Ба андешаи олимон тарбия дар тамоми марҳилаҳои тамаддуни башарӣ мақоми волоро соҳиб будааст, зеро сатҳи фарҳангу фазилати аҳли ҷомеа, хосса насли наврасу ҷавони он мақому манзалати худи ҷомеа дар тамаддуни инсоният муайян мегардад.

Консепсияи миллии тарбия сиёсати кунунӣ ва дурнамои давлатро дар соҳаи тарбияи миллии оммаи васеи аҳолӣ ба танзим дароварда, дар парастиши анъанаву суннатҳои арзишманди миллати тоҷик ва халқияту миллатҳои дигари Тоҷикистон интихоб ва амалӣ менамояд. Тарбия ҳамчун воситаи ислоҳкунанда ва беҳсозандаи сифатҳои ахлоқии аҳли ҷомеа аз рӯзи пайдоиши ҷамъияти одамӣ то ба имрӯз ҳамқадаму ҳамнафаси башарият мебошад. Дар робита бо мақсаду мароми асли ҷомеа, дар ҳар давру замон вазифаю усул ва тарзи тарбия тағйир меёбад, аммо ҷавҳари аслӣ ва вазифаи асосии он ба роҳи рост ҳидоят кардани мардумон ҳамоно тағйирнопазир боқӣ мемонад.

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки марҳилаи бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро аз сар гузаронида истодааст, тарбияи насле, ки тақдири минбаъдаи ҷомеаву мамлакат ба он вобаста аст, вазифаи аҳли ҷомеаи навини мо мебошад. Бо саъю кӯшиши Сарвари давлат аҳли ҷомеа ба омӯзиш ва посдории беҳтарин анъанаҳои суннатии ниёгон пардохт, омӯзиши фарҳанг, таърих ва анъанаҳои миллӣ, урфу одатҳои халқи тоҷик ва миллатҳои маскуни кишвар дар маркази диққати тамоми аҳолӣ, бахусус вазорату идораҳо, ташкилоти эҷодӣ, воситаҳои ахбори умум, нашриётҳо ва муассисаҳои таълимию тарбиявӣ қарор доранд.

Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот бо аҳли маориф таъкид доштанд: “Агар ба тарбияи ворисони соҳибмаърифату донишманд ва содиқи Ватани хеш имрӯз бо масъулият муносибат накунем, ифтихору ғурури миллии мо гирифтори зоҳирпарастӣ шуда, дар доираи ному дастовардҳои бузургони гузаштаамон маҳдуд мемонем”. Ин муроҷиати Сарвари давлат бори дигар ба ҳамагон, хосса волидайн ва аҳли маорифу зиёро водор месозад, баҳри тарбияи насли бохираду дорои ахлоқи ҳамида бо тамоми истеъдодашон ғайрат намоем.

Дар Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд шудааст, ки: “Мақсаду вазифаҳои ниҳоии тарбияи миллӣ, ташаккули инсони комил, соҳиби Ватан, нангу номуси миллӣ, фидокорӣ, симои зоҳирию маънавӣ, ахлоқи фарҳангӣ ва арзишҳои дигари инсонӣ мебошад”. Аз ин лиҳоз, баланд бардоштани эҳсоси ватандӯстии ҷавонон, равнақи худшиносию худогоҳӣ ва ифтихори миллии онҳо дар шароити соҳибистиқлолии мамлакат яке аз омилҳои таҳкиму тақвият бахшидани истиқлолият ва муҳимтарин омили пешрафти ҷомеа мебошад. Агар ба баромаду суханрониҳои Сарвари мамлакат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таваҷҷуҳ намоем, мазмуну муҳтавои онро ғояҳои ватандӯстӣ, худшиносию худогоҳӣ ва ваҳдату якпорчагии мардуми Тоҷикистон ташкил медиҳад. Аз ин рӯ, тарбияи ватандӯстӣ тақозои замон ва яке аз самтҳои асосии сиёсати давлату ҳукумат ба шумор меравад.

Тарбияи хештаншиносӣ ва худогоҳии миллӣ яке аз қисматҳои таркибии тарбияи ватандӯстӣ маҳсуб меёбад. Дар ин бобат Пешвои миллат хуб гуфтаанд: “Таърихи тамаддуни башарӣ гувоҳ аст, ки худшиносӣ ва ифтихори миллӣ пойдевори бақои миллати соҳибэҳтиром ва бофарҳанг аст. Миллате, ки забон тафаккури миллӣ, таъриху адабиёт, кишвар, расму оин ва арзишҳои фарҳангиашро қадр намекунад, паҳлуҳои истиқлолияташро чандон пуштибонӣ карда наметавонад.”

Мафҳуми ватандӯстӣ ҷанбаҳои гуногун дорад. Он аз дӯст доштани падару модар, бародарону хоҳарон, аҳли оила, мактаб, муаллимон ибтидо гирифта, бо парастидани деҳа, ноҳия, вилоят ва кули кишвар ҳамоҳанг буда, боз ҳам васеътар мегардад. Мафҳуми ватандӯстӣ эҳтироми миллати худ, ҳифзу афзун намудани урфу одат ва фарҳанги миллӣ, ҳифзи муқаддасоти миллӣ, ҳифз ва истифодаи самараноку оқилонаи захира ва сарватҳои табииро дар худ ғунҷоиш медиҳад.

Тарбияи ватандӯстӣ ҳамоҳангии ақлу заковат, андеша, ғоя, эҳсос, изтироби рӯҳ ва рафторҳост. Ин масъала алоқаи аз ҳам ҷудонашавандаи ҷомеа, низоми маориф, созмонҳои наврасону ҷавононро дар бар мегирад.

Тарбияи ватанпарастии ҷавонон талаботи марҳилаи кунунӣ буда, амалӣ намудани он то андозае метавонад бетарафии ҷомеаро нисбат ба тақдири ҷавонон рафъ намуда, масъулияти онҳоро дар пешрафту шукуфоии кишвар, ҳифзи манфиатҳои умумимилливу умумидавлатӣ бештар гардонад.

Худойбердизода Саидмири Убайдулло, н.и.т Ходими пешбари илмии Озмоишгоҳи

“Маводҳои Ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Дар нимаи дуюми солҳои 80-уми асри XX баъд аз саршавии равандҳои демократикунонии ҷомеа дар ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шӯравӣ ҷунбишу созмонҳои миллӣ-демократӣ ба миён омаданд. Сиёсати ислоҳотҳои демократӣ ва махсусан «ошкорбаёнӣ», ки аз ҷониби роҳбарияти ҳизби коммунистӣ ба миён оварда шуд имоконият фароҳам овард, ки камбудиҳои сиёсати коммунистии замони шӯравӣ оид ба вазъи иҷтимоиву сиёсӣ, иктисодӣ, фарҳангӣ ва сиёсати миллӣ дар ҷумҳуриҳои миллии ИҶШС дар ҷомеа баррасӣ ва муҳокима карда шаванд. Ҷунбишу созмонҳои миллӣ-демократии дар охири солҳои 80-ум ибтидои 90-ум Тоҷикистон ташкилёфта камбудиҳои дар ҷомеи ҷумҳурӣ ҷойдоштаро ба элитаи роҳбарикунандаи ҳизбию давлатии ҷумҳурӣ ва ҳизби коммунистӣ нисбат медоданд.

Дар охири солҳои 80-ум муборизаи ҷунбишу созмонҳои миллӣ-демократии ҷумҳурӣ барои истиклоли Тоҷикистон сар шуд. 24 августи соли 1990 дар Иҷлосияи дуюми Шўрои Олии ҶШС Тоҷикистон, бори аввал «Эъломияи истиқлоли Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ» (ИҶШС) қабул шуда буд. Вале ин ҳуҷҷат, истиқлоли комили мамлакатро пурра таъмин карда наметавонист.

Пас аз «табадуллот»-и бебарори Кумитаи давлатии вазъи фавқулода, ки коммунистони тундрав 19-21 августи соли 1991 дар шаҳри Москва ташкил намуданд, аз нав муборизаи ҷунбишу созмонҳои миллӣ-демократии Тоҷикистон барои истиқлоли комили Тоҷикистон аз Иттиҳоди Шӯравӣ авҷ гирифт. Гирдиҳамоиҳои серодам дар шаҳри Душанбе ва баъзе шаҳрҳои ҷумҳурӣ баргузор мегардиданд, ва эълон намудани истиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистонро талаб мекарданд. Бо талаби тазоҳуркунандагони гирдиҳамоиҳо дар Душанбе Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъват карда шуд.

9 сентябри соли 1991 вакилони Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум ҳуҷҷати «Изҳорот дар бораи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»- ро қабул намуданд. Ҳамин ҳуҷҷати таърихӣ қонунан Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба аҳли башар эълон кард.

Ба муносибати рӯзи ид бо ташаббуси мақомоти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва коллективҳои меҳнатӣ чораҳои ҷамъиятию сиёсӣ андешида мешаванд.

Парадҳои ҳарбӣ, салюти артиллерӣ ва оташбозӣ дар рӯзҳои ид мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва бо тартиби муайянкардаи Вазорати мудофиаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷо оварда мешаванд.

Тоҷикистон марзубуми Оли Сомони ман аст,

Хоку покаш дар шабистони ман аст.

Тоҷикам ман Тоҷикистон кишварам,

Дар фазояш чун кабутар мепарам.

Худойбердизода Саидмири Убайдулло, н.и.т Ходими пешбари илмии Озмоишгоҳи

“Маводҳои Ба коррозия устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Мусаллам аст, ки кишварҳое ки ба баҳр роҳ надоранд, бо душвориҳои марбут ба савдо, дастрасии нақлиётӣ ва рушд рӯ ба рӯ мешаванд. Сабаби асосии рух додани чунин ҳолат дар набудани дастрасии мустақим ба баҳр арзёбӣ мешавад. Азбаски ин кишварҳо бандарҳои баҳрӣ надоранд, онҳо вобастаи кишварҳои транзитӣ мебошанд, ки ин боиси афзоиши хароҷоти савдо ва тӯлонӣ шудани роҳ мегарданд.

Дар Конференсияи якум, ки 28–29 августи соли 2003 дар шаҳри Алмаатои Қазоқистон баргузор гардида, масъалаи рушди нақлиёти транзитӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққии бе дастрасӣ ба баҳр баррасӣ шуд. Натиҷаи он “Нақшаи амалии Алмаато” номгузорӣ карда шуд, ки масъалаҳои зеринро дар бар мегирад:

-кам кардани расмиёти гумрукӣ ва пардохтҳои изофӣ;

-беҳтар кардани инфрасохтори нақлиётӣ;

-рушди имкониятҳои тиҷоратии кишварҳои бе дастрасӣ ба баҳр;

-ҳамоҳангсозии кӯмакҳои байналмилалӣ барои инфрасохтор.

Инчунин 3–5 ноябри соли 2014 дар шаҳри Венаи Австрия Конференсияи дуюм баргузор гардид. Дар Конференсияи мазкур иҷрои “Нақшаи амалии Алмаато” баррасӣ шуд. Дар натиҷа “Нақшаи амалии Вена” барои солҳои 2014–2024 қабул карда шуд, ки 6 самти афзалиятнок муайян шуданд:

1. Сиёсати транзит ва нақлиёт;

2. Рушди инфрасохтор;

3. Осон кардани савдои байналмилалӣ;

4. Ҳамгироии минтақавӣ;

5. Табдили сохтории иқтисодӣ;

6. механизмҳои иҷро.

26 сентябри 2024 дар шаҳри Габорони Ботсвана бошад, дар сатҳи вазирони корҳои хориҷии кишварҳо натиҷаҳои “Нақшаи Вена” муҳокима гардиданд ва омодагӣ ба конференсияи сеюми СММ баррасӣ гардид. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2023 дар чорабинии сатҳи баланд дар ҳошияи Конфронси СММ оид ба иқлим (COP-28) суханронӣ намуда, ба зарурати таҳияи барномаи нави амал барои конференсияи сеюми СММ ва омодагӣ ба он ишора карданд.

Дар моҳи сентябри соли 2024, вазири корҳои хориҷӣ Сироҷиддин Муҳриддин дар ҷаласаи солонаи гурӯҳи конференсияи сеюми СММ дар ҳошияи Иҷлосияи 79-уми Маҷмааи Умумии СММ дар Ню-Йорк иштирок намуд ва ба масъалаҳои дастрасӣ ба роҳҳои нақлиётӣ, шарикии минтақавӣ ва истифодаи устувори захираҳои об таъкид гардид.

5 августи соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Авазаи Туркманистон дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ (ба баҳр баромад надоранд) иштирок ва суханронӣ намуданд. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба роҳбари кишвари мизбон барои пазироии самимӣ ва ба Созмони Милали Муттаҳид баҳри дар сатҳи баланд баргузор кардани ҳамоиши муҳими байналмилалӣ изҳори сипос намуданд. Таъкид гардид, ки аз лиҳози натиҷагирӣ ва таҳлили фарогири раванди татбиқи Барномаи амали Вена, солҳои 2014-2024, Конфронси имрӯза барои Гурӯҳи кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ аҳамияти хоса дорад. Ба таъкиди Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин чорабинӣ имкон медиҳад, ки самтҳои афзалиятноки сафарбар намудани саъю талошҳои минбаъда муайян карда шаванд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки таваҷҷуҳи иштирокдорони конфронсро ба зарурати роҳандозии василаҳои муассири таъмини рушди устувор, рафъи мушкилоти вобаста ба маҳдудиятҳои транзитӣ ва инфрасохторӣ, татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар бахши энергетика ва бунёди дигар зерсохторҳои иҷтимоӣ барои кишварҳои маҳсур дар хушкӣ, ҷалб намуданд. Таъкид гардид, ки мавқеи ҷуғрофии кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ боиси ба мушкилот рӯ ба рӯ гардидани онҳо шудааст. Ташаннуҷи геополитикӣ, буҳронҳои молияву иқтисодӣ, тағйирёбии иқлим ва дигар хавфу таҳдидҳои глобалӣ омилҳои осебпазир шудани кишварҳо дониста шуд. Тоҷикистон, бо назардошти афзалиятнокии соҳаҳои нақлиёт ва энергетика, ба рушди босуръати ин самтҳо аҳамияти хосса медиҳад. Ба талаботи Созмони Ҷаҳонии Савдо ва дигар меъёрҳои байналмилалӣ мутобиқ сохтан, ҳамчунин, рақамӣ намудани расмиёти тиҷоратӣ ва гумрукӣ кушишу талошҳои дигари Тоҷикистон барои расидан ба ин ҳадафҳо номида шуд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки Тоҷикистон, бо назардошти иқтидорҳои гидроэнергетикии худ, ба масоили таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва рушди ин соҳа аҳаммияти хосса медиҳад. Дар ин робита Сарвари давлати муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд, ки татбиқи “Стратегияи миллии рушди иқтисоди сабз” то соли 2037 имкон медиҳад, ки Тоҷикистон дар оянда пурра ба тавлиди неруи барқ аз ҳисоби манбаъҳои барқароршаванда гузарад. Ба масъалаҳои таъсири манфии оқибатҳои тағйирёбии иқлим ба иқтисоду экосистемаҳои кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ таваҷҷуҳи зиёд зоҳир гардид.

Ҳамин тариқ, роҳбари давлати таъкид намуданд, ки Тоҷикистон тайи 20 соли охир дар пешбурди рӯзномаи байналмилалии обу иқлим ҳамчун кишвари пешоҳанг иштироки фаъол дорад. Зарурати андешидани чораҳои фаврӣ ва татбиқи иқдомҳои муассири муштарак дар сатҳи ҷаҳонӣ ба мақсади ҳифзи манбаъҳои оби ошомиданӣ, бахусус пиряхҳо, таъкид карда шуд. Изҳори итминон карда шуд, ки натиҷаҳои Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки соли равон дар ҳамкорӣ бо Созмони Милал дар шаҳри Душанбе доир гардид, ба пешбурди равандҳои муҳими глобалӣ дар соҳаи обу иқлим ва рушди устувор хидмат мекунанд. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки татбиқи қатъномаи Созмони Милал дар бораи эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал оид ба илмҳои криосферӣ”, ки бо ибтикори Тоҷикистон ва Фаронса қабул гардидааст, ба саъю талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ дар ин ҷода мусоидат хоҳад кард. Аз даъвати ҷомеаи байналмилалӣ баҳри афзоиши маблағгузорӣ барои тадбирҳои марбут ба ҳифзи иқлим ва рафъи оқибатҳои офатҳои табиӣ ҷонибдорӣ карда шуд. Дар фароварди сухан Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки натиҷаҳои талошҳои муштараки ҷонибҳо дар ин ҷода боз як омили муассири комёб гаштан ба Ҳадафҳои рушди устувор хоҳанд шуд ва чунин корҳои созанда, бешубҳа, барои ҳалли мушкилоти кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ баҳри рафъи монеаҳо дар роҳи рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии онҳо имкони муносиб фароҳам хоҳанд овард.

Имрӯз Тоҷикистон ба рушди долонҳои нақлиётии минтақавӣ ва содда кардани расмиёти гумрукӣ аҳамияти хос медиҳад. Энергетикаи сабз 98% нерӯи барқи кишвар аз манбаъҳои обӣ таъмин мешавад. Тоҷикистон талош дорад, ки иқтисоди сабзро рушд диҳад ва иқдомҳои марбут ба он, аз ҷумла Стратегияи иқтисоди сабз барои солҳои 2023–2027-ро татбиқ намояд. Аз ҷумла Тоҷикистон ташаббусҳои байналмилалиро барои ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи оқилонаи обҳо роҳандозӣ мешавад. Тоҷикистон муҳтавои Конфренсияи мазкурро як платформаи муҳими стратегии ҳамкорӣ ва ҳалли мушкилоти кишварҳои бебаҳр медонад, ки он барои беҳтар кардани дастрасӣ ба бозорҳо; ҷалби сармоягузории байналмилалӣ барои лоиҳаҳои зерсохторӣ; гузариш ба энергияи сабз ва афзоиши иқтидори барқароршаванда; ҳамкории минтақавӣ ва устувории иқлим мусоидат мекунад.

Хулоса, Конференсияи сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба кишварҳои рӯ ба рушде, ки ба баҳр роҳ надоранд, барои ҷустуҷӯи роҳҳои ҳалли мушкилот ва барқарор кардани шарикӣ ва бо мақсади кӯмак ба ин кишварҳо дар бартарафсозии душвориҳо ва татбиқи пурраи потенсиали худ ба хотири ояндаи одилона ва шукуфо имконият фароҳам меорад.

Соҳиби Баҳруло - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Таърихи бою куҳан ва интиҳои қарни сипаригардидаи кишварамон воқеаҳои сиёсии бузургеро дар бар мегирад, ки ҳар кадоми он дар марҳилаи худ нақши махсусе доранд. Дар таърихи навин волотарин дастовард - соҳиб шудан ба Истиқлоли давлатии Тоҷикистон аст, ки баъди пош хурдани собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ ба амал омадааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар қатори дигар кишварҳо 24 – август Эъломия дар бораи истиқлолиятро қабул намуд ва баъдан 9 – сентябри соли 1991 истиқлолияти сиёсии худро расман эълон намуд. Бояд гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон баробари қабул намудани истиқлоли хеш ба монеаҳои ҷиддӣ рӯбарӯ гардид. Яке аз чунин монеаҳо ин ҷанги ҳамватанӣ буд, ки дар шакли даѓалу яроқнок бо дахолати мухолифин ва бо дастгирии хоҷагони хориҷии онҳо ба вуҷуд омад.

Тавре ки доктори илмҳои фалсафа Ҳайдаров Р.Ҷ. менависад: «Ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон аз ҳамин амали зишти тундгароёни динӣ ва ҳаммаслакони онҳо дар байни аҳли зиё оѓоз гардид. Аз ин рӯ, мо бо итминони комил гуфта метавонем, ки ба паси мизи музокирот нишастани Пешвои миллат маҳз ба хотири барқарор кардани сохти конститутсионӣ дар Тоҷикистон сурат гирифта буд. Аз ҷониби Пешвои миллат консепсияи ваҳдати миллӣ пешниҳод шуд, ки барои амалӣ сохтани он Эмомалӣ Раҳмон ба неруи созанда ва тамаддунгарои ҷомеаи тоҷик такя намуд. Пешвои миллат тамоми истеъдоди сиёсии худро баҳри офардани сулҳ ба Ватан равона намуд. Қобили зикр аст, ки маҳз дар давраи гузаронидани музокироти байни тоҷикон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ташаккули фарҳанги ваҳдатгароӣ замина гузошт, ки он имрӯз унсури ҷудонашавандаи тафаккури сиёсии ҷомеаи тоҷик мебошад» [2, 88].

Бо туфайли соҳибистиқлол эълон гардидан Тоҷикистон имконияти сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро мустақилона муайян намуданро пайдо кард. Акнун Тоҷикистон имконият пайдо намуд, ки бо давлатҳои хориҷи робитаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва гуманитарӣ пайдо карда, бо онҳо алоқаҳои дипломатӣ ва консулиро ба роҳ монад. Махсусан, аъзои комилҳуқуқи Созмони Миллали Муттаҳид гардидани Тоҷикистон, бо ҳайати Созмони амният ва ҳамкории дар Аврупо, ташкилоти конфронси исломӣ, ташкилоти ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ташкилотҳои дигари байналхалқӣ аъзо гардидани он ба шарафи соҳибистиқлолии давлаташ муяссар гардид.

Чуноне, ки Пешвои миллат қайд менамоянд, “давлату давлатдорӣ як мафҳуми назариявӣ набуда, он маҳз бо мавҷудияти рукнҳои амалии давлат маъно пайдо мекунад. Шоҳидон дар ёд доранд, ки дар он рӯзҳои вазнину мудҳиш тамоми ниҳодҳои марказӣ ва маҳаллии давлатдории мо пурра фалаҷ гашта, низоми идоракунии давлатӣ барҳам хӯрда буд. Бинобар ин, барқарор кардани аркони амалии давлат талошу заҳмати зиёдро талаб мекард. Мо тавонистем дар кӯтоҳтарин замон ниҳодҳои асосии давлатдориро эҳё ва барқарор намоем. Мо, ки худ шоҳиди бевоситаи раванди барқарории рукнҳои асосии давлатдорӣ ва ташкили ниҳодҳои бунёдии сиёсӣ ва қудратии кишвар будем, фаромӯш намекунем, ки ҳар як ниҳоди давлатӣ, хусусан, мақомоти ҳифзи ҳуқуқи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо чӣ мушкилот ва ҳисси масъулият ташкил ёфта буданд» [3, 10].

Раванди сиёсӣ исбот менамояд, ки воқеияти ҷаҳони муосир бори дигар арзиши истиқлоли сиёсиро дучанд мегардонад. Зеро омилҳои глобализатсионӣ дар баробари имконоти хуби худ як қатор таҳдидҳоро ба истиқлоли сиёсии давлатҳо ба вуҷуд оварда истодааст. Таҳлилҳо собит менамоянд, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ давлат ҳамчун ниҳоди сиёсӣ ва субъекти мустақил қисме ҳуқуқҳои худро аз даст медиҳад ва наметавонад тамоми имконоти худро озодона иҷро намояд. Аз ҷумла, дар раванди ҷаҳонишавӣ фарҳанги миллии давлатҳои рӯ ба инкишоф зери таъсири фарҳанги бузургдавлатҳо монда, рӯ ба нестшавӣ меорад. Агар аз як тараф, ин раванд ба таври объективӣ сурат гирад, аз тарафи дигар, тавассути омилҳои субъективӣ низ раванди аз байн бурдани тамаддуни ҷомеаи муайян сурат мегирад. Инчунин, дар раванди ҷаҳонишавӣ фарҳанги миллату халқиятҳои хурд ва заиф дар зери таъсири тамаддуни абарқудратҳо монда, фарҳанги хешро аз даст медиҳанд ва бо онҳо омехта гашта, дар чархи таърих нопадид мегарданд.

Равандҳои сиёсии ҷаҳони муосир, хатару таҳдидҳои ҷаҳонии экстремизму терроризм, офатҳои экологӣ, экспансияи фазои иттилоотӣ, бархурди тамаддунҳо, ҷанги сард, ки ҳама маҳсули глобализатсия мебошанд, доираи фаъолияти давлатро ҳамчун субъекти дорои суверенитети сиёсӣ маҳдуд намуда истодаанд. Ба ҷойи давлатҳо дар бештари ҳолат дар муносибатҳои байналмилалӣ созмонҳои фаромиллӣ қарор қабул менамоянд. Аз ҷиҳати иқтисодӣ ё сиёсӣ вобастагии давлат ба ин ё он ташкилот, ин омили манфӣ дар раванди назми худкифоии давлат мебошад. Ба вуҷуд омадани созмонҳои ҳарбиву сиёсӣ ва иқтисодии ҷаҳонӣ ва ташкилотҳои фаромиллӣ тасдиқи андешаҳои болоянд. Гурӯҳҳои гуногуни муташаккили умумиятҳои иҷтимоӣ мекӯшанд бо роҳу воситаҳои дастрас ба рафтори мақомоти давлатӣ бо мақсади рӯоварии сиёсат ба фоидаи худ таъсир расонанд.

Мусаллам аст, ки инкишофи ҳар як давлат дар олами муосир ба вазъияти ҷаҳон сахт алоқамандӣ дорад. Аз ин хотир ҷаҳонишавӣ воситаи амалинамоии ҳадафҳои мушаххаси давлатҳои абарқудрат гардидааст. Давлатҳои бузург кӯшиш менамоянд, ки ба ҳар восита зери шиорҳои ҷаҳонишавӣ, манфиатҳои худро дар сарҳади давлатҳои дигар амалӣ намоянд. Дар ин ҳолат истиқлоли сиёсии бештари давлатҳои рӯ ба инкишоф халалдор гардида тобеъи давлатҳои абарқудрат мегарданд. Вазъияти кунунии Шарқи Наздик, Афғонистон ва кишварҳои арабӣ мисоли гуфтаҳои болоянд.

Ниҳоят, падидаи ҷаҳонишавӣ ҳанӯз мураккаб ва пурихтилоф боқӣ мемонад. Дар ин раванд бақои ҳар як давлати миллӣ аз ҳифзи истиқлоли сиёсӣ ва фарҳанги миллӣ ногузир вобастааст. Давлати миллӣ ҳамчун ниҳоди мустақил ва кафили амнияти ҷомеаи муайян дар раванди ҷаҳонишавӣ аз ҳар вақта дида бештар вазифадор мегардад, ки барои мавҷудияти худ чораҳои судманд андешад.

Профессор Муҳаммад А.Н., менависад, ки “Раванди ҷаҳонишавӣ боз хавфу хатар ва таҳдидҳои нави ҷаҳониро ба миён оварда, мутахассисону коршиносонро водор менамояд, ки дар таҳлилу таҳқиқотҳои худ таъсири ҷаҳонишавӣ ва вазъи имрӯзаи ҷомеаро дар самти амалишавии ҳадафҳои миллӣ ва стратегияҳои давлатӣ дида бароянд. Ҳамзамон таъсири манфии таҳдидҳоеро, ки ба манбаъ ва воситаҳои асосӣ таъсир расонида, онҳоро корношоям ва аз мадди назар дур месозанд. Бояд тазаккур дод, ки таҳдидҳо ба раванди қабули қарорҳои сиёсӣ ва идоракунии давлатӣ таъсири манфӣ расонида, хавфи пурра дар амал татбиқ нагардидани ҳадафҳои миллиро ба миён меоранд”[1, 95].

Бояд гуфт, ки онҳое, ки имрӯз аз хориҷ тавассути сайтҳои мухталифи интернетӣ ба ҳастии истиқлоли мо санг мепартоянд, бо ҳар роҳу восита мехоҳанд ба рамзҳои давлатдории мо захм ворид созанд, хизмати хоҷагони берунаро иҷро менамоянд ва ба номи поки миллати тоҷик хиёнат менамоянд. Бингаред ба Ироқ, Афѓонистон, Сурия, Украина, Белоруссия, Венесуэла ва ѓ., ки имрӯз чӣ тавр бо ҳидояти бегонагон ваҳдатро ба парокандагӣ иваз кардаанд, бузургтарин хотираҳои моддии таърихиро ба боди нестӣ дода, кишварҳои худро ба муҳлати даҳсолаҳо қафо партофтаанд. Ин магар барои мо дарси ибрат нест? Бузургон дуруст гуфтаанд, ки «оқилон аз хатои дигарон меомӯзанду омиён дар хатои худ».

Саҳифаҳои таърихи миллати мо ҳодисаҳои нанговару ноҳамворро зиёд дидааст, вале аз он ибрат нагирифта, такрор ба такрор бо чунин иллатҳо азият кашидааст. Ҳар инсони ватандӯст ва худшиносе, ки вориди саҳнаи таърихи халқи тоҷик мегардад, дар баробари дастовардҳои мухталиф бо ҳодиса ва саҳнаҳои ҳузнангез аз хиёнат то хиҷолат, аз таассуб то ифрот рӯ ба рӯ шуда, мебинад, ки чӣ тавр муҳаббат дар қиболи бепарвоӣ, қаҳрамонӣ дар паҳлуи хиёнат, озодандешӣ дар муқобили таассуб ва монанди инҳо бо вазни ночизе дар таърихсозии миллати мо мавқеи худро аз даст медиҳанд.

Мардуми тоҷик маҳз бо файзу баракати истиқлол ва ваҳдат ба давлатдории миллӣ ва эъмори ҷомеаи демократӣ расид. Вазифаи муҳимтарин ва асосии ҳар давлат дар шароити ҷаҳонишавӣ ҳифзи Истиқлоли давлатист. Аз ин рӯ, мо вазифадор ҳастем ки дар равандҳои глобализатсионӣ Истиқлол, озодии иродаи миллӣ, шаъну шараф ва қудратмандии миллати худро чун як рукни асосии ҳастии давлати мустақил арзёбӣ намоем.

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1) Муҳаммад А.Н. Истиқлол ва манфиатҳои миллӣ. - Душанбе, 2021.-180 с.

2) Ҳайдаров Р.Ҷ.Тоҷикистон дар масири таҳкими истиқлоли давлатӣ: ҷанбаи иҷтимоӣ – сиёсӣ.-Душанбе. 2020.-108 с.

3) Раҳмон Э.Уфуқҳои истиқлол.-Душанбе:Ганҷнашриёт.- 2018.- 436 с.

Зулайхо Қодирова – ходими илмии шуъбаи масоили фалсафии дини

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Тоҷикистон яке аз кишварҳои ҷавони Осиёи Марказӣ аст, ки 9 сентябри соли 1991 пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ истиқлоли худро ба даст овард. Ин лаҳзаи таърихӣ муҳимтарин марҳилаи ташаккули ҳуввияти миллии халқи тоҷик гардида, тараққиёти минбаъдаи мамлакатро муайян кард. Ба даст овардани истиқлолият ба Тоҷикистон имкон дод, ки сиёсати дохилию хориҷии худро мустақилона муайян кунад, фарҳангу забони миллиашро инкишоф диҳад.

Истиқлолияти давлатӣ барои мо имкон дод, ки баҳри ҳифзи забон, таърих ва фарҳанги ниёгони худ аҳамияти махсус диҳем. Чунки забони миллии мо ифодакунандаи таърих ва саргузашти миллат, воситаи муҳими вуҷудияти миллати тоҷик баҳри дарки ҳувияти ӯ дар тӯли асрҳо ба шумор меравад. Ҳукумати Тоҷикистон барои таҳкими давлатдории худ, рушди иқтисод ва беҳбуди шароити зиндагии шаҳрвандонаш ғамхориҳои пайваста менамояд.

Истиқлолият ба мо имкон дод, ки ҳамкориҳоро бо кишварҳои ру ба тараққи афзоиш дода дар самтҳои гуногун аз ҷумла маориф, сармоягузорӣ, техникӣ, таъмини амният, ва дигар соҳаҳои гуногунро равнақ диҳем. Истиќлолияти Тољикистон муњимтарин воќеаи таърихи халќ гардид, ки роњи рушди мустаќилонаро кушод .

Истиқлолият калиди тамоми хушбахтиҳост ҳамчунин Истиқлолият ин ҷону дилро дар роҳи ватан додан Истиқлолият ин парчамро то фалак афрохтан. Фаромуш набояд кард, ки бо шарофати Истиқлолият миллати мо гашт машҳури ҷаҳон. Истиқлолият барои кулли мардуми тоҷик-ин саодат, каромат, ва шарофат аст.

Аз ин рӯ, бояд шукргузор бошем, ки Худованд баҳри мо чунин Ватани азизу маҳбуб ва ободу зебоеро ато намудааст ва он шабеҳи биҳишт аст. Мо ҷавонони кишварро зарур аст, ки пайрави Сарвари худ бошем, сиёсати хирадмандонаи пешгирифтаи Пешвои миллатро дастгирӣ намоем, зиракии сиёсиро аз даст надиҳем ва ҳар як ҳаракати номатлуби пешомадаро пешгирӣ карда, барои ободию пешрафти Тоҷикистони азиз саҳмгузор бошем.

Махмедов Муҳаммадҷон - ходими хурди илмии Шуъбаи аврупои

Институти Омузиши масъалаҳои Давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Туркманистон, 4 августи 2025)

Баъди фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ ва ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон сиёсати хориҷии мустақилро таҳия ва татбиқ намуданд, ки бар асоси принсипҳои эҳтироми мутақобила, истиқлолият ва манфиатҳои миллӣ қарор дошт. Муносибатҳои ду кишвар дар ин замина шакл гирифта, дар тӯли се даҳсола марҳила ба марҳила рушд ёфтаанд.

Ба ҳамагон маълум аст, ки муносибатҳои дӯстию ҳамкорӣ миёни давлатҳо дар асоси муштаракоти умумӣ, тақдири ҳамсони таърихӣ, монандиҳои фарҳангӣ ва муштаракоти дигари иқтисодию сиёсӣ бештару дурустар ба роҳ монда мешавад. Хушбахтона Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Туркманистон дорои чунин муштаракотҳо мебошанд. Мавҷудияти чунин манбаҳо боиси рушди муносибатҳои дуҷонибаи давлатҳо буда метавонанд.

Муносибатҳои дипломатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Туркманистон 21 январи 1993 дар натиҷаи имзои Протокол “Дар бораи барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон” аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ба расмият дароварда шуданд. Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ашқобод моҳи феврали соли 1995 ва Сафорати Туркманистон дар Душанбе 26.06 1999 ба кори худ шуруъ намуданд.

Заминаи шартномавӣ – ҳуқуқии муносибатҳои дуҷонибаро беш аз 133 санад ташкил медиҳад, аз ҷумла Аҳднома оид ба шарикии стратегӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон, ки соҳаҳои мухталифи ҳамкориҳоро ба танзим медароранд.

Президетҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон борҳо ба давлатҳои ҳамдигар сафарҳои корӣ, расмӣ ва давлатӣ анҷом додаанд. Президерти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 19 -20 08.2015, 24.08. 2018, 01.10.2019, 6.08.2021 ва 04.08.2025 бо сафарҳои корӣ, расмӣ, давлатӣ ба Туркманистон ташриф оварданд.

Президенти Туркманистон бошад 2 - 3 ноябри соли 2017, 20 06.2018, 17.09.2021, 10 -11.05.2023, 14.09.2023 ба Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сафарҳои сатҳи гуногун ташриф оварданд.

Дараҷаи баланди муносиботи сиёсӣ миёни Тоҷикистону Туркманистон дар сатҳи роҳбарони давлатҳо махсусан барҷаста аст. Сафарҳои давлатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Эмомалӣ Раҳмон, ба Туркманистон (солҳои 2007, 2014, 2018) ва сафари Президенти Туркманистон ба Тоҷикистон (масалан, Гурбангулӣ Бердимуҳаммедов ва Сердар Бердимуҳаммедов) имконият фароҳам оварданд, ки ҳамкориҳои дуҷониба таҳким ёбанд. Изҳороти муштараки сарони ду давлат далели умумият дар мавқеъгирии сиёсии онҳо дар масъалаҳои байналмилалӣ мебошад. Сатҳи ҳамкориҳои иқтисодӣ миёни Тоҷикистону Туркманистон таҳти таъсири омилҳои ҷуғрофӣ, нақлиётӣ ва иқлимӣ қарор дорад. Аммо талошҳои пайваста барои тавсеаи ҳамкориҳои тиҷоратӣ аз ҳар ду ҷониб ба амал омадааст. Масалан:

Дар соли 2022 гардиши мол байни ду кишвар беш аз 60 миллион доллари ИМА буд;

Ширкатҳои туркманӣ дар бозори Тоҷикистон, махсусан дар бахши нафту газ, нақлиёт ва маҳсулоти кимиёвӣ фаъоланд;

Ҳамкорӣ дар бахши энергетика, боркашонӣ, гузаргоҳҳои транзитӣ ва саноат дар ҳоли рушд қарор дорад.

Ташкили Комиссияи байниҳукуматии Тоҷикистон ва Туркманистон оид ба ҳамкориҳои иқтисодӣ ба танзими муносибатҳои иқтисодии дуҷониба мусоидат мекунад. Тоҷикистону Туркманистон таъриху фарҳанги муштарак ва робитаҳои этникӣ доранд. Бо вуҷуди он ки шумораи туркманҳо дар Тоҷикистон ва тоҷикҳо дар Туркманистон зиёд нест, давлатҳо дар самти табодули фарҳангӣ, фароҳам овардани шароити омӯзиши забон, табодули донишҷӯён ва баргузории рӯзҳои фарҳангии ҳамдигар ҳамкорӣ мекунанд. Яке аз масъалаҳое, муҳиме, ки айни ҳол дар сатҳи глобалӣ миёни давлатҳо матраҳ аст ин таъмини рушди устувор мебошад. Рушди устувори муносибатҳои давлатҳо дар қатори дигар масъалаҳо асосан вақти сафарҳои Сарони давлатҳо ба давлатҳои ҳамдигар муҳокима ва ба шакли ҳуҷҷатҳои расмӣ қабул мегарданд. Рушди устувор дар навбати худ бе робитаҳои густурдаи фарҳангӣ имкон надорад.

Бояд тазакур дод, ки дар Туркманистон ба адабиёти форсу тоҷик ҳамеша эҳтиром қоил буданд. Дар даврони Шӯравӣ шаҳрвандони Туркманистон ба асарҳои назмию насрии Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Мирсаид Миршакар, Бозор Собир, Мумин Қаноат, Лоиқ Шералӣ, ки ба забони туркмани баргардон шуда буданд, ошноӣ пайдо намуданд. Муносибатҳои фарҳангии кишварҳо дар сатҳи баланд қарор дошта рӯзҳои фарҳангии давлатҳо баргузор мегарданд. Соли 2010 Рӯзҳои фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Туркманистон ва Рӯзҳои фарҳанги Туркманистон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон роҳандозӣ шуданд. Моҳи июни соли 2013 дар Ашқобод ҳангоми расман оғоз ёфтани сохтмони роҳи оҳани Туркманистон - Афғонистон - Тоҷикистон рӯзҳои фарҳанги Тоҷикистон дар Туркманистон барпо гардид. Тоҷикистону Туркманистон дар доираи ташкилотҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид (СММ), Созмони Ҳамкории Иқтисодӣ (ЭКО), Созмони ҳамкории Исломӣ (СҲИ) ва Ҳаракати кишварҳои бетараф, ҳамкории фаъол доранд. Туркманистон бо сиёсати бетарафии доимии худ нақши муҳим дар суботи минтақа бозида, пешниҳоди ташаббусҳои дипломатии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалиро ҷонибдорӣ мекунад (ба монанди Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”). Тоҷикистон низ ташаббусҳои Туркманистонро дар масоили энергетика ва транзит пуштибонӣ мекунад.

Бо назардошти манфиатҳои муштарак ва иқтидори истифоданашуда, дурнамои ҳамкориҳои Тоҷикистону Туркманистон мусбат арзёбӣ мегардад. Бахшҳои зерин метавонанд самтҳои афзалиятноки ҳамкории оянда шаванд:

Ø Инкишофи роҳҳои нақлиётӣ ва логистикӣ: ташкили роҳҳои транзитии мустақим тавассути қаламрави Афғонистон;

Ø Ҳамкории афзоишёбанда дар бахши гидроэнергетика;

Ø Сармоягузории муштарак дар соҳаи кишоварзӣ ва саноати сабук;

Ø Таълими касбӣ ва табодули таҷриба дар самти технологияҳои нав;

Ø Ҳамоҳангсозии фаъолият дар масоили амниятӣ ва муқовимат бо хатарҳои муосир.

Муносибатҳои Тоҷикистону Туркманистон дар се даҳсолаи охир, бо вуҷуди мушкилоти ҷуғрофӣ ва иқтисодӣ, рӯ ба рушд буда, дорои заминаи устувори ҳуқуқӣ ва сиёсӣ мебошанд. Ҷонибҳо бо ҳусни тафоҳум, эҳтиром ба манфиатҳои якдигар ва таваҷҷуҳ ба ҳамгироии минтақавӣ, метавонанд сатҳи ҳамкориҳоро ба марҳилаи сифатан нав бардоранд. Дар ин замина, тавсеаи муносибатҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ ва стратегӣ метавонад барои субот ва рушди устувори тамоми минтақа саҳмгузор бошад.

Зимни сафари Президенти Туркманистон Гурбонгулӣ Бердимуҳаммедов 2 -3 ноябри соли 2017 Аҳднома дар бораи шарикии стратегӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон ба имзо расид. Имзои Аҳдномаи шарикии стратегӣ муносибатҳои ҳарду давлатро ба дараҷаи сифатан нав баврдошт.

10-11 майи 2023 Президенти Туркманистон муҳтарам Сердар Бердимуҳаммедов бо сафари давлатӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф овард. Дар натиҷаи ин сафар миёни ҷонибҳо 24 санади нави ҳамкориро ба имзо расониданд. Дар қатори санадҳои ба имзо расида Эъломия оид ба тамъиқи шарикии стратегӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон низ қабул гардид, ки дар рушди муносибати дуҷонибаи байнидавлатӣ қадами калоне ба пеш буд.

4 августи 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сафари корӣ вориди шаҳри Туркменбошии Туркманистон шуданд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар кори Конфронси сеюми СММ оид ба кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ иштирок менамоянд. Сафари кории Президенти кишвар дар асл асоси устувори муносибатҳои сиёсии байнидавлатӣ аст. Он барои:

1. Таҳкими эътимоди сиёсӣ байни роҳбарони ду кишвар;

2. Баррасии рӯ ба рӯи масъалаҳои муҳими ҳамкории дуҷониба ва минтақавӣ;

3. Ҳамоҳангсозии мавқеъҳо дар созмонҳои байналмилалӣ, монанди СММ, ЭКО, СҲИ ва ғайра;

4. Дастгирии ташаббусҳои байналмилалии якдигар (ба монанди бетарафии Туркманистон ва ташаббусҳои обии Тоҷикистон); хизмат мекунад.

Сафари кории Президент метавонад заминаи рушди муносибатҳои иқтисодӣ бошад, аз ҷумла:

Ø Имзои созишномаҳои нави тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ;

Ø Баррасии барномаҳои муштараки саноатӣ, масалан дар бахшҳои энержӣ, нақлиёт, кишоварзӣ ва саноати сабук;

Ø Пешбурди ҳамкорӣ дар бахши нақлиёти транзитӣ, бо назардошти аҳамияти стратегии Туркманистон барои Тоҷикистон ҳамчун роҳи алтернативӣ ба баҳр (порти Туркманбошӣ);

Роҳандозии форумҳои тиҷоратӣ, ки бо иштироки доираҳои соҳибкорӣ метавонад робитаҳои тиҷоратиро густариш диҳад.

Дар доираи сафар метавон баргузории рӯзҳои фарҳанг, намоишгоҳҳои ҳунарӣ ва форуми ҷавонон, имзои созишномаҳо оид ба маориф, табодули донишҷӯён, омӯзиши забонҳои давлатӣ, пешбурди равобити байникориву илмӣ миёни донишгоҳҳо ва марказҳои илмии ду кишварро интизор буд, ки барои наздик кардани мардумони тоҷику туркман мусоидат мекунад. Дар шароити ҷаҳони муосир, масъалаҳои амнияти минтақа, мубориза бо хатарҳои фаромарзӣ (терроризм, қочоқи маводи мухаддир), ҳамкориҳои соҳаи энергетика, интиқоли об, вазъи Афғонистон мавриди таваҷҷуҳи хос қарор доранд. Дар доираи сафари Президенти кишвар имкони ҳамоҳангсозии сиёсати хориҷӣ дар масоили минтақавӣ фароҳам меояд, сиёсатҳои ҳамгироёна ба манфиати субот ва пешрафти тамоми минтақа таҳия мешаванд, роҳи боз кардани масирҳои транзитии нав аз Тоҷикистон ба Туркманистон тавассути Афғонистон баррасӣ мешавад.

Сафари кории сатҳи олии Президент Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад бо ҳуҷҷатҳо ва созишномаҳои мушаххас анҷом ёбад, ки татбиқи онҳо натиҷаҳои зеринро ба бор меоранд - болоравии гардиши мол, рафъи монеаҳои маъмурӣ дар ҳамлу нақл, соддагардонии раванди ҳамкории соҳибкорон, афзоиши робитаҳои фарҳангӣ ва илмӣ, поягузории лоиҳаҳои муштараки стратегии дуҷониба.

Сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Туркманистон як фурсати сиёсиву иқтисодӣ ва фарҳангии хеле муҳим ба шумор меравад, ки метавонад муносибатҳои ду кишварро ба сатҳи нав бардорад. Ин гуна сафарҳо на танҳо рамзи эҳтиром ва эътимод, балки абзори стратегӣ барои татбиқи манфиатҳои миллии ду давлат ва рушди ҳамгироии минтақа мебошанд.

ДАВЛАТОВ Зубайдулло, ходими калони илмии шуъбаи ИДМ -и

Институти омузиши масъадаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Дар доираи сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Туркманистон, 4-5 августи 2025)

Тоҷикистону Туркманистон дорои сарвату захираҳои фаровони табии буда, ҳар ду кишвар ба мисли кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ миёни ҳам робитаҳои ҳасанаи дипломатӣ дошта, дар тавсеаи пайвандҳои муштарак бо манотиқи Осиёи Ҷанубӣ бо чунин иқтидору ташаббусҳои минтақавӣ ва фароминтақавӣ дар ҳалли масоили гуногун нақш мебозанд. Ҳар ду кишвари дӯст бо кишварҳои минтақа ва ҷаҳон равобити хубу ҳасана дошта, дар эҷод ва рушди иқтисодӣ ва тиҷорату саноату сайёҳат ҳамкорӣ доранд.

Робитаҳои сиёсӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон ҳамчун ду давлати мустақил 27 январи соли 1993 бо имзои Протокол «Дар бораи барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон» замина пайдо карда, моҳи феврали соли 1995 Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ашқобод ва 26 июни соли 1999 Сафорати Туркманистон дар Душанбе ба фаъолият оғоз карданд.

Бо тавсеа ва тақвиятёбии тамосҳои сиёсӣ ҳусни эътимод миёни ҳар ду кишвар таҳким ёфта, роҳбарони кишварҳо борҳо сафарҳоро ба давлатҳои ҳамдигар анҷом додаанд. Санаи 19-20 августи 2015 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Туркманистон сафари расмӣ анҷом дод ва 2-3 ноябри 2017 зимни сафари расмии Президенти Туркманистон Гурбонгулӣ Бердимуҳаммедов ба Тоҷикистон Аҳднома дар бораи шарикии стратегӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон ба имзо расид. Дар заминаи он 20 июни 2018 Президенти Туркманистон Гурбонгулӣ Бердимуҳаммедов ба мақсади ширкат дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”, солҳои 2018-2028 бо сафари корӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф овард ва Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санаи 24 августи 2018 дар минтақаи миллии сайёҳии "Аваза"-и шаҳри Туркманбошӣ дар ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои муассиси Хазинаи Байналмилалии наҷоти Арал иштирок кард.

Тоҷикистону Туркманистон дар доираи СММ, САҲА, ИДМ, ЮНЕСКО, СҲИ, TRACECA, С5+1, ИА+Осиёи Марказӣ, Ҷопон+Осиёи Марказӣ, Ҷумҳурии Корея-Осиёи Марказӣ, Ҳиндустон-Осиёи Марказӣ, Осиёи Марказӣ-Чин, инчунин дар масъалаҳои вобаста бо Афғонистон бо мавқеи ягона дар ҳалли бештари масъалаҳои мубрами байналмилалӣ ва минтақавӣ фаъолона иштирок мекунанд.

Ибтикори Туркманистон дар мавриди эълони соли 2025 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ “Соли байналмилалии сулҳ ва эътимод” баёнгари рӯшани эътирофи сиёсати хориҷии Туркманистон буда, пешниҳоди Сарвари давлати Тоҷикистон вобаста ба эълон доштани «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» баҳри ҳифзи мардумони сайёра бисёр муҳиму саривақтӣ маҳсуб меёбад, ки аз мактаби сулҳу созандагии Тоҷикистон маншаъ мегирад.

Нахустин нишасти муколамаи Тирмиз оид ба робитаҳои мутақобилаи Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ дар шаҳри Тирмиз таҳти унвони «Ташаккули фазои муштараки сулҳу осоиш, дӯстӣ ва шукуфоӣ» санаи 19-21 май соли 2025 дар шаҳри Тирмизи Узбекистон дар мавзуи «Эъмори фазои умумии сулҳ, дӯстӣ ва шукуфоӣ» доир гардид, ки дар он намояндагон аз мамлакатҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ, Аврупо, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Осиё ва Уқёнуси Ором, Амрико ва Ховари Миёна иштирок намуданд. Бояд эътироф кард, ки ба шарофати иродаи сиёсии роҳбарони кишварҳо Осиёи Марказӣ ба фазои эътимоду ҳамкориҳои судманд табдил ёфта, минтақа бо сулҳу суботу созандагӣ пеш рафта, чолишҳо ва таҳдидҳои ба вуҷудомадаро мустақилона бартараф намуда, ба масири рушди прогрессивӣ ворид шуда, ба маркази фаъолияти иқтисодию сармоягузорӣ табдил ёфт. Давлатҳои Осиёи Марказӣ дар доираи чунин ҳамгироиҳои минтақавӣ роҳҳоро барои рушди ҳамкориҳо бо кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ боз карда, ҳамкорӣ хоҳад кард.

Бояд ишора кард, ки кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ бо доштани беш аз 1,7 миллиард аҳолӣ рушду нумуъ карда, кишварҳои калидии он аз ҷумла Ҳиндустону Покистон чун узви фаъоли СММ ва дигар форуму ташкилотҳо нақши калидӣ мебозанд. Миёни кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ Покистон бо Тоҷикистону Афғонистону Эрон дар масофаи хело наздик қарор дошта, аз шарикони тиҷоративу иқтисодии минтақавӣ маҳсуб меёбад. Кишвари Ҳиндустон бо роҳандозии рушди саноти дорусозиву табобату сайёҳат низ нақши муҳим мебозад.

Ба андешаи таҳлилгарон ин кишварҳо метавонанд бо эҷод ва таҳкими ҳамкориву ҳамгироии минтақавӣ миёни ҳам захоири фаровони худро, аз ҷумла обу энергияро пурра коркард намуда, фараҳмандиро барои мардумони худ фароҳам оваранд. Бешак дар даврони истиқлолият кишварҳо тавонистанд тавассути лоиҳаҳои содироти газ ва иқтидори энергетикӣ аз кишварҳои Осиёи Миёна ба Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Покистон ва Ҳиндустон лоиҳаҳоро роҳандозӣ намоянд.

Бо дигар шудани авзоъ дар минтақа, кишварҳо ташаббусҳову мактаби сулҳу суботи Тоҷикистонро ҳимоят карда, бо имзои созишномаҳои лоиҳаҳои бузурги минтақавӣ аз қабили CASA 1000 ва TAPI интиқоли барқу газ аз Туркманистон ба Покистон ва Ҳиндустон руй кор омад.

Бо содироти захираҳои энергетикӣ аз Осиёи Марказӣ тавассути Афғонистон бо истифода аз лоиҳаҳои CASA-1000 аз Тоҷикистону Қирғистону Афғонистону Покистон баҳри рушди саноати барқ ва таъсиси шабакаи минтақавии энергетикӣ ва TAPI тариқи Туркманистону Афғонистону Покистону Ҳиндустон роҳандозтии лӯлаи газ, инкишофи роҳҳои коммуникатсионӣ ё нақлиёт, осон кардани расмиёти гумрукӣ, таҳкими ҳамкорӣ дар гузаргоҳҳои асосии сарҳадӣ, тавсеаи имкониятҳо барои мубодила, афзоиши имкониятҳо заминаҳои хуб хоҳад гузошт.

Коршиносони минтақа самти дигари расидан ба минтақаро тавассути роҳи нақлиёти шоҳроҳи Қарақорум, ки қаламравҳои Чин ва Покистонро бо ҳам мепайвандад, медонанд. Ҳамин тавр, роҳҳои Транс-Эрону Транс-Чин кишварҳои Осиёи Марказиро бо Ҳиндустон ва бо Покистон пайваст намуда, таъмини амну сулҳу суботи Афғонистон ба хотири ҳамкориҳои байниминтақавӣ, хело муҳим шуморида мешавад.

Кишварҳои Осиёи Марказӣ пайваста ҳамгироиву ҳамсоягиву дӯстиро нигоҳ дошта,саъй доранд тарҳҳои нақлиётиро бо Ҷануби Осиё роҳандозӣ намоянд. Барои дастёбӣ ба бозорҳои ҳамдигар тавсия дода мешавад, ки муноқишаҳо ба хусус Покистону Ҳиндустон саривақт чун узви фаъоли СММ ва СҲШ бартараф намуда, аз мактаби сулҳу созандагии Тоҷикистон ва дипломатияи ҳамсоягиву ҳамҷаворӣ баҳри осудагии мардумони худ истифода кард.

Фақат танҳо бо оғози раванди сулҳи воқеӣ ва тағйири таносуби нерӯҳо метавон ба таҳияи тарҳҳои калидӣ муваффақият ба даст овард. Дар ниҳоят бояд таъкид кард, ки ҳамгироии кишварҳои минтақаи ОМ, аз ҷумла Тоҷикистону Туркманистон заминаро дар амалисозии лоиҳаҳои бузурги CASA-1000 ва TAPI баҳри фароғу фараҳу фурузонии давлатҳои минтақаи ОҶ фароҳам оварда, дар рушд ва суботи минтақавӣ кӯмак хоҳанд расонд.

Ба назари нигорандаи сатрҳо сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шаҳри Авазаи Туркманистон ва суханронӣ дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ заминаи хуб дар таҳкими равобити ҳасанаи ҳар ду кишвар буда, роҳро баҳри ҳамкориву ҳамгироии минтақавӣ тақвият хоҳад бахшид. Ба андешаи Роҳбари давлати Тоҷикистон ин чорабинӣ имкон медиҳад, ки самтҳои афзалиятноки сафарбар намудани саъю талошҳои минбаъда муайян карда шаванд. Ҳамин тариқ, татбиқи лоиҳаҳои минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ рушд карда, таҳкими сулҳу субот миёни кишварҳо тақвият хоҳад ёфт. Зеро ин кишварҳо дорои стратегияи ҷуғрофӣ, сиёсӣ ва иқтисодӣ буда, ҳамкорию ҳамгироиву ҳамсоягии онҳо баҳри рушди иқтисод, тиҷорат, фарҳанг, субот ва амният муҳим арзёбӣ мешавад.

Мирсаид Раҳмонов, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Туркманистон, 4 августи 2025)

Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Туркманистон ҳамчун давлатҳои мустақили пасошӯравӣ, пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991, дар раванди бунёди сиёсати хориҷии худ ба густариши муносибатҳои дӯстона бо кишварҳои ҳамсоя аҳамияти аввалиндараҷа доданд. Дар натиҷаи пеш гирифтани чунин сиёсати хориҷӣ, барои онҳо мушарраф гардид, ки аввало робитаҳои дипломатиро миёни ҳам барқарор намоянд.

Муносибатҳои дипломатии байни Тоҷикистону Туркманистон 27 январи соли 1993 расман барқарор гардид, ки аз он замон то имрӯз ин муносибатҳо ба таври пайваста ва босубот рушд мекунанд. Заминаи шартномавӣ – ҳуқуқии муносибатҳои дуҷонибаро беш аз 133 санад ташкил медиҳад, аз ҷумла Созишнома оид ба шарикии стратегӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон соҳаҳои мухталифи ҳамкориҳоро ба танзим медароранд.

Бо гузашти беш аз се даҳсола аз истиқлолият, равобити Тоҷикистону Туркманистон аз сатҳи дипломатӣ ба марҳилаи шарикии стратегӣ расидааст. Таҳкими равобит ва ба сатҳи шарикии стратегӣ баромадани онҳо зина ба зина, асосан дар замони пас аз соли 2000 сурат гирифтааст. Созишномаи расмии шарикии стратегӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Туркманистон дар таърихи 2-уми ноябри соли 2017 бо иштироки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Туркманистон Гурбонгулӣ Бердимуҳаммедов дар шаҳри Душанбе ба имзо расидааст. Дар доираи сафари давлатии Президенти Туркманистон Сердар Бердимуҳаммедов ба Тоҷикистон, Эъломияи оид ба тақвияти шарикии стратегӣ байни ду кишвар ба таври расмӣ дар таърихи 10–11 майи соли 2023 дар шаҳри Душанбе қабул гардид, ки дар доираи он боз 23 қарордоду ёддошти тафоҳумро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, энергетикӣ, нақлиёт, амният, фарҳанг ва таълим дарбар мегирифт, ба имзо расиданд.

Тоҷикистону Туркманистонро муносибатҳои деринаи таърихиву фарҳангӣ мепайванданд. Ҳамчунин ҳарду миллат решаҳои муштараки тамаддуни Осиёи Марказиро доранд ва мубодилаи фарҳангиву илмӣ миёни онҳо таърихи чандинсадсола дорад. Аз нигоҳи сиёсӣ, муносибатҳои ду кишвар бар асоси эҳтироми соҳибихтиёрӣ, дахлнопазирии марзҳо, ҳалли масъалаҳо бо роҳи гуфтушунид ва манфиатҳои мутақобилан судманд бунёд ёфтаанд.

Ҳар ду кишвар дар доираи созмонҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲИ ва дигар ташкилотҳо ҳамкории зич доранд. Тоҷикистон ҳамеша мавқеи Туркманистонро ҳамчун кишвари бетараф (нейтралӣ) эҳтиром мекунад ва аз ташаббусҳои он ҷонибдорӣ намудааст.

Яке аз самтҳои муҳими ҳамкорӣ байни ду кишвар — нақлиёт ва логистика мебошад. Туркманистон ҳамчун кишвари дорои дастрасӣ ба баҳри Каспий ва тавассути он ба бозорҳои ҷаҳонӣ, барои Тоҷикистон як роҳу василаи муҳими тиҷоратӣ ба ҳисоб меравад. Тоҷикистон, ҳамчун як кишвари дар муҳосираи хушкӣ қароргирифта (бе дастрасӣ ба баҳр), барои рушди иқтисод ва густариши савдо ба роҳҳои транзитии кишварҳои ҳамсоя ниёз дорад. Дар ин замина, Туркманистон бо ҷойгиршавии стратегии муҳими географӣ, метавонад нақши калидӣ дар васл намудани Тоҷикистон бо бозорҳои ҷаҳонӣ бозӣ кунад. Истифодаи роҳҳои транзитии Туркманистон барои Тоҷикистон имкониятҳои нави логистикӣ, иқтисодӣ ва тиҷоратӣ фароҳам меорад.

Дар шароити тағйирёбии сиёсиву иқтисодии минтақа, ин ду кишвар ба таҳкими ҳамкориҳо дар доираи лоиҳаҳои бузурги минтақавӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудаанд. Ин лоиҳаҳо на танҳо барои рушди инфрасохтори дохилӣ муҳиманд, балки метавонанд омили таҳкими ҳамгироии иқтисодии тамоми Осиёи Марказӣ шаванд.

1. Роҳи оҳани Қазоқистон – Туркманистон – Эрон

Яке аз лоиҳаҳои калидии минтақавӣ, ки Тоҷикистону Туркманистон дар он манфиатҳои умумӣ доранд. Ин масир:

1. Қазоқистонро аз тариқи Туркманистон ба бандарҳои баҳри Уқёнуси Ҳинд (Бандар Аббос, Эрон) мепайвандад;

2. Барои Тоҷикистон як алтернативаи муҳими транзитӣ барои содироту воридоти мол ба бозорҳои Ховари Миёна ва берун аз он мебошад.

2. Лоиҳаи долони нақлиётии “Шимол – Ҷануб”

Ин долон, ки чандин кишварро дар бар мегирад, аз Русия ба Эрон тавассути Қазоқистон, Туркманистон ва Эрон мегузарад. Тоҷикистон метавонад бо Туркманистон ва Эрон ҳамкорӣ намуда, ба ин долони муҳими байналмилалӣ пайванд шавад.

3. Долони нақлиёти Транскаспий (Долони Миёна).

Ин лоиҳаи минтақавӣ барои ҳарду кишвар хеле муҳим буда, натанҳо кишварҳои иштирокдор аз он манфиатдоранд, балки тамоми кишварҳои Осиёи Марказиро ба меҳвари нави логистикӣ табдил медиҳад.

4.TUTAP. Ин лоиҳа идомаи мантиқии CASA 1000 буда, дар оянда системаҳои энергетикии Туркманистону Ӯзбекистон ба CASA 1000 пайваст мешавад, ки ин имкон медиҳад то чаҳор фасли сол кишварҳои Осиёи Ҷанубиро бо қувваи барқ таъмин хоҳанд кард.

Дар арсаи сиёсӣ, мулоқоту вохӯриҳои сатҳи олӣ байни президентон ва ҳайатҳои давлатӣ пайваста баргузор мегарданд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон борҳо ба Ашқобод сафарҳои расмиву давлатӣ анҷом додааст ва ҳамчунин Президенти Туркманистон низ ба Душанбе ташрифоти расмиву давлатӣ ворид шудааст, ки боиси таҳкими эътимоди сиёсӣ ва тавсеаи ҳамкориҳои дуҷониба гардидаанд. Сафари кории навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Туркманистон дар таърихи чоруми августи соли равон боз як саҳифаи наверо дар муносибатҳои дӯстонаву шарикии ду кишвар боз хоҳад кард. Дар фурудгоҳи байналмилалии Туркменбошӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Халқ Маслаҳатии Туркманистон муҳтарам Гурбангулӣ Бердимуҳҳамедов гарму самимӣ истиқбол гирифтанд. Тибқи иттилои дафтари матбуотии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон зимни ин сафар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар 3-юмин Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба гурӯҳи кишварҳои рӯ ба тараққии маҳсур дар хушкӣ иштирок менамоянд.

Бо дарназардошти муносиботи дӯстона ва манфиатҳои муштарак, дурнамои муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Туркманистон мусбат арзёбӣ мешавад. Гузариш ба сатҳҳои нави ҳамкорӣ, бахусус дар самтҳои иқтисод, технологияҳои нав, мубодилаи рақамӣ ва экология, метавонад ба манфиати ҳар ду кишвар бошад. Муносибатҳои Тоҷикистону Туркманистон дар даврони муосир дар рӯҳияи дӯстӣ, эҳтироми мутақобил ва ҳусни ҳамкорӣ рушд меёбанд. Шарикии стратегии ин ду кишвар на танҳо ба манфиати миллии ҳарду давлат, балки барои суботи минтақаи Осиёи Марказӣ низ муҳим мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сиёсати “дарҳои боз” ва ҳамкорӣ бо кишварҳои минтақа содиқ аст ва дар ин росто, Туркманистон яке аз шарикони муҳими стратегии он дар Осиёи Марказӣ боқӣ мемонад.

ШАРИФОВ Искандар, ходими илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ