Ба ифтихори оғози таҷлили 21 март- Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо

Охири соли 2022 Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) бо якдилӣ қатъномаиA/RES/77/158-ро, ки Тоҷикистон пешниҳод карда буд, 153 давлат дастгирӣ намуда буд, қабул кард ва соли 2025-ро ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намуд. Ин ташаббус идомаи корҳои чандинсолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки ба муқобили мушкилоти иқлим ва ҳифзи захираҳои об нигаронида шудааст.

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи бисту ҳафтуми Конфронси ҷонибҳои Конвенсияи қолабии СММ оид ба тағйирёбии иқлим (КОП-27) 07.11.2022 такид намуда буданд, ки: “Захираҳои об дар раванди мутобиқшавӣ ва устуворнокӣ ба тағйирёбии иқлим, ҳамчунин, коҳиш додани оқибатҳои он нақши калидӣ доранд. Афзоиши офатҳои табиии вобаста ба об робитаи ногусастании захираҳои онро бо тағйирёбии иқлим таъкид менамояд. Имрӯз захираҳои об зери таъсири ҷиддии тағйирёбии иқлим қарор доранд. Намунаи возеҳи ин падидаро мо дар обшавии босуръати пиряхҳо дар сатҳи глобалӣ, аз ҷумла пиряхҳои Тоҷикистон, ки то60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказиро ташкил медиҳанд, мушоҳида менамоем. Тайи чанд даҳсолаи охир аз13 ҳазор пиряхи мо як ҳазораш пурра аз байн рафтааст. Бо дарнарназардошти он ки пиряхҳо ва дигар манбаъҳои обии Тоҷикистон, ки дар ҳудудаш 60 фоизи захираҳои обии Осиёи Марказӣ ташаккул меёбанд, ин раванд ба нақшаҳои истифодабарии об дар кишварҳои минтақа мушкилоти иловагиро ба бор хоҳад овард. Дар ин замина, мо дар доираи Эътилофи обу иқлим пешниҳод намудем, ки соли2025 “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон карда шавад” [1].

Ба назари мо, ин ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои эҷоди меъёрҳои нави ҳуқуқӣ дар соҳаи экология заминаи мустаҳкам гузошт.

ҚатъномаиA/RES/77/158, ки рӯзи14 декабри соли 2022 қабул гардид, соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намуда, 21 мартро “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” муқаррар намуд ва таъсиси фонди эътимодиро зери идораи СММ пешниҳод карда, баргузории конфронсеро дар Душанбе дар муқаррар намуд. Ин қатънома кишварҳо ва созмонҳоро ба ҳамкорӣ дар омӯзиш, назорат ва ҳифзи пиряхҳо даъват мекунад ва ба Конвенсияи Чаҳорчӯбаи соли 1992 ва Созишномаи Парижи соли 2015 такя мекунад. Ҳамчун як ҷузъи “ҳуқуқи нарм” ин қатънома уҳдадориҳои ҳатмӣ ҷорӣ намекунад, вале дастгирии густурдаи он нишонаи пайдоиши меъёрҳои одатӣ аст. Ҳуқуқшиноси норвегӣ Кристина Войт такид менамояд: “Чунин санадҳо аксар вақт пешоҳанги қабули қонунҳои нави ҳуқуқӣ мешаванд”[2, с. 15].

Эмомалӣ Раҳмон дар пешрафти ин идея нақши калидӣ доранд. Пешвои миллат ҷомеаи ҷаҳонироба пуштибонӣ аз фонди эътимодӣ ва конфронс дар Душанбе даъват карда, аҳамияти ҷаҳонии криосфераро таъкид намуд. Кӯшишҳояшон аз соли2003, вақте ки Соли Байналмилалии оби тозаро пешниҳод карданд оғоз ёфта, тавассути “Раванди Оби Душанбе” идома пайдо кард.

ҶонНокс, собиқ сухангуи СММ мегӯяд, ки: “Фондҳо барои комёбӣ ба дақиқии ҳуқуқӣ ниёз доранд”[3, с. 10] ва Эмомалӣ Раҳмон онро тавассути дипломатия таъмин кардан мехоҳанд. Ба қавли Рустам Ҳайдаров: “Ин қатънома аҳамияти пиряхҳоро барои ояндаи инсоният ва таъсири ҷиддии обшавии тези онҳоро ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор таъкид мекунад. Бояд гуфт, ки нахустин бор соли 2009 дар нишасти тарафҳо оид ба тағйирёбии иқлим дар Дания, инчунин дар ҷаласаҳои сатҳи баланд дар Фаронса, Швейтсария, Амрико ва баъдан дар моҳи марти соли 2021 дар ҷаласаи аввали роҳбарони Иттиҳоди Об ва Иқлим, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд кард, ки обшавии тези пиряхҳо ва истифодаи аз меъёр зиёди об, ки бо афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ алоқаманд аст, оқибатҳои ногувор дорад. Таъкид шуд, ки паёмадҳои гармшавии ҷаҳонӣ ва коҳиши пиряхҳо, бахусус дар минтақаҳои кӯҳӣ, боиси пайдоиши ҳодисаҳои фоҷиабор дар сатҳи геополитикӣ, геофарҳангӣ ва геостратегӣ дар ҷаҳони имрӯза мегардад. Аз ин рӯ, ташаббуси нави созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи эълон кардани “Соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, таҷлили “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар 21 марти ҳар сол ва таъсиси “Фонди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” барои наҷоти инсоният бояд аз ҳама ҷониб дастгирӣ ёбад ва роҳ ба сӯи ояндаи дурахшони Замин ва инсоният аст”[4].

Ҳуқуқшиносони ҷаҳон ин ташаббусро хеле баланд арзёбӣ мекунанд. Дина Шелтон аз ИМА мегӯяд: “Ин санад ҳуқуқро ба воқеиятҳои нави экологӣ мутобиқ мекунад”[5, с. 18]. Хорхе Винялес аз Аргентина таъкид мекунад: “Фонди эътимодӣ барои устуворӣ ба чаҳорчӯбаи дақиқи ҳуқуқӣ ниёз дорад”[6, с. 33]. Патрисия Бирни аз Австралия мегӯяд: “Ин ташаббус масъулияти муштаракро дар соҳаи иқлим мустаҳкам мекунад”[7, с. 25]. Аҳмад Ал-Ҳамидаз Миср чунин мешуморад: “Конфронс метавонад механизмҳои ҳуқуқии минтақавиро ба вуҷуд орад”[8, с. 14]. Мария Лейкина аз Финландия тасдиқ мекунад: “Қатънома принсипи эҳтиёткориро дар шароити таҳдид ба пиряхҳо рушд медиҳад”[9, с. 29]. Раҷ Кумар аз Ҳиндустонхулоса мекунад: “Иштироки Тоҷикистон муколамаи ҳуқуқии бисёрҷонибаро бой мегардонад”[10, с. 22].

Бар асоси қатъномаиA/RES/77/158, ки Маҷмааи Умумии СММ рӯзи 7 ноябри соли 2022 қабул кард, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2023 №407 “Дар бораи татбиқи қатъномаи Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба “Соли Байналмилалии Ҳифзи Пиряхҳо”” ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 январи соли 2024 №2026 “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо” қабул гардид.

Бар пояи Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон №407 Кумитаи ташкилӣ барои татбиқи қатъномаи Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” таъсис дода шуд, таркиби Кумитаи ташкилӣ ва Нақшаи чорабиниҳо барои амалисозии ташаббуси панҷуми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон кардани “Соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” тасдиқ гардид. Котиботи конфронс барои омодагӣ ва баргузории конфронси байналмилалӣ дар мавзӯи “Соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар назди Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт, фонди махсус барои баргузории чорабиниҳои конфронси байналмилалии “Соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ташкил карда шуд, суратҳисоби бонкӣ бо асъори миллӣ ва хориҷӣ кушода шуд ва буҷети хароҷот барои омодагӣ ва баргузории конфронси байналмилалӣ тасдиқ гардид [11].

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо” асосҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилии ҳифзи пиряхҳоро ҳамчун объектҳои муҳити зист ва манбаъҳои стратегии захираҳои об муайян мекунад. Тибқи ин қонун, пирях массаи бузурги яхи табиист, ки дар натиҷаи табдили боришоти қатъии атмосфера ба вуҷуд омадааст. Сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо маҷмӯи чораҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, илмӣ ва фарҳангӣ-маърифатиро дар бар мегирад. Сиёсати давлатӣ дар ин самт ба ҳифз ва нигоҳдории пиряхҳо ҳамчун манбаъҳои стратегии об барои манфиати аҳолӣ, бахшҳои иқтисодиёт, таъмини мувозинати устувори экологӣ ва нигоҳдории муҳити зисти намудҳои нодир ва дар хатари нобудшавӣ қарордоштаи олами набототу ҳайвонот нигаронида шудааст. Вазифаҳои танзими давлатии ҳифзи пиряхҳо инҳоянд: 1) ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти давлатӣ, муассисаҳои илмӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, субъектҳои хоҷагидор ва шахсони воқеӣ дар омӯзиш, назорат ва ҳифзи пиряхҳо; 2) ташкил ва таъмини фаъолияти шабакаҳои иттилоотии моҳвораӣ ва шабакаҳои мушоҳидаи давлатии пиряхҳо барои ҷамъоварии маълумот, омӯзиш ва таҳлили онҳо, таъмини дақиқӣ ва пуррагии пешгӯии вазъи захираҳои барфӣ ва назорати раванди ташаккул ва рушди пиряхҳо; 3) омӯзиши пиряхҳои пулсатсионӣ ва кӯлҳои пиряхӣ барои муайян кардани вазъи онҳо; 4) таҳқиқи ҳавзаҳои пиряхӣ, қабатҳои барфӣ, аз ҷумла қабатҳои устувори онҳо, бахшҳои нобудшудаи пиряхҳо ва хатҳои барфӣ; 5) ташкили корҳои экспедитсионӣ ва таҳқиқотӣ барои омӯзиши пиряхҳо ва захираҳои барфӣ, пешгирии тарма ва обхезиҳо ва реҷаи гидрологии обҳои пиряхӣ дар қисматҳои ҷамъоварии об ва кӯлҳои пиряхӣ; 6) омодагӣ ва бозомӯзии мутахассисон дар соҳаи назорат ва ҳифзи пиряхҳо; 7) таъмини мақомоти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳракҳо ва деҳот, бахши хусусӣ ва аҳолӣ бо маълумот дар бораи вазъи кунунӣва пешбинишудаи пиряхҳо. Ҳифзи пиряхҳо бар асоси принсипҳои зерин амалӣ мешавад: 1) афзалияти нигоҳдории системаҳои экологии марбут ба пиряхҳо ва ба эътибор гирифтани аҳамияти стратегии пиряхҳо; 2) кушодагӣ ва шаффофият; 3) мутаносибии манфиатҳои ҷомеа ва чораҳо барои пешгирии хатари эҳтимолии коҳиши пиряхҳо; 4) ҳавасмандгардонии таҳқиқоти илмии пиряхшиносӣ [12].

Ҳамчун ҳуқуқшинос, мо дар ин қатънома таҷассуми принсипи эҳтиёткориро мебинам, ки дар муқобили хатарҳои афзоянда ба амал даъват мекунад. Ин ташаббус пешоҳангии Тоҷикистонро дар экологияи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки бо эътирофи ҳуқуқии байналмилалӣ пуштибонӣ мешавад. ҚатъномаиA/RES/77/158 ва талошҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нақши муҳими пиряхҳоро дар устувории байналмилалӣ таъкид мекунанд. Саҳми Пешвои миллат на танҳо дар пешниҳоди қатънома, балки дар пешбурди дарозмуддати масъалаҳои экологӣ тавассути фонди эътимодӣ ва конфронс дар Душанбе низ дида мешавад. Андешаҳои ҳуқуқшиносон – Сэндс, Войт, Нокс, Ҳабибов, Шелтон, Виньялес, Бирни, Ал-Ҳамид, Лейкина ва Кумар – аҳамияти ин ташаббусро барои ҳуқуқи байналмилалӣ ва миллӣ тасдиқ мекунанд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, - доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои кишварҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АДАБИЁТ:

1. Эмомалӣ Раҳмон. Суханронӣ дар Конфронси 27-уми Тарафҳои Конвенсияи Чаҳорчӯбии СММ оид ба тағйирёбии иқлим (КОП-27) аз 07.11.2022 // https://president.tj/event/foreign_trips/26985.

2. Войт, К. Климатическое право: от Парижского соглашения к будущим вызовам / К. Войт. — Осло: Издательство Университета Осло, 2021. — 200 с.

3. Нокс, Д. Права человека и окружающая среда: доклад Специального докладчика ООН / Д. Нокс. — Нью-Йорк: ООН, 2019. — 50 с.

4. 4. Хайдаров Р.Дж. Инициатива Президента Таджикистана по сохранению ледников. Она должна быть всесторонне поддержана и является путём к светлому будущему Земли и человечества. Февраль 19, 2023// https://khovar.tj/rus/2023/02/initsiativa-prezidenta-tadzhikistana-po-sohraneniyu-lednikov-ona-dolzhna-byt-vsestoronne-podderzhana-i-yavlyaetsya-putyom-k-svetlomu-budushhemu-zemli-i-chelovechestva/.

5. Шелтон, Д. Экологическое право и устойчивое развитие / Д. Шелтон. — Вашингтон: Издательство Джорджтаунского университета, 2021. — 300 с.

6. Виньялес, Х. Финансирование климатических инициатив: правовые вызовы / Х. Виньялес. — Буэнос-Айрес: Издательство Университета Буэнос-Айреса, 2020. — 280 с.

7. Бирни, П. Международное право и климат / П. Бирни. — Сидней: Издательство Университета Сиднея, 2022. — 320 с.

8. Аль-Хамид, А. Региональные подходы к экологическому праву / А. Аль-Хамид. — Каир: Издательство Каирского университета, 2019. — 200 с.

9. Лейкина, М. Принципы экологического права в эпоху изменений / М. Лейкина. — Хельсинки: Издательство Университета Хельсинки, 2021. — 250 с.

10. Кумар, Р. Многостороннее право и малые государства / Р. Кумар. — Нью-Дели: Издательство Делийского университета, 2020. — 270 с.

11. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи2023 №407 “Дар бораи татбиқи қатъномаи Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”” // Бонки мутамаркази иттилооти ҳуқуқииADLIA. Версияи 7.0.

12. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 январи 2024 №2026 “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо” // Бонки мутамаркази иттилооти ҳуқуқииADLIA. Версияи7.0.