(Дар ҳошияи пешниҳоди нави Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда»)

Ходимони давлатӣ дар эҷоди ҷомеаи солиму созандаву созгор нақши муҳиму муассир мебозанд. Дар ин зимн, машварату мулоқотҳои судманди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаҳоро дар ин бахш бештар фароҳам сохта, шомили нуктаҳои муҳимми давлатдорӣ, сулҳу созандагӣ ва ваҳдату дӯстӣ буда, дар дарки масоили мубрам, шинохти шахсиятҳо, макону маросимҳои муҳиму таърих бо назардошти манофеи иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва маънавии аҳолии мамлакат ва ҷаҳон бештар мавриди таваҷҷӯҳ қарор гирифта, амалӣ мегарданд. Ҷаҳони имрӯза ё ба ибораи дигар “ҷаҳонишавӣ” ба роҳу равандҳои муосири худ дар гирдоби масоили печида, аз ҷумла бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо, тафриқаву низоъҳои диниву мазҳабӣ, густариши бесобиқаи терроризму экстремизм, ва корбурди «сиёсати дугона» нисбат ба гурӯҳҳои ифротгаро дар гирифт қарор дошта, василаи истифодаи қувваҳои гуногуни манфиатхоҳ гардидааст. Роҳбарону донишмандонро лозим аст, то барои дарки дуруст ва ҷилавгирӣ аз хавфу хатароти он пайваста ҷидду ҷаҳд намуда, насли навраси худро дар партави хирад тарбият намоянд.

Ҳамин тариқ, паёму мулоқотҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди таваҷҷуҳи бештари давлату миллатҳо қарор гирифтааст. Бояд қайд кард, ки масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Президенти Тоҷикистон чун як абармарди сиёсати кишвар бо машварату роҳнамоиҳои созандаву саривақтӣ баҳри зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида шудааст.

Зеро кишвари мо бо эҷоди мактаби сулҳу салоҳу созандагӣ мақом ва манзалат пайдо карда, ба яке аз амнтарин кишвар табдил ёфт. Ҳамин тариқ, Тоҷикистону мардумони он чун кишвари сулҳофарину созанда, диёри фарзонагони илму адабу тамаддуну маърифат, макону манбаи кӯҳҳои осмонбӯсу обҳои тозаву чашмаҳои мусаффо шинохта шуда машҳури ҷаҳон гаштааст.

Ташаббуси созандаи Тоҷикистони навин дар даврони беш аз 33 соли Истиқлолият зиёд буда, ки яке аз онҳо арҷгузорӣ ба орифону фозилону донишмандони кишвар аз маърифату маданияти халқу миллати мо шаҳодат медиҳад.

Ҳамин тариқ, пешниҳоди нави Президенти кишвар дар Конференсия заминаҳои саривақтӣ дар дарки масоили мубрами ҷомеа буда, бо ибрози андешаву пешниҳодҳои олимону донишомӯзони кишвар роҳҳои хубтару беҳтар барои пешгирӣ ва мубориза бо чунин хатарҳо кӯмак хоҳад расонд.

Ҳамин муҳаббату дилбастагии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд, ки имрӯз чун роҳбари дилсӯз ва тарғибгари сулҳу амонӣ ва дӯстии халқҳо ном баровард аст. Тоҷикикстонро бо мактаби сулҳу созандагиаш дар ҷаҳони имрӯза чун кишвари беҷангу хунрезӣ, мардуми сулҳпарвар ва хоҳони хушбахтии инсон эътироф кардаанд.

Давлати Тоҷикистонро бо ин абармарди таърих на фақат дар Тоҷикистон, балки дар тамоми дунё хусусан мешиносанд. Зеро Президенти кишвар пайваста дар форуму нишастҳои минтақавиву ҷаҳонӣ тавассути пешниҳоду ташаббусҳои созанда дар ҳалли масоили мубрами мардуми сайёра нақши калидӣ ифо намуда, кӯмаку ҳамкорӣ менамояд. Ҳамин ҷасорату фасоҳату хирад ин шахсият ҳастанд, ки ташаббусҳои созандаи Тоҷикистон баҳри ободии насли башар пазируфта мешаванд.

Бо ҳамин азму иродаи матин Президенти Тоҷикистон дар Ҳамоиш сӯханронӣ намуда, боз якбори дигар ба мардуми олам ва алалхусус Осиё паёми сулҳу оромиро расонида, таъкид мекунанд, ки бо ҳамин силоҳ метавон тухми ҷаҳлу ҷангро решакан кард ва ғолибиятро ба даст овард.

Ин паёми сулҳу озодӣ дар ҳоле садо медиҳад, ки мардумони баъзе аз манотиқи олам зери садоҳои тубу туфанг ва чанкҳои вирусмонанди ҷангӣ қарор дошта, афроди зиёде аз ҷумла пиронсолону хурдсолон зери зулму ситами тиру туфанги даҳшатафканону муҳоҷимон қарор гирифта, замину гулу булбулу обу ҳавои табиат ҳама ба хоку хун табдил шуда истодаанд.

Марому мақсади аслии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳимоя ва риояи ҳуқуқи мардумони мазлуму бечора мебошад, ки зери чархаи зулму ҷаҳолат ва бераҳмии ғосибону истеъморгарону муҳоҷимону даҳшатфканон қарор мегиранд.

Дар воқеъ вазъияти ҷаҳон куллан дигаргун шуда, имкони аз нав тақсимбандии он вуҷуд дошта, дорои ғояҳои мутафовитест, ки ҳар як бо дидгоҳи худ чархиши айёмро шарҳу тавзеҳ медиҳанд. Ҳамаи ҷаҳонро ваҳшату даҳшат фаро гирифтаст, ки таҳдиду хатарҳои пай дар пай мардуми сайёраро хатару ноамниҳо фарогирифтааст.

Ин ҳамаро Президенту мардуми Тоҷикистон бо эҷоди мактаби сулҳу созандагӣ саривақт дарк карда, аҳли оламро аз он огоҳӣ медиҳанд.

Ҳамин тариқ, баҳри мубориза ва пешгирӣ аз хатарот ва роҳ надодан ба фоҷиаҳои навбати пешниҳоди нави роҳбари Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» муҳим ва саривақтӣ ҳисобида мешавад. Роҳбарияти кишвари Тоҷикистон пайваста дар пайёму пешниҳод аз хираду ҳимояи инсоният зери шиори "Бани одам аъзои якдигаранд" кор гирифта, пайваста талош менамояд, то сулҳу созандагӣ ва дӯстиву ҳамсоягӣ ҳифз гардида, аҳоли ҷаҳонро аз хатару таҳдидҳо муштаракона наҷот дод, ки қарзи имонӣ ва рисолати башарӣ маҳсуб мебошад ва ё ба таъкиди Президенти кившар «Имрӯз мо шоҳиди афзоиши низоъҳо дар манотиқи гуногуни ҷаҳон ҳастем, ки садҳо ҳазор талафоти ҷониро байни аҳолии осоишта дар пай доранд». Ҳамзамон таъкид намуданд, ки роҳбарони давлатҳоро зарур аст, ки атрофи ҳадафҳои умумӣ бо мақсади таъмини сулҳи пойдор дар тамоми кураи Замин ва хотима бахшидан ба ранҷу азоби одамон бар асари ҷангҳо ва пайомадҳои даҳшатбори онҳо муттаҳид шаванд. «Вақти он расидааст, ки мо аз иқдоми муассир барои тақвияти нақши асосии Созмони Милали Муттаҳид дар ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра кор бигирем».

Дар ин лаҳзаҳои фоҷиавор барои башар ин пешниҳоди Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дарак дода, ба қавли мунодии Сулҳи ҷаҳон Мирзо Турсунзода:

Осиё гӯяд сухан овози онро бишнавед,

Мавҷи дарё, ғӯрриши баҳри ҳамонро бишнавед.

Мавриди зикр аст, ки Тоҷикистон бо ҳамаи кишварҳои ҷаҳон робита дошта, дар замони истиқлол муаррифгарони адабӣ ва ходимони ҷамъиятии онҳо заминаи рушди равобити дипломатияи фарҳангии ин кишварҳоро ба вуҷуд оварда, бо ташаббусҳои созандаи худ мақоми хос пайдо кардааст. Хулосаи калом, давлатмардонро зарур аст, то аз дастурот ва роҳнамоиҳо ва ташаббусҳои созандаи Тоҷикистон гирифта, баҳри ободии халқу Ватан ва мардуми сайёра саҳми сазовор гузошт.

Мирсаид Раҳмонов, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар)

Воқеан, дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон илму маориф соҳаи афзалиятнок пазируфта шуда, ҷиҳати рушду такомули он ҳамеша чораҳои муҳиму судманд андешида мешавад. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёму баромадҳояшон пайваста ба илму маориф ва тарбияи шоистаи насли наврасу ҷавонон таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд. Барои пешрафту инкишофи соҳаи илму маориф пайваста дастуру супоришҳои мушаххас медиҳанд. Аз ҷумла афзоиши рӯзафзуни маблағузорӣ дар давраи соҳибистиқлолӣ ба соҳаи илму маориф шаҳодати таваҷҷуҳи ҳамешагии Пешвои миллат аст.

Илму дониш дар назди халқи фарҳангӣ ва тамаддунсози тоҷик аз қадимулайём мақому манзалати хоса дошт. Имрӯз мо дар остонаи арафаи таҷлили ҷашни истиқлолияти кишварамон қарор дорем. Ва дар ин муддати 33 сол дар кишвар натиҷаҳои хуби илмӣ дар самти илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ ба даст омадааст.

Дар давраи истиқлолият дар кишварамон фаъолияти олимон дар таҳқиқи проблемаҳои илмии қариб ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла, химия, биология, геология, ситорашиносӣ, риёзиёт, физикаи таҷрибавӣ ва назариявӣ, сохтмони ба зилзила тобовар, физиология ва биофизикаи растаниҳо хеле назаррас аст. Дар яке аз вохӯриҳои худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли зиё гуфта буданд, ки дар нимаи дуюми асри гузашта ва солҳои истиқлолият бозёфту кашфиёти олимони тоҷик, алалхусус, дар соҳаҳои зилзиласанҷиву ситорашиносӣ, кимиёву биология ва риёзиёту тиб таваҷҷуҳи аҳли илми оламро ба худ кашида буданд ва таҷрибаи илмии онҳоро мавриди истифода қарор медоданд.

Имрӯз низ мо боварӣ дорем, ки нерӯи зеҳнии халқи тоҷик имкон медиҳад, то олимони мо ин анъанаи некро идома дода, дар самтҳои гуногуни илм минбаъд ҳам парчамбардор бошанд. Дар айни замон зикр намудан ба маврид аст, ки барои рушди илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ шароити мусоид лозим аст, яъне, барои инкишофи онҳо бояд заминаи кофии моддиву техникӣ вуҷуд дошта бошад. Шароити нави сиёсиву иқтисодие, ки баъди ба даст овардани истиқлоли давлатӣ дар мамлакат ба вуҷуд омад, таҳияву қабули қонунҳо ва асноди нави меъёрии ҳуқуқиро дар соҳаи илм тақозо менамояд. Аз ин рӯ, ҳукумат як қатор ҳуҷҷатҳои муҳимро дар робита ба рушди илмҳои дақиқу табиатшиносӣ омода ва тасдиқ кард, ки барои пешрафти фаъолияти муассисаҳои илмии кишварамон ва рушди ҳамаҷонибаи илм мусоидат менамоянд.

Сиёсати давлатӣ дар самти илмҳои дақиқу табиатшиносӣ ба ҳифз ва пурмаҳсул гардонидани фаъолияти марказҳои асосии илми тоҷик - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон равона гардида, илм дар баробари маорифу фарҳанг аз самтҳои афзалиятноку стратегии рушди миллӣ эътироф гардид. Аз ҷумла, ҳаҷми маблағгузории буҷетӣ ба муассисаҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон сол ба сол афзуда, фақат дар 5 соли охир қариб 3 баробар зиёд гардид.

Барои ба фаъолияти пурсамари илмӣ ҷалб намудани кормандони Академияи миллии илмҳо маоши онҳо бо фармони Президенти мамлакат зиёд карда шуданд. Инчунин баланд бардоштани маоши ҳамаи кормандони соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба хусус соҳаи илму маориф ба ҳадди 40% ҷиҳати такмили фаъолият ва ба даст овардани мустақилияти онҳо; афзоиши сохтмони садҳо иншоотҳои илмию таълимӣ; барои баланд бардоштани сифати таҳсилот роҳандозии усулҳои муосир ва муносибати босалоҳият дар соҳаи илм; фароҳам овардани имкониятҳо ба рушди илму технология ва фаъолияти инноватсионӣ дастовардҳое мебошанд, ки дар доираи сиёсати хирадмадона ва маорифпарваронаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба даст омадаанд.

Бо мақсади дастгирии молиявии таҳқиқоти бунёдӣ ҳанӯз соли 1996 Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ таъсис ёфт. Дар давоми солҳои 2000-2023 бо дастгирии Ҳукумати Тоҷикистон бо мақсади омӯзишу таҳқиқи масъалаҳои муҳими иқтисодиву иҷтимоии кишварамон дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон муассисаҳои нави илмӣ дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ ва дақиқ ташкил карда шуданд.

Олимони мо дар тӯли солҳои истиқлолият дар соҳаҳои мухталифи илм ба натиҷаҳои муҳим ноил шудаанд. Масалан, аз тарафи олимони химия коркарди технологии конҳои фосфордор бо маҳсулнокии хуб, коркарди нафтҳои баландсулфурдор ва ҷудосозии моддаҳои органикии сулфурдор бо мақсади таҳияи композитҳои антипаразитӣ, технологияи коркарди шишаи моеъи бордор, коркарди хӯлаҳои нав дар асоси алюминий ва ғ., муяссар гардидаанд.

Дар тӯли 33-соли истиқлолияти кишвар зиёда аз 350 навоварӣ ва тавсияҳои илмии олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои татбиқ дар истеҳсолот пешниҳод гардидаанд ва ҳоло аксари онҳо дар муҳимтарин соҳаҳои иқтисодиёт, аз ҷумла кишоварзӣ, сохтмон, металлургия, саноати химия, геология ва тиб амалӣ шуда истодаанд.

Масъалаи аз ҳама муҳим ва асосӣ, ки дар мадди назари ҳукумат қарор дорад, ин саноатикунонии кишвар мебошад. Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини Акдемияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун як зерсохтори АМИТ, дар ҳалли масоили саноатикунонии кишвар саҳми муассирро дорад, зеро бидуни таҳқиқоти илмии омӯзиши раванди коркарди технологияи химиявӣ наметавон ба аҳдофи муҳими марбут ба саноатикунонии босуръати кишвар ноил гашт. Баъди соҳибистиқлол гардидани ҷумҳурӣ ҷиҳати ҳалли масъалаҳои афзалиятнок барои ҷумҳурӣ - омӯзиши коркарди технологияи кимиёвии боигариҳои табии ҷумҳурӣ ва коркарди илман асосноки ихтироъи пайвастагиҳои нави кимиёвӣ ва мавод барои эҳтиёҷоти саноат, тандурустӣ, кишоварзӣ ва дигар соҳаҳо ва инчунин гирифтани маҳсулоти арзишнок аз партовҳои корхонаҳои саноатии ҷумҳурӣ ва ашёҳои хоми маҳаллӣ тағйири самти фаъолият кард.

Истеҳсоли коагулянтҳо барои полоиши об низ аз тарафи олимони Институти кимиё ба роҳ монда шуд. Технологияи ҳосилкунии маъдани криолит-гилхок аз партовҳои истеҳсолоти алюминий ва ашёи хоми минералии маҳаллӣ (сиенитҳои нефелинӣ, сиаллитҳо ва флюорит) дар Институт коркард гардид, ки дар асоси технологияи мазкур дар корхонаи алюминийбарории Тоҷикистон сехи коркарди партовҳо сохта ба кор андохта шуд.

Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст, 30 майи соли 2024 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва маорифи кишвар мулоқот доир намуданд.

Мақсади асосии вохӯрӣ баррасии натиҷаҳои мулоқоти қаблӣ бо аҳли зиё, ҳолати кунунии рушди илм ва ояндабинии он, масоили баланд бардоштани сатҳи омӯзиши илмҳои табиӣ ва риёзӣ, ташаккули тафаккури техникӣ, дастгирии ташаббусҳо дар самти ихтироъкорӣ, инчунин сифат ва самаранокии тарбияи кадрҳои илмӣ дар кишвар маҳсуб меёбад.

Дар ҷараёни ироаи баромади хеш Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон натиҷаҳои кори олимонро тайи солҳои соҳибистиқлолӣ таҳлили амиқ намуда, барои дарёфти роҳҳои ба талаботи замон ҷавобгӯ сохтани илми ватанӣ ва хизмат кардани он дар роҳи рушду пешрафти давлат дар назди Ҳукумати кишвар ва сохторҳои марбута вазифаҳои мушаххас гузоштанд.

Аз баромади пурмӯҳтавои Сарвари давлат бармеояд, ки Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, бо мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи шароит ва имкониятҳоро фароҳам овардааст.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масоили ташкили инфрасохтори пойгоҳи илмӣ махсус сухан ронда, таъкид намуданд, ки роҳбарияти давлату Ҳукумати кишвар ба масъалаи маориф ва илм таваҷчуҳи аввалиндараҷа дода, дар давоми беш аз 30 соли соҳибистиқлолӣ зиёда аз 3900 муассисаи таҳсилоти умумӣ, аз ҷумла муассисаҳои шакли нав, яъне гимназия, литсею коллеҷ, инчунин, донишгоҳу донишкада бунёд шудааст.

Бо боварии комил гуфтан мумкин аст, ки аз рӯзҳои аввали ташкили давлати соҳибистиқлол илму маориф дар сиёсати Ҳукумати кишвар мавқеи меҳварӣ дошта, олимону муҳаққиқон ва омӯзгорону зиёиён неруи созанда ва пешбарандаи ҳамаи соҳаҳои ҳаёти кишвар мебошанд.

Дар тӯли 33-соли истиқлолияти кишвар зиёда аз 350 навоварӣ ва тавсияҳои илмии олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои татбиқ дар истеҳсолот пешниҳод гардидаанд ва ҳоло аксари онҳо дар муҳимтарин соҳаҳои иқтисодиёт, аз ҷумла кишоварзӣ, сохтмон, металлургия, саноати химия, геология ва тиб амалӣ шуда истодаанд.

Масъалаи аз ҳама муҳим ва асосӣ, ки дар мадди назари ҳукумат қарор дорад, ин саноатикунонии кишвар мебошад. Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини Акдемияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун як зерсохтори АМИТ, дар ҳалли масоили саноатикунонии кишвар саҳми муассирро дорад, зеро бидуни таҳқиқоти илмии омӯзиши раванди коркарди технологияи химиявӣ наметавон ба аҳдофи муҳими марбут ба саноатикунонии босуръати кишвар ноил гашт. Баъди соҳибистиқлол гардидани ҷумҳурӣ ҷиҳати ҳалли масъалаҳои афзалиятнок барои ҷумҳурӣ - омӯзиши коркарди технологияи кимиёвии боигариҳои табии ҷумҳурӣ ва коркарди илман асосноки ихтироъи пайвастагиҳои нави кимиёвӣ ва мавод барои эҳтиёҷоти саноат, тандурустӣ, кишоварзӣ ва дигар соҳаҳо ва инчунин гирифтани маҳсулоти арзишнок аз партовҳои корхонаҳои саноатии ҷумҳурӣ ва ашёҳои хоми маҳаллӣ тағйири самти фаъолият кард.

Бо итминони комил метавон гуфт, ки илми тоҷик дар оянда хело хуб рушд намуда, олимони мо саҳми арзандаи хешро дар рушди иқтисоди миллӣ хоҳанд гузошт.

Рахмонов Р.О. – доктори илмхои кимиё, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи АМИТ

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

Ҳаёту фаъолияти Фаридуддини Аттори Нишопурӣ ба нимаи дувуми асри XII ва аввали асри XIII рост меояд.

Абуҳомид ибни Абубакри Иброҳим Фаридуддини Аттори Нишопурӣ аз шоирон ва мутафаккирони бузурги адабиёти тоҷикии форсӣ маҳсуб мешавад.

Номи шоир Муҳаммад буда, Фарид тахаллуси адабии ӯ мебошад. Ӯ дар яке аз қарияҳои бузурги Кадкани Хуросон, ки ба шаҳри Нишопур наздик будааст, таваллуд ёфтааст. Пасонтар аҳли оилаи онҳо ба Нишопури нав кӯчида, дар он ҷо зиндагии доимиро ихтиёр мекунанд. Нишопур дар он давра яке аз марказҳои бузурги тиҷоратии Осиёи Миёна ва Эрон ба шумор мерафт.

Падари шоир Абубакр ибни Иброҳим бо касби атторӣ рӯзгори хонаводаашро таъмин менамуд. Муҳаммади хурдсол аз кӯдакӣ касби падарро меомӯзад ва пас аз вафоти падараш касби атториро ба мерос мегирад. Ӯ дар баробари Фарид тахаллуси Атторро ҳам гирифта, онро бештар дар ғазалиёт ва достонҳои худ ба кор бурдааст.

Аттор аз синни хурдӣ бо сарпарастии падару модараш таълим гирифта, улуми замони худ, аз қабили илми адаб, ҳикмату калом, нуҷуму тиб ва ғайраро дар назди устодони барҷаста аз бар намудааст.

Ҳамзамон бо ин, Аттори ҷавон дар баробари тадрис ба атториву табибӣ ва дорусозӣ барои таъмини нафақаи рӯзгораш машғул буд.

Назар ба маълумоти тазкираҳо Фаридуддини Аттор соли 1221 вафот мекунад ва марқадаш дар зодгоҳаш то кунун пойбарҷост. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» навиштааст, ки Алишери Навоӣ, яке аз мухлисони эҷодиёти Аттор, соли 1485 дар оромгоҳи шоир мақбара месозад.

Аттор бо мероси ғании худ дар таърихи афкори халқи тоҷик ҷойи намоёнеро ишғол мекунад. Миқдори осори шоирро Давлатшоҳи Самарқандӣ 40, Ризоқулихони Ҳидоят 190 ва Қозӣ Нуруллоҳи Шустарӣ 114 адад гуфтаанд. Дар бораи таълифоти Аттор назарҳои гуногун мавҷуд аст ва як қисм осори суханварони дигарро, ки Аттор тахаллус кардаанд, ба ӯ нисбат медиҳанд. Аммо асарҳои «Мантиқ-ут-тайр», «Илоҳинома», «Мусибатнома», «Асрорнома», «Хусравнома», «Мухторнома» ба қалами ӯ мансубанд. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» осори ӯро бештар аз сад ҳазор байт муайян кардааст.

Аттор, ки яке аз шахсиятҳои бонуфузи замони худ маҳсуб мешуд, дар осори безаволи худ ба муқобили низоъҳои диниву мазҳабӣ баромада, оини диниву диндории мардумони гуногунро вобаста ба ақлу идроки онҳо медонад. Ҳар як дин расму оини хоси худро дошта, пайравони он ба тариқи дарку фаҳмишии худ худоҷӯӣ мекунанд ва Худои худро парастиш мекунанд. Ин аст, ки тарзу равишу оини диндории онҳо аз ҳамдигар фарқикалоне дорад. Дар бисёр мавридҳо ҳисси душманиву адоват дар байни онҳо зиёд шуда, бо гузашти ҳар рӯз авҷ мегирад. Аттор инсонҳоеро, ки дар худ ҳисси нафрату адоватро нисбат ба пайравони динҳои дигар мепарваранд, мавриди накуҳишу мазаммат қарор додааст. Ӯ мегӯяд, ки ҳар як халқият ба худ дини алоҳидаро интихоб мекунад ва дар дунё дину оинҳои хеле зиёде мавҷуд аст, ки умри одамӣ барои баҳсу мунозира кардан ба онҳо кифоят намекунад:

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

Новобаста ба гузашти асрҳо ва тағйир ёфтани кишварҳову пешравии илму техника дар ҷомеаи имрӯза чунин тарзи тафаккур ва суитафоҳум атрофи дину мазҳаби мардуми сайёра афзоиш ёфта, боиси бадбахтӣ ва ҳалокати миллионҳо нафар гашта истодааст. Диндорони ҷоҳилу мутаассиб бо ҳар роҳу усул мекӯшанд, ки ақидаи мардумро тағйир дода, ҳадафҳои худро дар кадом кишваре набошад, пиёда созанд. Ҷанги шаҳрвандии кишвар дар натиҷаи чунин дасиса ва истифодаҷӯӣ аз номи дин ба вуқуъ омад, ки боиси бадбахтии миллати мо гардида буд.

Аттор дар осораш беадолатии шоҳони замон ва намояндагони дину шариатро, ки ба ҳар восита мардумро ғорат намуда, боигарии худро аз ҳамин ҳисоб зиёд мекарданд, мавриди танқид қарор додааст. Намояндагони шариати исломӣ фатвоҳои бардурӯғ содир намуда, ҳама вақт мардуми мазлумро дар зери шиканҷаву таъқиб қарор медоданд. Аттор дар «Мусибатнома» ҳикояеро овардааст, ки муҳтасиб шахси мастеро дастгир карда, ӯро барои вайрон кардани шариати исломӣ гунаҳкор ҳукм мекунад. Шахси маст мегӯяд, ки агарчи ман мастам ва ҳамаи мардум медонанд, аммо ту масттариву ҳеҷ кас инро намефаҳмад:

Муҳтасиб он мардро мезад ба зӯр,

Маст гуфт, ай муҳтасиб, кам кун ту шӯр.

З-он ки аз нони ҳаром он ҷойгоҳ,

Масти ӯ гардиву афкандӣ ба роҳ.

Будаӣ ту масттар аз ман басе,

Лек он мастӣ намебинад касе.

Дар ҷафои ман марав з-ин пеш ту,

Дод бистон андаке аз хеш ту.

Аттор риёкориву мунофиқӣ ва дурӯягии қозиву муфтиву муаззинонро, ки корҳои нопоку сиёҳи худро дар ниқоби дин пинҳон намуда, ба чашми мардум хок пошида, худро хидматгорони роҳи Худо муаррифӣ мекарданд, ифшо месозад. Онҳо ба баҳонаи иҷрои расму оинҳои динӣ молу амволи худро афзун месохтанд. Аттор дар ҳикояе навиштааст, ки Саноии шоир аз роҳе мегузашт, дар як тарафи роҳ фаррош хасу хокрӯбаро пок дорад ва дар паҳлуи дигари роҳ муаззин ба тиловат машғул аст. Саноӣ мегӯяд, ки ман фарқиятро намебинам. Дар ҳар ду тарафи роҳ мардум барои таъмини маишати рӯзгорашон кор мекунанд. Аммо яке бо меҳнати ҳалол нони худро меҷӯяд ва дувумӣ ба мунофиқиву дурӯягӣ машғул аст. Дар ин ҷо шоири донишманд кори фаррошро болотар аз ибодати муаззин медонад:

Гуфт нест ин кор холӣ аз халал,

Ҳар дуро мебинам андар як амал.

Балки ин каннос дар кор аст рост

В-ин муаззин ғурраи рӯю риёст.

Пас дар ин маънӣ билошак, ай азиз,

Аз муаззин беҳ бувад каннос низ.

Аттор муқобили хидматгорони шариати исломӣ, ки ба манфиати аҷнабиёни истилогар подшоҳро сояи Худо дар замин фатво дода, сиёсати забткоронаи онҳоро ҳимоя мекарданд, баромад намуда, риёкориву дурӯягии муфтиёну зоҳидонро фош месозад. Аттор дар шахсияти онҳо чеҳраи воқеии қозиву уламои мутаассибро, ки бо дарбори шоҳони аҷнабӣ алоқаи зич доштанд, нишон додааст. Бо фатвоҳои разилонаи худ амалҳои шоҳону амиронро пинҳон намуда, мардумро фирефтаву гумроҳ месохтанд. Аъмоли разилонаи онҳоро Аттор чунин тасвир кардааст:

Муфтиеро дид он парҳезгор,

Бар дари султон нишаста рӯз бор.

Фатвие пурсид аз ӯ марди ҳалим,

Гуфт: ин чӣ ҷойи фатвист, ай салим.

Мард гуфташ бар дари шоҳу амир,

Ҳам чӣ ҷойи муфтиён-ст, хурдагир.

Назарияи қобили таваҷҷуҳи Аттор дар он аст, ки ӯ зиндагии моддиро дар ҷойи аввал мегузорад. Ӯ тасдиқ мекунад, ки диндорӣ ва мурооти маросимҳои динии ҳар як шахс ба сатҳи таъминоти моддии вай вобаста аст. Агар халқ гурусна бошад, дар гӯшаи хаёли вай ба ҷуз нон чизи дигаре намегузарад. Аттор қаҳтии Нишопурро тасвир карда, навиштааст, ки чил шабу чил рӯз гурусна дар Нишопур гаштам, ягон маротиб овози азон нашунидам ва дари масҷидеро низ боз надидам. Маълум гашт, ки нон аз ҳама болотар буда, бунёди дин низ ба нон вобаста аст:

Соиле пурсид аз он шӯридаҳол,

Гуфт: агар номи меҳини[1] зулҷалол

Мешиносӣ, боз гӯй, ай марди нек,

Гуфт: Нон аст, ин бинатвон гуфт лек.

Мард гуфташ аҳмақиву беқарор,

Кай бувад номи меҳин нон, шарм дор.

Гуфт: Дар қаҳтӣ Нишобур, ай аҷаб,

Мегузаштам гурсина чил рӯзу шаб.

На шунидам ҳеҷ ҷо бонги намоз,

На даре бар ҳеҷ масҷид буд боз.

Ман бидонистам, ки нон номи меҳин-ст,

Нуктаи ҷамъияту бунёди дин-ст.

Аз нигоҳи шоир агар инсон заррае нишонаи инсоф дар вуҷудаш дошта бошад, беҳтар аз он аст, ки як умр дар рукую суҷуд бошад:

Аз ту гар инсоф ояд дар вуҷуд,

Беҳ ки умре дар рукую дар суҷуд.

Худ футувват нест дар ҳар ду ҷаҳон,

Бартар аз инсоф додан дар ҷаҳон.

Аттор ҳадафи асосии зиндагӣ ва лаззат бурдан аз онро, махсусан дар фасли баҳор бештар мавриди тавсиф қарор дода, мегӯяд, ки ин умри азизро бояд ҳамеша хуш нигаҳ дошт ва аз ин зебоиҳои табиат бояд лаззат бурд. Зеро рӯзе мерасад, ки мо ба хокистар табдил мешавем. Мантиқи гуфтори Аттор он аст, ки умри инсон гузарон аст ва аз он инсон бояд бархурдор бошад:

Май хӯр, ки фалак баҳри ҳалоки ману ту,

Қасде дорад ба ҷони поки ману ту.

Бар сабза нишин даме, ки бисёр намонд,

То сабза бурун дамад зи хоки ману ту.

Аттори Нишопурӣ гоҳо ба муқобили ҳама гуна таълимоти динӣ баромада, эътирозомез худро бутпарасту зуннорбанд муаррифӣ кардааст:

Манам он габри дерина, ки бутхона бино кардам,

Шудам бар боми бутхона дар ин олам нидо кардам.

Салои куфр дардодам, шуморо, ай мусулмонон,

Ки ман он куҳнабутҳоро дигарбора ҷило кардам.

Ба бикрӣ зодам аз модар, аз он Иси-м мехонанд,

Ки ман ин шири модарро дигарбора ғизо кардам.

Агар Аттори мискинро дар ин габрӣ бисӯзонанд,

Гуво бошед, ай мардон, ки ман худро фано кардам.

Аттор аз озодии баёну андеша ҳимоят карда, бо вуҷуди муҳити тангу тор ва фишори мутаассибони замон ҳаргиз аз гуфтани фикри худ наҳаросид, розу ниёзи худро ошкоро баён кард. Андешаҳое, ки Аттор баён карда, ҳатто аз назари мутаассибони имрӯза як навъ куфру бединӣ шумурда мешавад. Бо ин ҳол, ҷасорати шоир, ки дар фазои танги асримиёнагӣ мезист, нисбат ба равшанфикрони муосири мо бештар аст:

Ба саҳро гар яке девона будӣ,

Ки чун девонагиш андар рабудӣ.

Ба сӯйи осмон кардӣ нигоҳе,

Чунин гуфтӣ ба дарди дил к-илоҳӣ!

Туро гар дӯстдорӣ нест пеша,

Вале ман дӯстат дорам ҳамеша.

Маро ар ту намедорӣ басе дӯст,

Вале ман ҳамчунон дорам туро дӯст.

Чӣ гуна гӯямат, эй оламафрӯз,

Ки як дам дӯстӣ аз ман биёмӯз!

Доираи маҳдуди шариат барои баёни андешаҳои баланди донишмандони асил тангӣ мекард. Аз ин рӯ, онҳо ба мактаби хосе рӯ оварданд, то аз ин тариқ андешаҳои озоду умумибашарии хешро ба гӯши пайравони худ бирасонанд. Чунончи, Аттор дар ғазали дигар мефармояд:

Соқиё, тавба шикастам, ҷуръаи май деҳ ба дастам,

Ман зи май нанге надорам, майпарастам, майпарастам.

Сӯхтам аз хӯйи хомон, баршудам з-ин нотамомон,

Нангам аст аз нанги имон, тавба пеши бут шикастам.

Ман на марди нангу номам, фориғ аз инкори омам,

Майфурӯшонро ғуломам, чун кунам чун майпарастам.

Дину дил барбод додам, рахти ҷон бар дар ниҳодам,

Аз ҷаҳон берун фитодам, аз худии худ бирастам...

Соқиё, бода фузун кун, то манат гӯям, ки чун кун,

Хезам аз масҷид бурун кун, к-аз майи дӯшина мастам.

Гар чу Атторам, ки обам мебарад аз дида хобам,

Баски аз бода харобам, нестам воқиф, ки ҳастам.

Хулоса, ҷаҳонбинии фалсафии Аттор бар асоси андеша ва хиради тоҷикӣ поягузорӣ шудаву шакл гирифтааст. Ин мантиқ аз осори ӯ бармало мешавад. Аттор дар маснавии «Мантиқ-ут-тайр» фалсафаи худшиносиро ба авҷи аъло мерасонад. Қиссаи сӣ мурғе, ки дар орзуи мулоқоти Симурғ дар кӯҳи Қоф буданд, ҳамин нуктаро ба равшанӣ баён мекунад. Вақте сӣ мурғ бо азобу машаққати фаровон роҳи дуру дарозеро тай намуда, ба мулоқоти Симурғ ба кӯҳи Қоф мераванд, дар он ҷо хештанро мебинанд ва дарк мекунанд, ки Симурғ иборат аз ваҳдати сӣ мурғ будааст. Аттор ба инсонҳо гӯшзад мекунад, ки онҳо низ аз як гавҳар офарида шудаанд ва агар ба ваҳдату ҳамдилӣ бирасанд, ба як неруи азими фавқулодаву шикастнопазир табдил хоҳанд шуд.

Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.

Куфри чу мане газофу осон набувад,

Маҳкамтар аз имони ман имон набувад.

Дар даҳр чу ман якеву он ҳам кофир,

Пас дар ҳама даҳр як мусулмон набувад.

Абуалӣ ибни Сино (980-1037) табиб, риёзидон, ситорашинос, ҷуғрофиядон, шоир ва яке аз машҳуртарин файласуфону донишмандони тоҷик мебошад.

Ибни Сино 450 китоб дар мавзуъҳои гуногун навиштааст, ки бештари онҳо дар соҳаи илми тиб ва фалсафа аст. Аз ҷумла, китобҳои «Шифо» – донишномаи илмию фалсафии мукаммал ва «Ал-қонун фӣ тиб»-и ӯ аз маъруфтарин асарҳо дар таърихи илми тибби ҷаҳон маҳсуб мешаванд.

Абуалӣ ибни Сино дар рустои Афшанаи наздики Бухоро ба дунё омад ва падараш яке аз соҳибмансабони дарбори Сомониён буд. Абдуллоҳ падари ибни Сино аз мардуми Балх буд ва дар рӯзгори Нӯҳ писари Мансури Сомонӣ ба Бухоро омад.

Ибни Сино осори худро ба ду забон – тоҷикӣ ва арабӣ эҷод кардааст. Аз муҳимтарин асарҳои Сино ба забони тоҷикӣ «Донишнома» ва рисолаи «Рагшиносӣ» мебошанд, ки ҳаким барои баёни мафҳумҳои нав, даст ба вожасозӣ зада, захираи луғавии забони тоҷикиро ғанӣ намудааст. Аз ҷумла, бар асоси таҳқиқоти анҷомшуда, Сино танҳо дар ин ду китоби хеш 1039 истилоҳи тоза сохтааст.

Ин рубоӣ тавоноии Абуалӣ ибни Синоро дар илм ва аз ҷониби ӯ фаро гирифта шудани тамоми донишҳои роиҷи замонашро инъикос мекунад:

Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи банди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд гушуда шуд, магар банди аҷал.

Ибни Сино ба хотири баён кардани афкори пешқадамонаи хеш аз тарафи фақеҳон ё донандагони қонунҳои шариат ба куфргӯйӣ муттаҳам гардид ва таҳти таъқиб қарор гирифт. Маҳз фишору таъқиби руҳониёни иртиҷоъгаро сабаб шуд, ки ин донишманди маъруф сарзамини аҷдодии худро тарк намуда, ба тарафи Эрони имрӯза муҳоҷират намояд. Абуалӣ ибни Сино рубоии маъруфи худ «Куфри чу мане газофу осон набувад»-ро, ки дар аввали матлаб оварда шуд, дар посух ба арбобони мутаассиби динӣ ва барои дифоъ аз хеш сурудааст

Ибни Сино намояндаи бузурги фалсафаи машшоъ буд. Дар осори фалсафии ӯ масъалаҳои табиат, шаклҳои ҳастӣ, моддаву сурат, нафсу тан, сабаб ва дарки олами моддӣ ҳамаҷониба таҳқиқ шудааст.

Дар фалсафаи Ибни Сино ба таҳлили масъалаи моҳияти ҳаракат, замон ва макон диққати зиёд дода шудааст. Ҳаракат аз назари ӯ ҷой иваз кардани ҷисм, тағйироти миқдорӣ ва табдили ҳолати он аст. Ибни Сино ҳаракатро аз рӯи манбаи пайдоишаш ба табиӣ, қасрӣ ва аразӣ тақсим кардааст. Манбаи ҳаракати табиӣ дар дохили худи ҷисм ва манбаи ҳаракати қасрию аразӣ дар берун аз ҷисм пайдо мешавад. Ибни Сино дар заминаи ҳаракат ду фикри аз ҷиҳати илмӣ муҳимро баён кардааст. Яке аз онҳо тасаввуроти ӯ дар бораи «майл» аст. «Майл қувваест, ки аз ҷисми мутаҳаррик ба муҳаррик мегузарад ва ҷисм то тамом шудани он ҳаракат мекунад», – навишта буд ӯ. Дар ин ақида ғояи инерсия ифода ёфтааст, ки онро Галилей дар асри ХVII кашф намуд. Дувум, ӯ назарияи баъзе мутафаккирони қадимро, ки мегуфтанд: «ҳар чи хурдтар будӣ, тезтар ҷунбидӣ ва ҳар чи калонтар будӣ, дертар ҷунбидӣ» рад карда, хилофи онро исбот кардааст. Ин гумони ӯ бо хулосаҳои илми ҳозира комилан мутобиқ аст.

Ибни Сино замонро шумораи ҳаракат дониста, алоқаи онро бо ҳаракат ва модда эътироф мекард. Ӯ ақидаи касонеро, ки замонро хаёлӣ медонистанд, рад кардааст.

Ибни Сино бар ягонагии моддаву сурат таъкид карда, муътақид буд, ки шаклҳои гуногуни ҳаёт монанди зоиш, ҳаракати ихтиёрӣ, дарёфтҳои ҳиссӣ ва ақлӣ на якбора, балки ба таври тадриҷӣ сурат гирифтаанд. Ӯ нафси наботию ҳайвониро ба тан зич алоқаманд дониста, ақли нотиқаро гавҳари мустақилу абадии ба тан берабт медонист.

Ибни Сино назарияи динии растохез ё рӯзи қиёматро рад карда, назарияи таносухро ботил шуморидааст. Ӯ дар китоби «Шифо» ва дар баҳси маод навиштааст, ки наметавонад маоди ҷисмониро аз назари ақлонӣ собит кунад. Ӯ дар рисолаи «Азҳавия» маоди ҳақиқиро маоди руҳонӣ дониста, масъалаи мазкурро чунин шарҳ додааст: «... Маоди руҳониро ба ваҷҳе баён кардӣ, ки авом фаҳм кунанду бидонанд ва рағбат намоянду битарсанд... аз барои он ки саодати ҳақиқӣ ва лаззоти руҳонӣ эшонро мафҳум нест ва дар ваҳми эшон наояд...».

Лозим ба зикр аст, ки баъзе аз назарияҳои Ибни Сино дар хусуси пайдоиши олам, табиат ва масъалаи маод бо аҳкоми динӣ зид буд, бинобар ин баъдтар Муҳаммад Ғаззолӣ ва Фахруддини Розӣ ба муқобили ӯ баромада, Сино ва пайравонашро ба куфру илҳод (сарпечӣ аз қонуни дин) муттаҳам намудаанд.

Масъалаи ихтилофи Ибни Сино бо руҳониён ва дигар арбобони дин перомуни ақлу хираду имон, на танҳо дар рисолаҳои илмӣ, балки дар ашъори ӯ низ ба равшанӣ инъикос ёфтааст. Сино фаҳми зоҳирӣ ва сатҳӣ аз мафҳуми таваккал ва ба умеди тақдир хомӯшу бекор нишастани инсонро сарзаниш карда, мардумро ба амалгароӣ ва кӯшишу талош ташвиқ мекард:

З-он пеш, ки аз ҷаҳон фурӯ монӣ фард,

Он беҳ, ки набоядат пушаймонӣ х(в)ард.

Имрӯз бикун чу метавонӣ коре,

Фардо чӣ кунӣ, ки ҳеҷ натвонӣ кард.

Ба назари Ибни Сино, маърифати нодуруст аз тақдир, таваккал ва сабру қаноат дар тинати инсон хислатҳои коҳилиро парвариш хоҳад дод. Ин бардоштҳои ғалат дар адабиёти классикӣ таърифу тавсифи меҳнат ва мазаммати бекорию беҳунариро ба вуҷуд овардааст:

Ҳар он кас, ки бигрезад аз коргард,

Аз ӯ дур шуд ному нангу набард.

Ҳамон коҳилии мардум аз баддилист,

Ҳамовоз бо баддилӣ коҳилист.

Таносоию коҳилӣ дур кун,

Бикӯшу зи ранҷи танат сур кун.

Ки андар ҷаҳон суди беранҷ нест,

Касеро, ки коҳил бувад, ганҷ нест.

Чу коҳил бувад марди барно ба кор,

Аз ӯ сер гардад дили рӯзгор.

Маълум мешавад, ки шоирони классик ба муқобили фаҳми нодурусти таваккал ва фарқи он аз танбалӣ, коҳилӣ ва муфтхӯрӣ кӯшиш намуда, инсонро ба меҳнатдӯстӣ даъват кардаанд.

Ибни Сино илмро аз ҷон беҳтар ва сабаби пешрафти ҳаёт дониста, онро ба чароғ ва ҳикматашро ба равғани он ташбеҳ кардааст:

Тарк бинмо ҷумларо, ҷон бар ҳама маъво бувад,

Пешрафту беҳтарӣ ҷонро яқин бо илмҳост.

Ҷон мисоли шиша асту илм монанди чароғ,

Ҳикмати инсониро равған ҳисобидан равост.

Дар ҳақиқат зинда ҳастӣ дар дами рахшиданаш,

Гар шавад торик он лаҳза, ҳаёташ дар фаност.

Дар адабиёти классикӣ дар аксар маврид май мавзуи мунозираи шоирону руҳониён қарор гирифта, дар бораи ҳарому ҳалол будани он баҳс рафтааст. Шоирон бо такя ба зарбулмасали «Сухани ҳақ талх аст» аз санъати суханбозӣ ва мантиқи калом (ҳақ талх, май талх, – пас май ҳақ аст) истифода карда, дар муқобили мардумозорию риё майро ҳалол донистаанд. Ба гуфтаи Ибни Сино, май барои ҷоҳилон (афроде, ки аз ҳад берун менӯшанд ва даст ба авбошию бадкирдорӣ мезананд) ҳаром аст, вале бо иҷозати ақл барои одамони доно ҳалол мебошад:

Ба таъм талх чу панди падар, валек муфид,

Ба назди мубтил[1]ботил, ба назди доно ҳақ.

Ҳалол гашта ба фатвои ақл бар доно,

Ҳаром гашта ба аҳкоми шаръ бар аҳмақ.

Ҳалол бар уқалову ҳаром бар ҷуҳҳол,

Ки май маҳак бувад, хайру шарр аз ӯ муштақ.

Май аз ҷаҳолати ҷуҳҳол шуд ба шаҳр ҳаром,

Чу маҳ, ки аз сабаби мункирони дин шуд шақ.

Май нӯшидану ишқи некувон варзидан ба фиребгарӣ ва дурӯягии руҳониён зид гузошта шудааст. Шоирони озодихоҳ бо ин восита фиребу найрангбозии руҳониёнро фош мекарданд. Май дар адабиёти риндӣ дар баробари мардумозорӣ, ришвахорӣ ва зулми ҳокимону арбобони дин муқобил гузошта шудааст.

Дар адабиёти классикӣ ба ғайр аз май, ки моҳият ва маънии хосе дорад, «ишқ» ҳам мақоми муҳимме ишғол кардааст. Ин категория низ бар зидди бардоштҳои нодуруст аз маъно ва мафҳуми ишқи ҳақиқӣ ба кор бурда шудааст. Ин даста аз шоирон воизони даврро ба хотири шарҳу тафсири нодурусти мафҳуми ишқ ва ё ишқи илоҳӣ, ки мардумро ба дунёбезорӣ ва тарки неъматҳои дунявӣ даъват менамуданд, мавриди танқиду мазаммат қарор медоданд.

Мавзуи дигари доғ дар ҷомеаи асримиёнагӣ бархурди ношоистаи руҳониёни ҷаҳолатпараст бо аҳли илму дониш буд. Онҳо дар ҳаққи донишмандони ҳақиқӣ туҳмату буҳтон баста, ба фоидаи идораҳои динӣ ҷосусӣ мекарданд ва беҳтарин фарзандони халқу ватанро қурбон менамуданд. Ибни Сино дар яке аз қитъаҳои арабиаш аз ҳасадхӯрӣ, таҳқир, сарзанишҳои ноҳақ, айби худро ба каси дигар ҳавола кардан ва дигар хулқу атвори нопоки баъзе арбобони дин шикоят карда, дар айни ҳол мегӯяд, ки агар роҳи кас дуруст бошад, ӯ бояд аз ин туҳматҳо натарсад:

Чӣ қавме, ки ҳосид ба фазли мананд,

Зи ғайбат бихоҳанд азоби маро.

Камолу фану ҳикматам сарзаниш,

Намоянд аз нақси худ ҳар куҷо.

Чу бузҳои ваҳшӣ ба кӯҳи баланд

Зада шох, ҷӯянд таҳқири мо.

Вале бар ҷавон то яқин гашт роҳ,

Натарсад зи гуфтори нофаҳмҳо.

Дар шеъри дигараш Ибни Сино руҳониёни туҳматбофро ба саг ва худро ба шери нотарс монанд кардааст:

Ба дилҳо ваҳм агар аз ман намебудӣ, намегуфтанд

Сухан аз бахшиши айбам, намекарданд таҳқирам.

Зи тарси шери ғуррон чоҳ кованду зананд ав-ав,

Гирифт овози он сагҳо, валекин ман ҳамон шерам.

Пагоҳӣ ҷаста аз ҷо каҷ назар созанд сӯйи ман,

Зи бас бедораму шабҳо зи меҳнат дил намегирам.

Агар чашми адолат будӣ дар ҷойи адоват, пас,

Намедидӣ қабеҳ он корҳои нағзтаъсирам.

Масъалаи инкори ақлу дониш аз сӯйи намояндагони динӣ дар асрҳои миёна дар меҳвари эҷодиёти шоирону донишмандони озодипарасти давр қарор дошт. Руҳониёни манфиатҷӯ ба баҳонаи ҷудо кардани дин аз илм ба донишмандон ҳамла мекарданд. Муборизаи шоирони озодихоҳу донишманд алайҳи намояндагони табақаи ҳоким ва арбобони диние буд, ки бо зулму заҷр ҳамаи неъматҳои моддии ҷамъиятро барои худ ҷамъ намуда, аксарияти халқро аз он маҳрум мекарданд.

Донишмандону озодихоҳон аз чунин вазъият ба сутуҳ омада, ҳақиқатро ошкор мекарданд, то мардуми омиро аз вартаи ғуломӣ наҷот диҳанд. Табиатан, ин ҳаракати мардуми оқил хашми арбобони диниро бармеангехт ва ба хотири ҳифзи манфиатҳои хеш онҳоро бо туҳматҳои нораво, бахусус ба баддинӣ туҳмат зада, аз майдон берун мекарданд.

Ибни Сино натанҳо шоир, балки донишманду табиби тавоно, ҳакими ҳама гуна дарду даво ва дар фалсафа, мантиқ, илми мусиқиву забони арабӣ низ нодираи даврони хеш буд. Сино тавоноии ақлонии худро дар як рубоӣ чунин тавсиф кардааст:

Дил гарчи дар ин бодия бисёр шитофт,

Як мӯй надонист, вале мӯй шикофт.

Андар дили ман ҳазор хуршед битофт,

Охир ба камоли заррае роҳ наёфт.

«Андар дили ман ҳазор хуршед битофт», – ишораи Сино ба доноию тавоноии хеш дар улуми гуногун аст. Бинобар ин, Ҷорҷ Сартр дар китоби «Таърихи илм»-и хеш аз Сино ба унвони яке аз бузургтарин андешамандон ва донишмандони соҳаи тиб ном бурдааст. Ӯ ҳамчунин Синоро машҳуртарин донишманди ҳамаи замонҳову маконҳо ва нажодҳоменомад.

Аз Ибни Сино ҳамчун бузургтарин мантиқдони асрҳои миёна ва яке аз чеҳраҳои давронсози таърихи илми мантиқ ном мебаранд. Ӯ дар бораи илми мантиқ беш аз 20 китобу рисолаи мустақил эҷод кардааст. Аз ҷумла, панҷ ҷилд аз даҳ ҷилди донишномаи «Шифо»-и ӯ ба мантиқ ихтисос ёфтааст. Мантиқдонони маъруфи ҷаҳонӣ сабаби ҳассосияти Синоро ба мантиқ бархоста аз алоқаи шадиди ӯ ба забон дарёфтаанд. Ишқи ӯ ба забон ва кӯшишҳояш барои равнақ бахшидани он дар байни мардум афсонаҳое паҳн кардааст.

Унсури дигари фалсафаи табиии Ибни Сино хидмати ӯ ба мантиқ ва истифодаи мантиқ дар илми риёзӣ будааст. Сино пас аз таҳлили равиши қиёсии Арасту бори нахуст имконпазир донист, ки сабабҳои табиӣ ҳам дар қиёс мавриди истифода қарор гиранд. Яке аз бузургтарин хидматҳои Ибни Сино исботи ин идея буд, ки барои кашфи ҳақиқат на аз як равиш, балки аз равишҳои гуногун, монанди озмоишҳо, қиёсу далел ва шаҳодати айнӣ барои дарёфти дониш бояд истифода шавад. Акнун дар илми муосир, ки аз методҳои гуногун барои исботи назарияҳои илмӣ истифода мекунад, ин идеяи Сино аз аҳамияти калоне бархурдор аст. Аз тарафи дигар, фалсафаи Ибни Сино бар асоси ҷаҳонбинии табиӣ шакл гирифтааст. Бо вуҷуди он ки Сино мисли Насириддини Тусӣ як риёзидони ҳирфаӣ набуд, вале ба фалсафаи риёзиёт хидмати калоне кардааст. Ӯ бо таҳқиқи робитаи байни мантиқи сурӣ[2] ва мантиқи риёзӣ дар заминаи пайдоиши фалсафаи риёзиёт ҳамчун шохае аз фалсафаи илм нақши муҳим бозид. Ҷанбаҳои гуногуни фалсафаи табиӣ ва риёзии Ибни Сино дар китоби машҳури ӯ «Шифо» ба чашм мехӯрад.

Ибни Сино дар баробари фаъолиятҳои илмии хеш ҳамчунин барои тарбияту табобати аҳли башар хидмати арзанда кардааст. Хидмати ӯ ба илми тиб, дорушиносӣ ва мавзуи вобаста ба онҳо зиёд аст. Сино бо омезиши фалсафаи тибби юнонӣ, ҳиндӣ, эронӣ ва табибони қабл аз ислом дар боби табобат равишҳои тоза пайдо намудааст. Вай барои дармони беморӣ аз ҳеч равиши муфид худдорӣ намекард. Ибни Сино аз аввалин ҳакимонест, ки дар бораи таъсири мутақобили реҷаи хӯрокхӯрӣ ва истеъмоли дору ва қоидаи истифодаи он дастуруламали мушаххас пешниҳод кардааст. Ӯ дар замони хеш таблиғгари густариши огоҳию ақлоният дар миёни оммаи мардум буд. Аз суханони гуҳарбори Сино аст, ки гуфтааст: «Агар барои як хато ҳазор далел биёваред, дар ҳақиқат ҳазору як хато аз шумо сар задааст». Ин фарзия худ далели гароиши ӯ ба ақлоният ва мантиқ мебошад.

Ибни Сино ташкили ҷомеаи солимро ба вуҷуди ҷисми солим вобаста медонист. Алоқаи ӯ ба илми тиб ҳам аз ҳамин ҷо маншаъ мегирад. Ибни Сино фармудааст, ки «ҳеч чиз бар саломатии инсон бештар аз он садама намезанад, ки хӯрок бар рӯи хӯрок тановул намояд». Бинобар ин, ӯ мардумро ба варзиш ва анҷоми ҳаракатҳои ҷисмонӣ ташвиқ мекард. Ибни Сино ҳаракатро беҳтарин равиши дармон медонист. Ба ин гуфтаҳои ҳакимонаи ӯ диққат кунед, ки фармуда: «Касе ки ба тамринҳои баданӣ мепардозад, ба ҳеч доруе ниёз надорад, дармони ӯ дар ҷунбиш ва ҳаракат аст». Тибби муосир ҳам имрӯз ба ҳамин натиҷа расида ва ташвиқи варзиш ба яке аз усулҳои табобатӣ табдил шудааст. Мисолҳои боло возеҳу равшан менамоянд, ки Ибни Сино як донишманди дунявӣ буда, дар фаъолияти рӯзмарраи хеш ҳамеша аз ақлу мантиқ ва фалсафа истифода мекардааст. Агар ҷомеаи суннатии асримиёнагӣ мантиқи Ибни Синоро хуб дарк мекард, шояд аз вазъияти хеш асрҳо пеш мерафт. Мутаассифона, таассуб, ифрот ва хурофоти ҳоким дар он давра иҷозат намедод, ки андешаҳои пешқадами фарзандони фарзонаи миллат ба гӯши ҳамагон бирасад ва дар ҷомеа татбиқ гардад.

Ба иловаи илмҳои номбурда, хидмати Ибни Сино дар рушди илми кимиё, коншиносӣ ва маъданшиносӣ ҳам чашмрас мебошад. Ибни Сино якравиро нишонаи таассуб ва хомии одам медонист. Аз ин рӯ, фармудааст: «Таассуб дар донишу фалсафа монанди ҳар таассуби дигар нишонаи хомӣ ва бемоягӣ аст ва ҳамеша ба зиёни ҳақиқат тамом мешавад».

Ин донишманди тавоно бо таҳлили сохтори як шаҳобсанг, ба ташкили харсангҳои русубӣ[3] ва нақши заминларза дар пайдоиши кӯҳҳо андешаҳои ҷолиб баён кардааст. Имрӯза кишварҳои шарқӣ башиддат ниёзманди рушди фалсафаи табиии худ ҳастанд ва дар ин замина метавонанд ба назарияҳои фалсафаи илми Ибни Сино такя намоянд.

Аз назари Ибни Сино, арбобони дин дар он замон на барои омӯзиши илму дониш талош мекарданд ва на ба он чи мегуфтанд, амал менамуданд. Дурӯғу беамалии руҳониёни иртиҷоӣ дар ҳар давру замон монеи пешрафту тараққии ҷомеа ва ҳатто хиёнат ба давлату миллат шудааст.

Аз "Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс".-Душанбе, 2023.

Мо барои васл кардан омадем,
На барои фасл кардан омадем.

Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ соли 1207 дар водии Вахши Тоҷикистон, дар хонаводаи Баҳоуддин Валад чашм ба дунё кушодааст. Падараш марди соҳибилму огоҳ ва дар байни мардум аз маъруфияти зиёд бархурдор буд. Мардумон ба ӯ эътиқод ва иродати зиёд доштанд. Бояд гуфт, ки муносибати ӯ бо ҳокими вақт – Хоразмшоҳ дар аввал хуб буд, аммо баъдан сардие дар миёни онҳо падид меояд ва ин сабаб мешавад, ки Баҳоуддин Валад бо тамоми аҳли оилааш Балхро тарк кунанд. Қиссаи дар роҳи Нишопур ба Аттор вохӯрдани онҳо ва ба Ҷалолиддин Муҳаммади хурдсол тақдим шудани «Асрорнома» аз ҷониби ӯ барои ҳамагон маълум аст. Баҳоуддин Валад баъд аз зиёрати Макка рӯ ба Осиёи Хурд овард, зеро дар ин айём Хуросону Мовароуннаҳр ба дасти муғулон афтода, Хоразмшоҳ дар гурезагӣ ба сар мебурд. Бинобар ин, аҳли оилаи Мавлоно ба Қуния, ки ҷои нисбатан амну осоишта маҳсуб мешуд, рафтанд.

Мавлоно баъд аз фавти падар ба маснади ӯ нишаста, ба таълиму тадрису ваъз машғул мегардад. Вай дар сояи тарбияти Бурҳониддин Муҳаққиқи Тирмизӣ, ки аз шогирдону муридони падараш буд, ба илму маориф рағбат пайдо карда, муддате дар Шом низ касби дониш менамояд. Ӯ дар ҳамин давра бо Шамси Табрезӣ шинос мешавад ва ин ошноӣ тарзи зиндагии ӯро батамом тағйир медиҳад:

Шамси Табрезӣ, аз он рӯзе, ки дидам рӯи ту,
Дини ман шуд ишқи рӯят, мафхари дил ёд дор.

Бояд гуфт, ки пас аз ғоиб гардидани Шамси Табрезӣ, Мавлоно ба Салоҳиддини Зарринкӯб ва Ҳисомиддини Чалабӣ рӯ меорад ва бо онҳо ҳамчун пиру мурид иродат меварзад.

Мавлоно соли 1273 дар Қуния вафот менамояд. Қабраш дар он ҷост ва зиёратгоҳи арбоби шавқу завқ ва илму адабу ирфони олам мебошад.

Мавлоно аз адибону андешамандони пуркору пуросор ба шумор меравад. «Маснавии маънавӣ», «Девони кабир» («Девони Шамс»), «Фиҳӣ-мо-фиҳӣ», «Мактубот» ва «Маҷолиси сабъа» аз осори машҳури Мавлоно мебошанд.

«Маснавии маънавӣ» аз шаш дафтар иборат аст, ки дар он мавзуот ва мазмунҳои мухталиф баён ёфтаанд. Бинобар ин, бисёре аз абёти китоб ба ҳадде ба зиндагию воқеият гиреҳ мехӯрад ва аз фасоҳату равонию маънии воло бархурдор аст, ки ба сифати такбайт ё масалҳои мардумӣ даромадаанд ва асрҳо боз вирди забони мардуманд. Назири ин байт:

Ҳар касеро баҳри коре сохтанд,
Майли онро дар дилаш андохтанд.

Мавлоно мисли соири адибони пешқадам, дар пардаи афкори пӯшидаву рамзомез андешаҳои пешқадам ва иҷтимоии худро ба намоиш мегузорад. Воқеан, Мавлоно табъан гӯяндае озодандеш, воқеъгаро буда, дар маркази осори ӯ ҳаёти пурзиддияти инсон меистад. Аммо дарку фаҳми он барои ҳар кас муяссар нест. Хусусан афкори пешқадамонаи шоирро, ки тавассути рамзу киноёт, афсонаву тамсилу ҳикоёт баён ёфтаанд, берун кашидан кори чандон сода нест, аммо ин кор зарурат дорад, зеро, мутаассифона, то имрӯз ағлаб осори ӯ аз дидгоҳи тасаввуф ва дин мавриди баррасӣ қарор гирифта, ҷанбаҳои дигари осори вай, аз ҷумла инсонӣ, миллӣ, хусусан, озодандешии шоир, хеле кам тадқиқ шудаанд. Аз ин рӯ, Мавлоно наҷотдиҳандаи фикри башар аз гирифторӣ ба ғаму андуҳ, аз ғуломӣ, сарояндаи озодӣ, ифшогари таассубу хурофот, намояндагони фирқаҳои мазҳабӣ, воизони риёкор ва амсоли он мебошад.

Дар ҳақиқат, Мавлоно, на танҳо ба дину шариати расмӣ пайванд ва пойбанд нест, балки бисёре расму ривоҷи маъмулро нозарур мешуморад ва риоя намекунад. Ӯ дар ин бора гоҳе ошкоро ва гоҳе пӯшида сухан мегӯяд. Чунончи:

Соқӣ, биёр он ҷомро, бистон зи ман оромро,
Бигзор ин исломро, рав каъбаро бутхона кун.

***

Безорам аз он лаъл, ки пирӯза бувад,
Безорам аз он ишқ, ки серӯза бувад.
Безорам аз он мулк, ки дарюза бувад,
Безорам аз он ид, ки дар рӯза бувад.

Мавлоно, ки донишманде сутургу равшанфикр аст, ба намозу рӯза, ки риёкорон баҳри ғаразҳои шахсӣ ба ҷо меоранд, беэътино аст. Ӯ рӯи маъшуқаро намоз ва чашмонашро рӯза медонад ва мегӯяд:

Рӯи ту намоз омаду чашмат рӯза
В-ин ҳар ду кунанд аз лабат дарюза.
Ҷурме кардам, магар, ки ман маст будам,
Оби ту бихӯрдаму шикастам кӯза!

Мавлоно дар ин замина то дараҷае пеш меравад ва ба шинохтани оламу одаму ҳастӣ, хусусан динҳо мерасад, ки дигар эътимодро билкул аз динҳо аз даст медиҳад. Бинобар ин, бо сароҳат мегӯяд, ки ӯ аз миллати ишқ аст, зеро динҳо байни башар нифоқ ва душманӣ меварзанду одам мекушанд:

Миллати ишқ аз ҳама динҳо ҷудост,
Ошиқонро миллату мазҳаб Худост.

Бунёди фалсафаи Мавлоно бар камолоти инсонӣ асос ёфтааст. Ӯ онҳоеро, ки дар чорчӯби дину шариат худро маҳдуд мекунанд, сарзанишу накӯҳиш намудааст. Чунончи, мефармояд:

Ҳазорсола раҳ аст аз ту то мусулмонӣ,
Ҳазор соли дигар то ба ҳадди инсонӣ.

Яъне дар андешаи Мавлоно инсон будан болотар аз мақоми мусулмон будан аст. Мусулмонӣ аввали роҳ аст ва ниҳояти онро камолоти инсонӣ ташкил медиҳад. Ҳамин фалсафаи инсонгароёнаи ӯ буд, ки пайравони тамоми динҳо дар суҳбату маҳфилҳои Мавлоно ҷамъ мешуданд ва баҳра мебурданд.

Кору кӯшишро, ки мояи ҳастӣ ва саодату зинда мондани инсон аст, адибони мо аз сапедадами шеъри тоҷикӣ дар осорашон сутудаанд ва талқин кардаанд. Аммо дар тасаввуф, ки бар пояи тақдир ва таваккал поярезӣ шудааст, ризқу рӯзиро аз ҷониби Худо медонанд, ки пешакӣ таъйин шудааст ва ӯ расонандаи он аст. Яъне бе дасту по задан, ҳаракат кардан, кор кардан ҳам метавон зиндагӣ кард. Албатта, ин фикри ғалат аст, ки дар зеҳни мардум, бавижа мусулмонон нишаста ва эшонро танбалу коҳилу коргурезу ақибмонда кардааст, зеро эшон маънии таваккал ва мавқеи коргирӣ аз онро дуруст нафаҳмидаанд. Саросари осори адибони сӯфӣ оганда аз ин андешаи ботил аст. Аммо Мавлоно, баръакс, саъю кӯшиш, дасту по задан, ҳаракат, фикр карданро ба башар талқин мекунад:

Чу по дорӣ, бирав, дасте биҷунбон,
Туро бедаступоӣ маслиҳат нест!

Худшиносӣ аз аркони муҳимми зиндагӣ, сарбаландӣ ва сарфарозии банӣ башар аст. Бидуни худшиносӣ инсон наметавонад аз мақом ва ҷойгоҳи худ бархурдор бошад.

Ба назари Мавлоно ҳақиқат яке аст ва ба он чун аз дидгоҳи мухталиф нигариста мешавад, садрангу гуногун менамояд. Ба ақидаи вай душманиҳои мазҳабӣ ва таассубҳои вайронгаре, ки ба номи дин барангехта мешаванд, пайомади ҷаҳлу ғафлат аст:

Аз назаргоҳ аст, ай мағзи вуҷуд,
Ихтилофи муъмину габру ҷуҳуд.

Тибқи фармудаи Мавлоно, аз он ҷо, ки ақлу идроки башарӣ нисбат ба ҳақиқати мутлақ маҳдуд аст, одамӣ наметавонад ҳақиқатро он сон, ки ҳаст, бишносад, ба ин сабаб ихтилоф дар таъбир ва тафсири ҳақиқат амре табиӣ ва гурезнопазир аст:

Аз назаргаҳ гуфташон шуд мухталиф,
Он яке долаш лақаб дод, ин алиф.

***

Дар кафи ҳар кас агар шамъе будӣ,
Ихтилоф аз гуфташон берун шудӣ.

Бинобар ин, аз назари Мавлоно дидгоҳҳои гуногун боиси ба вуҷуд омадани таъбир ва бардоштҳои мухталиф аз ҳақиқат мешавад, пас ин дидгоҳҳо холӣ аз хато нест. Аз ин рӯ, ҳақиқат дар инҳисори ҳеҷ кас ва ё гурӯҳе нест:

Ин ҳақиқат дон, на ҳаққанд ин ҳама,
Не ба куллӣ гумраҳонанд ин ҳама.
З-он, ки бе ҳақ ботиле н-ояд падид,
Қалбро аблаҳ ба бӯи зар харид.

Аз назари Мавлоно тафовути дину мазҳабҳо шаклӣ буда, ихтилоф аз надонистани таъбиру истилоҳоти якдигар сар мезанад. Ҳикояти он чаҳор нафар, ки ҳар кадом забони худро доштанд ва мехостанд, ки ангур бихӯранд, дар ҳамин боб аст. Ин чаҳор нафар ба сабаби нафаҳмидани забони якдигар ба тавофуқ намерасанд ва корашон ба ҷангу хушунат мекашад, дар ҳоле, ки мақсудашон яке буд. Мавлоно мегӯяд, агар ҳангоми кашмакаши он чаҳор нафар фарзонае мебуд, ки забони ҳар чаҳорро медонист, аз якдигарнофаҳмии онҳо ҷилавгирӣ мекард ва миёнашон сулҳ барқарор мешуд.

Соҳиби сирре азизи сад забон,
Гар будӣ он ҷо, бидодӣ сулҳашон.
Пас бигуфтӣ ӯ, ки ман з-ин як дирам,
Орзуи ҷумлатонро медиҳам.

Ба ҳамин тартиб, Мавлоно башариятро барои раҳоӣ аз буҳрони шадиди маънавӣ, равонӣ ва эътиқодӣ ба ишқу муҳаббат варзидан тавсия мекунад, зеро танҳо чизе ки инсонро дар сайри такомулии он тақвият мебахшад ва боис мешавад, то болои инсон сифатҳои ноқиса ғолиб нагарданд, муҳаббат аст. Дар асари муҳаббат варзидан кина, бухл, ҳасад, адоват ва дигар хислатҳои разила аз вуҷуди инсон берун шуда, одам аз роҳи худшиносӣ ба камолоти инсонӣ мерасад.

Мавлоно бар ин бовар буд, ки дину мазҳабҳо ҳаргиз ихтилофҳои башариро ҳал намекунанд, балки сабаби бештар шудани кинаву душманӣ дар миёни одамиён хоҳанд шуд. Ӯ дар бораи ҷанбаҳои хатарзои динҳо ба башарият дар китоби «Фиҳӣ-мо-фиҳӣ» менависад:

«Гуфтам, охир ин дин кай як будааст? Ҳамвора ду ва се будааст ва ҷангу қитол қоим миёни эшон. Шумо динро як чун хоҳед кардан? Як он ҷо шавад дар қиёмат. Аммо ин ҷо, ки дунёст, мумкин нест, зеро ин ҷо ҳар якеро муродест ва ҳавоест мухталиф. Якӣ ин ҷо мумкин нагардад, магар дар қиёмат, ки ҳама як шаванд ва ба як сӯй назар кунанд ва як гӯшу якзабон шаванд».

Албатта, Мавлоно фарзанди замони худ аст ва дар осораш гоҳо зиддият, таноқуз, афкори мухолифи якдигар паҳлуи ҳам омадаанд. Аммо мо аз осори ӯ ҳамон намунаҳоеро мегирем, меомӯзем ва пайравӣ мекунем, ки барои башари имрӯзу оянда муфид аст ва ҷанбаи созандагӣ, пешқадамона доранд, барои дунёфаҳмӣ, ҳастишиносӣ, худогоҳӣ, башардӯстӣ, инсофу адолат, озодию истиқлол хидмат менамоянд. Хусусан, миллати моро аз таассубу хурофот, сабру таваккал, аҷзу нотавонӣ, қаноат, ки асрҳои аср гирифтори он гардида, руҳи мазҳабию хӯи ғуломонаро дар ниҳодаш парвариш карда буд, озод менамояд, моро дунёгаро, на уқбогаро, бохабар, на бехабар месозад. Дар ин роҳ чакидаҳои хомаи Мавлоно, ки озодагию озодандешӣ, ҳаётдӯстию башарпарварӣ, оқилонаву ҳушмандона зистан, илму дониш омӯхтан, ҳамранги рӯзгор шудан, ба миллату кишвар хидмат карданро меомӯзад, ба мо кумаки бедареғ менамоянд. Имрӯз аз таровишҳои табъи ин нобиғаи бузург на танҳо мо – тоҷикон, ки фарзанди миллати мост, шаҳрвандони Туркия, ки ӯ умрашро дар он ҷо сипарӣ кардааст, балки ҷаҳониён низ ифтихор менамоянд, зеро ӯ дардҳои башарро дар осораш тасвир кардааст. Аз ин рӯ, тамоми башар имрӯз ӯро аз худ медонанд.

Мавлоноро бузургтарин адиби инсонпараст хондаанд, ки саҳеҳ аст, зеро ҳадафи аслии Мавлоно хидмат ба инсон буда, ӯро аз хорию зорию залолат раҳонидан аст, то дар камоли одамият, шукӯҳу ҷалолу шавкат бизияд, дари озодагию хушҳолӣ, бародарию баробариро ба рӯи худ бикушояд ва аз нозу неъмати дунё баробар баҳраманд гардад, якдилу якҷону меҳрубони ҳам бошад. Тавре ки худ мегӯяд:

Ман ба таблиғи рисолат омадам,
То раҳонам ман шуморо аз надам.

Аз ин хотир, барои ӯ дину мазҳаб, ки башарро ба гирдоби гумроҳӣ мебаранд, ба бунбаст ва инҳироф гирифтор менамоянд, бегона аст. Ӯ ошнои кулли башар аст, ҳамагонро яксон дӯст медорад, зеро мазҳабу динро мисли дигарон барои худ ниқоб намесозад, ба ҳар ҷониб намедавад, балки ӯ ҷониби одамият ва беҷонибӣ ҳаракат мекунад. Ба гуфти ӯ:

Ҳар кабутар мепарад дар мазҳабе
В-ин кабутар ҷониби беҷонибӣ.

Мавлоно ба насабҷӯён, лофзанони дину мазҳаб, ки худро бартар аз дигарон, бахусус авом, мешуморанд ва аз сайидзода, эшонзода будани худ тафохур менамояд, сахт нафрат дорад ва безор аст, зеро ин жожхоён агарчи аз насаби худ мелофанд, аммо аз феълу атвори ҳамида, аз сирати поки онҳо бенасибанд ва дар муқобили онҳо қарор доранд. Мо инро дар рафтору амали онҳо ҳар замон мушоҳида менамоем. Бинобар ин, Мавлоно мегӯяд:

Ҳарчанд зи анбиё билофад,
Аз сирати анбиё чӣ дорад?

Интиқод аз аҳли зоҳир, яъне зоҳиргароён, ки бархе аз аркони динро дастак карда, даст ба лофу такаббур мезананд, худнамоӣ мекунанд ва хештанро дар пеши чашми мардум порсову намозгузор нишон медиҳанд, аммо кору кирдору гуфторашон хилофи он аст, дар осори Мавлоно зиёд ба назар мерасад. Мавлоно бо як ҷуръати хос ин тоифаро ба боди интиқод мегирад ва аз масъулият, ҷасорат ва озодандешии худ ба хонандагон дарак медиҳад:

Гӯӣ, ки ман шабу рӯз марди намозгорам,
Чун нест, эй бародар, гуфтори ту намозӣ?

Мавлоно ҳамвора ба аҳли зуҳд, арбоби дастору тасбеҳ, ки худро порсову зоҳид вонамуд мекунанд, аммо бо макру ҳила мардумро мефиребанд, метозад ва бад-ин тартиб парда аз рӯи кори эшон мебардорад:

Эй бар сари бозоре дастор чунон карда,
Рӯ бо дигарон карда, моро нигарон карда.

Шоир руҳониёну зоҳидону суфиёни риёкору зоҳиргарову мардумфиребро дар бисёре аз ашъораш ба боди интиқод мегирад, зеро ба андешаи вай:

Дар гӯр мор нест, ту пурмор саллаӣ,
Чун ҳаст ин хисоли бадат як ба як аду.

Қазову қадар ва иродаву ихтиёр дар низоми зиндагии башар таъсири зиёд доранд. Ҳамин аст, ки яке ба тақдир тан медиҳад ва ҳама чиро азалӣ, аз пеш тарҳрезишуда медонад, дигаре онро рад мекунад ва мухтор будани инсонро эътироф мекунад. Мутаассифона, аксари мардуми авом то имрӯз гирифтору тарафдори қазоанд, аммо олимону адибони пешқадам ҷонибдори ихтиёранд. Аз ин рӯ, ихтиёрро меситоянд ва саодати башарро ба худи инсон, фаъолият, ақлу фаросат ва саъю талоши вай вобаста медонанд. Мавлоно низ ҳамчун донишманди ҷаҳоншинос тарафдори ирода аст, зеро ӯ хуб бовар дорад, ки инсон бояд тавассути ақлаш ҳаёти худро сару сомон бахшад, саодаташро таъмин намояд ва ҳаргиз нокомияшро аз осмон, аз тақдир надонад, балки аз ноуҳдабароии худ бидонад:

Бо қазо ҳар к-ӯ қароре медиҳад,
Ришханди сиблати худ мекунад.

Мавлоно нисбат ба арбоби зоҳир, бавижа аҳли дастору ришу фаш хушбин нест. Ришмонӣ яке аз суннатҳои аҳли зоҳир аст, аммо дар гузаштазамон, ки асбоби ришгирӣ маҳдуд буд, ин амал хусусияти оммавӣ дошт, намояндагони расмии дин мондани ришро сахт риоя мекарданд ва ришу фашу саллаву дастор як имтиёзи иҷтимоӣ маҳсуб мешуд. Аз ин рӯ, аҳли илму адаб дар осорашон аҳли ришу саллаву дасторро интиқод мекарданд ва ба боди истеҳзо мегирифтанд. Мавлоно низ борҳо аз ин гурӯҳ интиқод менамояд ва тарки риш карданро, ки сабаби ташвиш аст, тавсия медиҳад:

Риш шона карда, ки ман собиқам,
Собиқӣ, лекин ба сӯи маргу ғам.
Ҳин, равиш бигзину тарки риш кун,
Тарки ин мову ману ташвиш кун.

Тавре ки гуфтем, Мавлоно дар як давраи пурошӯб, давраи истилои муғул, ба сар мебарад ва шоҳиди ҷангҳои хунину вайронгар аст. Аммо ӯ ҳамчун шоире сулҳхоҳ, мадороҷӯ, тарафдори оромию сулҳу салоҳ ба саҳна мебарояд ва дар осораш сулҳхоҳонро ҳимоят менамояд, меситояд, аммо ҷангҷӯёнро маҳкум мекунад. Мавлоно онҳоеро, ки фитнакорӣ мекунанд, байни одамон ҷангу ҷидол меандозанд ва худ аз дур тамошо менамоянд, бо як тарзу зарофати хос ифшо менамояд:

Мекунӣ моро ҳасуди якдигар,
Ҷанги моро хуш тамошо мекунӣ.

Хулоса, дар осори Мавлоно, нисбат ба дигар адибони пешин, андешаҳои миллӣ, инсонӣ, озодандешӣ, худшиносӣ, зидди таассубу хурофот, ҷаҳлу нодонӣ бехабарӣ, ғафлат, зулму золимӣ ба чашм мерасанд, ки мо ин гуна афкори ифшокунандаро ҳатто дар осори адибони муосир наметавонем пайдо намоем. Аз ин лиҳоз, Мавлоно як чеҳраи мубориз, адолатҷӯ, истисноӣ, нодир, қаҳрамон ва дорои неруи бузурги инсонӣ аст. Ӯ ягона роҳи наҷоти башарро дар талқини ишқу муҳаббати бепоёни одамон мебинад. Ба қавли ӯ:

Аз муҳаббат талхҳо ширин шавад,
Аз муҳаббат мисҳо заррин шавад.

Ҳамин гуна ишқу муҳаббати Мавлоно ба инсонҳо буд, ки ҳангоми марги Мавлоно, дар баробари мусулмонон, яҳудиҳову насоро низ дар ҷанозаи ӯ иштирок карда, дар сӯги ӯ ашк аз дидаҳо мерехтанд ва аз марги чунин шахсияти инсонпарвар, сулҳдӯст ва некхоҳ дареғу афсӯс мехӯранд, ҳамдардии худро баён мекарданд ва нолаву фиғон аз дил сар медоданд. Ин манзараро писари ӯ Султон Валад дар «Валаднома» чунин тасвир кардааст:

Мардуми шаҳр аз сағиру кабир,
Ҳама андар фиғону оҳу нафир.
Деҳиён ҳам зи румию атрок.
Карда аз дарди ӯ гиребон чок.
Ба ҷаноза-ш шуда ҳама ҳозир,
Аз сари меҳру ишқ, н-аз паи бир.
Аҳли ҳар мазҳабе бар ӯ содиқ,
Қавми ҳар миллате бар ӯ ошиқ.
Карда ӯро масеҳиён маъбуд,
Дида ӯро ҷуҳуд хуб чу Ҳуд.
Исавӣ гуфта, ӯст Исии мо,
Мусийӣ гуфта, ӯст Мусии мо.
Муъминаш хонда сирру нури расул,
Гуфта ӯ ҳаст азим баҳри нуғул].

Аз "Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс".-Душанбе, 2023.

https://merosikhatti.tj/tj/dobavit-statya/mavlono-shoiri-ozodandesh

Истиқлоли давлатии мо ҳосили кору пайкор ва корномаҳои адабиву фарҳангӣ ва илмии гузаштагони боному нангамон мебошад, ки ба иттифоқи назари ҳам пешиниён ва ҳам имрӯзиён қофиласолори корвони ин бузургмардони тамаддунофар Одамушшуарои шеъри тоҷикии форсӣ устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ будааст. Кору номи Рӯдакӣ бо нахустин рӯзҳои давлатдории тоҷикон пайванди ногусастанӣ дорад.

Дар солҳои нахустини таъсиси Ҷумҳурии Тоҷикистон халқи мо аз ин фарзанди фарзонаи хеш ёд оварда, бо эълони Рӯзи Рӯдакӣ дар 2-3 наврӯзи соли 1926 муҳаққиқон ба омӯзишу таҳқиқи рӯзгору осораш шурӯъ намуданд. Қарори мазкур дар яке аз шумораҳои маҷаллаи «Дониш ва омӯзгор» - нашрияи Вазорати маорифи Ҷумҳурии шуравии Тоҷикистон бо такя ба «як силсила дархостҳои заҳматкашони тоҷик чи ба воситаи мақолот дар рӯзномаҳо ва чи ба воситаи ҳайати мушовараи Вазорат» ба чоп расидааст.

Номи Рӯдакӣ дар он солҳои мубориза барои ташкили Ҷумҳурии худмухтори Тоҷикистон барои халқи тоҷик рамзи қадимии адабиёту фарҳанг ва давлати он гардида буд. Ин қарор дар соле буд, ки «Намунаи адабиёти тоҷик»-и устод Айнӣ чоп шуда ва сархатти он бо ному шеъри устод Рӯдакӣ оѓоз меёфт. Воқеан барои оммаи васеи мардуми тоҷик ному осори устод Рӯдакӣ маҳз ба туфайли навиштаҳои меҳандӯстонау миллатдӯстонаи устод Айнӣ ошно гардид. Мисраъҳои шоири шаҳири зиндаёд гӯё бар ин ҳақиқат мебошанд:

Ин ҳақиқат мекунад чашми маро ҳар бор тар,

Кас набуд дар Панҷрӯд аз Рӯдакӣ гумномтар.

Гарчи табъи Рӯдакӣ шеъри закӣ эҷод кард,

Офарин бар табъи Айнӣ Рӯдакӣ эҷод кард!

Мутаассифона душманони миллати мо дар он солҳои мудҳиш устод Айнӣ ва устод Рӯдакиро бо баҳонаи ситоиши амиру даъвати он ба Бухоро душмани сохти нав хонданд ва ин ҷашну ин рӯз аз хотирҳо зудуда шуданд. Соли 1958 бо Қарори Ҳукумати Тоҷикистони Шуравӣ 1100 – солагии шоир ҷашн гирифта мешавад, ки ба ҳамин муносибат китобҳои «Осори Рӯдакӣ» ва «Осори ҳамасрони Рӯдакӣ» аз чоп баромаданд. Тадқиқотҳои зиёде, аз ҷумла монографияи «Абӯ Абдулло Рӯдакӣ» - и Абдулғанӣ Мирзоев ба нашр расиданд.

Хидматҳои устод Садриддин Айнӣ дар ҷустуҷӯ ва муайян кардани осору аҳвол ва бахусус зодгоҳи Рӯдакӣ хеле бузург аст, ки дар ин бора зиёд гуфта ва навиштаанд. Ин аст, ки нахустин муҳаққиқи рӯзгору осори шоир Саид Нафисӣ навишта буд: «Кореро, ки Амир Исмоили Сомонӣ бо шамшери буррандаи хеш оѓоз карда буд, Абӯабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад бо хомаи хеш ба поён расонид. Ин Абӯабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад роҳбаре тавоно буд, ки роҳро бар Дақиқӣ ва Кисоӣ ва Фирдавсӣ кушуд ва муҳандиси ҳунарманде буд, ки хонаи ҷовидонии Унсурӣ ва Фаррухӣ ва Асҷадӣ ва Мунҷик ва Носири Хусравро пояе устувор ниҳод».

Ҳамин саргузашти Рӯдакиро бо корномаи Саид Нафисӣ дар эҳёи осору аҳволи шоир дар қасидае тӯлонӣ устоди фақиди шеъри форсӣ Муҳаммадҳусайни Шаҳриёр ба риштаи назм кашидааст, ки ин байтҳои пур аз муҳаббату ихлосу самимият аз он ҷост:

Вақт хуш буд оли Сомонро,

Ҷой дар хиттаи Хуросон буд.

Рӯдакӣ низ чун дури шоҳвор,

Зеби дарбори Оли Сомон буд.

Ҳамчу теѓи Амир Исмоил,

Хомаи Рӯдакӣ ба ҷавлон буд.

Рӯдакӣ кори Пури Дастон кард,

К-ин ҳунар кори Пури Дастон буд.

Дар низои бақои миллият,

Аввалин қаҳрамони майдон буд.

Миллати мо раҳини миннати ӯст,

Миннат ӯро сазад, ки маннон буд.

Рӯдакӣ бо ду чашми нобино,

Раҳнамои маолбинон буд.

Аввалин бор раҳе паймуд,

К-иш на пайдо карону поён буд.

Дигарон пайравони Рӯдакианд,

Нотавонанд Рӯдакисон буд …….

Вале бояд қайд намоям, ки бузургдошти Рӯдакӣ, таҷлилу тақдир аз ӯ танҳо баъд аз ба Истиқлол расиданиТоҷикистон ҷилову ранги тозаву хос ба худ касб карда, халқи тоҷик бо роҳнамоиву роҳбарии Пешвои миллат, Асосгузори ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар солҳое, ки Тоҷикистон пояҳои истиқлоли давлатии худро устувор менамуд, Рӯзи Рӯдакиро дар 22- юми сентябр барқарор намуд. Маҳз бо кӯшишу талошҳои Пешвои миллат ҷашни 1100 – солагии Давлати Сомониён дар миқёси байналмилалӣ ва сатҳи баланд бо бунёди Маҷмааи ёдгории Исмоили Сомонӣ таҷлил гардид, ки дар амри таҳкими худшиносӣ, худогоҳӣ ва ваҳдати миллии мардуми кишвар таъсири босамар гузошт.

Бо пешниҳоди Президенти кишвар аз тарафи ЮНЕСКО дар соли 2008 1150 – солагии шоири миллии мо, падари шеъри форсии тоҷикӣ дар шаҳрҳои Душанбе, Москва, Ню- Йорк, Берлин ва кишварҳои Эрон, Афғонистон ва Туркия ботантана таҷлил ва дар ин замина конфронсу нишастҳои илмӣ баргузор гардидаанд, ки аз дастовардҳои сиёсати фарҳангии Ҳукумати ҷумҳурӣ мебошад. Ба ҳаминмуносибат дар Боғи ба номи Рӯдакӣ дар радифи пайкараи асосгузори нахустин давлати миллии тоҷикон - Сомониён - Исмоили Сомонӣ гузоштани муҷассамаи шоир далели қадрдонӣ ва эҳтироми халқу давлат ва роҳбари ҷумҳурии мо ба фарзанди арзандаи хеш мебошад.

Пешвои муаззами миллат ҳам дар осори таҳқиқии худ ва ҳам дар суханрониҳо ва паёмҳои ҷашнии худ ҳамеша аз ашъори обдори сардафтари адабиёти форсизабонони ҷаҳон барои бедор намудани ҳисси милливу худогоҳии мардум истифода намудаанд. Давлату Ҳукумати Тоҷикистон ба устод Рӯдакӣ ба унвони яке аз нобиѓагони умумибашарӣ нигариста, таҳқиқу таълими осори ӯро дар тамоми муассисаҳои таълимӣ ва илмии кишвар роҳандозӣ намудааст. Нашриётҳои кишвар ашъори ӯ ва таҳқиқотро дар бораи ӯ пайваста ба чоп мерасонанд. Дар Тоҷикистон муассисаву идораҳо, ноҳияву хиёбонҳо ва созмону ташкилоти зиёде ба номи устод Рӯдакӣ номгузорӣ шудаанд, ки аз эҳтиром ва таваҷҷуҳи давлату ҳукумат ба шахсият ва осори ӯ гувоҳӣ медиҳанд. Мақому ҷойгоҳи Рӯдакӣ ва эҷодиёти ӯ дар сарзамини аҷдодии ӯ ҳамеша устувору пойдор будааст.

Қарни чоруми ҳиҷрӣ мусодиф бо садаи даҳуми мелодӣ аз дурахшонтарин давраҳои фарҳангу тамаддуни халқҳои эронӣ ба шумор меравад. Ин дастовардҳои фарҳангӣ ҳосили муборизаҳои истиқлолҷӯиву озодихоҳии хонадонҳои милливу маҳаллии Тоҳириёну Саффориён ва ба хусус Сомониён мебошад, ки тавонистанд бо поймардиву шуҷоат сахову фарҳангпарварии хеш на танҳо дар Хуросону Мовароуннаҳр, балки фаротар аз он шароити мусоиди ташаккул ва рушди ҳаёти илмӣ ва адабиро ба вуҷуд биёваранд. Муҳаққиқон ин замонро давраи растохези фарҳангӣ, ривоҷи хирадгароӣ, болоравии тафаккури ақлонии ҳаммеҳанони мо ва дар ин замина рушди худогоҳии милливу фарҳангии онҳо ва ниҳоят ташаккули қавми муаззами мо донистаанд. Дастгириву ташвиқи амирони сомонӣ аз назми шоҳномаҳо ва ривоҷи тарҷумаи осори ҳамосии пешиниён ва таваҷҷуҳ ба фарҳанги бостонии миллати мо ба вуҷуд омадани осоре мисли «Шоҳнома»-и Ҳаким Абулқосими Фирдавсиро дар пай дошт. Маҳз бо ғамхориву пуштибонии амирони Сомонӣ навиштани осори илмиву адабӣ ба забони порсии дарӣ тавсиа ва рушди бесобиқа пайдо намуда, ниҳоли нозуки риштаҳои гуногуни фарҳангу тамаддуни миллӣ дар сарзаминҳои ёдшуда дар он рӯзгори босаодат шинонида шуд, ки дар асрҳои баъдӣ меваҳои лазизу ширин ба бор овард, ки имрӯз оламиён комҳои завқи хешро дар тамоми дунё аз он ширин мекунанд.

Бузургдошти устод Рӯдакӣ ва баррасиву таҳқиқи осори боқимондаи ӯ ба унвони асосгузори адабиёти форсии тоҷикӣ барои ҳамаи кишварҳое, ки унсе бо адабиёти форсӣ доранд, ба хусус барои кишварҳое, ки аз мероси бузурги адабӣ ба забони форсӣ ирс мебаранд, дорои аҳамияти вижа мебошад. Зеро роҳеро, ки устоди панҷрӯдӣ бунён ниҳод, шоирони тавоное чун Абулқосими Фирдавсӣ, Умари Хайём, Носири Хусрав, Низомии Ганҷавӣ, Ҷалолидини Балхӣ, Саъдии Шерозӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ, Абдулқодири Бедил, Муҳаммад Иқбол, Садриддин Айнӣ, Мирзо Турсунзода, Халилуллоҳи Халилӣ Маҳдӣ Ахавони Солис ва дигарон идома доданд. Накш ва мақоми устод Рӯдакӣ дар он ба андозаест, шоирони асрҳои баъдӣ дар тамомии давраҳо аз шеъри ӯ пайравӣ ва татаббуъ намудаанд ва ҳамагӣ ҳунари шоирии ӯро сутудаанд. Ӯ бо мазмунҳои баланди эҷодиёташ, санъати волои суханаш, ҷозибаву нерӯ, содагии баён ва равонии сурудаҳояш намунаи олии шеъри форсии тоҷикиро ба ҷаҳониён муаррифӣ кардааст, ки то имрӯз муҳаққиқон аз он мегӯянду менависанд. Осори боқимондаи Рӯдакӣ аз калимаҳои бегона поктар ва оганда аз вожагони ноби забони модарии ӯст, ки саҳифаҳои аксари фарҳангномаҳои қадими забони форсии тоҷикиро зеб додаанд.

Муҳаққиқон осори боқимондаи Рӯдакиро баёнгари воқеияти зиндагӣ, афкору эҳсос ва андешаҳои ӯ медонанд ва дар он оҳангҳои хушиву нишот ва зиндагиро дӯст доштан, дасти дармондагонро гирифтан, ба онҳо ёрӣ расонидан ва дарки имрӯзии масъалаҳои иҷтимоиро хотирнишон сохтаанд. Дигар аз паҳлуи эҷодиёти Рӯдакӣ, ки бар сиёсати давлати Сомониён такя мекард, ифтихори миллӣ, худшиносиву худогоҳии мардум аз гузаштаи пурифтихор ва таъриху фарҳанги бостонии халқҳои эронӣ буд, ки баъдан дар «Шоҳнома» ба таври барҷаста намоён гардидааст. Ҳамчунин саҳми ӯ дар бунёнгузории анвои шеъри тоҷикӣ назаррас аст. Вале муҳимтарин хидмати ӯ такомул ва инкишоф бахшидан ба рушди забони форсии тоҷикӣ мебошад, ки дастуру қоидаҳои он дар адабиёти он давра, хоса шеъри Рӯдакӣ тарҳрезӣ шуда ба забони меъёри илмӣ ва адабӣ табдил ёфта буд.

Ному корномаи адабии падари шеъри форсии тоҷикӣ дар симои мактаби эҷодие, ки худ бунёд ниҳода буд, идома дорад ва рӯзгору осори ӯ дар тамоми марказҳои шарқшиносӣ ва эроншиносии дунё омӯхта мешавад ва ҳамоишҳои илмӣ бо иштироки донишмандони варзида аз кишварҳои гуногуни олам чи дар кишвари азизамон ва чи хориҷ аз он доир мегарданд, ки чунин нишастҳои илмӣ дар боло рафтани ифтихори ватандӯстии халқҳои сарзамини мо ва ваҳдати онҳо ва дигар мардумони ҳавзаи фарҳангии форсии тоҷикӣ мусоидат мекунад.

Шамсиддин Муҳаммадиев, муовини директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ, номзади илми филология

Абуабдуллоҳ Ҷаъфари Рӯдакӣ на танҳо дар саромади ташаккули забони форсӣ, шеъру адаб ва назми оламшумули он, балки дар фарҳанги форсу тоҷик дар саргаҳи ҳикмат ва андешаҳои фалсафӣ қарор дорад. Бесабаб Муҳаммад Авфии Бухороӣ (вафоташ1237) ҳангоми муайян намудани исми пурраи шоир дар тазкираи машҳураш “Лубоб – ул - албоб” ба ӯ насаби Ибни Ҳаким ар –Рӯдакиро илова накардааст.

Дар рисолаҳои фалсафии “Ихвон –ус –сафо” низ аз Рӯдакӣ чун шоир ва файласуф ёдоварӣ шудаву доир ба робитаи назариёти ӯ ба таълимоти ин ҳалқаи илмию энсиклопедӣ ва фалсафии асрҳои миёна ишораҳо рафтааст. Ҳамчунин, мисраи машҳури “Рӯдакӣ рафту монд ҳикмати ӯй”, ки таъкиди бевосита дар ин љо бар калимаи “ҳикмат” аст, гӯёи робитаи хеле сахти шеъри Одам - уш - шуаро бар назариёти фалсафиро дорад. Дар баробари ин, як нигоҳи иҷмолӣ ва умумӣ ба осори шоир метавонад ҷой доштани андешаҳои баланди фалсафӣ ва ҷаҳоншинохтиро дар осори шоир равшан собит созад. Муҳаққиқони муосир низ вуҷуд доштани ғоя ва дидгоҳҳои қавии таълимоти фалсафӣ дар осори Рӯдакиро таъкид намудаанд. Аммо ин хусусияти ашъори шоири бузург то ҳанӯз дар адабиёту дар фалсафаи мо ба таври бояду шояд омӯхта нашудааст.

Зикр намудан ба маврид аст, ки Рӯдакӣ ба таври системанок асар ё рисолаи алоҳидаи фалсафӣ таълиф накардааст, вале дар қитъаҳои шеърӣ, ғазалиёт, достонҳо, марсияҳо ва дигар жанрҳои бадеӣ ӯ таълимоту масоили ҷавҳарии фалсафиро хеле мӯшикофона ва зарифона дар қолабҳои диниши ақлӣ баён намудааст. Хусусияти хоси таълифоти шоир низ дар ҳамин зоҳир мешавад.

Аз мутолиаи осори шоир равшан мешавад, ки ӯ бо таърихи фалсафаи Юнон, фалсафаии Эрони Бостон, афкори фалсафии Ҳинди Қадим ва таълимоти фалсафии исломии замонаш ошноии хубе доштааст.

Муҳаққиқон бар ин назаранд, ки Рӯдакӣ баъди гирифтани дониши ибтидоӣ дар зодгоҳаш донишҳои боқимондаи замонашро дар Самарқанд аз худ кард ва маҳз дар ҳамон ҷо ӯ фарҳанги озодандешонаи мардумиро бо андешаҳои фалсафиву хикмати ноби қадимаи эронӣ, юнониву арабӣ ва ҳиндӣ омезиш дод. Хушбахтона муҳити илмиву адабии онвақтаи дарбори Сомониён ба ӯ имкон медод, ки дар он ҷо дар байни донишҳои диниву дунявӣ иртиботи андешавӣ пайдо намояд. Осори боқимонда ва хеле ками назмии шоир ба мо имконият медиҳад, ки аз сарчашмаҳои ғоявии афкори бадеии ӯ огоҳии беҳтар дошта бошем. Дар фазои фарҳангии Самарқанду Бухорои асри X муҳити хуби эҷодӣ ба вуљуд омада буд. Донишмандони зиёд аз дуру наздик ба Бухорову Самарқанд реҳлат намуда, дар он ҷо марокизи илмӣ эҷод мекарданд, Онҳо дар инҷо баъди суқути дарбори Тоҳириёну Саффориён, ки фарҳанги эронӣ ва тоисломии гузаштаро зҳё намуда буданд, фазои нави фарҳангиву илмӣ ба вуҷуд оварданд. Дар ҳамин муҳит ҷаҳонбинии Рӯдакӣ парвариш ёфта, дониши фаровон, ишораҳо аз алоқамандии ӯ ба осори тоисломии мардумони эронӣ, мавҷуд будани алоқаҳои густардаи фарҳангӣ ва ошноии ӯ бо донишҳои замонаш, аз ҷумла, фиқҳ, калом, таърих, фалсафаи Шарқу Ғарб, осори юнониву ҳиндӣ, улуми табииву метафизикӣ, риёзиёт ва ғайраи диниву дунявии ӯро метавон аз осори назмияш ошкор намуд.

Рӯдакӣ баръакси ҳамзамонони худ ҳам бо забони арабӣ сарчашмаҳои исломӣ ва ҳам сарчашмаҳои зардуштиву маздоясноиро бар асоси баъзе мадракҳо ба хати паҳлавӣ ба хубӣ медонист. Огоҳии шоирро аз донишҳои авастоӣ аз мадҳияҳои ӯ ба шоҳони Сомонӣ пай бурдан мумкин аст, ки ӯ дар муҳити табиати озодагон, яъне мардумони ориёӣ парвариш ёфта, дар ҷаҳонбинияш на танҳо ахлоқи исломӣ, балки ҳикматҳои Авастоӣ нақши бориз доштааст:

Дер зиёд он бузургвор худованд,

Ҷони гиромӣ ба ҷон-ш андар пайванд.

Доим бар ҷони ӯ биларзам, зеро-к

Модари озодагон кам орад фарзанд.

Ҳамчу муаммост фахру ҳиммати ӯ-шарҳ,

Ҳамчу Абастост фазлу сурати ӯ- Занд.

Дар робита ба ин мулоҳизаҳо муҳаққиқи таърихи фалсафа А.М. Баҳоваддинов робитаи бевоситаи андешаҳои Рӯдакиро ба Ҳерактлит рад намуда мегӯяд, ки бо эҳтимоли зиёд назариёти ӯ бештар зери таълимоти маздопарастӣ ва ё зарвония шакл гирифтаанд, ки дар ин таълимотҳо дар шакли нуҳуфтаи андешаҳои диалектикӣ баён шудаанд. Зеро зурвония акрана худ ягонагӣ ва муборизаи зидҳост. Ҳамзамон, ин муҳаққиқ ақидае дорад, ки Рӯдакӣ бо асарҳои адабиву фалсафии эрониёни тоисломӣ, дар баробари Авасто, Занд ва Позанд боз инчунин бо асари қадимаи “Шиканд гумоник вичар” ошно будааст, ки дар асри IX он аз тарафи Мардонфаррух иншо шудааст. Дар ин асар таълимоти шаккокия дар нисбати ҳама динҳои ҷаҳонӣ баён шудааст. Ба гумони ғолиб маҳз ин асар таъсирбахши андешаҳои озодфикрӣ барои Рӯдакӣ шудааст.

Зикр намудан ба маврид аст, ки ҳалқаи илмии Ихвону-с сафо дар асри X, ки он баъди Академияи Маъмун дар Бағдод дуюмин Академияи илм дар олами ислом ба шумор мерафт ва он на муассисаи дарбориву давлатӣ, балки академияи озоди донишмандони мардумӣ бо хадафи маорифпарварӣ роҳандозӣ шуда буд. Ба таври умум Ихвон- ус-сафо ва шоир Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ дар як замон ба иборае дар ҷодаи эҳёи фарҳангӣ ва андешаи озод фаолият менамудаанд ва аз ин рӯ мавзуъ ва муҳтавои асарҳои онҳо то андозае ба ҳам наздик буд. Дар ҳарду ҳолат ҳам мавзуи баҳси онҳо интишори бештари дониш ва робитаи ниҳоии он бо амалия буд. Аз ҳамон шеъри машҳури шоир “Ин чаҳонро нигар ба чашми хирад”, бармеояд, ки Рӯдакӣ ҳадафи асосии маърифату хирадро дар амалишавии онҳо дар ҳаёти инсон медонад.

Ба ин монанд андешаҳои фалсафӣ ва моҳияти амалии онҳоро дар ҳаёти инсон ӯ дар қасидаи “Модари май”, андар ситоиши Абу Ҷаъфар Аҳмад ибни Муҳаммад ҳамчун арзишмандии гуногунии касбҳову андешаҳо баён намудааст:

Халқ зи хоку зи обу оташу боданд,

В ин малик зи офтоби гавҳари Сосон...

Гар ту ҳакимию раҳи ҳикмат ҷӯйӣ,

Сирати ӯ гиру хуб мазҳаби ӯ дон.

Он ки бад-ӯ бингарӣ ба ҳикмат, гӯй - Инак Суқроту ҳам Фалотини Юнон.

Гар ту фақеҳиву сӯи шаръ гароӣ,

Шофеӣ инак-ту Бӯ-Ҳанифаю Суфён,

Гар бикушоядат ба илму ба ҳикмат,

Гӯш кун инак ба илму ҳикмати Луқмон...

Наздик ба ҳамин мазмун ӯ дар бораи озодии ирода ва озодии ақидаи ҳар инсон ва ҳар маслак сухан ронда, ризоиятмандӣ аз роҳи интихобнамуда ва ҳаққу ҳуқуқи интихоб дар афкори мардуми гуногунро чунин баён мекунад:

Маккӣ ба Каъба фахр кунад, мисриён ба Нил,

Тарсо ба Усқидусу Алавӣ ба ифтихори ҷадд.

Ба ин монанд андешаҳоро дар осори Рӯдакӣ ва рисолаҳои фалсафии Ихвон-ус-сафо хеле бисёр овардан мумкин аст. Воқеан пазируфтани гуногунрангии фикр, қадргузорӣ ба аҳамияти андешаҳои мухталиф, ҳамоиши афкори ҳархела, таҳамулпазирӣ ва мадоро ва ҳатто изҳори эҳтироми гуногунандешӣ дар ашъори моҳияти фалсафӣ доштаи шоир мавқеи устувор доранд.

Чунончи зикр кардем, шоир масоили умдаи фалсафиро дар матни қитъа ва шеърҳо ё ҳатто марсияҳое, ки ба поси гиромидошти дӯстону наздиконаш эҷод мекард, моҳирона ва бо санъати баланди шеърӣ ба қалам медод. Яке аз ин марсияҳо, ки дар он масоили ҷавҳарии фасафа, аз қабили масъалаи ҳаёт ва марг, робитаи рӯҳ, ҷон ва тан, ҳадафу мақсади ҳаёти инсон ва ғайра хеле борик ва мувофиқ ба дидгоҳҳои андешаҳои ҳам юнонӣ ва ҳам исломӣ, аммо дар асл моҳияти арзишии инсонимеҳварро ифода дошт, ин марсия дар сӯгвории дӯсти донишмандаш шоир Абулҳасани Муродӣ аст, ки то замони мо омада расидааст:

Мурд Муродӣ, на ҳамоно ки мурд,

Марги чунон хоҷа на корест хурд.

Ҷони гиромӣ ба падар боз дод,

Колбади тира ба модар супурд.

Они малак бо малаке рафт боз,

Зинда кунун шуд, ки ту гӯйӣ бимурд.

Коҳ набуд ӯ, ки ба боде парид,

Об набуд ӯ, ки ба сармо фусурд.

Шона набуд ӯ, ки ба мӯйе шикаст,

Дона набуд ӯ, ки заминаш фушурд.

Ганҷи заре буд дар ин хокдон,

К-ӯ ду ҷаҳонро ба ҷаве мешумурд.

Қолаби хокӣ сӯйи хоке фиганд,

Ҷону хирад сӯи самовот бурд.

Ҷони дувумро, ки надонанд халқ,

Мисқалае карду ба ҷонон супурд.

Соф буд омехта бо дурди май,

Бар сари хум рафту ҷудо шуд зи дурд.

Дар сафар афтанд ба ҳам, ай азиз,

Марвазию розию румию курд,

Хонаи худ боз равад ҳар яке,

Атлас кай бошад ҳамтойи бурд?..

Хомӯш кун чун нуқат, эро малак,

Номи ту аз дафтари гуфтан сутурд.

Ба андешаи муҳаққиқон шоир дар ин ҷо ба таълимоти ҷовидонии рӯҳ, ки аз замонҳои қадим дар дину фалсафа, аз он ҷумла дар таълимоти зардуштия ҷой дошт буд ва баъдтар низ дар таълимоти исломӣ ба он таъкид шуд, ки тибқи он мабдаи инсон аз худованд аст ва боз ба назди ӯ бозгашт мекунанд, такая мекунад.

Ба андешаи шоир марг ин интиҳои ҳастии инсон нест, балки зинаи ба марҳилаи дигари ҳастӣ гузаштани ӯ аст. Ин андеша дар таълимоти аҳли тасаввуф низ идома ёфтааст. Дар ин андешаҳои шоир ягонагии рӯҳу ҷисми инсон матраҳ шудаанд. Яъне тану ҷони инсон дар ин олам фақат дар ягонагӣ вуҷуд дошта метавонанд ва онҳо фақат баъд аз марг аз ҳам ҷудо шуда метавонанд.

Муҳаққиқи осори Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ А. Мирзоев ақида дорад, ки Рӯдакӣ тарафдори абадияти рӯҳ аст, ки он ба таври доимӣ бе ҷисм вуҷуд дошта метавонад. Рӯдакӣ сарманшаи маънавиёти инсониро ба симати «падар» ва маншаи олами моддиётро ба симати «модар» қабул дорад, ақидае, ки мансуби тасаввуроти устуравии мардумони ориёии минтақаи мо буд, ки ба манзалати бовар ва андешаи фалсафӣ расидааст. Гузашта аз ин ба андешаи Рӯдакӣ рӯҳ метавонад, ки бе ҷисм вуҷуд дошта бошад. Дар ин таълифоти шоир табиати ҳастии моддӣ бо ҳастии маънавӣ муқоиса мешавад. Вале нуктаи аслӣ дар ин ҷо, баланд будани арзиши инсонӣ аст, ки ба қавли шоир он “ганҷи зар” - е ҳаст, ки ду ҷаҳонро баробари ҷаве медонад”. Рӯдакӣ бар ин назар аст, ки инсон ба гайр аз рӯҳи малакутӣ ва колбади заминӣ, инчунин соҳиби “ду ҷон” аст. “Ҷони аввал” ҳосилаи таъсири рӯҳи малакутӣ бошад, “ҷони дуюм” чун нафс ҳосилаи маънавиёт ва ақли инсонӣ буда, инсон худаш ӯро ба қадри ҳиммату зарфияту кӯшиши худаш парваришу сайқал медиҳад ва баъди маргаш онро ба парвардигораш месупорад. (Мисқалае карду ба ҷонон супурд.) Он дар ашъори Рӯдакӣ гоҳо чун “ҷон”, гоҳо чун “хирад” ва гоҳо чун “чароғ” ва ғайра ифода ёфтааст, ки инсон бояд онро доимо зери зери назорату таваҷҷуҳ ва парваришу сайқал қарор бидиҳад. Маҳз ҳамин падида боиси такомулу сайқали инсонии ӯ метавонад бошад, дар акси ҳол ин падида дар сурати фориғболию бепарвоӣ метавонад ба нестию нобудӣ, ки нобудии худи инсон аст, бирасад. Дар ин маврид дар як рубоии дигараш шоир ба инсон муроҷиат мекунад:

Дар бодияи даҳр чароғе, ки турост,

Тарсам, ки бимирад аз фароғе, ки турост.

Бӯи ҷигари сӯхта олам бигирифт,

Гар нашнидӣ, зиҳӣ димоғе, ки турост.

Ба андешаи мутафаккирону донишмандони ҳамзамони Рӯдакӣ ин дунё ба мисоли баҳрест пурталотум ва дарёест пуртуғён, ки ҳар дам дигаргун мешавад, он якнавохт ва яксон нест ва маърифату дарки комилро тақозо мекунад. Роҳи шинохти дурусти ин олам пеш аз ҳама хирад ва ақли инсонӣ аст, инсон дар миёни ин дарё ба мисоли мусофирони дохили киштӣ аст. Роҳи халосӣ, яъне гузаштан аз гирдоби ин дарё ва расидан ба ҷазираи мақсуд ин иҷрои амали нек ва накӯкорӣ аз тарафи худи инсон аст, ки бо ҳамон ақли худ онро анҷом медиҳад:

Ин чахонро нигар ба чашми хирад,

Не бад он чашм, к-андар ӯ нигарӣ.

Ҳамчу дарёст в-аз накӯкорӣ,

Киштие соз, то бад-он гузарӣ.

Ин қитъаи машҳури Рӯдакӣ гувоҳӣ аз он медиҳад, ки ақлгароӣ (расионализм) –и шоирону мутафаккирони он замон як назарияи сирф абстрактӣ набуда, ҳадафи ниҳоии амалӣ дорад ва он пайвастани хиради назарӣ бо хиради амалиро талаб мекунад. Эътимоди бисёр қавӣ ба ақл ва ба тавоноии хиради инсон шоирони файласуфи асрҳои фавқузикрро водор сохта буд, ки пеш аз ҳама ба неруи маърифатии худ эътимод кунанд ва ҳатто ба шинохти ҳақиқати мутлақ (абсолютӣ) низ аз роҳи тафаккури ақлӣ ворид шаванд. Ин назари Рӯдакӣ ба дигар пайравонаш таъсири амиқ гузошта буд, чунончи, Абӯшакури Балхӣ дар пайравӣ аз ӯ чунин шеъре дорад:

Хирад чун надонӣ, биёмӯзадат,

Чу пажмурда гардӣ барафрузадат,

Хирад бе миёнҷию бераҳнамой,

Бидонад, ки ҳаст ин ҷаҳонро худой.

Ба андешаи эшон барои шинохти зоти мутлақ ягон миёнҷие ё роҳнамое ба ҷуз хирад вуҷуд надорад. Ин хулосаи бисёр ҷолиби шоирони файласуф аст, ки барои асрҳои миёна аҳамияти хоссаро дошт. Рӯдакӣ дар ин масъала боз амиқтар рафта, ақлу хирадро сабаби хушҳоливу саодат ва ҳам сарбаландии инсон дар ҷомеа медонист. Ба андешаи ӯ хирад ва хурадмандӣ яке аз сифатҳои асосии инсони озод мебошад, ки барои ӯ ҷовидонагии ҳаётро фароҳам меорад:

Чаҳор чиз мар озодаро зи ғам бихварад:

Тани дурусту хўйи неку номи неку хирад.

Ҳар он кӣ эзидаш ин ҳар чаҳор рўзӣ кард,

Сазад, ки шод зияд ҷовидону ғам нах(в)арад.

Қайд намудан лозим аст, ки баёни чунин масъалаи муҳими фалсафӣ дар доираи ақлгароӣ саршори аҳамияти бисёр муҳими маърифатӣ ва тарбиявӣ буда, дар асрҳои миёна ҷомеаро тавассути муқоиса ва муқобила ба дарки ҳақиқати олами ҳастӣ раҳнамун месохт. Ба ақидаи эшон дар масъалаи дарки олами ҳастӣ нақши ақлу хирад барои инсон баландтар аз маърифати ҳиссӣ мебошад.

Хирад беҳтар аз чашму биноӣ аст,

На биноӣ, афзун зи доноӣ аст.

Вале мутаассифона ин равияи пешқадами маърифатию ҷаҳоншинохтӣ ва фарҳангӣ натавонист то охир дар ҷомеаи асримиёнагии мо равиши асосӣ боқӣ бимонад ва дар асрҳои баъдина он ҷои худро қариб пурра ба таълимоти илоҳиётӣ ва қисман ба ирфону тасаввуф вогузошт, ки ин мавзуи дигар мебошад.

Адабиёти истифодашуда:

Афсаҳзод А. Одамушшуаро рӯдакӣ. – Душанбе: “Адиб”, 2003.

2. Бартольд В.В. Сочинение. –М., 1963.

3. Богоутдинов А.М. История таджикской философии.- Душанбе, 1969.

4. Богоутдинов А.М. Избранные произведения.- Душанбе, 1969.

5. Мирзев А. Абуабдулло Рӯдакӣ. – Душанбе, 1958.

6. Рӯдакӣ. Шеърҳо. Душанбе, 1972.

7. Таърихи фалсафаи тоҷик (фалсафаи адабиёт). Ҷилди 5. Қисми 1. - Душанбе: “Дониш”, 2021. - 600с.

Мирзоев Ғ.Ҷ., д.и.ф., сарходими шуъбаи масалаҳои фалсафии дини ИФСҲ ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Сентябрь 21, 2024 11:00

ДУШАНБЕ, 21.09.2024 /АМИТ «Ховар»/. 22 сентябр дар Тоҷикистон Рӯзи Рӯдакӣ аст. Ба ин муносибат андешаҳои узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Ҳасани Султон зери унвони «Абарустоди забони модарӣ» манзур мешаванд.

— Одамушшуаро Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, бешубҳа, аз саромадони забону адаби мо маҳсуб мешавад, ки ҳамасола ба ифтихори ӯ 22 сентябр Рӯзи Рӯдакӣ таҷлил мегардад.

Дар байни ҳамаи устодони бузурги забони модарии мо аз рӯзгори пешин то ба ин даврон Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ (858-941) мақом ва ҷойгоҳи хосса дорад. Зеро устод Рӯдакӣ аввалин шоири соҳибдевон ба забони модарии мост ва гуфтаанд, ки вай ҳамчунин муаллифи яке аз нахустин фарҳангҳои забони модарии мо – «Тоҷ-ул-масодир фӣ луғат-ил-фурс» (Тоҷи маъхазҳо дар забони порсиён) мебошад, ки мутаассифона, ин фарҳанг то замони мо нарасидааст.

Ҳамаи сурудаҳои боқимонда аз ӯ содаву равон ва ширину дилрасанд ва аз маҳорату устодии комили ӯ дар забону адаби мо гувоҳӣ медиҳанд. Барои намуна сурудаи маъруфи ӯ «Бӯйи ҷӯйи Мӯлиён ояд ҳаме»-ро, ки имрӯз вирди забонҳо аст, метавон суруди миллии тоҷикони ҷаҳон барои ҳамаи замонҳо ба шумор овард. Зеро аз ҳар калимаву ибораи он ширинию шевоӣ ва содагию равонии забони модарӣ ба мушоҳида мерасад. Ба баёни дигар, ин сурудаи дилрас ва дигар сурудаҳои устод Рӯдакӣ ҳалқаи васли забону адаб ва таъриху фарҳанги миллии мо аз гузаштаи дур то ба рӯзгори нави Истиқлоли давлатӣ мебошанд.

Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ (934-1020), ки муаллифи бузургтарин ҳамосаи миллии мо – «Шоҳнома»-и безавол аст, камоли маҳорату устодии Рӯдакӣ ва «дур суфтан»-и ӯро дар забону адаби мо зимни баёни чигунагии анҷом пазируфтани тарҷумаи манзуми «Калила ва Димна» таъйид кардааст:

Гузорандае пеш биншонданд,

Ҳама нома бар Рӯдакӣ хонданд.

Бипайваст гӯё парокандаро

Бисуфт инчунин дурри огандаро.

Баъзе сурудаҳои устод Рӯдакӣ бо гузашти айём ба хотири ширинию шевоияшон ба зарбулмасалу мақол табдил ёфтаанд ва имрӯз дар байни пиру барнои ҷумҳурии мо маҳбубияти фаровон доранд. Масалан:

Дониш андар дил чароғи равшан аст

В-аз ҳама бад бар тани ту ҷавшан аст.

Ё:

Ҳеҷ ганҷе нест аз фарҳанг беҳ,

То тавонӣ рӯй бар ин ганҷ неҳ.

Баёни ин нукта ҳам муҳим аст, ки баъзе калимаҳои дар ашъори устод Рӯдакӣ истифодашуда имрӯз фақат дар баъзе гӯйишҳои забони тоҷикӣ боқӣ мондаанд ва дар мамлакатҳои ҳамзабони мо мавриди истифода қарор надоранд. Масалан: варғ (ҷойи оббанду обкушо) (Банди варғи сусти пуда бифканад), коза (каппа) (Ҷой кард аз баҳри будан козае), тундар (раъд) (Наффот – барқи равшану тундар-ш таблзан), хусур (падарарӯс) (Ки то кай кашем аз хусур зиллу хорӣ), модандар (модари угай, ки дар мо моиндар ҳам мегӯянд) (Ки гаҳ модарӣ, гоҳ модандаро), писандар, духтандар (Бо писандар кина дорад ҳамчу бо духтандаро), фартут (афгор) (Пири фартут гашта будам сахт) ва ғайра.

Дар маҷмуъ, метавон гуфт устод Рӯдакӣ дар таърихи дерини забони модарии мо абарустоде аст, ки ширинию шевоӣ, шукуҳу шуҳрат, покизагию асолат ва рушду боландагии ин забон дар рӯзгори Сомониён ва давраҳои баъдӣ бо осори мондагори ӯ пайванди амиқи ногусастанӣ дорад.