хизмат мекунад. Дар ин Паём тамоми самтҳо ва масъалаҳои калидие, ки пояҳои асосии рушду инкишофи кишварро ташкил медиҳанд, мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд ва шарҳу тавзеҳи ҳар яке аз онҳо таҳқиқоту омӯзишҳои алоҳидаро тақозо менамояд.

Дар ҳамин замина, дастури Пешвои миллат оид ба таъсиси Маркази тамаддуни ориёӣ иқдоми басо муҳим ва саривақтӣ мебошад. Ин ташаббус имконият фароҳам меорад, то бо далелҳои илмӣ собит гардад, ки сарзамини тоҷикон воқеан гаҳвораи тамаддуни ориёӣ буда, ганҷинаи бузурги панду андарз, ҳикмат ва ҷаҳонбиние, ки монанди он дар миёни дигар халқҳо камназир аст, маҳз аз ҷониби фарзандони ҳамин тамаддун офарида шудааст.

Ҳарчанд дар адабиёти оммавӣ ва илмии муосир таҳқиқотҳои зиёде дар бораи тамаддунҳои гуногун, аз қабили Майя, Шумер, Харапа ва ғайра ба назар мерасанд, вале тамаддуни ориёӣ аз ҳама бештар таваҷҷуҳи муҳаққиқонро ба худ ҷалб намудааст. Масъалаи ватани аслии ориёиҳо яке аз баҳсбарангезтарин мавзӯъҳои илми таърих ва бостоншиносӣ ба шумор меравад. Аз ин рӯ, дар фазои расмию иҷтимоии интернет пайваста бо мақолаҳо ва баромадҳои гуногун, баъзан ҳатто комилан мухолиф, рӯ ба рӯ мешавем.

Нависандаи фаъоли қазоқ Аян Аден дар мақолаи худ роҷеъ ба қабилаҳои ориёӣ ва гузаштагони онҳо идао мекунад, ки омӯзиши навиштаҳои «Ригведа» ва «Авесто» гӯё маънои «истилогар» доштани калимаи «ария»-ро нишон медиҳад. Ӯ зикр менамояд, ки ба ақидаи бархе таърихшиносон ориёиҳо аз шимол, аз минтақаҳои Олтой, ба сӯи Эрону Ҳинд кӯч баста, он сарзаминҳоро ғасб кардаанд ва бинобар камшумор буданашон дар миёни этносҳои маҳаллӣ фурӯ рафтаанд. Муаллиф мардумони имрӯзаи ин минтақаҳоро насли ориёиҳо намешуморад ва идао мекунад, ки гарчанде дар забонҳои онҳо калимаҳое бо решаи ориёӣ вуҷуд доранд, асли онҳо бо эҳтимоли баланд ба забонҳои қадимаи туркӣ бармегардад. Вай ҳатто навиштаҳои мехии шумериро низ дорои решаҳои калимаҳои қазоқӣ дониста, дар натиҷа ба хулоса меояд, ки ориёиҳо халқи туркнажод будаанд.

Ақидаҳои нависандаи фаронсавӣ Жозеф Артюр де Гобино, ки дар миёнаҳои асри XIX назарияи нобаробарии нажодҳоро пешниҳод карда буд, низ пайравони зиёд пайдо намуд. Ба андешаи ӯ, ориёиҳо ашрофзодагони баландқомати сафедпӯсту чашмкабуд буда, аз Аврупо ба Эрону Ҳинд, Юнону Рим муҳоҷират кардаанд. Файласуфи олмонӣ Хюстон Стюарт Чемберлен ин андешаҳоро тақвият бахшида, кӯшиш кардааст «исбот» намояд, ки гузаштагони аслии ориёиҳо олмониҳо мебошанд.

Дар чунин фазои пур аз назарияҳои мухталиф, тааҷҷубовар нест, ки бархе муҳаққиқон кӯшиш кардаанд ориёиҳоро ба славянҳо ё русҳо низ нисбат диҳанд. Дар ин замина биохимики рус Анатолий Алексеевич Клёсов, ки худро асосгузори илми ба истилоҳ КДН-шаҷарашиносӣ мешуморад, бо истинод ба маълумоти генетикӣ иддао мекунад, ки гузаштагони ориёиҳо на олмониҳо, балки славянҳо ва русҳо будаанд. Ба ақидаи ӯ, сокинони муқимии водиҳои Рус русҳо ва муҳоҷирон ориёиҳо маҳсуб мешаванд.

Дар солҳои 90-уми асри гузашта, дар ҷануби Урал, дар наздикии марзи Қазоқистон, маҷмӯаи қалъаҳои қадимие кашф гардид, ки бо номи Аркаим машҳур шуд. Офаринандагони ин тамаддун, ки ба сатҳи баланди рушди иҷтимоиву фарҳангӣ расида буданд, ҳамчун аҷдоди қабилаҳои ориёӣ муаррифӣ гардиданд. Дар ин росто, эҳтимол дорад таҳқиқотчие ҳунарҳои меъморию гудохтагарию нигоравиашонро бо маданияти Мая муқоиса карда, мансубияти хатти ирсиашонро ташбеҳ дода, эълон намояд, ки ориёиҳо халқиятҳои Маяи ба Осиё муҳоҷиратнамудаанд.

Бо вуҷуди ин, таҳқиқотҳои ҷиддӣ ва амиқи муҳаққиқони ватанию хориҷӣ кам нестанд, ки асолати таърихиро бозгӯ намоянд. Аз осори муқаддаси «Авесто» то «Шоҳнома», «Хамса», «Маснавӣ», «Гулистон», «Баҳористон» ва ҳазорон рисолаи дигар ганҷинаи ҳикмату маърифате мебошанд, ки тамаддуни волои ориёиро дар ин ҳавза ба таври раднопазир исбот мекунанд.

Дар ин замина, таъсиси Маркази тамаддуни ориёӣ дар шаҳри Душанбе фоли нек ва иқдоми ниҳоят умедбахш мебошад. Вақте ки Пешвои муаззами миллат дар Паёми худ ин ташаббусро эълон намуданд, он бо кафкӯбиҳои пуршиддати ҳозирин истиқбол гардид. Бо вуҷуди ин, Президенти кишвар таъкид карданд, ки ҳарчанд ин иқдом боиси ифтихор ва хушнудист, вале он масъулияти ниҳоят бузург ва заҳмати фаровонро талаб менамояд.

Бо умеди онем, ки ин ташаббуси нодири Пешвои муаззами миллат бо саъю кӯшиши холисона ва заҳмати илмии муҳаққиқон дар фурсатҳои наздик самараҳои нек ба бор оварда, ба як пояи устувори худшиносӣ ва ифтихори миллӣ барои наслҳои ояндаи фарзандони ориёӣ табдил хоҳад ёфт.

Директори Институти физикаю техникаи ба номи С. У. Умарови

АМИТ д.и.ф.м., Зарифзода Афзалшоҳ Қаҳрамон

(Дар ҳошияи сафари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикисион муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон барои анҷоми сафари расмӣ ва иштирок дар Ҳамоиши Муколамаи «Осиёи Марказӣ - Ҷопон»)

Дар замони муосир, махсусан дар шароити тағйирёбии низоми муносибатҳои байналмилалӣ, шакл ва қолабҳои нави дипломатия мавриди истифода қарор мегиранд, ки нишастҳо ва ё платформаҳое чун «С5+1» аз ҳамин қабиланд. Ин нишастҳо метавонанд дар сатҳи минтақа ва ё ҷаҳон сурат гиранд ва фарогири масъала ва мавзӯъҳои умдаи рӯз бошанд. Аслан чунин нишастҳо баёнгари тағйирот ва навгониҳо дар мазмун ва муҳтавои геополитикаи замони муосир ва архитектураи нави низоми муносибатҳои байналмилалӣ мебошанд. Зарурати ҳарчи зудтар ва муассиртар ҳаллу фасл намудани масъалаҳои марбут ба таъмини амният, суботи сиёсӣ ва рушди устувор чунин қолабу шаклҳои нави нишастҳоро ба миён меоварад.

Нишастҳои «С5+1» (Осиёи Марказӣ + ШМА, Осиёи Марказӣ - Россия, Осиёи Марказӣ - Чин, Осиёи Марказӣ - Кореяи Ҷанубӣ, Осиёи Марказӣ - Ҳиндустон, Осиёи Марказӣ - Ҷопон, Осиёи Марказӣ - Иттиҳоди Аврупо) платформаи минтақавии дипломатиест, ки бо назардошти равандҳои ҳамгироии замони муосир ва тақозои мусоидат ба ин равандҳои созанда арзи вуҷуд кардааст. Ин нишастҳо панҷ кишвари минтақаи Осиёи Марказӣ: Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Ӯзбекистон ва яке аз давлатҳои алоқамандро ба хотири ҳамоҳангсозии амалҳои муштарак дар самтҳои муҳиму калидӣ муттаҳид мекунад. Ин нишастҳо фарогири масъалаҳои марбут ба таъмини амният (мубориза бо терроризм, ҷиноятҳои фаромиллӣ, кибертаҳдидҳо), иқтисод (рушди тиҷорат, сармоягузорӣ, инфрасохтори нақлиётӣ), беҳдошти муҳити зист (коҳиш додани тағирёбии иқлим), масъалаҳои иҷтимоӣ (ҳуқуқи занон, ҳифзи кӯдакон ва маъюбон, илму маориф) ва амсоли он мебошанд.

Саммити "Осиёи Марказӣ + Ҷопон " идомаи ташаббуси сиёсиест, ки соли 2004 расман дар шаҳри Остонаи Қазоқистон бо иштироки вазирони корҳои хориҷии Ҷопон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон) оғоз ёфтааст. Ин ташаббус бо мақсади таҳкими ҳамкориҳои бисёрҷониба ва баровардани муносибатҳои Ҷопон бо кишварҳои минтақа ба сатҳи нав роҳандозӣ шудааст. Туркманистон, бо назардошти сиёсати бетарафии худ ҳамчун нозир иштирок мекунад[1].

Мақсадҳои асосии саммити "Осиёи Марказӣ+ Ҷопон " чунинанд:

Таъмини сулҳ, субот ва демократия дар Осиёи Марказӣ

Тақвияти пояҳои иқтисодии минтақа, пешбурди ислоҳот ва рушди иҷтимоӣ, аз ҷумла кам кардани нобаробариҳои дохилиминтақавӣ

Тақвияти ҳамкориҳои дохилиминтақавӣ миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ

Гузаронидани ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, аз ҷумла бо кишварҳои ҳамсоя ва ҷомеаи ҷаҳонӣ

Ҳамкории Ҷопон бо кишварҳои минтақа дар масъалаҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, аз ҷумла мубориза бо терроризм, қочоқи маводи мухаддир, масъалаҳои экологӣ, энергетика, тиҷорат ва нақлиёт [2].

Мароми саммит ва диалог

Ташвиқи рушди устувор бо таваҷҷуҳ ба сармоягузорӣ ба нерӯи инсонӣ ва "сифати рушд"

Дастгирии ташаббусҳои минтақавӣ барои диверсификатсияи иқтисодӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирии минтақа

Кӯмак ба кишварҳои Осиёи Марказӣ дар татбиқи ислоҳоти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ бо истифода аз таҷрибаи Ҷопон

Пуштибонӣ аз ташкили роҳҳои нави тиҷоратӣ ва нақлиётӣ, аз ҷумла тавассути Каспий, ки минтақаи Осиёи Марказиро бо Аврупо мепайвандад ва вобастагиро аз Русия коҳиш медиҳад

Пешбурди ҳамкориҳо дар соҳаҳои муҳими амниятӣ, экологӣ ва энергетикӣ [3]

Хулоса, саммити "Осиёи Марказӣ +Ҷопон" ҳамчун як платформаи бисёрҷониба барои таҳкими ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ миёни Ҷопон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ таъсис ёфта, ҳадафи асосии он аз таъмини субот, рушди устувор ва диверсификатсияи муносибатҳои байналмилалии минтақа иборат мебошад.

Сафари расмии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон барои иштирок дар саммити аввали сатҳи раҳбарон дар чаҳорчӯбаи Муколамаи «Осиёи Марказӣ + Ҷопон» (CA+JAD) баргузор мешавад, ки як қадами муҳим дар таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ ва дуҷониба ба шумор меравад. Ин сафар метавонад паёмадҳои стратегии матлуби геополитикиро ба бор оварад, аз қабили таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар миёни шарикони ғайринизомӣ ва диверсификатсияи робитаҳои беруна. ​

Дар назар аст, ки дар чаҳорчӯбаи сафар мулоқот бо Императори Ҷопон ва Нахуствазири кишвар Санэ Такаичи баргузор мешавад, ки имкониятҳои сармоягузорӣ ва рушди тиҷоратро афзоиш медиҳад. Ҳамчунин, вохӯрӣ бо намояндагони тиҷорати Ҷопон барои Тоҷикистон имкони ҷалби сармояҳои нав дар соҳаҳои инфрасохтор, гидроэнергетика ва технологияҳои навро фароҳам меорад. Ин амал ба таҳкими робитаҳои иқтисодӣ мусоидат мекунад, ки аз соли 2004 тавассути формати CA+JAD дар ҷараён аст [4]. ​Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ + Ҷопон” паёмадҳои назарраси минтақавиро ба бор меоварад, чун дар доираи ин чорабинии муҳими сиёсӣ баҳсҳои сатҳи олӣ дар бораи рушди мустақил ва устувори Осиёи Марказӣ, аз ҷумла масъалаҳои об, сарҳадҳо ва иқтисодиёт сурат хоҳанд гирифт. Аз тарафи дигар, ин ҳамоиш мавқеъ ва мақоми Ҷопонро ҳамчун шарики ғайрирақобатӣ мустаҳкам мегардонад. Барои Тоҷикистон ин платформа барои ҳамоҳангсозии манфиатҳои минтақавӣ бо шарикони Ғарбу Шарқ муҳим аст, ки дар ниҳояти кор вобастагии пурраи кишварро аз Россия ва Чин коҳиш медиҳад. Ҷопон тавассути чунин ҳамоишҳо ҳамчун шарики боэътимод, васлгар ва таконбахши равандҳои созанда ва бозсозиҳои минтақаи Осиёи Марказӣ муаррифӣ мегардад [5].​

Ниҳоят, сафари расмии Пешвои миллат ба Ҷопон ва иштирок дар ҳамоиши мазкур ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки дар шароити рақобати қудратҳои бузург мавқеи мувозинатиро нигоҳ дорад, сиёсати дарҳои боз ва гуногунқутбии хешро тавсеъа ва тақвият бахшад, ба рушду такомули баъдии низоми байналмилалии замони муосир мусоидат намояд. Кишвари Ҷопон бо таваҷҷуҳ ба амният, суботи сиёсӣ ва рушди устувори минтақа метавонад намунаи хуби шарикии ғайринизомиро пешниҳод намояд, ки барои Душанбе ва манфиатҳои геополитикии он дорои аҳамияти бузурги стратегӣ мебошад. Аз тарафи дигар, сафари мазкур ба таҳкими нақши Тоҷикистон дар дипломатияи минтақавӣ ва ҷалби сармояҳои назаррас барои таъмини рушди устувор ва шукуфоии бештари кишвар мусоидат хоҳад кард.

Шамсиддин Каримов - сарходими илмии шуъбаи Иттиҳоди

давлатҳои мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

САРЧАШМАҲO

Central Asia plus Japan //

https://en.wikipedia.org/wiki/Central_Asia_plus_Japan

Central Asia plus Japan //

https://en.wikipedia.org/wiki/Central_Asia_plus_Japan

«В фарватере американской политики»: как Япония намерена усилить свои позиции в Центральной Азии //

https://russian.rt.com/.../1352141-yaponiya-centralnaya...

to Japan of President of the Republic of Tajikistan // https://www.mofa.go.jp/erp/ca_c/tj/pageite_000001_01424.html

Visit

C5+ Solution: Japan’s Minilateral Diplomacy and Central Asia’s Balancing Act //

https://astanatimes.com/.../c5-solution-japans.../

Паёми имсолаи Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси намояндагон ва Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии кишвар яке аз муҳимтарин санадҳои сиёсӣ ва барномавии давлату ҳукумат маҳсуб мешавад. Ин санад пеш аз ҳама самтҳои гуногуни сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар, рушди соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, масъалаҳои мубрами саноат, фарҳанг ва тарбияи насли ҷавонро дар саросари кишвар муайян менамояд. Паёми имсолаи Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо натиҷаи ҷамъбасти фаъолияти солонаи давлату Ҳукумати кишварро фаро мегирад, балки ҳамчун як дастурамал ва барномаи мукаммал барои солҳои минбаъда ба шумор меравад.

Таклифоту пешниҳодоти навину тозаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон гардидани даҳсолаи “Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера (солҳои 2025- 2034)” ва «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки бевосита аз ҷониби Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид садо доданд, худ аз дастовардҳои бузурги Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмиллалӣ гувоҳӣ медиҳанд. Пештар низ, аз ҷониби СММ як қатор қатъномаҳои муҳими Ҷумҳурии Тоҷикистонро марбут ба об қабул намуда буд. Аз ҷумла, эълон гардидани Соли байналмилалии оби тоза (2003), Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт” (2005-2015) ва Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018-2028), “соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ҳамасола қайд намудани 21-уми март - Рӯзи ҳифзи пиряхҳо ва дигар иқдому пешниҳодҳо худ далелу инъикосгари равшани нақши пешсафи Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои об дар сатҳи ҷаҳонӣ мебошад, ки ҳамаи ин боиси ифтихору сарфарозист.

Дар Паёми имсолаи худ, чун Паёми соли гузашта, Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаи омӯзиш ва истихроҷи металлҳои нодир фикру назари хешро баён доштанд. Воқеан, ин масъала дар Стратегияи давлатии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи афзун намудани базаи захираҳои ашёи минералии кишвар бо назардошти Барномаи давлатии омӯзиш ва баҳодиҳии захираҳои металлҳои нодир барои солҳои 2016-2026 ва “Барномаи тараққиёти илм, технология ва инноватсия барои солҳои 2021-2030” хело хуб дарҷ гардидааст.

Самти афзалиятноки тараққиёти соҳаи геология ва технологияи кишвар дар Стратегияи чаҳоруми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон – саноатикунонии босуръати давлат, ки бе азхудкунии захираҳои ашёи минералии сарзаминамон аз имкон дур аст, хуб инъикос ёфтааст.

Тоҷикистони азизи мо дорои захираҳои зиёди сарватҳои табиӣ мебошад, аз ҷумла металлҳои қиматбаҳо ва нодир.

Дар партави Паёми Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ходимони илмии Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ тамоми кӯшишу малака ва тавони худро ба он равона карда истодаанд, ки дар омӯзишу ошкор ва дарёфти падидаҳову конҳои нав ба нави металлҳои нодир дар манотиқи гуногуни кишвар саҳми босазо гузоранд. Натиҷаи ин заҳматҳо аст, ки тайи соли ҷорӣ ходимони илмии Институт (Ғафуров Ф.Г., Абдуллоҳзода Ф.А., Куканбеков З.А. ва диг.) бо ҳамкорӣ бо КВД “Экспедитсияи геологӣ-кофтуковии сангҳои қиматбаҳо ва ороишӣ”-и Саридораи геологияи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар майдони маъдании Назарайлоқ (мавзеи Ёсуман, қаторкӯҳҳои Туркистону Олой) чанд падидаҳои металлҳои нодирро ошкор карданд, ки дар онҳо захираи бойи металлҳои нодир – бериллийу литий, танталу ниобий, стронсийу барий муайян карда шуданд (расми 1). Ғайр аз он, олимони Институт дар мавзеҳои Дараи Пиёз, Девонасу,Тутак низ дар доираи лоиҳаи мазкур гузаронидани корҳои саҳроӣ баҳри дарёфти ин маъданҳо таҳқиқот гузаронида истодаанд.

Яке аз самтҳои калидии Паёми Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин саноатикунонии босуръати кишвар мебошад. Президенти кишвар қайд намуданд, ки саноат омили асосии рушди иқтисод, таъсиси ҷойҳои нави корӣ ва баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии аҳолӣ аст. Дар ин замина, сохтмони корхонаҳои нави саноатӣ, коркарди ашёи хоми ватанӣ, рушди саноати кӯҳӣ ва металлургӣ инчунин ворид намудани технологияҳои муосир вазифаҳои муҳим арзёбӣ шуданд. Саноатикунонӣ имкон медиҳад, ки Тоҷикистон аз кишвари аграрӣ-саноатӣ ба кишвари саноатӣ табдил ёбад.

Дар миёни ин соҳаҳо, соҳаи геология ва истифодаи захираҳои табиӣ мавқеи махсус дошта, ҳамчун пояи пешрафту ташаккули саноат, энергетика ва иқтисоди миллӣ баррасӣ мегардад. Тоҷикистон бо доро будани захираҳои ғании зеризаминӣ, дорои имкониятҳои бузург барои рушди соҳаи геология мебошад.

Дар Паёми худ инчунин Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, перомуни масоили истифодаи дуруст ва самараноки сарватҳои табиӣ назари нек ва таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд. Таъкид гардид, ки омӯзиши амиқи геологӣ, ҷустуҷӯ ва иктишофи конҳои нави канданиҳои фоиданок яке аз вазифаҳои калидӣ ва муҳими давлатӣ ба шумор меравад. Ин самт на танҳо барои рушди саноати кӯҳӣ, балки барои таъмини соҳибистиқлолии комили иқтисоди кишвар аҳамияти беандоза калон дорад.

Тоҷикистон дорои захираҳои бойи маъданӣ буда, дар қаламрави он конҳои тилло, нуқра, сурб, руҳ, мис, сурма, симоб, висмут, волфрам, молибден, оҳан, арзиз, ангишт, нефт ва газ, инчунин сангҳои гаронбаҳо ва ороишӣ мавҷуданд. Дар Паёми имсола зарурати истифодаи пурраи ин захираҳо бо роҳи ҷалби сармоягузорӣ, татбиқи технологияҳои муосир ва коркарди амиқи ашёи хом таъкид карда шуд.

Айни замон, дар партави Паёми Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар ду озмоишгоҳи Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ дар доираи лоиҳаҳои аз буҷаи давалат маблағгузоришаванда доир ба омӯзиши падидаҳо ва конҳои металлҳои нодири кишварамон корҳои илмӣ-тадқиқотӣ идома дода доранд. Месазад қайд намуд, ки онҳо ба натиҷаҳои назаррас ноил гардидаанд, ки аксари дастовардҳои илмии онҳо ҳам дар маҷаллаҳои бонуфузи дохили кишвар ва ҳам дар маҷаллаҳои бонуфузи хориҷӣ рӯи чоп омаданд.

Дар рафти омӯзишу пажуҳиши падидаҳои металлҳои камёфту нодир, мавзеҳои комплексҳои ишқорӣ ва магматикии турш (расми 2) дар мавзеҳои Тоҷикистони Марказӣ ва Помир аз ҷониби олимони лабораторияи геодинамикаи фанерозой ва петрогенезиси ИГСЗТС АМИТ (Одинаев Ш.А., Ашуралиев С.Б. ва диг.), ки мудириашро доктори илмҳои геология ва минералогия Ғафуров Ф.Г. бар душ дорад, ошкор карда шуд, ки спектрҳои унсурҳои нодирзаминӣ дар диоритҳои кварсӣ ва гранодиоритҳои комплекси Понғозҷилга ба ҳам монанд буда, бо дараҷаи муътадили дифференсиатсия ва аномалияи манфии равшани Eu тавсиф мешаванд (расми 3). Консентратсияи умумии УНЗ (РЗЭ) 95–126 г/т-ро ташкил медиҳад. Каҷхатҳои тақсимшавӣ шакли ҳамвор доранд: таносуби (La/Yb)n каме дигаргун шуда, аз 4,2 то 5,5-ро дар бар мегирад.

Соли ҷорӣ инчунин дар мавзеи Дункелдики Помири Шарқӣ, аз ҷониби кормандони илмии ИГСЗТС АМИТ (Шодибеков М.А. ва диг.) дар карбонатитҳои аз стронсий ғании ин мавзе абраки сегонаоктаэдрии камдучоршавандаи литий-магний-тайниолит ошкор карда шуд (расми 4). Эҳтимол меравад, ки ин нахустин бозёфти минерали литийдор дар Дункелдик бошад. Аз рӯи таркиби кимиёвӣ минерал ниҳоят фтордор буда, қариб миқдори ҳадди аксари литийро (3.65 мас.%) дар бар мегирад.

Кормандони илмии Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ Паёми имсолаи Пешвои муаззами миллат – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба Маҷлиси намояндагон ва Маҷлиси миллии Маҷлиси Олӣ сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, он супоришу дустурҳое, ки аз Паём ба ин соҳаи муҳими мамлакат бармеоянд, тамоми кӯшишу талошҳои худро барои иҷро ва амалӣ гаштани онҳо равона мекунанд ва ба ин васила дар соҳибистиқлолии комили иқтисодӣ ва рушду нумуи илми геологияи кишвар саҳмгузор мегарданд.

Сафарализода Н.С.– директори ИГСЗТС АМИТ, номзади илмҳои геология ва минералоги

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2025 на танҳо ҳисоботи сиёсиву иҷтимоӣ-иқтисодӣ, балки як харитаи роҳ барои ояндаи кишвар аст. Аз рӯи нуктаҳои Паём равшан эҳсос мешавад, ки дар зеҳни роҳбарияти давлат илму маориф ҳамчун «соҳаи иловагӣ» нестанд, балки меҳвари рушди устувор, пояи давлатдории муосир ва кафолати амнияти иҷтимоӣ дониста мешаванд. Ин мавқеъ аз ҷумла дар он таъкид меёбад, ки Роҳбари давлат дастгирӣ ва рушди илму маорифро дар тӯли беш аз се даҳсола самти афзалиятнок эълон карда, онро «сармоягузорӣ ба ояндаи дурахшони миллат ва бақои давлат» мешуморад.

Дар Паём мафҳуми калидӣ ин аст: рушди ҳамаи соҳаҳо аз илму маорифи пешрафта вобаста аст. Яъне сухан дар бораи як назари муҳимми сиёсӣ меравад: агар давлат мехоҳад иқтисоди рақобатпазир, саноатикунонии босуръат, энергетикаи устувор, идоракунии самаранок ва амнияти миллӣ дошта бошад, аввал бояд сарвати асосӣ, яъне сармояи инсониро парвариш диҳад. Ин фикр дар заминаи воқеияти таърихӣ ҳам меояд: дар Паём таъкид мешавад, ки ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои 90-ум «тамоми соҳаҳо, хусусан, илму маорифро даҳҳо сол ба ақиб партофт». Ин ибора як ишораи муҳим ва ҷиддӣ аст: сулҳу субот ва волоияти қонун шарти аввалини рушди маориф ва илм аст, зеро илм дар муҳити ноамн рушд намекунад.

Аз нуктаҳои муҳимтарини Паём ин афзоиши мунтазами маблағгузории соҳаҳои маориф ва илм аст. Гуфта мешавад, ки ҳар сол ҳаҷми умумии маблағгузории ин соҳаҳо беш аз 21 дарсади хароҷоти буҷети давлатиро ташкил медиҳад. Барои соҳаи маориф дар соли 2026 қариб 14 миллиард сомонӣ пешбинӣ шудааст, ки нисбат ба соли 2025 25,4 фоиз зиёд ва нисбат ба соли 2015 панҷуним баробар бештар мебошад.

Паём танҳо ба зиёд кардани маблағ қонеъ намешавад; дар он масъалаи самаранокӣ пеш гузошта мешавад. Аз ҷумла, таъкид мегардад, ки барои мутобиқсозии маблағгузории муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва миёнаи касбӣ ба стандартҳои байналмилалӣ, бозбинии низоми маблағгузорӣ ва гузариш ба низоми сарикасӣ ё фармоиши давлатӣ тақозои замон аст.

Бояд таъкид кард, ки ин нуқта дар асл як пешниҳоди сиёсати муосир аст: маблағ бояд ба натиҷа, сифати таълим, талаботи бозори меҳнат ва самаранокии идоракунӣ пайваст шавад. Ҳадаф он аст, ки донишгоҳу коллеҷ кадрҳои воқеан зарур барои иқтисоди миллӣ омода кунад, на танҳо шумораи хатмкунандагонро зиёд намояд.

Паём ба ташаббуси соли 2019 бозмегардад: солҳои 2020–2040 ҳамчун «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ» эълон шуда буд. Дар соли 2025 аллакай шаш сол сипарӣ гардид, бинобар ин Президенти кишвар - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон супориш доданд, ки натиҷаҳо ҳамаҷониба таҳлил шуда, камбудиву монеаҳо бартараф гарданд.

Дар Паём яке аз равшантарин намунаҳои сиёсати илмӣ-байналмилалӣ масъалаи пиряхҳо, криосфера ва иқлим аст. Тоҷикистон ҳамчун кишвари ташаббускор дар сатҳи СММ аз «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва «Даҳсолаи илмҳои криосфера (2025–2034)» ёд мешавад. Ин нишон медиҳад, ки илм танҳо кори дохилӣ нест: он метавонад мавқеи кишварро дар ҷаҳон баланд бардорад, шариконро ҷалб кунад ва Тоҷикистонро ба маркази минтақавии дониш дар масъалаҳои обу иқлим табдил диҳад.

Пешниҳоди табдил додани «Маркази омӯзиши пиряхҳо» ба «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфера» низ рамзӣ аст: давлат мехоҳад ин соҳа аз як воҳиди тадқиқотӣ ба як ниҳоди пуриқтидори илмӣ табдил ёбад, ки ҳам тадқиқот, ҳам омодасозии кадр, ҳам ҳамкориҳои байналмилалиро пеш мебарад.

Дар Паём илму маориф на танҳо масъалаи иқтисод, балки масъалаи ҷомеа ва амнияти маънавӣ низ ҳаст. Таъкид мегардад, ки вақте наврасону ҷавонон бесавод мемонанд, ҷомеа ба таассубу хурофот ва ҷаҳолат гирифтор мешавад. Пас маориф ҳамчун сипари фарҳангӣ бар зидди ифротгароӣ ва бегонапарастӣ низ маънидод мегардад.

Ҳамзамон, Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаи бедор намудани хотираи таърихӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ, китобу китобхонӣ ва бунёди марказҳои фарҳангӣ аҳаммият медиҳад. Ин ҷо ҳам илм ва маориф як рисолати бузург доранд, ки пайвастани илми муосир бо ҳувияти миллӣ мебошад.

Саидов Давлатёр Маҳмадсалимович – Ив Мудири Шуъбаи тиҷоратикунонии натиҷаҳои илмии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Имом Мираҳмади Шарофиддин-Сармутахассиси Шуъбаи тиҷоратикунонии натиҷаҳои илмии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16.12.2025

Одатан маҷмуи дониш ва тасаввуроти шахсро дар бораи олам ва муносибати инсонро ба он ҷаҳонбинӣ меноманд. Ҷаҳонбинӣ метавонад илмӣ ва ғайриилмӣ бошад. Ҷаҳонбинии илмӣ гуфта, чунин дидеро дар бораи олам медонанд, ки дар он масъалаҳои пайдоиш, тағйирёбӣ ва инкишофи олам ва тамоми раванди ҳодисаҳои таббию ҷамъиятӣ дар асоси кашфиёти илмӣ шарҳу тавсиф меёбанд. Бе ҷаҳонбинии илмӣ рушду пешрафти ҷомеаро тасаввур кардан ғайри имкон аст, зеро ба андешаи Пешвои миллат “Танҳо илм пеши роҳи хурофоту ҷаҳолатро гирифта метавонад”.

Пешвои миллат дар Паёми навбатиашон низ, ки имрӯз 16.12.2026 ба Маҷлиси Олӣ ироа намуданд, масъалаи илму маорифро дар мадди аввал гузоштанд. Пешвои миллат, бештар ба худшиносии миллӣ ва таърихи бузург доштани миллати тоҷик таваҷҷуҳ намуда, иброз доштанд, ки “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров ва “Шоҳнома”-и Абулқосим Фирдавсӣ барои хондан ба ҳар як хонаводаи тоҷикистонӣ туҳфа гардид.

Таваҷҷуҳ ба китоб ва пос доштани хотираи бузургони миллат, аз қабили Борбади Марвазӣ ва Робияи Балхӣ нишонаи арҷ гузоштан ба илм аст. Чун бе илм ва бе ҷаҳонбинии илмӣ ҷомеа рушд карда наметавонад. Инчунин, Пешвои миллат иброз доштанд, ки дар ҷаҳон кишварҳое ҳастанд, ки қариб захираҳои табиӣ надоранд, аммо мардуми он бо илм ва ҷаҳонбинии илмӣ кишвари худро яке аз давлатҳои пешрафтаи ҷаҳон қарор додаанд. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки қудрати илм хело бузург аст.

Имрӯзҳо яке аз мушкилоти мо ин хурофотпарастӣ, тақлиди куркурона ва бегонапарастӣ мебошад, ки то андозае ҷомеаро нигарон кардааст. Барои ҳалли чунин мушкилоти ҷомеа олимони ҷумҳуриро зарур аст, ки беш аз пеш ба рушди ҷаҳонбинии илмӣ дар ҷомеа машғул гарданд ва тавассути таҳқиқоти илмии бунёдию татбиқӣ, оммависозии дастовардҳои илми муосир, барои расидан ба рушди устувори давлати соҳибистиқлоламон саҳмгузор бошанд.

Пешвои миллат бисёр хуб қайд намуданд, ки ояндаи давлату миллат аз насли босаводу донишманд, соҳибкасбу соҳибҳунар, соҳибмаърифату соҳибфарҳанг, дур аз таассубу хурофот, ватандӯсту ватанпараст ва дорои ҳисси баланди худшиносии миллӣ вобастагии амиқ дорад. Дар ҳақиқат инсон тавассути омӯзиш донишманд ва дур аз хурофоту тассуб ва дорои ҳисси баланди худшиносии миллӣ мегардад. Миллати тоҷик донишмандони зиёдеро, ба монанди Куруши Бузург, Борбади Марвазӣ, Абуалӣ ибни Сино, Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём ва дигаронро ба илм ҳадя намудааст, ки ҳар шахси аз шунидани номи онҳо аз тоҷик будани худ ифтихор мекунад. Ин бузургон бо корномаҳою мероси гаронарзиш номи худ ва миллатро мондагор карданд. Аммо тибқи дастури Пешвои миллат, дар баробари ифтихор кардан аз мероси оламшумули аҷдоди худ онро соҳибӣ кунем, омӯзем, идома диҳем ва барои наслҳои оянда ҳамчун ганҷинаи бебаҳои ҳувиятсоз ба мерос гузорем.

Пешвои миллат, бори дигар ба хотири арҷ гузоштан ба хиради воло ва бузургии миллати тоҷик соли 2026-ро “соли вусъат додани корҳои ободониву созандагӣ ва тақвияту таҳкими худшиносиву худогоҳии миллӣ ба ифтихори ин ҷашни муқаддас ва бузурги миллӣ эълон карда шавад”. Дар ҳақиқат таҳкими худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ танҳо ва танҳо бо рушди ҷаҳонбинии илмӣ ба даст меояд.

Рамазониён А.Б н.и.ф., ходими илмии

Маркази синошиносии ИФСҲ АМИТ

Чи гунаe ки аз Паёми навбатии Пешвои миллат бармеояд, соли сипаришуда дар таърихи муносибатҳои байнидавлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои ҳамсоя ҳамчун соле фаромӯшнашаванда арзёбӣ мегардад. Зеро маҳз дар ҳамин давра ба ҳалли ниҳоии мушкилоти тӯлонӣ ва таърихан печидаи муноқишаҳои сарҳадӣ миёни кишварҳои ҳамсоя поён гузошта шуд. Ин рӯйдоди муҳим дар таърихи сиёсии минтақа бо номи «Саммити Хуҷанд» вориди саҳифаҳои навини ҳамкориҳои минтақавӣ гардид.

Водии Фарғона, бо шароити нодири табиӣ ва мероси ғании таърихию фарҳангии худ, аз давраҳои қадим таваҷҷуҳи қудратҳои бузурги минтақавӣ ва берун аз минтақаро ба худ ҷалб намуда буд. Ин минтақа ҳамчун як фазои дорои аҳамияти стратегии хос дар Осиёи Марказӣ арзёбӣ мешуд. Аҳамияти он пеш аз ҳама дар мавқеи ҷуғрофӣ ва нақши калидияш дар низоми роҳҳои тиҷоратии қадим, аз ҷумла Шоҳроҳи бузурги Абрешим, ифода меёфт. Водии Фарғона ҳамчун пули иртиботӣ байни тамаддунҳои бузург — Эрон (Форс), Чин ва Ҳинд — хизмат карда, ба табодули фаъоли иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маънавӣ мусоидат менамуд.

Яке аз хусусиятҳои фарқкунандаи Водии Фарғона нисбат ба дигар минтақаҳои Осиёи Марказӣ гуногунрангии этникии он ба шумор меравад. Дар тӯли асрҳо дар ин минтақа тоҷикон, ӯзбекон ва қирғизон дар фазои ҳамзистии осоишта ва ҳамдигарфаҳмӣ зиндагӣ намуда, анъанаи нодири муносибатҳои бародарона ва ҳамкории байниқавмиро ташаккул додаанд. Ин халқҳои бародар на танҳо қаламрав ва захираҳои табиии водиро ба таври муштарак истифода мебурданд, балки унсурҳои фарҳангӣ, забонӣ ва тарзи зиндагиро низ байни ҳам мубодила менамуданд, ки ин раванд ба таҳкими ҳувияти минтақавӣ ва коҳиши танишҳои эҳтимолии этникӣ мусоидат мекард.

Дар айни замон, сарҳадҳои этникии ин минтақаи сермиллат на ҳамеша бо сарҳадҳои маъмурӣ мувофиқат менамуданд. Аммо маҳз ҳамин хусусият ба унвони унсури муҳими ҳамзистии осоишта, ба ташаккули робитаҳои иҷтимоиву фарҳангии устувор миёни ҷамоаҳои гуногун ва ба рушди ҳамкориҳои байниминтақавӣ заминаи мусоид фароҳам меовард.

Бо вуҷуди ҳамзистии осоиштаи чандинасра, пас аз тақсимоти ҳудудию маъмурии солҳои 20-уми асри XX заминаҳои пайдоиши муноқишаҳои сарҳадӣ тадриҷан шакл гирифтанд. Баъди пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ ва ба даст овардани истиқлолият аз ҷониби кишварҳои минтақа, онҳо бо дигаргуниҳои амиқи сиёсӣ ва иҷтимоӣ рӯ ба рӯ шуданд, ки рушди «тектоникӣ»-и ин равандҳо ба зуҳури таҳдидҳо ва чолишҳои муосир барои аҳолии ин гӯшаи нисбатан осоиштаи Осиёи Марказӣ оварда расонд. Тақсимоти Водии Фарғона миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Ӯзбекистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон боиси ба миён омадани баҳсҳои ҳудудӣ ва мушкилоти марбут ба истифодаи захираҳои обӣ гардид. Дар натиҷа, нуқтаҳои доимии таниш шакл гирифта, дар баъзе мавридҳо ба даргириҳои мусаллаҳона бо талафоти беасоси аҳолии осоишта анҷомиданд.

Бо вуҷуди ин, дар солҳои охир ба шарофати хиради сиёсӣ, иродаи устувор ва талошҳои пайгиронаи роҳбарони се кишвар вазъият тағйироти куллӣ пайдо намуд. Президентҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон бо дарки аҳамияти ҳифз ва эҳёи анъанаҳои бародарӣ, ҳамзистии осоишта ва ҳамкории таърихии байни халқҳо қарори ягона ва дурусти сиёсиро қабул карданд, ки ҳадафи асосии он барқарор намудани фазои устувори сулҳ, эътимод ва ҳамдигарфаҳмӣ дар минтақа мебошад.

Намунаи равшани ин равиши созанда ташаббуси баргузории саммити сеҷонибаи сатҳи олӣ ба шумор меравад, ки бо иштироки сарони давлатҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон дар шаҳри Хуҷанд дар охири моҳи марти соли ҷорӣ баргузор гардид. Ин мулоқот ҳамчун қадами муҳим дар роҳи эҳёи анъанаҳои таърихии ҳамзистии осоиштаи халқҳои бародар арзёбӣ мегардад.

Бояд таъкид намуд, ки саммити сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон рӯйдоди бесобиқа ва дорои аҳамияти таърихӣ дар шароити муосири Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Татбиқи тавофуқоти дар ҷараёни ин мулоқот бадастомада метавонад ба таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ, рушди муносибатҳои некҳамсоягӣ ва густариши шарикии стратегӣ миёни се кишвар мусоидат намояд. Ин вохӯрии роҳбарони давлатҳои бародар аҳамияти калидии ҳамзистии осоишта, таъмини амнияти минтақавӣ ва рушди устувори иҷтимоию иқтисодиро барои тамоми минтақа боз ҳам равшантар инъикос намуд.

Дастовардҳои калидии саммит 1.1. Делимитатсияи сарҳади давлатӣ Делимитатсияи сарҳади давлатӣ раванди дақиқ муайян ва мувофиқа намудани хатҳои мушаххаси сарҳад миёни давлатҳо мебошад. Дар ин замина, саммит рӯйдоди бисёр муҳим ба шумор меравад, зеро Созишномаи таърихӣ оид ба делимитатсияи сарҳади давлатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон ба имзо расид. Ин созишнома эҳтимоли ба вуҷуд омадани муноқишаҳои сарҳадиро ба таври назаррас коҳиш медиҳад, зеро хатҳои равшан ва қаблан мувофиқашудаи сарҳадро муқаррар намуда, норавшанӣ ва баҳсҳои ҳудудиро ҳадди ақал мерасонад. Чунин иқдом барои сулҳу амнияти дарозмуддат дар марзи ду кишвар шароити устувор фароҳам оварда, ҳамзамон ба суботи умумии минтақа таъсири мусбат мерасонад. 1.2. Ифтитоҳи тантанавии ёдгории Дӯстӣ Ифтитоҳи ёдгории Дӯстӣ барои кишварҳои иштирокчии саммит рамзи муҳим маҳсуб меёбад. Ин рӯйдод сатҳи афзояндаи эътимод ва эҳтироми мутақобиларо миёни кишварҳо инъикос намуда, ҳамзамон таҷассумгари талоши давлатҳо ҷиҳати рушди муштарак ва таҳкими ҳамдигарфаҳмӣ мебошад. Баргузории чунин чорабинӣ аҳамияти ҳамкории ҳамаҷонибаро — аз сатҳи сиёсӣ то фарҳангӣ — таъкид намуда, барои ҳамкории оянда ва наздикшавии халқҳо заминаи устувор фароҳам меорад. 2. Самтҳои асосии ҳамкорӣ 2.1. Иқтисод ва савдо Ҳамкории иқтисодӣ яке аз масъалаҳои марказии рӯзномаи саммит, бахусус дар заминаи минтақаҳои наздисарҳадӣ ба ҳисоб мерафт. Таъкиди асосӣ ба афзоиши назарраси гардиши мол миёни Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон равона гардид. Ин пешрафт дар натиҷаи мубодилаи фаъоли молу хизматрасониҳо дар минтақаҳои наздисарҳадӣ ба даст омада, ба беҳбуди вазъи иқтисодӣ ва фароҳамсозии имкониятҳои нави соҳибкорӣ мусоидат намуд. Бо мақсади амиқтар намудани ҳамкории иқтисодӣ, тадбирҳои амалии мушаххас пешниҳод гардиданд, аз ҷумла такмили фаъолияти нуқтаҳои гумрукӣ, беҳсозии инфрасохтори логистикӣ ва таъсиси платформаи савдои сежониба, ки ба ақидаи иштирокчиёни саммит метавонад ҳамчун макони намоиш ва муаррифии маҳсулоти кишоварзӣ ва саноатӣ хизмат намуда, ба густариши савдо ва амиқтар гардидани ҳамгироии иқтисодӣ миёни кишварҳо мусоидат намояд. 2.2. Нақлиёт ва инфрасохтор Яке аз мавзӯъҳои калидии саммит масъалаи рушди нақлиёт ва лоиҳаҳои инфрасохторӣ буд, ки дар пешбурди рушди минтақавӣ нақши муҳим мебозанд. Дар ин самт як қатор ташаббусҳо ҷиҳати беҳтар намудани робитаҳои нақлиётӣ пешниҳод шуданд, аз ҷумла зиёд намудани шумораи парвозҳои ҳавоӣ ва тавсеаи масирҳои автобусӣ. Ҳамчунин, рушди лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ дар соҳаи энергетикаи «сабз» ва истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ мавриди баррасӣ қарор гирифт, ки барои рушди устувори минтақа аҳамияти махсус доранд. Лоиҳаҳои экологӣ ва устувор дар сатҳи ҷаҳонӣ аҳамияти рӯзафзун пайдо намудаанд ва татбиқи онҳо дар Осиёи Марказӣ метавонад на танҳо сифати зиндагиро беҳтар созад, балки амнияти экологии дарозмуддатро барои ҳамаи кишварҳои минтақа таъмин намояд. 3. Табодули фарҳангӣ ва ҳамкории гуманитарӣ Яке аз паҳлуҳои муҳимтарини саммит баррасии масъалаи рушди табодули фарҳангӣ миёни кишварҳо буд. Муносибатҳо тавассути фарҳанг ба таҳкими робитаҳои дӯстона ва ҳамдигарфаҳмии байни халқҳо мусоидат намуда, заминаи эҳтироми мутақобила ва ҳамкории устуворро фароҳам меоранд. Аз ҷумла, пешниҳоди таъсиси ҷашнвораҳо ва консертҳои солонаи дӯстӣ ироа гардид, ки ба сокинони кишварҳо имкон медиҳанд бо ҳам муошират намуда, таҷриба мубодила кунанд ва пайвандҳои фарҳангиро тақвият бахшанд. Ҳамчунин, баргузории чорабиниҳои фарҳангие пешниҳод шуд, ки ба беҳтар намудани ҳамкорӣ ва ҳамдигарфаҳмии шаҳрвандони Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон равона гардидаанд. Яке аз нуқтаи муҳимтарин ва калидии саммити сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон ин имзои Созишнома оид ба нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишвар буд, ки дар поёни мулоқоти Эмомалӣ Раҳмон, Шавкат Мирзиёев ва Садир Жапаров ба расмият дароварда шуд. Дар сурати иҷрои пурраи муқаррароти ин Созишнома, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон заминаҳои воқеӣ барои ноил шудан ба ҳадафҳои зерин пайдо менамоянд:

• Бартараф намудани муноқишаҳои сарҳадӣ: Муайян намудани нуқтаҳои расман мувофиқашудаи пайвастшавии сарҳадҳо хатари сар задани ҳодисаҳои сарҳадиро ба таври назаррас коҳиш медиҳад. Ин омил метавонад ба пешгирии ҳолатҳои баҳсноке мусоидат намояд, ки дар гузашта баъзан боиси низоъҳо мегардиданд.

• Ташаккули пояҳои суботи дарозмуддат: Созишнома ба таҳкими амният дар минтақа таъсири мусбат расонида, аз пайдоиши баҳсҳои ҳудудие, ки метавонанд ба коҳиши эътимод ва суст шудани ҳамкориҳои минбаъда оварда расонанд, ҷилавгирӣ мекунад.

• Таҳкими эътимоди мутақобила: Муайянсозии равшан ва мувофиқашудаи сарҳадҳо ба таҳкими сатҳи эътимод миёни давлатҳо мусоидат намуда, барои густариши дигар самтҳои ҳамкорӣ фазои мусоид фароҳам меорад.

• Тақвияти амнияти минтақавӣ: Субот дар сарҳадҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон ба амнияти умумии Осиёи Марказӣ мусоидат менамояд, зеро марзҳо шаффофтар, пешбинӣшаванда ва барои ҳама ҷонибҳо амн мегарданд. Дар баробари ин, Эмомалӣ Раҳмон, Шавкат Мирзиёев ва Садир Жапаров Эъломияи Хуҷанд дар бораи дӯстии абадӣ-ро ба имзо расониданд, ки он ҳамчун санади муҳими сиёсӣ ва дипломатӣ баромад намуда, самти стратегии кишварҳои моро дар масъалаҳои зерин муайян менамояд:

• Таҳкими шарикии стратегӣ: Эъломия заминаи ҳуқуқиро барои амиқтар гардидани ҳамкориҳои минбаъда миёни кишварҳо фароҳам оварда, ба суботи иқтисодӣ ва сиёсӣ дар минтақа мусоидат мекунад.

• Дастгирии муносибатҳои некҳамсоягӣ: Қабули эъломия аҳамияти ҳамдигарфаҳмӣ ва эҳтироми мутақобиларо миёни Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон таъкид намуда, ки барои рафъи ихтилофҳои таърихӣ ва таҳкими робитаҳои дӯстона аҳамияти калидӣ дорад. • Таъмини амнияти минтақавӣ ва муборизаи муштарак бо таҳдидҳо ва чолишҳои муосир: Таваҷҷуҳи асосӣ ба таҳкими амният равона гардида, бахусус дар шароити афзоиши таҳдидҳо, аз қабили терроризм, экстремизм ва гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир. Ҳамкории кишварҳо дар соҳаи амният ба муқовимати самаранок бо ин хатарҳо мусоидат хоҳад кард.

• Ҳамгироии иқтисодӣ: Эъломияи муштарак метавонад такони ҷиддӣ барои амиқтар шудани ҳамгироии иқтисодӣ, аз ҷумла татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои инфрасохтор, савдо ва энергетика гардад, ки барои ҳамаи ҷонибҳо судманд хоҳад буд.

• Таҳкими ҳамкории байналмилалӣ: Эъломия ваҳдат ва омодагии кишварҳоро барои амалҳои ҳамоҳанг дар арсаи байналмилалӣ нишон медиҳад. Ин раванд мавқеи онҳоро дар форумҳои ҷаҳонӣ тақвият бахшида, дар ҳалли мушкилоти глобалӣ ва минтақавӣ дастгирии бештар фароҳам меорад. Дар фарҷом бояд зикр намуд, ки Водии Фарғона, ҳамчун гиреҳи таърихии тамаддунҳо ва роҳҳои тиҷоратӣ, имрӯз бори дигар ба намунаи муваффақи ҳамзистии осоиштаи халқҳои сокини он табдил меёбад ва мушкилоту чолишҳои пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравиро тадриҷан паси сар менамояд. Саммити Хуҷанд марҳилаи муҳим ва нуқтаи ибтидоии нав дар рушди муносибатҳо миёни Ӯзбекистон, Тоҷикистон ва Қирғизистон гардид, зеро созишномаҳо ва тавофуқоти бадастомадаи он барои таҳкими минбаъдаи ҳамкорӣ заминаи устувор фароҳам меоранд. Самтҳои калидии ҳамкории оянда, аз ҷумла ҳамгироии иқтисодӣ, рушди инфрасохтор, табодули фарҳангӣ ва иштироки фаъол дар форумҳои байналмилалӣ муайян гардиданд. Татбиқи ташаббусҳои пешниҳодшуда на танҳо ба суръат бахшидани рушди кишварҳои минтақа, балки ба таҳкими субот дар Осиёи Марказӣ низ мусоидат хоҳад кард. Иҷрои муваффақонаи ин созишномаҳо пояи ташаккули минтақаи ҳамоҳанг, устувор ва шукуфонро фароҳам месозад. Ҳамин тариқ, мулоқот дар Хуҷанд на танҳо марҳилаи муҳими таърихӣ дар муносибатҳои байнидавлатӣ гардид, балки самти равшани пешрафти минбаъдаи ҳамкориро муайян намуда, барои ташаккули минтақаи амнтар, босуботтар ва муваффақтар дар оянда замина гузошт. Дар хотима ҳаминро бояд қайд намуд, ки заҳматҳои бесобиқаи Пешвои миллат барои амну осоиштаги ва ободию созандагии кишвари маҳбуби мо барои ҳар як нафар миллатдусту ватанпарвари давлатамон бояд намунаи ибрат бошад.

Бедилзода Ҳусайн – н.и.с., мудири шуъбаи масоили

сиёсии муносибатҳи байналмилалии ИФСҲ-и АМИТ

(дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ, 16.12.2025)

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олӣ самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии мамлакатро барои давраҳои оянда муайян намуда, оид ба таъмини пешрафти соҳаҳои иқтисоду саноат, энергетика, роҳу нақлиёт, амнияту мудофиа, илму маориф , ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва дигар соҳаҳои муҳим вазифаҳои мушаххас ба миён гузоштанд.

Рушди соҳаи саноат ва геология яке аз самтҳои муҳими сиёсати дохилӣ ва иқтисодии кишвар мебошад, ки дар Паёмҳои солонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста ба онҳо таваҷҷуҳи махсус зоҳир мегардад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатӣ зикр намуданд, ки ба мақсади ноил гардидан ба яке аз ҳадафҳои стратегии миллӣ-саноатикунонии босуръати кишвар дар давраи татбиқи он (солҳои 2019-2025), яъне дар 7 соли охир беш аз 2600 корхонаи саноатӣ бо ташкили зиёда аз 87 ҳазор ҷойи корӣ сохта, ба истифода дода шудааст. Аз ҷумла дар соли 2025-ум 400 корхонаи истеҳсолӣ ба фаъолият оғоз намудааст.

Чи тавре, ки дар Паём ироа гардид, ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти соҳаи маъдан аз 7,7 миллиард сомонии соли 2020 ба 26 миллиард сомонӣ дар соли 2025 расонида, афзоиши ин нишондиҳанда 3,4 баробар таъмин карда шуд. Агар дар соли 1991 дар соҳаи маъдан танҳо 3 номгӯйи маҳсулот (тилло, нуқра ва хокаи сурб) истеҳсол гардида бошад, пас дар соли 2025 ба 17 номгӯй расонида шудааст. Дарҷ гардид, ки истеҳсоли тилло назар ба соли 1991-ум 7 баробар, нуқра 6 баробар ва хокаи сурб 9 баробар зиёд гардидааст.

Тадбирҳои дар самти саноатикунонии босуръати кишвар андешидашуда имкон доданд, ки дар ҳафт соли охир ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти соҳа дуюним баробар афзоиш ёфта, дар соли 2025 ба 66 миллиард сомонӣ расонида шавад.

Ба Вазорати саноат ва технологияҳои нав дастур дода шуд, ки бо истифода аз тамоми иқтидору имкониятҳо рушди воқеии солонаи соҳаро дар давоми панҷ соли минбаъда бояд дар сатҳи на кам аз 25 фоиз таъмин намояд. Дар ин росто, бо ҷалби сармояи ватаниву хориҷӣ ҷиҳати таъсис додани корхонаҳои нав барои коркарди пурраи ашёи хоми ватанӣ, хусусан маъдан, металлҳои ранга ва нодиру қиматбаҳо, маҳсулоти кишоварзӣ ва растаниҳои шифобахш тадбирҳои иловагӣ андешида, афзоиши ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти содиротӣ ва ивазкунандаи воридот зиёд карда шавад.

Барои амалӣ намудани ин мақсад Пешвои миллат Ҳукумати мамлакатро вазифадор намуданд, ки Барномаи нави саноатикунонии босуръати кишварро барои солҳои 2026-2030 ва Барномаи рушди истеҳсолу ғанигардонии металлҳои ранга, нодиру қиматбаҳо ва дигар ашёи хоми муҳимро қабул ва амалӣ гардонад.

Дар баробари ин, ҷиҳати таъмин намудани истифодаи самараноку оқилонаи захираҳои зеризаминӣ, тақвияти назорати давлатӣ, мусоидат ба рушди устувори соҳаи истихроҷ ва геологияи кишвар чораҳои иловагиро татбиқ намояд.

Дар Паёми навбатӣ Сарвари давлат ба Вазоратҳои молия, саноат ва технологияҳои нав, Саридораи геология ва Кумитаи андоз якҷо бо дигар вазорату идораҳо вазифадор карданд, ки санадҳои меъёрии ҳуқуқии танзими фаъолият дар соҳаҳои зикршударо таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод созанд. Дар санадҳои таҳияшаванда масъалаҳои вобаста ба фарогирии пурраи оморӣ, соддагардонии расмиёти давлатӣ, аз ҷумла иҷозатномадиҳӣ, такмили тартиби андозбандии захираҳои табиӣ ва ҳалли мушкилоти дигар бояд равшан инъикос карда шаванд.

Бояд гуфт, ки соҳаи геология дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зери таваҷҷуҳу раҳнамоии доимии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба як бахши калидии иқтисоди миллӣ табдил ёфтааст. Бо назардошти захираҳои ғании табии, иқтидори баланди илмӣ ва сиёсати самараноки давлат, Тоҷикистон метавонад дар оянда ҳамчун яке аз марказҳои муҳимми геологии минтақа ва ҷаҳон мавқеи хоса пайдо намояд.

Дар ҳақиқат ҳам, Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии мамлакат дастури раҳнамоест, ки моро ба худшиносию худогоҳӣ, ватандӯстию меҳанпарастӣ ҳидоят менамояд. Мо бояд ҳар як нуқтаи дар Паёми Пешвои муаззами миллат баёншударо мавриди омӯзиши амиқ қарор дода, ҷиҳати омода намудани мутахассисони баландихтисоси соҳаҳои саноат ва геология, инчунин омӯзиши дақиқи конҳои канданиҳои фоиданоки пайваста талош намоем.

Кароматуллои Юсуф – ходими илмии Институти геология, сохтмони ба

заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

12 декабр Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод, ки дар шаҳри Ашқободи Туркманистон дар доираи ташаббуси «Соли байналмилалии сулҳ ва эътимод – 2025» баргузор гардид, иштирок намуда, суханронӣ карданд. Қобили зикр аст, ки баргузории чунин чорабинӣ таҳти сарпарастии Созмони Милали Муттаҳид нишонаи болоравии сатҳи дарки ҷомеаи байналмилалӣ аз зарурати бознигарии усулҳои бунёдии ҳамкории байнидавлатӣ дар шароити амиқшавии буҳронҳои глобалӣ мебошад. Ширкати Роҳбари давлати Тоҷикистон дар ин ҳамоиш ва муҳтавои консептуалии суханронии эшон далели равшани мавҷудияти стратегияи ҳамгироёнаи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, ба таҳкими бисёрҷониба, ташаккули фарҳанги сулҳ ва тарғиби арзишҳои эътимод ҳамчун заминаи асосии рушди устувори ҷаҳонӣ равона гардидааст.

Дар оғози суханрониашон муҳтарам Эмомали Раҳмон ба роҳбарияти Туркманистон ва Созмони Милали Муттаҳид барои ибтикори баргузории ин форум изҳори сипос намуда, аҳамияти вижаи онро дар марҳилаи кунунии равандҳои равобити байналмилалӣ таъкид карданд. Табрики мардуми Туркманистон ба муносибати сиюмин солгарди эътирофи бетарафии доимии ин кишвар сирфан ҷанбаи расмӣ надошт, балки дорои паёмадҳои амиқи сиёсӣ ва ҳуқуқӣ низ буд. Бетарафии Туркманистон ба унвони намунае аз рӯйкарди масъулона ва мутаъодил барои тазмини амнияти миллӣ ва минтақавӣ, бар пояи принсипҳои ҳамзистии осоишта, адами мудохила ва муколамаи созанда ироа шуд. Дар ин замина, мавқеи Тоҷикистон нишондиҳандаи эҳтиром ба танаввуъи моделҳои мушорикати давлатҳо дар низоми байналмилалӣ, ҳамзамон пойбандӣ ба ҳинҷорҳои ҷаҳонии ҳуқуқи байналмилалӣ аст.

Президенти кишвари мо бо таҳлили вазъияти геополитикии феълӣ, хотирнишон карданд, ки низоми ҷаҳонӣ бо сатҳи баланди номуайянӣ, ташдиди рақобати геополитикӣ ва фарсоиши механизмҳои қаблан ташаккулёфтаи идоракунии глобалӣ тавсиф меёбад. Тазъифи нақши ҳуқуқи байналмилалӣ, коҳиши самаранокии ниҳодҳои бисёрҷониба ва афзоиши тасмимоти якҷониба заминаи мусоид барои афзоиши даргириҳо ва таъмиқи нобоварӣ миёни давлатҳоро фароҳам меорад. Ин фарояндаҳо ба суръати рушди иҷтимоӣ - иқтисодӣ таъсири манфии системавӣ расонида, пояҳои суботро дар сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ заиф мегардонанд.

Дар ин замина, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар нақши калидии сулҳу эътимод ба унвони мафҳумҳои асосии равобити байналмилалӣ таъкид карданд. Сулҳ ва эътимод на ба унвони ормонҳои абстрактӣ, балки ҳамчун абзорҳои амалӣ ва корбурдӣ барои танзими фарояндаҳои байналмилалӣ ироа шуданд. Мавҷудияти онҳо ба коҳиши иқтидори ихтилофот, ба ҳадди ақал расонидани хатароту эҷоди муҳити мусоид барои татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои иқтисод, илм, муҳити зист ва ҳамкориҳои гуманитарӣ мусоидат менамояд. Адами эътимод бошад, баръакс боиси чандпорчагии фазои байналмилалӣ шуда, талошҳои дастаҷамъонаро ҷиҳати ҳалли мушкилоти глобалӣ заиф мекунад.

Ба гуфтаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомали Раҳмон маҳз бар асоси эътимод метавон фазои дарки мутақобил ва масъулияти муштаракро, ки барои посухи муносиб ба чолишҳои асри XXI зарур аст, ташаккул дод. Ин рӯйкард мантиқи тақобул ва султаро рад карда, муколама, мусолиҳа ва фарогириро пеш мегирад. Қобили зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста аз тақвияти чандҷанбагароӣ ва нақши меҳварии Созмони Милали Муттаҳид ба унвони платформаи ҷаҳонӣ барои ҳамоҳангсозии манофеи кишварҳо ва тавсияи роҳҳалҳои дастаҷамъона ҳимоят мекунад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомали Раҳмон бахши қобили таваҷҷуҳ аз суханронии худро ба таҳдидоти зистмуҳитӣ, ки дар шароити имрӯза ба омили калидии бесуботии глобалӣ табдил ёфтаанд, ихтисос доданд. Тағйирёбии иқлим, обшавии босуръати пиряхҳо, таназзули муҳити зист ва афзоиши басомади офатҳои табиии шадид, ба иқтисод, соҳаи иҷтимоӣ ва амнияти давлатҳо таъсири мустақим мерасонанд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки ин мушкилот на ба сурати пароканда, балки ба талошҳои системанок ва ҳамоҳанг аз сӯи тамоми ҷомеаи байналмилалӣ ниёз дорад.

Нақши вижаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин ҳавза бо хусусиятҳои ҷуғрофӣ ва табиӣ - иқлимии он таъйин мешавад. Кишвари мо ба унвони яке аз давлатҳои тавлидкунандаи захоири асосии оби Осиёи Марказӣ масъулияти вижа дар самти ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи оқилонаи манобеи обиро ба дӯш дорад. Дар ин замина, фарояндаҳои Душанбе дар мавриди масоили обу иқлим эҳё ва ба платформаи муҳими байналмилалӣ барои муколамаи илмӣ, сиёсию коршиносӣ табдил шудааст. Ин ибтикорот тавоноии Тоҷикистонро на танҳо ба унвони як ширкаткунанда, балки ҳамчун ташаббускори ташаккули рӯзномаи глобалии зистмуҳитӣ нишон медиҳанд.

Дар баробари чолишҳои зистмуҳитӣ, Президенти кишвари мо дар суханрониашон таваҷҷуҳи хосаро ба масъалаи амнияти байналмилалӣ, аз ҷумла таҳдидҳои терроризму ифротгароӣ зоҳир намуданд. Вобаста ба ин мушкилот таъкид гардид, ки ин падидаҳо моҳияти печидае доранд ва решакан кардани онҳо тавассути усулҳои қудратӣ имконнопазир аст. Тоҷикистон пайваста рӯйкарди вобаста ба таркиби иқдомоти амниятӣ бо тавсеаи иҷтимоӣ - иқтисодӣ, пешрафти соҳаи маориф ва таҳкими муколамаи байнифарҳангию байнидинӣ тарвиҷ медиҳад. Ин равиш бозгӯи уҳдадории кишвар дар самти бартарафсозии омилҳои аслии радикализатсия ва ташаккули ҷавомеъи устувор бар пояи эътимод ва адолати иҷтимоӣ мебошад.

Яке аз аносири калидии суханронии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, таъйиди ҳамешагии ҳимояти бедареғи Тоҷикистон аз тамоми ибтикороти байналмилалӣ бо ҳадафи тақвияти сулҳу амният буд. Ин мавқеъ ҳам дар фаъолияти амалии дипломатии кишвар ва ҳам дар пешбурди ибтикороти консептуалии сатҳи ҷаҳонии он инъикос меёбад. Ба таври хос, пешниҳоди Тоҷикистон барои эъломи «Даҳсолаи сулҳсозӣ барои наслҳои оянда» таҳти сарпарастии Созмони Милали Муттаҳид бори дигар мавриди таъкид қарор гирифт. Ин ибтикор дорои моҳияти стратегӣ буда, ҳадафи он таҳияи механизмҳои дарозмуддат барои пешгирии низоъҳо, таҳкими фарҳанги сулҳ ва тақвияти масъулият дар назди наслҳои оянда мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бахши хотимавии суханронии худашон тафсири амиқ ва маънодори мафҳуми сулҳ ба унвони шарти калидии таъмини адолат, баробарӣ ва эҳтиром ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ироа намуд. Сулҳ ба унвони як ҳолати фаъол дар равобити байналмилалӣ ва дохилидавлатӣ, ки талошҳои пайваста ҷиҳати ҳифзи муколама, эътимод ва ҳамкориро тақозо мекунад, матраҳ гардид. Дар ин замина, таъкид гардид, ки сулҳи пойдор бидуни тавсеаи иҷтимоӣ, рушди фарогири иқтисодӣ ва эҳтиром ба ҳуқуқи бунёдии инсон ғайриимкон аст.

Бахши поёнии суханронӣ бо баёни рушани нақши Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаклдиҳии меъмори муосири амнияти байналмилалӣ ва тавсеаи пойдор тақвият шуд. Кишвари мо омодагии худро барои идомаи мушорикати созанда дар ҳалли мушкилоти глобалӣ, бо такя ба меъёрҳои умумиэътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ, анъанаҳои дипломатӣ ва принсипҳои ҳамсоягии нек эълом кардааст. Истифода аз муколамаи фарогир ва пурмуҳтаво, инчунин абзорҳои мусолиматомези ҳалли муноқишот, аз ҷониби Тоҷикистон ягона роҳи таъмини суботи дарозмуддат арзёбӣ мегардад.

Дар маънои васеътари андозаи назариявӣ ва амалӣ, мавқеи Тоҷикистон, ки дар форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод баён шуд, бозгӯи талоши кишвари мо барои тасбити худ ба унвони як шарики масъул, фаъол ва қобили пешбинӣ дар низоми равобити байналмилалӣ мебошад. Дар шароити мувоҷеҳи низоми ҷаҳонӣ бо камбуди эътимод ва биниши стратегӣ, саҳми кишварҳое, ки ба таври мудовим арзишҳои сулҳро тарвиҷ медиҳанд, аҳаммияти вижа касб мекунад. Тоҷикистон нишон медиҳад, ки ҳатто кишварҳое бо захоири маҳдуди моддӣ низ қодиранд, ки бо такя ба фаъолияти дипломатӣ, ибтикороти фикрӣ ва иқтидори ахлоқӣ - меъёрӣ дар ташаккули рӯзномаи байналмилалӣ таъсири назаррас гузоранд.

Бар асоси гуфтаҳои боло метавон бо масъулият изҳор дошт, ки суханронии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод дар Ашқобод бояд ба унвони як баёнияи мукаммали консептуалӣ, ки дидгоҳи стратегиро нисбат ба нақши сулҳ ва эътимод дар ҷаҳони муосир инъикос мекунад, арзёбӣ гардад. Суханронии Президенти Тоҷикистон бори дигар таъкид менамояд, ки рушд ва амнияти пойдор бидуни масъулияти дастаҷамъона, ҳамкории бисёрҷониба ва эҳтиром ба арзишҳои умумибашарӣ ғайриимкон аст. Дар ин замина, кишвари мо худро ба унвони як ширкаткунандаи муҳим дар фарояндаҳои глобалӣ муаррифӣ намуда, дар шаклгирии низоми ҷаҳонии одилонатар, устувортар ва қобили пешбинӣ саҳми арзанда мегузорад.

Шозедов Х. Н. ходими илмии шуъбаи масоили сиёсии муносибатҳои байналмилалии ИФСҲ

ДУШАНБЕ, 16.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. 12 декабри соли 2025 дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ҷаласаи 61-уми пленарӣ доир шуд. Дар он қатънома таҳти унвони «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида буд, бо иттифоқи оро қабул карда шуд.

— Боиси ифтихори бузург ва сарбаландии миллӣ аст, ки бо ташаббуси оқилона ва дурандешонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳоло 16 қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид қабул гардида, номи Тоҷикистонро ҳамчун давлати сулҳпарвар, ташаббускор, ҳомии манфиатҳои умумибашарӣ ва муҳофизи ҳуқуқи инсон дар арсаи ҷаҳонӣ боз ҳам баланд бардошт.

Воқеан дар шароити муосири ҷаҳонӣ, ки бо афзоиши низоъҳо, поймолшавии меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва зарурати таҳкими сулҳу субот ҳамроҳ аст, ташаббусҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ аҳамияти хосса пайдо мекунанд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар мубоҳисаҳои умумии иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 23 сентябри соли 2025, ки ба 80-солагии таъсиси Созмони Милали Муттаҳид бахшида шуда буд, пешниҳод намуданд, ки Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ эълон гардад, то фарҳанги шаффофият, адолат ва риояи ҳуқуқро дар сатҳи ҷаҳонӣ тақвият бахшад. Ин пешниҳод дар заминаи таҷрибаи миллии Тоҷикистон, аз ҷумла Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон гардидани соли 2024 дар мамлакат доир шуд, ки ба баланд бардоштани дониши ҳуқуқии шаҳрвандон ва таҳкими арзишҳои конститутсионӣ мусоидат намуд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуда буданд, ки “риояи қатъии ҳуқуқи байналмилалӣ ва маърифати ҳуқуқӣ пояи ҷомеаи одилона ва устувор мебошад”.

Маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун маҷмуи андешаҳо дар бораи қонун, татбиқи он ва ҳифзи ҳуқуқ фаҳмида мешавад, ки дар шаклҳои маҳдуд (муносибатҳои танзимшавандаи ҳуқуқӣ) ва васеъ (анбори донишҳои ҳуқуқӣ) зоҳир мегардад. Он асоси рафтори қонунӣ буда, ба коҳиши нигилизми ҳуқуқӣ ва таҳкими эҳтиром ба қонун мусоидат мекунад. Дар асоси Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028 баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ самти муҳим аст, ки тавассути тарбияи ҳуқуқӣ, илми ҳуқуқӣ ва омӯзиши кадрҳо амалӣ мешавад. Таҳлили заминаи миллӣ нишон медиҳад, ки эълони соли 2024 ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон заминаи амалии ин пешниҳод аст. Дар ин сол ҳадафҳои калидӣ муайян карда шуданд: баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои ҳуқуқӣ ва демократӣ, мустаҳкам намудани ҳуқуқҳои инсон, таъмини волоияти қонун, ташаккули рафтори ҳуқуқӣ, васеъ кардани дастрасӣ ба иттилооти ҳуқуқӣ ва омӯзиши мутахассисони ҳуқуқшиноси забондон. Ин ҳадафҳо тавассути чораҳо, аз қабили васеъ кардани тарғиби ҳуқуқӣ, таъмини дастрасии васеъ ба санадҳои ҳуқуқӣ ва таъсиси сомонаҳои ягонаи миллӣ амалӣ шуданд. Аз ҷиҳати илмӣ ин ҳадафҳо бо пажӯҳишҳо ҳамоҳанганд, ки маърифати ҳуқуқӣ ба пешгирии ҳуқуқвайронкуниҳо ва таҳкими ҷомеаҳои демократӣ мусоидат мекунад, зеро он эҳтиром ба қонун ва масъулияти ҳуқуқиро ташаккул медиҳад.

Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ-2027 дар расидан ба Ҳадафҳои Рушди Устувор, хусусан Ҳадафи 4 (Таълими сифатнок) ва Ҳадафи 16 (Адолат ва институтҳои қавӣ) нақши калидӣ дорад, зеро он ба пешгирии поймолкуниҳо ва таҳкими ҳуқуқҳои инсон мусоидат мекунад. Ҳамчунин ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун механизми татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор эътироф шудааст, ки дар он маърифати ҳуқуқӣ барои эҷоди муҳити мусоид барои рушди устувор зарур аст. Таҷрибаи Тоҷикистон дар эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ (2024) намунаи амалӣ аст, ки ба баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, тарғиби арзишҳои демократӣ ва ҳимояи ҳуқуқҳои инсон нигаронида шуда буд.

Таҳлил нишон медиҳад, ки эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” аз рӯи чанд заминаи илмӣ муҳим аст

— Мубориза бо поймолкунии ҳуқуқҳо. Дар шароите, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ шоҳиди нодида гирифтани меъёрҳои ҳуқуқӣ аст, маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи пешгирии низоъҳо ва таҳкими сулҳ амал мекунад.

— Рушди устувор. Мувофиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор, маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими давлатҳои ҳуқуқбунёд мусоидат намуда, ба расидан ба 17 ҳадаф то соли 20230 кумак мерасонад. Аз ҷумла, барҳам додани камбизоатӣ, барҳам додани гуруснагӣ, саломатии хуб ва некӯаҳволӣ, таълими сифатнок, баробарии гендерӣ, об ва беҳдошт, энергияи дастрас ва тоза, кори шоиста ва рушди иқтисодӣ, саноат, навоварӣ ва инфрасохтор, кам кардани нобаробарӣ, шаҳрҳо ва ҷамоатҳои устувор, истеъмол ва истеҳсоли масъулиятнок, мубориза бо тағйирёбии иқлим, ҳифзи ҳаёти зериобӣ, ҳифзи ҳаёти хушкигард, сулҳ, адолат ва институтҳои қавӣ, шарикӣ барои ҳадафҳо.

— Таҷрибаи байналмилалӣ. Солҳои байналмилалӣ, ба мисли Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) намунаҳои муваффақи таъсир ба сиёсатҳои ҷаҳонӣ мебошанд.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” ба самтҳои калидии ҷомеаи ҷаҳонӣ таъсири мусбат мерасонад. Дар самти таълим ва тарбия имконияти рушди барномаҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани дониши ҳуқуқӣ дар байни ҷавонон ва занон метавонад бо ҳамкории ЮНЕСКО амалӣ карда шавад. Дар бахши ҳуқуқи инсон тақвияти мониторинги ҳуқуқвайронкунӣ тавассути ЮНИСЕФ ва Созмони Байналмилалии Меҳнат имконпазир аст, ки ба пешгирии зӯроварӣ мусоидат мекунад. Ниҳоят, дар самти сулҳу субот ҳамоҳангсозии низоъҳо тавассути дипломатияи ҳуқуқӣ мусоидат намуда, дар қабули қатъномаи навбатии Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» саҳми арзанда мегузорад.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” на танҳо аксуламал ба вазъи кунунӣ, балки стратегияи дарозмуддат барои таҳкими низоми байналмилалӣ аст, ки бо пажӯҳишҳои илмӣ дар бораи нақши ҳуқуқ дар рушди устувор ҳамоҳанг мебошад. Таҷрибаи соли 2024 дар Тоҷикистон нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба таҳкими рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳуқуқвайронкуниҳо ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ мусоидат кунанд, ки ин барои сатҳи байналмилалӣ намунаи ибрат мебошад. Ин қатънома даъвати амалӣ барои таҳкими ҳуқуқи байналмилалӣ аст. Он метавонад ҳамчун пуле барои ҳамкории байнидавлатӣ хизмат ва ба ҳифзи ҳуқуқи инсон дар кулли ҷаҳон мусоидат намояд. Ин қатънома саҳми Тоҷикистон дар устувор намудани маърифати ҳуқуқии аҳолии кулли ҷаҳон ва намунаи эҳтироми қонун барои ҷомеаи байналмилалӣ мебошад.

Дар қатънома дарҷ шудааст, ки давлатҳо даъват карда мешаванд, ки иқтидори миллиро барои таълими ҳуқуқӣ ва маърифати ҳуқуқӣ таҳким бахшанд, аз ҷумла тавассути таҳия ва амалӣ гардонидани нақшаҳо, стратегияҳои миллӣ, созмонҳо ва ниҳодҳои дахлдори низоми Созмони Милали Муттаҳид даъват мешаванд, ки ҳангоми дархост кумаки техникӣ ва сохтмони иқтидорро пешниҳод намоянд ва таҷрибаҳои миллӣ, таҷрибаҳои беҳтарин ва дарсҳои омӯхташударо дар бораи пешбурди маърифати ҳуқуқӣ мубодила кунанд. Дар ин замина таҷрибаи Тоҷикистон зимни эълони соли 2024 ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ дар мамлакат барои мусоидат ба огоҳии ҳуқуқӣ дар байни шаҳрвандонаш намунаи ибрат аст.

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» A/80/L.24 аз 12 декабри соли 2025 эътирофи байналмилалии ташаббускори ҷаҳонии маърифати ҳуқуқӣ будани Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Ин дастовардҳо на танҳо саҳми арзандаи Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ мебошанд, балки далели равшани онанд, ки овози миллати мо дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид шунида мешавад ва ташаббусҳои Пешвои миллат ҷомеаи ҷаҳониро ба роҳи адолат, сулҳ ва рушди устувор ҳидоят менамоянд.

Дониёр САНГИНЗОДА, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим, профессори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ