Об арзишмандтарину муҳимтарин сарватест, ки тамоми мавҷудоти зинда ба он ниёз доранд ва он ягона қувваи сабзишу инкишоф аст. Норасоии андаки об мушкилоти бузург ба вуҷуд меорад.

Захираи фаровони оби мамлакат моро водор месозад, ки аз он оқилона истифода барем ва барои покиза нигоҳ доштани он масъулият эҳсос намоем. Дар ин роҳ талошу иқдомҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ шоистаи таҳсинанд. Сарвари давлат аҳамияти ҳалли масъалаҳои вобаста ба норасоии обро сари вақт дарк намуда, онро бо камоли хирад ба ҷаҳониён расонд, то аз ин ганҷинаи нодири дунё қадрдонӣ намоянд.

Аҳамияти ташаббусҳои беназири Президенти Тоҷикистон имрӯзҳо дар чорчӯбаи роҳандозии Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 – 2028» бештар бозтоб мегардад. Вобаста ба татбиқи даҳсолаи номбурда ҳоло дар бештари нуқоти олам чорабиниҳо амалӣ мегарданд, ки Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 - 2028» дар шаҳри Душанбе аз зумраи онҳост.

Ҷамъомадҳои сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ доир ба иҷрои муқаррароти даҳсола, бешак, аз андешаҳои инсонпарваронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки натиҷа ва бузургии онро ҷаҳониён имрӯз шоҳиданд. Ин амал барои шаҳрвандони кишвар мояи ифтихору сарбаландӣ буда, онҳоро муваззаф месозад, ки дар роҳи ҳифзу сарфакорона истифода бурдани об пешдастӣ намоянд.

Сарзамини Тоҷикистон аз обҳои тоза саршор буда, сарфи оқилонаи ин неъмати худодод дар кишвар барои рушди устувори иқтисодию иҷтимоии давлат мусоидат менамояд. Ҳамчунин, ҳифзи манбаъҳои обӣ яке аз омилҳои мустаҳкамшавии ҳамкориҳо бо кишварҳои ҷаҳон, хусусан ҷумҳуриҳои Афғонистону Покистон, мебошад. Ташрифи намояндагони олии Вазорати оби Покистон ба Тоҷикистон ва баргузории семинари омӯзишӣ дар мавзӯи "Об барои рушди устувор - Тоҷикистон ташаббускори асосӣ» дар Исломобод аз рушди ин ҳамкориҳои минтақавӣ шаҳодат медиҳад, ки аҳамияти бузурги стратегӣ доранд. Об ва арзиши волои он аз ҷониби донишмандону муҳаққиқони ҷаҳонӣ ҳамчун масъалаи муҳими стратегӣ шинохта шудааст. Дар китоби "Ҷаҳон дар соли 2020", ки аз ҷониби нависанда Ҳамиш Мекрой таҳия гардидааст, об чун манбаи асосии ҳаёт номбар шуда, зикр шудааст, ки он солҳои баъдӣ ба мисли сӯзишворӣ ба омили чолишҳои сиёсӣ дар байни кишварҳо табдил хоҳад ёфт. Ҳамин аст, ки ташаббуси навбатии Тоҷикистон баҳри назорат ва мудирияти захираҳои обӣ роҳи асосии пешгирии моҷароҳо ва ҳалли масоили марбут ба мушкилоти вобаста ба об мебошад.

Дар ҳошияи конфронси навбатӣ доир ба даҳсолаи байналмилалӣ имконият фароҳам меояд, ки коршиносони ҷаҳонӣ фикру андешаҳои худро дар бораи ҳалли масъалаҳои зикршуда мавриди табодул қарор дода, дар асоси таҷрибаҳои навин роҳҳои истифодаи дурусту самараноки обро муайян намоянд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими илмии Институт омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АИ ҶТ

«Зафарнома»-и Шарафуддин Алии Яздӣ ҷумлаи беҳтарин асарҳои таърихӣ буда, дар пажӯҳиши таърихи Хатлон сарчашмаи муҳим ва дар баъзе мавридҳо сарчашмаи ягона ба ҳисоб рафта, дар он доир ба воқеаҳои сиёсӣ, ҳокимон ва воҳидҳои маъмурию ҷуғрофии Хатлон маълумоти муҳим мавҷуд аст.

Аввалин маълумоти ба Хатлон додаи Алии Яздӣ ба вақеаҳои соли 752/1352-53 рост омада, матнаш чунин аст: «… Амирзода Абдуллоҳ писари амир Қазаған аз Самарқанд лашкар мураттаб дошта ба Хоразм рафт ва онро тасхир кард. Амир Қазаған зимистон Соли Саройро мухайями иқомат сохтӣ ва дар баҳор дар гулзори Қаронӯр бардохта ва тобистону хазон дар шаҳри Мунк райати таваттун афрохта ва бештари авқот сайд кардӣ ва ҷонвар андохтӣ»2. Дар матни боло ду воҳиди ҷуғрофӣ ва маъмурии Хатлон-Солӣ Сарой ва Мунк зикр гаштааст. Солӣ Сарой ноҳияи имрӯзаи Панҷи Тоҷикистонро фаро гирифта, дар ҳудуди он яке аз гузаргоҳҳои асосии обӣ ҷойгир шуда буд. Мунк, ки дар «Зафарнома» ҳамчун қароргоҳи тобистона ва тирамоҳонаи амир Қазаған ёд шудааст, Ховалинги имрӯза мебошад, ки дар ин ҷо ҷойгиршавии онро олимон ҳануз замони шӯравӣ муайян карда буданд.Танҳо академик В.В.Бартолд ба хато Балҷувони имрӯзаро Мунки асримиёнагӣ дониста буд. Вобаста бо номи амир Қазаған ҳамин нукта ҷолиб аст, ки ҳоло дар ноҳияи Ховалинг чашмае бо номи Қазаған (Қазған) мавҷуд аст ва ин чашма ба номи амири муғулӣ номгузорӣ шудааст, ки онро Шарафуддини Яздӣ дар «Зафарнома» зикр карда буд3. Вале номи ин шаҳр на дар ҳамаи нусхаҳои «Зафарнома» ба шакли «Мунк» омадааст4.

Шарафуддин Алии Яздӣ илова бар чунин ҷузъиёт доир ба вазъияти умумии Варазрӯди давраи Темуриён маълумоти муҳим медиҳад. Аз ҷумла, тибқи маълумоти «Зафарнома» Варазрӯд ва дигар вилоятҳои атрофи он дар аввали нимаи дуюми асри XIV ба майдони задухӯрдҳои амирони муғултабор табдил ёфта, дар ин кашмакашиҳо ҳокимони Хатлон, ки Кайхусрави Хатлонӣ аз ҷумлаи онҳо буд, низ фаъолона иштирок менамуданд.

Соли 1360 амир Хусайн баъд аз забти Бадахшон бародари Кайхусрави Хатлонӣ- Кайқубодро ба қатл мерасонад. Тибқи маълумоти «Зафарнома» соли1361дар соҳили дарёи Вахш байни Туғлуқ Темурхон ва амир Ҳусайн муҳориба ба вуқуъ омад. Дар ин ҷанг Кайхусрави Хатлонӣ бо сабаби оне, ки амир Ҳусайн соли 1360 дар Бадахшон бародари ӯ-Кайқубодро кушта буд, ба тарафи Туғлуқ Темур мегузарад ва ин рафтори ҳокими Хатлон сабаби асосии шикасти амир Ҳусайн мегардад. Ҳокими Хатлон бо мақсади таҳкими ҳокимияти худ бо Туғлуқ Темурхон пайванди хешӣ пайдо мекунад. Баъдтар мебинем, ки дар аввал байни Кайхусрави Хатлонӣ ва Темурланг низ чунин қаробат пайдо мешавад ва дар муноқишаҳои минбаъдаи байни амир Ҳусайн ва Темурланг бо 2000 сарбозаш ба тарафдории Темурланг меҷангад.

Дар рафти ин муноқишаҳо шоҳи Бадахшон ба Қундуз ҳамла оварда, онро ғорат менамояд. Ин ҳодиса амир Темур ва амир Ҳусайнро водор менамояд, ки онҳо муттаҳид гашта, ба Бадахшон лашкар кашанд. Шоҳи Бадахшон- Шайх Алии Бадахшонӣ ба дасти онҳо асир меафтад. Ва аз маълумоти Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки ҳангоми дар Бадахшон будани амир Темур ва амир Ҳусайн дар Хатлон бо роҳбарии Кайхусрави Хатлонӣ ва Шайх Муҳаммади Баён исёне бармехезад. Бо фикри мо ин исён аслан бар зидди амир Ҳусайн равона шуда буд. Зеро амир Ҳусайн чанд соле пеш ҳангоми забти Бадахшон барода ри Кайхусрави Хатлонӣ- Қайқубоди Хатлониро ба қатл расонида, яке аз духтарони онро ба ҳарами худ дохил менамояд. Ва «чун хабари ҷасорату мухолифати Шайх Муҳаммад Баён ва Кайхусрав ба ҳазрати соҳибқирон (Темурланг) расид ба азми муроҷиат аз Бадахшон савор шуд… ва равон гашт»5. Дар навбати худ Кайхусрав ва Шайх Муҳаммад Баён аз ҳаракати Темурланг ба сӯи онҳо огоҳ шуда, ба ӯ нома навишта равон менамоянд. Вале номаи онҳо ба Темурланг намерасад. Зеро амир Ҳусайн ин номаро ба даст оварда, аз Темурланг пинҳон медорад ва ӯ мақсад дошт, ки дар аввал дар байни ҳамсафони Темурланг низоъ ба вуҷуд оварад. Аз маълумоти Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки дар соли 1369 бо зиракии амир Ҳусайн амир Темур бар зидди Кайхусрави Хатлонӣ ва Шайх Муҳаммад Баён қиём намуда, онҳоро шикаст медиҳад: «Лашкари соҳибқирон бо лашкари худ аз об (-и Ҷайҳун) » бигзашт ва он чи дилхоҳи ӯ буд ва ба ҳусул пайваст ва чун ба Зинда Ҳашм ва сипоҳи манғилой расид лашкар ороставу сафҳо мураттаб дошта рӯи ҳиммат ба дафъу рафъи душманон ниҳод ва эшон чун аз таваҷҷуҳи он ҳазрат (Темурланг) воқиф шуданд… пушт ба хизмат доданд. Кайхусрав гурехта ба роҳи Қиртегин§ ба тарафи Олой рафт ва Зинда Ҳашм дар ақиби ӯ такомашӣ намуда равон шуд ва Шайх Муҳаммад Баёни сулдӯз ба роҳи Дарзӣ ба ҷониби Хуҷанд гурехт ва ҳазрати соҳибқирон такомашӣ фармуда, ӯро то Хуҷанд биронд ва ӯ аз Сайҳун гузашта ба тарафи Тошканту Утрор шитофт»6. Вобаста ба ин воқеа пурсише ба миён меояд, ки пас аз ба Олой гурехтани Кайхусрави Хатлонӣ Хатлон дар тобеияти амир Темур мемонад ё дар тобеияти амир Ҳусайн? Аз мазмуни матни «Зафарнома»-и Яздӣ бармеояд, ки ихтилофи байни амир Ҳусайн ва Темурланг соли 1370 ба ҳадди интиҳо расида, Темурланг аз Шаҳрисабз бар зидди амир Ҳусайн, ки дар Балх буд, лашкар мекашад:«…Ҳазрати соибқирон аз Биё наҳзат фармуда ба тарафи Ҷағоно- болооби Ҷағонрӯд равон шуд. Ва чун дар Ҷағоно ба саодат нузул кард амир Ҷокӯро ба ҷамъи лашкари атроф фармон дод. Ӯ ба имтисоли амир мубодират намуда, мутавваҷҷеҳ шуд ва сипоҳи он навоҳиро аз сулдӯз ва ғайриҳум ҷамъ оварда равонаи урдӯи ҳумоюн сохт ва худ озими ҷониби Хатлон гашт то қазияи лашкари он ҷо низ саранҷом кунад»7. Аз мазмуни матни боло маълум мешавад, ки Хатлон тобеи Темурланг буд. Гузашта аз ин, Кайхусрави Хатлонӣ аз ин юриши Темурланг огоҳ шуда, аз Олой ба Хулм омада бо Темурланг муттаҳид мешавад. Амир Ҷокӯи барлос низ аз Хатлон лашкар гирд оварда, дар Хулм ба сипоҳи асосии Темурланг мепайвандад: «ва амир Кайхусрав, ки вилояти худ Хатлонро гузошта буд ва аз бими амир Ҳусайн ба тарафи Олой гурехта. Чун (аз) азми ҳазрати соҳибқирон огоҳ шуд фарҳону шодмон ба мъаскари (лашкаргоҳи) зафарпаноҳ пайваст ва амир Ҷокӯ низ бо лашкари Хатлон бирасид». Бояд гуфта, ки ин амир Ҷокӯ бародари кеҳтари амир Ғиёсиддини Барлос мебошад ки номи он дар яке аз ёдгориҳои эпиграфии шаҳри Кӯлоб ҳакк шудааст. Оқибат Темурланг қалъаи Ҳиндувони Балхро, ки қароргоҳи асосии амир Ҳусайн буд муҳосира намуда, лашкарашро шикаст дода, ӯро асир мегирад. Дар ин ҳангом «амир Кайхусрави Хатлонӣ забони тазаллум баркушод, ки амир Ҳусайн бародари маро-Кайқубод(ро) куштааст. Бифармоед, ӯро ба ман супоранд то ба муқтазои шаръ ӯро ба қасос расонам. Ҳазрати соҳибқирон Кайхусравро таскин фармуданд, ки ту аз ин даъво бигзар… ». Ба ин нигоҳ накарда, бо ишораи амир Улҷойтӯ Кайхусрави Хатлонӣ бо ёрии амир Муйид амир Ҳусайнро бе ризоияти Темурланг ба қатл мерасонад. Дар бораи муносибати баъдинаи Темурланг ва Кайхусрави Хатлонӣ Шарафуддин Алии Яздӣ вобаста ба ҳуҷуми Темурланг ба Хоразм, ки соли 773 ҳиҷрӣ ба вуқуъ омада буд, чунин нигошта: «Кайхусрави Хатлониро моддаи адолату ҳасад, дар ботин дошт ва ба ҳукми зарурат пардаи нифоқ мепӯшид дар ҳаракат омад ва қосиди пӯшида пеши Ҳусайни Сӯфӣ фиристод, ки «Аслан эътимод манамой ва дари дӯстӣ макушой ва лашкар мураттаб дошта аз дарвоза берун ой то ман аз ин ҷониб баргашта бо тумони худ ба ту пайвандам». Ҳусайни Сӯфӣ ба он суханони беҳосил, ки маҳзи афсоду азлол буд фирефта шуд ва аз лашкару раъият касрате тамом аз шаҳр берун овард… ва бар лаби ҷӯи Қовун, ки дар дуфарсахии Хоразм воқеъ аст раияти инод барафрохтанд»8. Дар ин ҷанг Ҳусайни Сӯфӣ шикаст хурда, Темурланг ӯро аз тахти Хоразм сарнагун карда, ба ҷояш писараш - Юсуфи Сӯфиро ҳокими Хоразм таъин менамояд. Баъди ин Темурланг фармон медиҳад, ки «Кайхусрави Хатлониро ба девони музолим ҳозир кунанд ва нуйинону умаро ярғуи ӯро бипурсанд. Ва чун ба интисоли амр қиём намуда қазияи ӯро некӯ таҳқиқу тафтиш намудан аз ҷиҳати қосиде, ки пеши Ҳусайни Сӯфӣ фиристода буд. Ва ӯро ба мухолифату исён дошта … ва аз дигар ҷиҳод гуноҳони ӯ собит шуд ва баъд аз субути гуноҳ ӯро банд карда ба Самарқанд бурданд ва ба навкарони амир Ҳусайн супориданд. Эшон ӯро ба қасоси амир Ҳусайн ба қатл оварданд ва тумони Хатлонро ҳазрати соҳибқирон ба писари Шербаҳром-Муҳаммад Мирка, ки хеши Кайхусрав буд, арзонӣ дошт»9.

Баъди кушта шудани Кайхусрави Хатлонӣ писари ӯ- Султон Маҳмуд муборизаи зидди Темурлангро идома дода, ба Хоразм пеши ҳокими навтаъини он-Юсуфи Сӯфӣ рафта, ӯро ба муборизаи зидди Темурланг ташвиқ карда, шаҳри Котро ғорат менамоянд. Темурланг ба Хоразм ҳуҷум намуда, Юсуфи Сӯфиро таслим менамояд.

Баъди таъиноти Муҳаммад Мирка ба ҳокимии Хатлон ва шикасти Юсуфи Сӯфӣ Султон Маҳмуд гурехта, ба назди яке аз душманони ашаддии Темурланг-Туқтамишхон меравад. Ҳангоми дар Шероз будани Темурланг соли 1388 Туқтамишхон ба Варазрӯд (Мовароунаҳр) ҳуҷум меорад, Султон Маҳмуд- писари Кайхусрави Хатлонӣ зидди Темурланг ҷангида, лашкари Туқтамишхонро дар Варазрӯд роҳнамоӣ карда, баъзе шаҳрҳоро ғорат менамоянд: «чун мухолифон (сарбозони Туқтамишхон) аз тасхири Бухоро оҷиз шуданд, ба зарурат аз он ҷо бархостанд ва ба харобии вилоят Мовароуннаҳр машғул гаштанд ва Занҷирсаройро оташ заданд ва далели эшон Султон Маҳмуд писари Кайхусрави Хатлонӣ буд ва аз Қаршӣ ба Хузор гузашта то Култон ва лаби оби Омӯя тохт кардан(д)»10. Тақдири баъдинаи Султон Маҳмуд ба мо маълум нест.

Аз таҳқиқи матни «Зафарнома»-и Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки Муҳаммад Мирка ба мисли дигар ҳокимони вилоятҳои тасхиркардаи Темурлданг ҳамеша кӯшиш менамуд, ки мустақил бошад. Вале баръакси ҳокимони марказгурез Темурланг онҳоро зери итоати хеш нигоҳ медошт ва дар забткориҳои худ иҷборӣ истифода менамуд. Ба ҳар ҳол Муҳаммад Мирка интизори вақти мусоиде буд, то бар зидди Темурланг исён намояд. Ва чунин вақти муосид соли 790/1388 -89 фаро мерасад. Дар ин сол Темурланг шаҳри Хоразмро ба хок яксон карда, бо фармони ӯ аҳолии Хоразм ба Самарқанд кӯчонида шуда, дар он ҷо ҷав корида мешавад. Шарафуддин Алии Яздӣ баъди нақли ин воқеа чунин менигорад: «Абулфатҳ бародари кӯчаки Муҳаммад Мирка аз остони давлати ошён рӯгардон шуда, бигрехт ва шабгир карда худро дар чӯл андохт». Вале ӯро Лолам Баҳодури кучин дар мавзеъи Ҳисорак дастгир намуда, сабаби гурехтанашро пурсон мешавад ва ҷавоб медиҳад, ки «бародарам Мирка ёғӣ шуда, касеро ба талаби ман фиристода буд ва ба ман ба он восита фирор ихтиёр карда пеши ӯ мерафтам». Бо ин ҷавоби Абулфатҳ исёни Муҳаммад Мирка барои Темурланг ошкор мешавад. Зеро Лолам Баҳодур Умар Шайхро аз ин воқеа огоҳ менамояд ва дар навбати худ ӯ ин хабарро ба Темурланг, ки дар Хоразм буд, мерасонад ва худаш ба Самарқанд пас гашта, ба муборизаи зидди Муҳаммад Мирка омода мегардад. Ва ба навишти Шарафуддин Алии Яздӣ «Муҳаммад Мирка бо вуҷуди он ки шарафи қаробату мусоҳирати ҳазрати соҳибқиронӣ ёфта буд, чи маҳдӣ аъло Султонбахтбегимро дар ҷибола дошт ва аз маёмини тарбияти он ҳазрат вилояти Хатлон ва айли он навоҳӣ тамом дар таҳти фармони ӯ буд… Он роҳи истиғно нашъаи ғурури шафқату ҳашамат роҳи саодату савоб аз дидаи басирати ӯ пӯшонида, ба савдои маҳол андешаи тасаллуту истиқлол ба хотир роҳ дода буд… собиқаи шақоваташ домангир омада азми мухолифат (-и Темурланг) ҷазм карда ва бо лашкар, ки Самарқанд расида буд ёғӣ ва аз он ҷо бозгашта ва чун аз Қаҳлуға (дарби оҳанин) гузашта буданд, лашкариёни Хатлон дар вилояти Тирмиз дасти бебокӣ ва ғорат бароварда буданд ва нафси шаҳрро Темуртош писари Абоҷии Сӯфӣ бародари Оқбӯғо, ки доруғаи он ҷо буд муҳофазат намуда ба кӯча банд карда аз осеби тааррузи он бадкирдорон нигоҳ дошта буд…»11. Албатта Шарафуддин Алии Яздӣ дар матни боло қиёми истиқлолхоҳӣ ё худ марказгурезии Муҳаммад Мирка пардапӯшона, вале хеле моҳирона инъикос намудааст. Ин қиёми Мирка ҳатто қувваҳои дар шимоли Афғонистон будаи Темурлангро ба худ ҷалб намуда, зарба мезанад. Чунончи ҳангоми дар Бағлон ба задухӯрдҳои зидди бурулдоиён машғул будани писари дигари Темурланг-Ҷаҳоншоҳ ба ӯ хабар медиҳанд, ки «Мирка ёғӣ шудааст ва лашкар ҷамъ карда дар вилояти Ҳисор нишастааст. Амир Ҷаҳоншоҳ сипоҳи нусратпаноҳро мураттаб сохта мутаваҷҷеҳи ӯ шуд. Ва Хоҷа Юсуф ҷиҳати забти лашкари худ ба Арҳанг рафт ва Пиралии Ноз равонаи Балх шуд то лашкаре, ки дар он ҷо монда биёварад ва муқаррар гардид, дар канори оби Ҷайҳун ба ҳам расид. Ва чун Ҷаҳоншоҳ ба канор об расид… ба тамомии лашкар ба шино аз об бигзашт ва ҳамонҷо таваққуф кард ва чун шаб даромад, Ҷунайди бурулдоӣ ва бародараш Боязид ва Алии Акбар бо тамоми лашкари худ ёғӣ шуда, шабехун оварданд ва» эшон се ҳазор савор буданд ва бо амир Ҷаҳоншоҳ шаст мард беш намонда буд…»12. Яъне аз қиёми Муҳаммад Мирка саркардаҳои дигар қабилаҳои зидди барлосиён буда истифода намуда, ба онҳо зарба мезаданд ва ин худ нишонаи муборизаи тезу тунди байниқабилавӣ дар давлати ташкилкардаи Темурланг мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки Шарафуддин Алии Яздӣ доир ба рафти ин қиёми Муҳаммад Мирка муфассал маълумот дода, вобаста ба ин воқеа воҳидҳои ҷуғрофиеро номбар менамояд, ки онҳо дар дигар сарчашмаҳои хаттии ба мо маълум зикр нашудаанд. Аз мазмуни матни «Зафарнома» бармеояд, ки чун Умар Шайх аз ҳуҷуми Мирка ба Тирмиз огоҳ мешавад, аз Самарқанд бар зидди ӯ лашкар мекашад «ва ӯ (яъне Мирка) қавми худро гирдоварӣ карда буд ва ба бедодхонаи Додмалики барлос ва Оқтемур Баҳодур, ки аз гумоштагони ҳазрати соҳибқиронӣ буданд, ғоратида ва амволи эшонро тасарруф намуда ва зарродхонаи хос, ки дар он ҷо буд кушода ва маҷмӯи аслиҳаву асбоб ва олоти ҷангро ба азозилу авбош бахш карда, асбу ҷома дода ва ҳашаре бе тоил ба андешаи ботил фароҳам овардаву камари мухолифат дар миёни туғён баста, муқовимату ҷидолро омода гашта буд… Ва пасон «амирзода (ба Мирка) наздик расид… аз қуввати давлати ҳазрати соҳибқирон ақди ҷамъияти мухолифон аз ҳам фурӯ гусаст ва ба муҷарради овозаи вусули асокири гардунмаосир ҳазимат ёфта, мутафарриқу пароканда гаштанд. Ва Миркаро чун оташи нахвату истибкор, ки аз боду ғурур… боло гирифта буд, фурӯ нишаст шикаст. Шикаставу хоксор аз оби Вахш аз Тошкупрук гузашта, ба ҷониби Хатлон гурехт. Шоҳзода (Умар Шайх) ба таъҷили тамом дар ақиби ӯ равон шуд ва аз Ҳисор ба роҳи Тиркании Қабҷиғой (تيرکنى قبجغاى) шитофта ба канори оби Вахш расид ва ба шино аз об бигзашт. Мираки рӯй аз давлат бартофта рӯй ба савби ҳимояти Шоҳ Ҷалолиддин оварда ба дараи Дарвоз рафта буд». Шоҳи Дарвоз – Ҷалолиддин аз тарси Темуриён ба ҳокими Хатлон ёрӣ намерасонад ва буздилию турсуии шоҳи Дарвоз яке аз сабабҳои асосии шикаст ва ба қатл расидани Миркаи Хатлонӣ мегардад. Чи тавре ки Шарафуддини Алии Яздӣ навиштааст «чун Мирка хоибу хосир (ноумеду зиёндида) аз дараи Дарвоз бозгашт, бештари навкаронаш, ки мулозим буданд даст аз ӯ боздошта ва сари худ гирифтанд. Ва чун лашкари мансур (сарбозони Умар Шайх) дар куҳу дашт ва росту чап ва пешу пас дар талаби ӯ (Мирка) бисёр биштофтанд ва аз ӯ хабаре наёфтанд, амирзода Умар Шайх дар Хатлон ба мавзеи Қибҷиғоқ ( Қабҷиғоқ) дар Оқсарой, ки қасри Мирка буд нузул фармуд ва мунтазир мебуд» 13. Аз порчаи матни боло нуқтаи муҳим ҳамин аст, ки дар он қасри ҳокими Хатлон – Оқсарой ва мавқеи ҷойгиршавии он –Қибҷиғой номбар шуда ва илова бар Ҳулбук ин дуввумин қасри ҳокимони Хатлон аст, ки аз он Шарафуддин Алии Яздӣ дар «Зафарнома» ном бурдааст. Мо то ин вақт дар асоси маводи «Равзату-с-сафо»-и Мирхонд доир ба ҷойгиршавии қасри Оқсарой фикри худро изҳор намуда будем14. Вале Мирхонд дар Хатлон будани Оқсаройро номбар карда, доир ба мавзеи Қибҷиғоқ ҳарфе намегуяд. Баъакси он Шарафуддини Алии Яздӣ дар мавеи Қибҷиғоқи Хатлон ҷойгир шудани Оқсаройро зикр кардааст ва вобаста ба маълумоти Яздӣ дар бораи дар Қибҷиғоқи Хатлон ҷойгир будани Оқсарой, зикри ағбаи Батотӯ ва нақли муфассали хати ақибнишинии Муҳаммад Мирка ва дар атрофи шаҳри имрӯзаи Кӯлоб мавҷуд будани топонимҳои Бодомту, Тутӯ, Қипчоқ, Турконӣ, роҳи тиҷоратии Баҳорак, ки тавассути ин роҳ аз он тарафи Ҷайҳун гузашта ба Самарқанду Бухоро мерафтанд ва дар ин минтақа мавҷуд будани роҳи Дарвоз бо боварии пурра метавон гуфт, ки қасри даврони темуриёни Хатлон –Оқсарой дар қисми шарқию шимолии имрӯза шаҳри Кӯлоб ҷойгир будааст. Сиккаҳои темурии аз инҷо ёфтшуда ин фикрро тақвият мебахшанд. Инчунин ҳаминро бояд ба назар гирифт, ки ашхоси маъруфу машҳури Кӯлоби давраи темурӣ аз он ҷумла, амир Омиршоҳ- падари Хоҷа Исҳоқи Хатлонӣ ва Хоҷа Алишоҳи Хатлонӣ дар ин минтақа зиндагӣ менамуданд.

Давоми нақли қиёми Муҳаммад Мирка чунин аст, ки «иттифоқо Усмон писари Оруғ Умар бо чанд навкар ба Самарқанд мерафт ва аз ақбаи Батотӯ гузашта ба сарчашма расид ва паи асбон дид, ки аз ҷода бурун рафта буд… бо навкарон равон шуд ва чун аз чанд пушта бигзашт Муҳаммад Миркаро дид бо чаҳор навкар, ки нишаста буданд ва асбонро ба алаф раҳо карда. Филҳол атрофу ҷавониби ӯ фуру гирифтанд ва Усмон Умар тохта асбонро, ки раҳо карда буданд ба даст оварда ва баъд аз он эшонро ҳам гирифта дар банд кашид ва хабар ба амирзода Умар шайх фиристод ва ӯро маҳбуси худ гардонида бозгашт ва мутаваҷҷеҳи шоҳзодаи мушорун илайҳ шуд. Ва ӯро (Миракро) рӯзи душанбе (соли 1388/89) дар аснои роҳ бинобар ишорате, ки аз он шоҳзода (Умаршайх) расид ба ёсоқ (қатл) расонид ва Абдулфатҳ бародарашро низ ҳамон шарбат чашониданд» 15. Ҳамин тавр, исёни яке аз ҳокимони саркаши Хатлон Муҳаммад Мирка, ки домоди Темурланг буд, фоҷиабор анҷом ёфта, Хатлон дар тобеияти империяи Темурланг боқӣ мемонад. Шарафуддин Алии Яздӣ дар бораи баъди марги Муҳаммад Мирка ҳокими Хатлон таъин шудани каси дигар маълумот надодааст.

Дар охир зарур донистем, ки як хатои олими узбекистонӣ Б.Урунбоевро, ки дар матни тавзеҳотии чопи соли 1969 «Зафарнома» вобаста ба номи яке аз ашрофзодаи темурӣ-Амирак Мири Донишманд ба назар мерасад чанд ҳарфе бигӯем. Гап сари он аст, ки баъди марги Темурланг, ки соли 1405 ба вуқуъ омада буд, Шарафуддин Алии Яздӣ дар бораи аз Ҳирот ба Бухоро омадани писари Темурланг- Мирзо Шоҳрӯх хабар дода, дар қатори дигар ашрофзодаҳое, ки ӯро ҳамроҳӣ мекарданд, Амирак Мири Донишманд ном ашрофзодаро номбар менамояд. Урунбаев Б. ҳамин шахсро дар тавзеҳот Муҳаммад Мирка донистааст, ки хатост. Зеро чи тавре, ки гуфтем Муҳаммад Миркаро соли 1388/89 Усмон писари Орӯғ Умар ба қатл расонда буд. Олими эронӣ Муҳаммад Аббосӣ ба хато Амирак Мири Донишмандро низ Муҳаммад Мирка донистааст.

АБДУВАЛӢ ШАРИФЗОДА - мудири шуъбаи таърихи илм ва техникаи ИТБМ ба номи Аҳмади Дониши АМИТ

2 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 207 (л. 94 а).

3 Шарипов А. Чилчанори Ховалинг/Пажӯҳишҳо дар Осорхонаи миллӣ- Душанбе:Эҷод,№1, 2005-с.29-33

4 Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафаронма/ Тасҳех ва таҳқиқи Сайид Саъид Мирмуҳаммад Содиқ, Абдуҳусайни Навоӣ- Теҳрон, Ҷ. I.,1387 ҳ.,- с. 257

5 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 285 (л. 133а).

§ Қаротегини имрӯзаи Тоҷикистон дар назар дошта шудааст, ки номаш дар матни «Зафарнома» ба шакли «قير تگين» омадааст. Шояд ин қадимтарин зикри номи Қаротегин ҳамчун воҳиди ҷуғрофӣ дар ҳамин шакл бошад. Албатта номи ин нохия дар шакли «Рашт»ва шаклҳои дигар низ дар сарчашмаҳои қадимтар ба назар мерасад.

6 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 286-287 (л. 133б,134а).

7 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 292 (л. 136б).

8 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.178

9 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.181

10 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.320

11 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздқ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон,1, 1336- с.490

12 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- Фан, 1972.- с. 409 (л. 195а).

13 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 411 (л. 195а).

14 Шарипов А. Хатлон дар аҳди Темуриён/Тоҷикистон- Душанбе.№4-6.2004-с.18-19

15 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 411 (л. 196а).

(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

Зеҳни сунъӣ дар Штатҳои Муттаҳидаи Амрико ба яке аз технологияҳои пешрафтаи асри 21 табдил ёфтааст, ки дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла тандурустӣ, молия, нақлиёт, амният ва тиҷорат, таъсири беназир дорад. Бо вуҷуди афзоиши босуръати татбиқи зеҳни сунъӣ, зарурати танзими ҳуқуқии он барои ҳифзи ҳуқуқи инсон, пешгирии ғаразҳои алгоритмӣ, таъмини амнияти ҷамъиятӣ ва муайян кардани масъулият рӯз ба рӯз муҳимтар мегардад. ШМА, ҳамчун пешсафи инноватсияҳои технологӣ, дар таҳияи чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ барои зеҳни сунъӣ қадамҳои муҳим гузоштааст, аммо ин раванд бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ аст.

Дар ШМА ягон қонуни ягонаи федералии махсус барои танзими зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад. Ба ҷои ин, танзим тавассути қонунҳои мавҷудаи соҳавӣ, меъёрҳои иёлатҳо ва ибтикороти мақомоти мухталиф амалӣ мегардад. Баъзе аз асосҳои ҳуқуқии марбут ба зеҳни сунъӣ дар ШМА инҳоянд:

- Қонуни Калифорния дар бораи ҳифзи маълумоти истеъмолкунандагон (CCPA, 2018) ва қонуни ҳифзи махфияти Ню-Йорк (NYPA, 2021) талаботро барои шаффофият, амнияти маълумот ва риояи ҳуқуқи корбарон дар системаҳои зеҳни сунъӣ муқаррар мекунанд. Ин қонунҳо ба пешгирии истифодаи нодурусти маълумоти шахсӣ нигаронида шудаанд.

- Қонуни баробарии шаҳрвандон (Civil Rights Act, 1964), қонуни баробарии имкониятҳои кор (EEOA, 1972) ва дигар санадҳо барои пешгирии ғараз дар алгоритмҳои зеҳни сунъӣ, хусусан дар соҳаҳои кироя, қарздиҳӣ ва хидматрасонии ҷамъиятӣ, истифода мешаванд.

- Дар тандурустӣ, қонуни HIPAA (1996) истифодаи зеҳни сунъиро дар коркарди маълумоти тиббӣ танзим мекунад. Дар нақлиёт, Идораи миллии бехатарии ҳаракат дар роҳ (NHTSA) меъёрҳоро барои мошинҳои худмухтор муқаррар мекунад. Дар молия, Идораи ҳифзи молии истеъмолкунандагон (CFPB) барои назорати истифодаи зеҳни сунъӣ дар қарздиҳӣ ва хидматҳои бонкӣ масъул аст.

- Комиссияи федералии тиҷорат (FTC) ба таҳқиқи ширкатҳое, ки аз зеҳни сунъӣ барои амалҳои ғайриодилона ё фиребанда истифода мебаранд, машғул аст. FTC инчунин дастурамалҳо барои истифодаи шаффоф ва ахлоқии зеҳни сунъӣ нашр кардааст.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар соли 2020, як ширкати бузурги технологӣ дар Калифорния барои вайрон кардани CCPA ҷарима шуд, зеро системаи зеҳни сунъии он маълумоти шахсии корбаронро бидуни огоҳии шаффоф коркард карда буд. Ин ҳодиса зарурати риояи қатъии қонунҳои махфиятро нишон дод.

- Дар соли 2022, як платформаи қарздиҳии онлайнӣ дар Ню-Йорк барои истифодаи алгоритми зеҳни сунъӣ, ки ба таври нобаробар ба ақаллиятҳо қарз пешниҳод мекард, таҳти тафтиш қарор гирифт, ки ин ба вайрон кардани NYPA оварда расонд.

Ҳукумати ИМА тавассути фармонҳои иҷроия, қонунҳои федералӣ ва барномаҳои сиёсӣ ба танзими зеҳни сунъӣ таваҷҷуҳ зоҳир кардааст. Баъзе аз ибтикороти муҳим инҳоянд:

- Фармони иҷроия дар бораи зеҳни сунъӣ (2019). Ин фармон ба пешбурди таҳқиқот ва рушди зеҳни сунъӣ бо риояи арзишҳои амрикоӣ, аз қабили шаффофият, адолат ва озодӣ, даъват кард. Он инчунин таъсиси Кумитаи миллии зеҳни сунъиро барои ҳамоҳангсозии талошҳои федералӣ пешбинӣ кард.

- Қонуни миллии зеҳни сунъӣ (2020). Ин қонун маблағгузории таҳқиқоти зеҳни сунъиро афзоиш дода, таъсиси Маркази миллии тадқиқоти зеҳни сунъиро дар доираи Институти миллии стандартҳо ва технология (NIST) дастгирӣ кард.

- Хартияи ҳуқуқҳои зеҳни сунъӣ (2023). Кохи Сафед ин ҳуҷҷати ғайриҳатмиро пешниҳод кард, ки принсипҳои асосии истифодаи бехатар ва одилонаи зеҳни сунъиро, аз ҷумла ҳифзи маълумот, пешгирии ғараз ва дастрасии баробар, муайян мекунад. Ин ҳуҷҷат ҳамчун роҳнамо барои мақомоти давлатӣ ва ширкатҳои хусусӣ хизмат мекунад.

- Нақшаи амалиёти зеҳни сунъӣ (2021). Идораи сиёсати илм ва технологияи Кохи Сафед (OSTP) нақшаеро барои ҳамоҳангсозии талошҳои федералӣ дар танзими зеҳни сунъӣ нашр кард, ки ба таҳияи стандартҳои ахлоқӣ ва техникӣ барои зеҳни сунъӣ таъкид дорад.

Мисолҳои воқеӣ:

- NIST (2022): Институти миллии стандартҳо ва технология дар соли 2022 чаҳорчӯбаи идоракунии хатари зеҳни сунъиро нашр кард, ки ба ширкатҳо ва мақомоти давлатӣ дар арзёбии хатарҳои марбут ба зеҳни сунъӣ, аз қабили ғараз ва ношаффофӣ, кӯмак мерасонад. Ин чаҳорчӯба дар соҳаи тандурустӣ ва молия татбиқ шудааст.

- Пентагон (2020): Департаменти мудофиаи ШМА дастурамали ахлоқии зеҳни сунъиро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар амалиётҳои низомӣ, аз ҷумла дронҳои худмухтор, танзим мекунад. Ин дастурамал ба ҷавобгарӣ ва риояи қонунҳои байналмилалӣ таъкид дорад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА бо якчанд мушкилоти ҷиддӣ рӯбарӯ аст, ки ба самаранокии чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ таъсир мерасонанд:

- Ғайримуайянӣ дар сатҳи федералӣ боиси фарқиятҳо дар танзими иёлатҳо мегардад. Масалан, Калифорния ва Ню-Йорк қонунҳои пешрафта доранд, дар ҳоле ки иёлатҳои дигар, ба монанди Техас, чунин чораҳоро камтар татбиқ мекунанд.

- Алгоритмҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ғаразҳои мавҷуда дар маълумоти таърихиро тақвият диҳанд, ки ба табъиз дар соҳаҳои мухталиф, аз қабили қарздиҳӣ ва адолати судӣ, оварда мерасонад.

- Бисёре аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ “қуттии сиёҳ” номида мешаванд, зеро раванди қабули қарорҳои онҳо барои корбарон ва танзимгарон норавшан аст. Ин ба нақзи ҳуқуқ ба мурофиаи одилона ва шаффофият оварда мерасонад.

- Муайян кардани масъулияти ҳуқуқӣ барои зарари аз зеҳни сунъӣ расонидашуда, ба монанди садамаҳои мошинҳои худмухтор ё ташхисҳои нодурусти тиббӣ, мушкили ҷиддӣ аст.

- Қонунгузорӣ аксар вақт аз суръати пешрафти зеҳни сунъӣ ақиб мемонад, ки боиси холигоҳҳои танзимӣ мегардад.

Мисолҳои воқеӣ:

- COMPAS (2016): Низоми зеҳни сунъии COMPAS, ки барои пешгӯии хатари такрори ҷиноят дар ИМА истифода мешуд, бо интиқоди шадид рӯбарӯ шуд, зеро таҳлилҳо нишон доданд, ки он нисбат ба афроди африқоитабор ғаразнок аст. Ин ҳодиса баҳсҳои густурда дар бораи зарурати танзими ғараз дар зеҳни сунъиро ба вуҷуд овард.

- Tesla (2021): Як садамаи марговари мошини худмухтори Tesla дар Техас масъалаи масъулияти ҳуқуқиро ба миён овард. Мақомот муайян карда натавонистанд, ки оё масъулият ба ронанда, ширкати Tesla ё худи система вогузор мешавад, ки холигоҳи танзимиро ошкор кард.

- Amazon (2018): Amazon як системаи зеҳни сунъӣ барои кирои кормандонро бекор кард, зеро он ба таври ғаразнок нисбат ба занон рафтор мекард. Ин ҳодиса зарурати санҷиши маълумоти омӯзишии зеҳни сунъиро таъкид кард.

Танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА дар сатҳҳои маҳаллӣ, иёлатӣ ва федералӣ бо мисолҳои мушаххас дида мешавад, ки ҳам муваффақиятҳо ва ҳам мушкилотро нишон медиҳанд:

- Шаҳри Сан-Франсиско истифодаи технологияи шинохти чеҳраро аз ҷониби полис ва мақомоти маҳаллӣ манъ кард, бо баҳонаи хатари вайроншавии махфият ва ғарази эҳтимолӣ (2019). Ин қарор яке аз аввалин мисолҳои маҳдудияти маҳаллии зеҳни сунъӣ дар ШМА буд ва баҳсҳои миллӣ дар бораи истифодаи шинохти чеҳраро ба вуҷуд овард.

- Ню-Йорк қонунеро қабул кард (2021), ки истифодаи зеҳни сунъиро дар қабули қарорҳои корӣ танзим мекунад. Ин қонун ширкатҳоро вазифадор мекунад, ки алгоритмҳои худро барои ғараз санҷанд ва ба корҷӯён дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ хабар диҳанд. Дар соли 2023, як ширкати бузурги тиҷорати электронӣ барои вайрон кардани ин қонун ҷарима шуд.

- Идораи ғизо ва дору FDA барои тасдиқи системаҳои зеҳни сунъӣ дар ташхиси тиббӣ, ба монанди нармафзори таҳлили тасвирҳои рентгенӣ ва МРТ, раванди махсус таҳия кардааст (2020–2023). Масалан, дар соли 2022, FDA нармафзори зеҳни сунъиро барои ошкор кардани саратони сина тасдиқ кард, ки бехатарӣ ва самаранокиро таъмин намуд.

- Соли 2022 шаҳри Сиэттл қонунеро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар назорати видеоии ҷамъиятӣ маҳдуд мекунад, то ҳифзи махфияти шаҳрвандон таъмин шавад. Ин қарор пас аз нигарониҳо дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ барои пайгирии бидуни иҷозат қабул шуд.

- Қонуни ҳифзи маълумоти биометрии Иллинойс (BIPA,2008) яке аз қонунҳои пешрафта дар танзими зеҳни сунъии марбут ба шинохти чеҳра аст. Дар соли 2021, як ширкати шабакаи иҷтимоӣ барои вайрон кардани BIPA бо ҷамъоварии маълумоти биометрӣ бидуни розигии корбарон миллионҳо доллар ҷарима пардохт кард.

Бар хилофи Иттиҳоди Аврупо, ки бо Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2016) ва пешниҳоди қонуни зеҳни сунъӣ (2021) чаҳорчӯбаи мукаммали танзимро таҳия кардааст, ИМА равиши пароканда ва бештар ба бозор нигаронидашударо қабул кардааст. GDPR талаботи қатъии ҳифзи маълумот ва ҷаримаҳои вазнинро муқаррар мекунад, дар ҳоле ки ИМА ба иёлатҳо ва мақомоти соҳавӣ такя мекунад. Ин равиш ба ширкатҳои технологӣ озодии бештар медиҳад, аммо метавонад ба набудани стандартҳои ягона ва ҳифзи нокифояи ҳуқуқи инсон оварда расонад.

Мисолҳои воқеӣ:

- Як ширкати технологӣ дар ШМА барои вайрон кардани GDPR дар Аврупо ҷарима шуд, зеро системаи зеҳни сунъии он маълумоти корбарони аврупоиро бидуни риояи талаботи GDPR коркард карда буд. Ин ҳодиса нишон дод, ки ширкатҳои амрикоӣ бояд ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ шаванд.

- Чин қонуни танзими зеҳни сунъиро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар назорати давлатӣ ва хидматҳои ҷамъиятӣ танзим мекунад. Бар хилофи ШМА, Чин равиши марказонидашударо қабул кардааст, ки ба назорати қатъии давлатӣ такя мекунад.

Ояндаи танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА аз якчанд омил вобаста аст:

- Конгресс дар ҳоли баррасии лоиҳаҳои қонун, аз ҷумла “Қонуни адолати алгоритмӣ” (Algorithmic Accountability Act), ки ширкатҳоро вазифадор мекунад, ки алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои ғараз санҷанд. Ин лоиҳа метавонад аввалин қадами муҳим ба сӯи танзими ягонаи федералӣ бошад.

- ШМА бо кишварҳои G7 ва созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди OECD, барои таҳияи стандартҳои умумии зеҳни сунъӣ ҳамкорӣ мекунад. Дар соли 2023, ШМА ба созишномаи G7 оид ба принсипҳои ахлоқии зеҳни сунъӣ ҳамроҳ шуд.

- Ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google, Microsoft ва IBM, кодексҳои ахлоқии худро барои истифодаи зеҳни сунъӣ таҳия кардаанд, ки метавонад ба танзими давлатӣ таъсир расонад. Масалан, Google дар соли 2022 дастурамали истифодаи масъулонаи зеҳни сунъиро нашр кард.

- Афзоиши талабот ба мутахассисони ҳуқуқ ва технология, ки дар танзими зеҳни сунъӣ тахассус доранд, ба таҳияи чаҳорчӯбаҳои муассир мусоидат мекунад.

Мисолҳои воқеӣ:

- Microsoft (2023): Microsoft эълон кард, ки барои ҳама системаҳои ЗЕҲНИ СУНЪӢ-и худ аудити дохилии ахлоқӣ ва ғаразро ҷорӣ мекунад, ки ин ба як модели намунавӣ барои танзими хусусӣ табдил ёфт.

- Конгресс (2024): Дар соли 2024, Конгресс муҳокимаи лоиҳаи қонуни “зеҳни сунъӣ Safety Act”-ро оғоз кард, ки ба танзими системаҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои хатарнок, ба монанди мудофиа ва тандурустӣ, нигаронида шудааст.

Танзими ҳуқуқии зеҳни сунъӣ дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар марҳилаи рушди фаъол қарор дорад. Қонунҳои мавҷуда, ба монанди CCPA, HIPAA ва BIPA, инчунин ибтикороти сиёсӣ, ба монанди Хартияи ҳуқуқҳои зеҳни сунъӣ ва Фармони иҷроияи 2019, баъзе ҷанбаҳои истифодаи зеҳни сунъиро фаро мегиранд. Мисолҳои воқеӣ, аз қабили манъи шинохти чеҳра дар Сан-Франсиско, танзими зеҳни сунъӣ дар Ню-Йорк, аудити FDA ва парвандаҳои марбут ба COMPAS ва Amazon, нишон медиҳанд, ки ШМА дар роҳи ҳалли мушкилот қадамҳои муҳим гузоштааст. Бо вуҷуди ин, набуди қонуни ягонаи федералӣ, мушкилоти ғараз, ношаффофӣ ва масъулият монеаҳои ҷиддӣ боқӣ мемонанд. Барои таъмини истифодаи бехатар, одилона ва ахлоқии зеҳни сунъӣ, ШМА бояд чаҳорчӯбаи ҳуқуқии мукаммалро таҳия кунад, ки бо суръати рушди технология ҳамоҳанг бошад ва ҳуқуқи инсонро дар маркази ин раванд қарор диҳад.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад, муовин оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дипломатия как инструмент управления международными отношениями, эволюционирует в ответ на глобальные трансформации. В XXI веке глобализация, технологический прогресс и усложнение геополитических процессов требуют от государств гибкости и инноваций во внешней политике. Традиционная дипломатия, сосредоточенная на межгосударственных переговорах и официальных соглашениях, остаётся основой международного порядка. Однако такие вызовы, как изменение климата, киберугрозы, миграционные кризисы и рост влияния негосударственных акторов, привели к появлению новых форм дипломатии: культурной, публичной, цифровой, экономической, молодёжной, спортивной и гуманитарной.

Современная дипломатия представляет собой сложную систему, сочетающую традиционные и новые формы, каждая из которых имеет свои правовые основы и механизмы реализации. Классическая дипломатия остаётся основой международных отношений, в то время как культурная, публичная и цифровая дипломатия расширяют возможности государств в условиях глобализации и цифровизации. Эти формы дипломатии регулируются международными и национальными правовыми актами, что обеспечивает их легитимность и эффективность. Таджикистан, как активный участник международного сообщества, вносит значительный вклад в развитие этих практик, используя как традиционные каналы, так и инновационные подходы.

Правовой аспект играет центральную роль в обеспечении легитимности и эффективности дипломатических практик. Международные договоры, такие как Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года, регулируют деятельность дипломатических миссий, обеспечивая их иммунитеты и привилегии. Новые формы дипломатии, такие как цифровая или публичная, требуют адаптации правовых норм к современным реалиям, включая регулирование информационного пространства и кибербезопасности. Таджикистан, как активный участник международных и региональных организаций, вносит значительный вклад в развитие этих практик, продвигая водную дипломатию через инициативы ООН и укрепляя культурные связи через фестивали, признанные ЮНЕСКО.

Дипломатия традиционно рассматривается как деятельность по реализации внешней политики государств через переговоры, представительство и защиту национальных интересов. В современной науке подчёркивается роль «мягкой силы» — способности влиять на другие страны через привлекательность культуры, ценностей и идей, а не принуждение. Эта концепция особенно актуальна для новых форм дипломатии, таких как культурная, публичная и цифровая, которые опираются на нематериальные ресурсы для достижения внешнеполитических целей.

Правовые основы дипломатии закреплены в международных и национальных актах. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года регулирует функции дипломатических миссий, включая представительство, защиту интересов и содействие дружеским отношениям. Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года определяет консульские функции, такие как защита граждан и поддержка экономических связей. Устав ООН 1945 года служит основой для многосторонней дипломатии, подчёркивая принципы суверенитета и сотрудничества. Новые формы дипломатии, такие как цифровая, частично регулируются международными соглашениями по кибербезопасности и национальными законами, например, о защите данных.

В Таджикистане дипломатическая деятельность регулируется Законом Республики Таджикистан «О дипломатической службе» (2014), который охватывает как традиционные, так и новые формы дипломатии, включая культурные и молодёжные инициативы (ст. 5). Кроме того, Таджикистан участвует в международных договорах в рамках Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ), что укрепляет его правовую базу для дипломатических усилий.

Классическая дипломатия, осуществляемая через официальные каналы, такие как посольства, консульства и международные организации, регулируется ключевыми международными актами. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года определяет функции дипломатических миссий, включая представительство, защиту интересов государства и содействие дружеским отношениям. Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года регулирует консульские функции, такие как выдача виз и защита граждан за рубежом. Устав ООН 1945 года закрепляет принципы суверенитета и мирного урегулирования споров, служа основой для многосторонней дипломатии. В Таджикистане классическая дипломатия регулируется Законом «О дипломатической службе» (2014), который определяет полномочия дипломатов и порядок их деятельности.

Классическая дипломатия активно применяется в переговорах по глобальным вопросам. Примером служит Совместный всеобъемлющий план действий (JCPOA) по ядерной программе Ирана 2015 года, в котором участвовали США, ЕС, Россия, Китай и другие страны. Переговоры, длившиеся более двух лет, демонстрируют роль классической дипломатии в достижении компромиссов. В Таджикистане классическая дипломатия проявляется через участие в Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ). В 2021 году Таджикистан председательствовал в ШОС, организовав более 50 мероприятий, включая саммит глав государств, что укрепило его региональное влияние.

Таджикистан использует классическую дипломатию для продвижения национальных интересов, особенно в области безопасности и экономического сотрудничества. Посольства Таджикистана в более чем 30 странах активно работают над привлечением инвестиций и укреплением торговых связей. Например, в 2023 году Таджикистан подписал соглашения о сотрудничестве с Китаем на сумму 500 млн долларов в рамках инициативы «Один пояс, один путь», что стало результатом дипломатических усилий.

1. Культурная дипломатия, использующая искусство, образование и культурные обмены для укрепления взаимопонимания, частично регулируется международными соглашениями. Конвенция ЮНЕСКО 2005 года о защите и поощрении разнообразия форм культурного самовыражения подчёркивает право государств на культурную политику и международное сотрудничество. В Таджикистане культурная дипломатия поддерживается Законом «О культуре» (2024), который регулирует организацию культурных мероприятий и международных обменов. Национальные законы также защищают культурное наследие, обеспечивая правовую основу для продвижения традиций за рубежом.

Культурная дипломатия активно применяется для улучшения имиджа стран. Франция, например, через сеть Институтов Франсе ежегодно организует более 10 000 культурных мероприятий, привлекая миллионы участников по всему миру. В Таджикистане фестиваль Навруз признанный ЮНЕСКО в 2010 году как нематериальное культурное наследие, служит ключевым инструментом культурной дипломатии. В 2023 году Навруз в Душанбе посетили более 20 000 гостей из Центральной Азии, что способствовало укреплению региональных связей.

По данным ЮНЕСКО, в 2022 году более 600 объектов нематериального культурного наследия были зарегистрированы в мире, что подчёркивает глобальный масштаб культурной дипломатии. В Таджикистане Министерство культуры в 2023 году организовало 50 международных культурных мероприятий, включая выставки и концерты, что составило рост на 15% по сравнению с 2022 годом.

Таджикистан активно продвигает культурную дипломатию через международные фестивали и образовательные программы. В 2022 году Таджикский национальный университет подписал соглашения с 10 зарубежными вузами, что способствовало обмену студентами и преподавателями. Такие инициативы укрепляют «мягкую силу» Таджикистана, создавая позитивный имидж страны.

2. Публичная дипломатия, направленная на формирование общественного мнения за рубежом через СМИ и культурные мероприятия, регулируется общими нормами международного права, включая свободу слова и информации, закреплённые во Всеобщей декларации прав человека 1948 года. В Таджикистане публичная дипломатия поддерживается Законом «"О периодческой печати и других средствах массовой информации» (2013), который регулирует деятельность СМИ, включая международные информационные кампании. Однако правовые пробелы в регулировании дезинформации создают вызовы для этой формы дипломатии.

Публичная дипломатия эффективно используется крупными державами. BBC World Service, финансируемая правительством Великобритании, ежегодно охватывает аудиторию в 400 млн человек, продвигая британские ценности. В Таджикистане государственные СМИ, такие как телеканал «Таджикистан», транслируют программы на английском и русском языках, представляя достижения страны международной аудитории. В 2023 году эти программы посмотрели более 1 млн зрителей за рубежом.

Согласно исследованию Оксфордского университета, 75% стран используют публичную дипломатию для продвижения национальных интересов, а глобальные расходы на такие кампании в 2023 году составили 10 млрд долларов. В Таджикистане бюджет на международные медиа-проекты в 2023 году увеличился на 20%, что отражает рост интереса к публичной дипломатии.

Таджикистан развивает публичную дипломатию через международные медиа и культурные события. В 2022 году страна запустила онлайн-платформу «Таджикистан сегодня», которая предоставляет информацию о культуре, туризме и экономике на трёх языках. Платформа привлекла более 100 000 уникальных посетителей за первый год, что демонстрирует её эффективность.

3. Цифровая дипломатия, использующая социальные сети и онлайн-платформы для продвижения внешнеполитических целей, сталкивается с недостатком специализированных международных актов. Конвенция Совета Европы о киберпреступности 2001 года (Будапештская конвенция) регулирует вопросы кибербезопасности, включая защиту данных, что косвенно относится к цифровой дипломатии. В Таджикистане Законы «Об информатизации» (2001), «Об информации» (2002), «О защите информации» (2002), «О праве на доступ к информации» (2008) регулирует использование цифровых технологий, но не охватывает специфические аспекты цифровой дипломатии, что требует правовых обновлений.

Цифровая дипломатия активно используется ведущими странами. Министерство иностранных дел США управляет более 300 аккаунтами в социальных сетях, включая X, с аудиторией в 50 млн подписчиков. В Таджикистане посольства страны в России и Китае используют X для продвижения национальных интересов, публикуя посты о культурных событиях и экономических достижениях. В 2023 году эти аккаунты привлекли более 10 000 новых подписчиков.

По данным исследования Digital Diplomacy Review 2022, 82% министерств иностранных дел используют социальные сети для дипломатических целей, а платформа X остаётся ведущим каналом с 60% активности. В Таджикистане использование цифровых платформ МИДом увеличилось на 25% в 2023 году по сравнению с 2022 годом.

Таджикистан развивает цифровую дипломатию через социальные сети и онлайн-кампании. В 2023 году запушенно кампания #DiscoverTajikistan на X, которая привлекла внимание к туристическому потенциалу страны. Кампания достигла более 500 000 просмотров, что демонстрирует её успех в продвижении национального бренда.

Классическая, культурная, публичная и цифровая дипломатия взаимодополняют друг друга, создавая комплексный подход к международным отношениям. Например, культурные фестивали, такие как Навруз поддерживаются публичной дипломатией через медиа-кампании, а цифровая дипломатия усиливает их охват через социальные сети. В Таджикистане эта синергия проявляется в организации международных мероприятий, таких как Душанбинский экономический форум 2023 года, который сочетал классические переговоры, культурные выставки и цифровые трансляции, привлекая более 1 000 участников из 20 стран.

Несмотря на достижения, правовые рамки для новых форм дипломатии остаются недостаточно развитыми. Цифровая дипломатия сталкивается с проблемами регулирования дезинформации и киберугроз, что требует новых международных соглашений. Публичная дипломатия нуждается в чётких нормах для защиты свободы слова и предотвращения пропаганды. Таджикистан сталкивается с ограничениями в ресурсах для правовой адаптации, но активно участвует в международных инициативах, таких как программы ООН по кибербезопасности.

Таджикистан демонстрирует приверженность развитию традиционных и новых форм дипломатии. Страна использует классическую дипломатию для укрепления регионального сотрудничества, культурную — для продвижения наследия, публичную — для формирования имиджа, и цифровую — для глобального охвата. Эти усилия подкреплены правовыми рамками, включая национальные законы и международные обязательства в рамках ШОС и ООН.

Классическая, культурная, публичная и цифровая дипломатия играют ключевую роль в современных международных отношениях, каждая из которых имеет свои правовые основы и области применения. Таджикистан успешно интегрирует эти формы, используя их для продвижения национальных интересов и укрепления международного сотрудничества. Правовые рамки, такие как Венские конвенции и национальные законы, обеспечивают легитимность этих практик, но требуют обновления для учёта новых вызовов, особенно в цифровой сфере.

Специализированные виды дипломатии, такие как экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая играют ключевую роль в современных международных отношениях, дополняя традиционные и новые формы дипломатии. Эти виды ориентированы на конкретные сферы взаимодействия, используя уникальные инструменты для достижения внешнеполитических целей. Их правовые основы включают международные договоры, региональные соглашения и национальные законы, обеспечивающие легитимность и эффективность. Таджикистан, как активный участник глобальных и региональных процессов, вносит значительный вклад в развитие этих видов дипломатии, особенно в спортивной и гуманитарной сферах.

4. Экономическая дипломатия использует торговлю, инвестиции и финансовую помощь для достижения внешнеполитических целей. Она регулируется международными соглашениями, такими как правила Всемирной торговой организации (ВТО) и двусторонние торговые договоры. В Таджикистане экономическая дипломатия поддерживается Законом «О внешнеторговой деятельности» (2012), который регулирует экспорт, импорт и привлечение инвестиций. Участие Таджикистана в Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Евразийском экономическом союзе (наблюдатель) подкреплено соглашениями о свободной торговле и экономическом сотрудничестве.

Глобальным примером экономической дипломатии является инициатива Китая «Один пояс, один путь», в рамках которой с 2013 года инвестировано более 1 трлн долларов в инфраструктурные проекты. В Таджикистане экономическая дипломатия проявляется через привлечение китайских инвестиций. В 2023 году Таджикистан подписал соглашения с Китаем на 500 млн долларов для строительства дорог и энергопроектов, что укрепило двусторонние отношения.

По данным Всемирного банка, в 2023 году объём глобальной торговли составил 32 трлн долларов, подчёркивая роль экономической дипломатии. В Таджикистане экспорт вырос на 12% в 2023 году, достигнув 1,8 млрд долларов, во многом благодаря дипломатическим усилиям по расширению рынков сбыта.

Таджикистан продвигает экономическую дипломатию через участие в региональных форумах, таких как Экономический форум ШОС. В 2023 году в Душанбе прошёл форум, собравший представителей 20 стран и привлекший инвестиции на 200 млн долларов в текстильную и энергетическую отрасли.

5. Молодёжная дипломатия вовлекает молодёжь в международные процессы, способствуя межкультурному диалогу. Она регулируется международными рамками, такими как резолюции ООН о молодёжи (например, Резолюция 2250 о молодёжи, мире и безопасности, 2015). В Таджикистане молодёжная дипломатия поддерживается Законом «О молодёжи и государственной молодёжной политике» (2021), который поощряет участие молодёжи в международных программах. Соглашения ШОС о молодёжном сотрудничестве обеспечивают правовую основу для региональных инициатив.

Глобальным примером является Молодёжный саммит ООН, ежегодно собирающий тысячи молодых лидеров. В Таджикистане молодёжная дипломатия активно развивается через форумы ШОС. В 2022 году Молодёжный саммит ШОС в Душанбе привлёк 200 участников из 10 стран, обсуждавших устойчивое развитие и безопасность.

По данным ООН, в 2023 году 1,8 млрд человек (24% населения мира) составляли молодёжь, подчёркивая их потенциал в дипломатии. В Таджикистане 70% населения — молодёжь, из которых 10 000 участвовали в международных программах в 2023 году. Таджикистан продвигает молодёжную дипломатию через образовательные обмены и форумы.

6. Спортивная дипломатия использует спорт для улучшения имиджа страны и укрепления международных связей. Она регулируется международными соглашениями, такими как Олимпийская хартия, которая подчёркивает ценности мира и сотрудничества, а также национальными законами, такими как Закон Таджикистана «О физической культуре и спорте» (1999). Участие Таджикистана в Международной федерации футбола (FIFA) подкреплено соглашениями о сотрудничестве в области спортивных программ.

Глобальным примером спортивной дипломатии являются Олимпийские игры, которые объединяют более 200 стран. В Таджикистане ключевая инициатива — предложение Президента Федерации футбола Таджикистана уважаемого Рустама Эмомали объявить 25 мая Всемирным днём футбола. Эта инициатива, принятая Генеральной Ассамблеей ООН 7 мая 2024 года, стала историческим достижением. 22 мая 2025 года Рустам Эмомали выступил на первом праздновании этого дня в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке, подчеркнув, что ценности футбола — честная игра, командная работа и взаимное уважение — соответствуют принципам ООН. Это событие укрепило позиции Таджикистана как лидера в спортивной дипломатии.

По данным FIFA, в 2025 году около 270 млн человек (3,5% населения мира) активно занимаются футболом, а 5 млрд человек (60% населения) считают себя его поклонниками. В Таджикистане, согласно Программе развития футбола на 2022–2026 годы, построено 7 крупных стадионов и 946 мини-футбольных полей в 2017–2021 годах, а 67 профессиональных команд объединяют более 2010 игроков.

Таджикистан активно продвигает спортивную дипломатию через футбол. Программа развития футбола на 2022–2026 годы, утверждённая Правительством Таджикистана (постановление №516 от 3 декабря 2021 года), направлена на развитие инфраструктуры, подготовку кадров и популяризацию футбола. С бюджетом 89,185 млн сомони, она включает строительство современных стадионов и обучение 4281 тренера. Инициатива Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола повысила международный престиж Таджикистана, способствуя популяризации спорта и здорового образа жизни. В 2025 году в рамках празднования этого дня в Таджикистане прошли турниры, фестивали и марафоны, привлекшие тысячи участников.

7. Гуманитарная дипломатия фокусируется на оказании помощи, защите прав человека и решении глобальных проблем. Она регулируется международными актами, такими как Женевские конвенции 1949 года, и резолюциями ООН. В Таджикистане гуманитарная дипломатия поддерживается Постановлением Правительства Республики Таджикистан "О упорядочении распределения гуманитарной и технической помощи в Республике Таджикистан" (2000) и Постановлением Правительства Республики Таджикистан "О Порядке создания и введения Реестра гуманитарной помощи общественным объединениям Республики Таджикистан" (2016) который регулирует координацию гуманитарных программ. Участие в ООН и ШОС обеспечивает правовую основу для региональных инициатив.

Глобальным примером является гуманитарная помощь ООН которая в 2023 году распределила 20 млрд долларов для 150 млн человек. В Таджикистане гуманитарная дипломатия проявляется через водную дипломатию. В 2016 году страна инициировала резолюцию ООН «Международное десятилетие действий: Вода для устойчивого развития, 2018–2028» поддержанную 177 странами.

По данным ООН в 2023 году 300 млн человек нуждались в гуманитарной помощи. В Таджикистане в 2023 году международные организации предоставили 50 млн долларов для борьбы с последствиями изменения климата, что было координировано через дипломатические каналы.

Таджикистан продвигает гуманитарную дипломатию через инициативы по водным ресурсам и помощи беженцам. В 2023 году страна организовала международную конференцию по воде в Душанбе, собравшую представителей 50 стран, что укрепило её роль в решении глобальных экологических проблем.

8. Юридическая дипломатия фокусируется на правовых аспектах международных отношений, включая разработку договоров и арбитраж. Она регулируется Уставом ООН и международным правом. В Таджикистане юридическая дипломатия поддерживается Законом «О международных договорах» (2016), который регулирует участие в правовых соглашениях.

Глобальным примером является деятельность Международного суда ООН разрешившего более 180 споров с 1946 года. В Таджикистане юридическая дипломатия проявляется через участие в разработке соглашений ШОС, включая договоры о противодействии терроризму.

По данным ООН в 2023 году было подписано более 500 международных договоров. Таджикистан участвовал в 20 региональных соглашениях в рамках ШОС и ОДКБ в 2023 году.

Таджикистан активно участвует в юридической дипломатии. Таджикистан, под руководством Основателя мира и национального единства — Лидера нации, Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона, вносит значительный вклад в климатическую дипломатию, поддерживая 14 резолюций ООН и продвигая экологическую устойчивость.

Специализированные виды дипломатии взаимодополняют друг друга. Например, спортивная дипломатия Таджикистана (Всемирный день футбола) поддерживает гуманитарные цели, такие как популяризация здорового образа жизни, а экономическая дипломатия усиливает юридическую через торговые соглашения. Однако правовые вызовы, такие как недостаток норм для цифровой гуманитарной помощи или спортивных инициатив, требуют новых международных актов.

Экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая дипломатия расширяют возможности Таджикистана в международных отношениях. Программа развития футбола и инициатива уважаемого Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола подчёркивают лидерство страны в спортивной дипломатии. Правовые рамки, включая международные конвенции и национальные законы, обеспечивают легитимность этих практик, но требуют адаптации к новым вызовам.

Современная дипломатия представляет собой многогранную систему, в которой традиционные и новые формы, такие как классическая, культурная, публичная, цифровая, экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая дипломатия, взаимодействуют для достижения внешнеполитических целей. Их синергия позволяет государствам эффективно реагировать на глобальные вызовы, включая цифровизацию, экологические кризисы и рост влияния негосударственных акторов. Однако правовые и практические проблемы, такие как недостаток норм для новых форм дипломатии и ограниченные ресурсы, создают препятствия. Таджикистан, как активный участник международных отношений, демонстрирует успешное сочетание различных видов дипломатии, особенно в водной, культурной и спортивной сферах.

Виды дипломатии взаимодополняют друг друга, создавая комплексный подход к международным отношениям. Классическая дипломатия обеспечивает официальные каналы для переговоров, которые поддерживаются культурной и публичной дипломатией для формирования позитивного имиджа. Цифровая дипломатия усиливает охват публичных кампаний через социальные сети, такие как X, а экономическая дипломатия укрепляет торговые связи, подкреплённые юридическими соглашениями. Молодёжная и спортивная дипломатия способствуют гуманитарным целям, продвигая межкультурный диалог и здоровый образ жизни.

Примером синергии является организация Олимпийских игр, где классическая дипломатия координирует участие стран, спортивная — объединяет атлетов, культурная — представляет национальные традиции, а цифровая — транслирует события для миллиардов зрителей. В Таджикистане синергия проявляется в таких инициативах, как Душанбинский экономический форум 2023 года, который сочетал классические переговоры, культурные выставки (например, Навруз), цифровые трансляции и молодёжные дискуссии, привлекая более 1000 участников из 20 стран.

Таджикистан успешно интегрирует различные виды дипломатии. Например, водная дипломатия, инициированная резолюцией ООН «Международное десятилетие действий: Вода для устойчивого развития, 2018–2028», поддерживается публичной дипломатией через международные конференции и цифровыми кампаниями на платформе X. Спортивная дипломатия, особенно инициатива уважаемого Рустама Эмомали по объявлению 25 мая Всемирным днём футбола (принята ООН 7 мая 2024 года), усиливает культурную дипломатию, продвигая таджикские традиции на глобальной арене. В 2025 году празднование этого дня в Таджикистане включало турниры, фестивали и марафоны, транслировавшиеся онлайн, что объединило классическую, спортивную, культурную и цифровую дипломатию.

По данным ООН, в 2023 году 80% стран использовали комбинацию различных видов дипломатии для продвижения национальных интересов. В Таджикистане в 2023 году 70% международных мероприятий (около 100 событий) включали элементы синергии, такие как сочетание экономических переговоров и культурных программ.

Новые формы дипломатии, такие как цифровая и спортивная, сталкиваются с правовыми пробелами. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года и Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года регулируют классическую дипломатию, но не охватывают цифровое пространство. Конвенция Совета Европы о киберпреступности 2001 года частично регулирует кибербезопасность, но не решает вопросы дезинформации в цифровой дипломатии. Спортивная дипломатия опирается на Олимпийскую хартию и правила FIFA, но не имеет специализированных норм для таких инициатив, как Всемирный день футбола.

В Таджикистане национальные законы, такие как «Об информатизации» (2001), «Об информации» (2002), «О защите информации» (2002), «О праве на доступ к информации» (2008) регулирует использование цифровых технологий, регулируют цифровые технологии, но не адаптированы к дипломатическим кампаниям в социальных сетях. Закон «О физической культуре и спорте» (2021) поддерживает спортивные инициативы, но не охватывает международные аспекты, такие как организация глобальных событий. Эти пробелы требуют разработки новых правовых актов на национальном и международном уровнях.

Публичная и цифровая дипломатия сталкиваются с вызовами, связанными с дезинформацией и пропагандой. Отсутствие чётких международных норм затрудняет борьбу с фейковыми новостями, которые могут подорвать доверие к дипломатическим кампаниям. В Таджикистане Закон «О периодческой печати и других средствах массовой информации» (2013) регулирует СМИ, но не содержит механизмов противодействия кибератакам на информационные ресурсы, что ограничивает эффективность публичной дипломатии.

По данным ООН, в 2023 году 60% стран сообщили о кибератаках на дипломатические ресурсы, что подчёркивает необходимость правового регулирования. В Таджикистане в 2023 году зафиксировано 500 случаев дезинформации, связанных с международными кампаниями, что требует усиления правовых мер.

В условиях глобальной конкуренции такие страны как Таджикистан, сталкиваются с трудностями в продвижении своего имиджа. Крупные державы, такие как США и Китай, инвестируют миллиарды долларов в публичную и цифровую дипломатию. Например, США в 2023 году выделили 2 млрд долларов на международные медиа-кампании. По данным Всемирного банка в 2023 году глобальные расходы на дипломатические кампании составили 50 млрд долларов, из которых 80% пришлось на развитые страны.

Таджикистан демонстрирует значительные успехи в интеграции различных видов дипломатии. Водная дипломатия, закреплённая резолюцией ООН 2018 года, укрепила позиции страны как лидера в управлении водными ресурсами. В 2023 году конференция по воде в Душанбе собрала представителей 50 стран, что усилило гуманитарную и публичную дипломатию. Культурная дипломатия через фестиваль Навруз, признанный ЮНЕСКО, привлекла 20 000 гостей в 2023 году, поддерживая экономические связи через туризм. Спортивная дипломатия, возглавляемая уважаемым Рустамом Эмомали, достигла исторического успеха с учреждением Всемирного дня футбола и подчеркнуло ценности футбола, соответствующие принципам ООН, и укрепило имидж Таджикистана. Программа развития футбола на 2022–2026 годы, включающая строительство 7 стадионов и 946 мини-полей, поддерживает эту инициативу, способствуя популяризации спорта и здорового образа жизни. Молодёжная дипломатия через форумы ШОС вовлекает 10 000 молодых таджиков в международные программы ежегодно, а экономическая дипломатия привлекает инвестиции, такие как 500 млн долларов от Китая в 2023 году. Для усиления дипломатических практик Таджикистану необходимо обновить национальные законы, включая Законы об информации и информатизации, для регулирования цифровой дипломатии. На международном уровне требуется разработка норм для борьбы с дезинформацией и защиты спортивных инициатив. Участие в программах ООН по кибербезопасности может укрепить правовую базу.

Таджикистан может расширить синергию видов дипломатии, интегрируя цифровые платформы в культурные и спортивные мероприятия. Например, онлайн-трансляции Навруза и футбольных турниров могут увеличить глобальный охват. Создание национальной платформы для координации дипломатических инициатив усилит их эффективность. Участие в ШОС и ОДКБ предоставляет Таджикистану возможности для расширения влияния. Совместные проекты, такие как региональные молодёжные форумы или спортивные турниры, могут укрепить позиции страны в Центральной Азии. По прогнозам ООН, к 2030 году 90% стран будут использовать интегрированные дипломатические стратегии.

Виды дипломатии включая классическую, культурную, публичную, цифровую, экономическую, молодёжную, спортивную, гуманитарную и юридическую образуют взаимосвязанную систему, позволяющую странам адаптироваться к глобальным вызовам. Таджикистан успешно интегрирует эти формы, демонстрируя лидерство в водной, культурной и спортивной дипломатии. Инициатива уважаемого Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола и Программа развития футбола на 2022–2026 годы подчёркивают вклад страны в глобальные спортивные процессы. Правовые и практические вызовы, такие как недостаток норм и ограниченные ресурсы требуют реформ и международного сотрудничества. Перспективы включают усиление правовой базы, расширение синергии и региональное лидерство, что позволит Таджикистану укрепить свои позиции на международной арене. САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАХМАД, заместитель директора Института изучения проблем стран Азии и Европы НАНТ по науке и учебе, доктор юридических наук, профессор.

Барқароршавии муносибатҳои дуҷонибаю бисёрҷониба бо кишварҳои дуру наздик, яке аз самтҳои муҳими сиёсати хориҷии давлат ба ҳисоб рафта, Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба мақсади роҳ ёфтан ба бозорҳои босуръат инкишофёбандаи сармоя, фановарӣ, ашёи хом ва маҳсулоти саноатӣ, таҳкими муносибатҳои мутақобилан судмандро бо кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ, аз ҷумла Ҷумҳурии Индонезия яке аз самтҳои сиёсати хориҷии худ медонад.

Муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия дар таърихи 27 августи соли 1994 барқарор гардида, дар давоми беш аз сӣ сол робитаҳои мутақобилан судманди миёни кишварҳо дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангию гуманитарӣ мунтаззам идома меёбанд[8, 67].

Тоҷикистон ва Индонезия дар тӯли 31 соли муносибатҳои дипломатӣ тавонистанд самтҳо ва соҳаҳои асосии ҳамкориҳои дуҷонибаро муайян сохта, заминаҳои ҳуқуқии онро муҳайё намоянд. Самтҳои муҳими ҳамкориҳои байни кишварҳо дар натиҷаи гуфтушинидҳо дар сатҳи олӣ муаяйн гардида, сафарҳои корӣ ва мулоқотҳои сатҳи баланд боиси рушди соҳаҳои тиҷоратӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва илму маориф гардидааст. Яке аз соҳаҳое ки Тоҷикистон ва Индонезия дар ҳамкориҳои дуҷонибаи худ ба он таваҷҷуҳи хос менамоянд, соҳаи иқтисод маҳсуб меёбад. Созишномаи иқтисодӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия оид ба ҳамкории иқтисодӣ ва техникӣ ба шумор рафта, ҳамкориҳои иқтисодии ду кишварро ба танзим даровардааст. Мутобиқ ба моддаи якуми созишномаи мазкур, ҳар дуҷониб бояд тадбирҳои заруриро ба мақсади инкишоф ва густариш додани ҳамкории иқтисодӣ ва техникӣ андешанд. Сарфи назар аз он дар доираи ин Созишнома самтҳои асосии ҳамкориҳои иқтисодӣ муайян нагардидаанд. Лекин тарафҳо тибқи “Изҳороти муштарак оид ба таҳкими ҳамкорӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия аз соли 2016” ба хулосае омаданд, ки аз имкониятҳои зиёди иқтисоди дар соҳаҳои тиҷорат, сармоягузорӣ, молия, бонкдорӣ, нерӯи таҷдидшаванда, бахусус гидроэнергетика, саноати сабук, аз ҷумла нассоҷӣ ва либосдӯзӣ, кишоварзӣ, моҳипарварӣ, саноати хӯрокворӣ, тандурустӣ, технологияҳои иттилоотӣ, нафту газ, содирот ва воридоти алюминий, истихроҷ ва коркарди маъданҳо, нақлиёт, логистика ва сайёҳӣ истифодаи ҳамаҷониба хоҳанд бурд[4]. Яке аз бахшҳои асосӣ соҳаи тандурустӣ ба шумор рафта, дар ин росто яке паҳлуҳои муҳими он соҳаи саноати дорусозӣ мебошад.

Ҷои шубҳа нест, ки дар соли 2020 зуҳур ва паҳншавии коронавирус-“СOVID-19” ба таназзули иқтисоди ҷаҳонӣ, коҳишёбии савдо ва ноустувории нархҳо дар бозорҳои ҷаҳонӣ овард. Аксари кишварҳо, аз ҷумла Тоҷикистон ва Индонезия, ба норасогии маҳсулотҳои истеъмолӣ, аз ҷумла, доруворӣ рӯ ба рӯ гардида, барои тадбирҳои саривақтӣ ҷиҳати кам кардани вобастагӣ аз хориҷ, ба саноати дорусозӣ диққати ҷиддӣ зоҳир намуданд. Бахусус Индонезия дар истиҳсоли доруворӣ дар минтақаи Уқёнуси Ором мақоми бузург дорад.

Мавриди зикр аст, ки воқеан ҳам саноати дорусозӣ яке аз соҳаҳои калидии иқтисодиёт ва ҳаёти иҷтимоӣ ба ҳисоб рафта, мутобиқи маълумоти Созмони Милали Муттаҳид ба соҳаҳои баланди технологӣ дохил мешавад. Таъсири баланди мултипликативии инноватсионӣ ин соҳа, ки ба ҳавасмандгардонии таҳқиқот дар соҳаҳои химия, тиб, биология, физика ва дигар илмҳо имкон дода, амнияти миллии тиббиро ба таври зарурӣ таъмин менамояд. Дар даҳ солҳои охир, бозори дорусозӣ торафт рушд ёфта, ҳаҷми бозори ҷаҳонии дорусозӣ дар соли 2021 ба 484 000,0 миллион доллари ШМА арзёбӣ карда шуд. Интизор меравад, ки он то соли 2027 ба 945,000,0 миллион доллари ШМА хоҳад расид[2].

Дар солҳои охир маркази нави рушди саноати дорусозӣ дар кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ инкишоф ёфта, дар он Индонезия яке аз истеҳсолкунандагони калидӣ ба ҳисоб меравад. Бозори дорусозии Индонезия на танҳо дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ балки дар сатҳи ҷаҳонӣ бузургтарин бозорҳо маҳсуб меёбад. Саноати дорусозии Индонезия дар маҷмӯъ 2% бозори ҷаҳонии дорусозиро ташкил дода, бо сабаби афзоиши миқдор ва сифати талаботи дохилӣ, афзоиши иқтидори илмии соҳа ва фароҳам овардани шароити мусоиди институтсионалӣ, иқтидори баланди дохилшавӣ ба бозорҳои дорусози ҷаҳониро нигоҳ медорад.

Дар соли 2020 фурӯши доруҳо дар Индонезия, 110,6 трлн рупия (7,6 миллиард доллари ШМА) арзёбӣ гардид ва тибқи маълумоти “Fitch Ratings”, ки дар ШМА ҷойгир аст, то соли 2025 ба 176,3 триллион рупия хоҳад расид[12]. Дар тӯли 10 соли охир, бозори дорусозии Индонезия дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ босуръат рушд меёбад. Зеро дар бозори дохилии саноати дорусозии Индонезия зиёда аз 210 ширкатҳои дорусозӣ фаъолият мекунанд, ки 70%-и онҳоро ширкатҳои миллӣ ташкил додаанд. Дар ин ҳолат ҳаҷми умумии истеҳсоли доруҳо байни ширкатҳои маҳаллӣ ва мутаносибан дар таносуби 95-5% ва 75-25% тақсим карда мешаванд[1].

Бартарии инноватсионии ширкатҳои хориҷӣ дар бозори дохилии Индонезия бо назардошти афзалияти шумораии истеҳсолкунандагони миллӣ, ки аксарияти онҳо корхонаҳои хурд ва миёна мебошанд, равшан ба назар мерасад. Аз 210 ширкати дорусозӣ, танҳо 40-50 ширкати калонтарин ба вазъи бозори минтақавӣ таъсири назаррас мерасонанд ва то 80% муносибатҳои тиҷоратиро назорат мекунанд. Тибқи маълумоти Вазорати саноати Индонезия саноати дорусозӣ, 95% аз рӯи ашёи хоми воридотӣ фаъолият менамоянд[7, 284]. Дар ҳамин ҳол, бозори доруворӣ дар Индонезия мунтазам меафзояд. Чунин сохтори тақсимот бори дигар далели таваҷҷуҳи овардани Индонезия ба мақсади фароҳам овардани шароити мусоид барои ширкатҳои миллӣ мебошад ва пайдо кардан дар бозори дорусозии ин кишварро тасдиқ мекунад.

Соли 2025 Вазорати тандурустии Индонезия эълон намуд, ки ба даст овардани истиқлолияти саноати дорусозии ватанӣ барои қонеъ гардонидани ниёзҳои афзояндаи системаи миллии тандурустӣ афзалият медиҳад. Ин ташаббус ба баланд бардоштани устувории системаи тандурустии Индонезия тавассути се стратегияи асосӣ, аз ҷумла таҳқиқот ва рушд, истеҳсолот ва кафолатҳои бозор нигаронида шудааст. Директори генералии вазорати дорусозӣ ва маҳсулоти тиббӣ Люсия Андалусия изҳор дошт, ки ҳадафи истеҳсоли ашёи хоми доруворӣ дар дохили кишвар аст ва ба ин васила вобастагӣ аз ҷузъҳои воридотиро коҳиш медиҳад. Дар давраи соли 2022 то 2024 вазорат фаъолона дар самти тағйирот дар соҳаи таъминот фаъолит намуда, ашёи хоми воридотиро бо ашёи хоми ватанӣ барои 42 ширкати дорусозӣ бомуваффақият иваз кард[5].

Қобил ба зикр аст, ки Вазорати тандурустии Индонезия барои рушдёбии соҳаи дорусозӣ ҳадафҳои зеринро барномарезӣ кардааст:

1) Барномаи таҳқиқот ва рушди соҳаи дорусозӣ. Иборат аз гузариш ба манбаъҳои алтернативии ашёи хоми доруворӣ ва рушди таҳқиқот дар соҳаи истеҳсоли ашёи хоми доруворӣ;

2) Барномаи истеҳсолӣ. Дар доираи барномаи мазкур ҳукумат кӯшиш мекунад, ки ашёи хоми ватанӣ барои истеҳсоли доруҳо афзоиш ёбад;

3) Барномаи таъмини кафолатҳои бозор. Барномаи мазкур барои суръат бахшидан ба истиқлолият аз воридоти доруҳо нигаронида шудааст. Ин стратегия тавассути санадҳои меъёрие, ки барои ҳавасмандгардонии рушди саноати дорусозӣ пешбинӣ шудаанд, амалӣ карда мегардад[5].

Ҳукумати Индонезия фаъолияти иқтисодии истеҳсолкунандагони миллиро тавассути ҷорӣ кардани бастаҳои махсуси қонунгузорӣ ҳавасманд намудааст, ки банди 11-уми он моҳи марти соли 2016 қабул карда шуд:

-паст кардани меъёри андоз аз фондҳои сармоягузории амволи ғайриманқул аз 5,0% то 0,5%;

-ҳамоҳангсозии санҷишҳои гумрукӣ дар бандарҳо бо мақсади кам кардани бекористии киштиҳои содиротӣ ва воридотӣ;

-додани субсидияҳо ба корхонаҳои хурду миёнаи Индонезия бо мақсади ҳавасмандгардонии ихтисосҳои ба содирот нигаронидашуда;

-таҳияи харитаи роҳ барои саноати миллии формасевтӣ, аз ҷумла сиёсат дар бахши расмиёти стандартӣ фаъолият кардани ширкатҳо[15].

Соли 2023 таҳти №17 Қонуни дар бораи тандурустӣ (Health Omnibus Law) қабул карда шуд, ки 11 санади меъёрии қаблиро бекор карда, муқаррароти навро барои беҳтар намудани кардани соҳаи дорусозӣ ҷорӣ кард[20]. Аз ҷумла, қонун аз муассисаҳои тиббии давлатӣ ва хусусӣ истифодаи афзалиятноки доруҳо ва маҳсулоти тиббии истеҳсоли ватаниро талаб мекунад, ки сифат ва бехатарии онҳо ба стандартҳо ҷавобгӯ бошад. Ин талабот тавассути каталоги электронии хариди давлатӣ оид ба харид дахл дорад, ки дар он аввал доруҳои дорои ҳадди ақали ҷузъҳои маҳаллӣ 70% бояд баррасӣ карда шаванд[15]. Соли 2024 регламенти №28 аз ҷониби Ҳукумат қабул карда шуд, ки механизмҳои татбиқи муқаррароти Қонуни №17, аз ҷумла талабот ба иҷозатномадиҳӣ ва афзалияти доруҳои ватаниро мушаххас мекунад[16].

Тибқи дастури Президенти Индонезия таҳти №6 “Дар бораи суръат бахшидан ба рушди саноати дорусозӣ ва истеҳсоли таҷҳизоти тандурустӣ” ҳукумати кишвар барои рушди дорусозӣ, аз ҷумла ширкатҳои дорусозии маҳаллиро ба пешрафти истеҳсоли ҷузъҳои асосии доруворӣ равона кард. Индонезия кӯшиш намуда истодааст, ки вобастагии худро аз воридоти компонентҳои фаъоли дорусозӣ, ки ҳоло тақрибан 90% талаботи саноати маҳаллиро ташкил медиҳанд, коҳиш диҳад[15]. Ҳукумат ба мақсади боло бурдани миқдори истеҳсоли дохили сиёсати давлатро татбиқ карда, барои истеҳсолкунандагони воридоти унсурҳои фаъоли дорусозӣ ва таҷҳизоти тиббиро аз имтиёзҳои андоз ва озодӣ аз боҷҳоро пешниҳод намояд[17]. Соли 2024 маркази “House of Wellness” (Хонаи самимӣ) таъсис ёфт, ки ба истеҳсоли доруҳои табиӣ аз гиёҳҳои стандартикунонидашуда равона шудааст[21]. Индонезия барои ҷалби сармоягузории хориҷӣ иҷозат дод, ки ширкатҳои дорусозии хориҷӣ 100% моликият дошта бошанд, қаблан танҳо дар доираи 85% маҳдуд гардида буд. Ин барои таҳкими истеҳсоли унсурҳои фаъоли фармасевтӣ, ваксинаҳо ва таҷҳизоти тиббӣ равона шудааст[14].

Ҳукумати Индонезия ба таҳқиқот ва рушди технологияҳои нав таваҷҷуҳи зиёд намуда, дар ин самт, робитаҳои байналмилилии худро тавқият бахшида, махсусан соҳаи истеҳсоли ваксина ва биотехнологияро ҳамаҷониба дастгирӣ мекунад. Соли 2025 Индонезия бо Ҷопон барои истеҳсоли ваксинаҳо ва доруҳо аз қабили инсулин ва доруҳои хун асоси ҳамкории худро гузошт[18]. Илова бар ин, Президенти Индонезия, Прабово Субианто бо Билл Гейтс дар бораи ташаббусҳои соҳаи тандурустӣ ва таҳияи ваксинаи нави бар зидди сил, ки дар Индонезия озмуда мешавад, мулоқот анҷом дод[13].

Соҳаи дорусозии Индонезия ҷавон буда, пеш аз ҳама, дар заминаи саноати рушдёфтаи друсозии ШМА, Ҳиндустон ва кишварҳои Аврупо ташаккул ёфта аст. Чи тавре аз гуфтаҳои боло маълум мегардад, сиёсати дорусозии Индонезия дар маҷмӯъ бо ташкили як бахши устувор ва инноватсионӣ равона шудааст, ки метавонад талаботи аҳолии мамлакатро бо доруҳои босифат ва дастрас таъмин намояд.

1. Сиёсати саноати дорусозии Тоҷикистон.

Бозори саноати дорусозии Тоҷикистон, яке аз бахшҳои муҳими соҳаи тандурустӣ ва иқтисоди миллӣ ба шумор рафта, фаъолияти он барои таъмини аҳолӣ бо доруворӣ ва маҳсулоти фармасевтӣ равона гардидааст. Яке аз масъалаҳое, ки дар Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ Маҷлиси миллӣ 23 декабри соли 2022 пешкаш гардид, рушди саноати дорусозӣ дар кишвар мебошад. Тавре Президенти мамлакат зикр карданд: “Гарчанде саноати дорусозӣ солҳои охир тадриҷан рушд ёфта, ҳоло дар кишвар истеҳсоли 340 намуди доруворӣ ба роҳ монда шудааст ва ҳаҷми маҳсулоти соҳа соли 2022 нисбат ба соли 2021-ум се баробар афзоиш ёфтааст, вале имкониятҳои истифоданашуда дар ин самт ҳанӯз хеле зиёданд”[9]. Табиати кишвари мо аз гиёҳҳои шифобахш бой буда, Ҳукумати мамлакат ба коркарди гиёҳҳои шифобахш ва рушди саноати дорусозӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд.

Мувофиқи маълумоти расмӣ дар Тоҷикистон 3236 муассисаи формасевтӣ фаъолият менамояд. Дар соли 2024 дар 61 корхонаи ватанӣ 571 намуд доруворӣ ва молҳои тиббӣ, ки дар умум 325 номгӯйро ташкил медиҳанд, истеҳсол карда шуданд. Ин шумора нисбат ба соли 2022 ба 6 корхона, 31 намуд доруворӣ ва 18 номгуй дору ва молҳои тиббӣ зиёд гардидааст[3]. Ҳоло чанд корхонаи истеҳсолӣ дар бозори дохилии кишвар, аз қабили ҶДММ “Евро Дез”, Корхонаи коркарди гиёҳҳои шифобахши “Табиати дармонбахш”, ҶДММ “Сафо-фарма”, ҶДММ “МЛМ ФАРМ”, ҶДММ “Тоҷикистон табиб доруот”, ҶДММ “Мероси Сино” ва амсоли инҳо, муваффақона фаъолият карда истодаанд[6].

Барномаи давлатии рушди саноати дорусозӣ дар Ҷумҳурии Точикистон барои солҳои 2021 – 2025 тамоми уҳдадориҳо, мушкилоти ҷойдошта ва роҳҳои ҳалли онҳоро ҷиҳати пешбурди соҳа фаро мегирад. Мақсад аз таҳияи Барнома, пеш аз ҳама, таъмини рушди устувори саноати дорусозӣ дар кишвар ва беҳтар кардани дастрасии аҳолӣ ба маводи доруворӣ ва молҳои тиббии хушсифати ватанӣ мебошад.

Дар маҷмуъ агар гирем сиёсати саноати дорусозии мисли Индонезия ва Тоҷикистон ба мақсади ноил шудан ба худтаъминкунӣ, ҳавасмандгардонии навоварӣ ва ҷалби сармоягузории хориҷӣ нигаронида шуда, самтҳои асосӣ рушди истеҳсолоти дохилӣ, содда кардани танзим, дастгирии таҳқиқот ва ҳамкорӣ бо шарикони байналмилалӣ мебошад.

Ҳукумати Тоҷикистон низ ба монанди Ҳукумати Индонезия кӯшиш намуда истодааст, ки соҳаи дорусозии ватаниро зиёд намуда, дар доираи барномаи давлатии тандурустӣ, ки яке аз самтҳои татбиқи барнома саноати дорусозӣ ба шумор меравад, аҳолиро бо доруҳои хушсифат таъмин намояд. Барои рушди корхонаҳои истиҳсолии дорусозӣ ҳукуматҳои ҳарду кишвар имконоти мусоидро фароҳам оварда, барномаҳои давлатӣ ва имтиёзҳои ҳуқуқӣ ба сармоягузорони маҳаллӣ имконоти васеъ медиҳад, бозори дохилиро бо маҳсулоти доруворӣ пурра таъмин кунанд.

Ба андешаи мо, барои дорусозони Тоҷикистон шароити хубе ба хотири ҳамкориҳои дуҷониба бо Индонезия, ки саноати пешрафтаи дорусозӣ дорад, ба вуҷуд омадааст ва онҳо метавонанд аз усулҳо ва технологияҳои пешрафтаи ин кишвар самаранок истифода баранд. Ин ба Тоҷикистон барои беҳтар кардани сифати маҳсулоти дорусозӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирӣ дар бозори дохилию байналмилалӣ кӯмаки азим хоҳад кард. Дар баробари ин байни Тоҷикистону Индонезия имкониятҳои зиёди истифоданашудаи ҳамкориҳо дар самтҳои гуногун вуҷуд доранд. Бо истифода аз ин имконоти ба вуҷуд омада, Тоҷикистон метавонад саноати дорусозии худро ба яке аз соҳаҳои муҳим табдил диҳад.

Мавриди зикр аст, ки саноати дорусозӣ бешубҳа дурнамои назарраси рушди ҳамкории минбаъда дорад. Таваҷҷуҳи хоси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба самти саноати дорусозӣ ба мо имконият медиҳад, ки аз таҷрибаи Индонезия истифода карда, самти мазкурро ҳамаҷониба омӯзем ва барои рушди минбаъдаи ҳамкориҳо саъю талош варзем, зеро аҳолии кишвар ба тадриҷ зиёд шуда, талаботи бозори истеъмолӣ афзоиш меёбад. Бо назардошти муҳимияти мавзуъ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ ба вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дастур доданд, ки “якҷо бо дигар сохтору мақомот барои таъсис додан ва ба кор андохтани корхонаҳои муосири истеҳсоли доруворӣ, ҳамчунин, зиёд намудани ҳаҷми маҳсулот тадбирҳои зарурӣ андешанд”[6].

Пешниҳодҳо:

-дар Ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ. Айни замон тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2016 ҳамраиси қисми тоҷикистонии комиссияи байниҳукуматӣ Вазири саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян гардида, аз ҳамон давра, ҷаласаи навбатии комиссияи мазкур дар шаҳри Ҷакарта пешбинӣ шудааст. Сафари ҳайати ҳукуматии Тоҷикистон дар соли 2024 ба давлатҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ, махсусан Индонезия сурат гирифт. Дар мулоқоти дуҷониба масъалаи ҳамкорӣ дар бахшҳои гуногун, аз қабили баргузор намудани ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ мавриди баррасӣ қарор гирифт. Дар иртибот ба ин пешниҳод гардид, ки бо мақсади расидан ба ҳадафҳои гузошташуда байни ду кишвар ҷаласаи дуюми Комиссияи мазкур дар сатҳи муносиб дар соли 2025 барпо хоҳад гардид. Яке аз воситаҳои татбиқи самтҳои ҳамкориҳои Тоҷикистон ва Индонезия Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ ба шумор рафта, бояд дар Ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ ба соҳаи дорусозӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда шавад.

-иштироки намояндагони Тоҷикистон дар Форуми байналмилалии дорусозии Индонезия. Санаи 20-24 октябри соли 2025 дар пойтахти Индонезия шаҳри Ҷакарта Форуми байналмилалии дорусозии Индонезия, 2025 (IPEX -INDONESIA PHARMACEUTICAL EXPO 2025) баргузор мегардад[11]. Дар ин Форум иштироки намояндагони кишвари мо низ имконият медиҳад, ки таваҷҷуҳи пештари ширкатҳои дорусозиро ба кишвар ҷалб намоем, чунки саноати дорусозӣ барои кишвари мо хеле муҳим буда, Тоҷикистон иқтидори баландт саноати “сабз”-и дорусозиро дорад ва ба воситаи коркарди гиёҳҳои шифобахши кишвар метавонад дар таъмини бозори дохилию хориҷӣ мақоми саноати “сабз”-и дорусозӣ доро шавад.

СОҲИБИ Баҳрулло, ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Акимова, В. В. Фармацевтическая промышленность в Индонезии: факторы развития и особенности размещения / В. В. Акимова, Е. А. Парамзина // Эволюционное страноведение: теория и практика : Сборник статей. – Москва : Московский государственный университет имени М. В. Ломоносова, 2023. – С. 132-144. – EDN ADHYLG.

2. Бако Т. Российско-венгерское сотрудничество в фармацевтической сфере и влияние антироссийских санкций / Т. Бако, И. А. З. Айдрус // Международная торговля и торговая политика. – 2022. – Т. 8, № 4(32). – С. 87-95. – DOI 10.21686/2410-7395-2022-3-87-95. – EDN KTVRBJ.

3. Зарангези Л. Рушди саноати дорусозӣ. Дар 3236 муассисаи фармасевтӣ 571 намуд доруворӣ ва молҳои тиббӣ истеҳсол шудааст. АМИТ «Ховар».[Манбаи электронӣ]URL:https://khovar.tj/2024/02/shdi-sanoati-dorusoz-dar-3236-muassisai-farmasevt-571-namud-doruvor-va-mol-oi-tibb-iste-sol-shudaast/ (Санаи муроҷиат:11.10.2024)

4. Изҳороти муштарак оид ба таҳкими ҳамкорӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия. [Манбаи электронӣ]URL: https://khovar.tj/2016/08/iz-oroti-mushtarak-oid-ba-ta-kimi-amkor-bajni-um-urii-to-ikiston-va-um-urii-indoneziya/ (санаи муроҷиат:01.08.2018)

5. Минздрав Индонезии добивается независимости отечественной фармацевтики. [Манбаи электронӣ]URL: https://rossaprimavera.ru/news/487e762b (Санаи муроҷат:23.01.2025)

6. Оҳистамоҳ В. Саноати дорусозӣ. чаро проблемаҳо аз байн намераванд?! “Ҷумҳурият” Санаи нашр: 05.04.2023 №:93https://jumhuriyat.tj/668-sanoati-dorusoz-charo-problemao-az-bajn-nameravand.html (санаи муроҷиат:11.10.2024)

7. Попов А. В. Экономика Индонезии: современное состояние и тенденции развития / А. В. Попов; Институт востоковедения РАН, Институт стран Востока. – Москва: Институт стран Востока, 2019. – 372 с. – ISBN 978-5-98196-026-0. – EDN QYCIEZ. С-284

8. Соҳиби, Б. Ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Индонезия: дастовардҳо ва дурнамо / Б. Соҳиби // Тоҷикистон ва ҷаҳони имрӯз. – 2020. – №.3(71). – P. 67-77. – EDN IKVVVX. С-67

9. Созишномаи иқтисодӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия оид ба ҳамкории иқтисодӣ ва техникӣ

10. Фарзонаи Ф. Саноати дорусозӣ. Ба ин масъала таваҷҷуҳ зоҳир намудани Пешвои миллат таҳрикбахши рушди соҳа мегардад. 25 январи соли 2023 № 16 (4599).Манбаи электронӣ: https://sadoimardum.tj/wp-content/uploads/2013/03/16.pdf (санаи муроҷат:20.11.2024)

11. Фармацевтическая выставка Индонезии 2025.[Манбаи электронӣ]URL: https://ru.cantonfair.net/event/34240-indonesia-pharmaceutical-expo#registration (санаи муроҷиат:24.01.2025)

12. [Блог] BPOM анонсировала пилотный проект электронной маркировки в Индонезии. Манбаи электронӣ:https://www.softgroup.eu/ru/2023/07/10/bpom-announced-e-labeling-pilot-indonesia/ (сани муроҷат:07.10.2024)

13. Bill Gates meets Indonesian leader to discuss health and sustainable development initiatives. Манбаи электронӣ: https://apnews.com/article/indonesia-bill-gates-prabowo-subianto-free-nutritious-meals-ae4e82867e8d909945d8b5e5490fabca(санаи муроҷиат:13.05.2025)

14. Developing Upstream Facilities in Indonesia's Pharmaceutical Industry. Манбаи электронӣ:https://www.indonesia-investments.com/id/business/business-columns/developing-upstream-facilities-in-indonesia-s-pharmaceutical-industry/item8190?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:13.05.2025)

15. Eleventh Stimulus Package: Pharmaceutical Industry of Indonesia // Indonesia Investments, 30 марта 2016. Манбаи электронӣ: https://www.indonesia-investments.com/news/todays-headlines/11th-stimulus- package-pharmaceutical-industry-of-indonesia/item6652 (санаи муроҷиат:10.10.2024).

16. Government Support Will Enhance Indonesia’s Pharmaceutical Manufacturing Despite Challenges. Манбаи электронӣ: https://www.fitchsolutions.com/bmi/pharmaceuticals/government-support-will-enhance-indonesias-pharmaceutical-manufacturing-despite-challenges-17-01-2025?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:13.05.2025)

17. Government Support Will Enhance Indonesia’s Pharmaceutical Manufacturing Despite Challenges. Манбаи электронӣ: https://www.fitchsolutions.com/bmi/pharmaceuticals/government-support-will-enhance-indonesias-pharmaceutical-manufacturing-despite-challenges-17-01-2025?utm_source=chatgpt.com (санаи муроҷиат:13.05.2025)

18. Indonesia has potential to be SEA's pharmaceutical industry center. Манбаи электронӣ: https://en.antaranews.com/news/270396/indonesia-has-potential-to-be-seas-pharmaceutical-industry-center?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:24.03.2025)

19. Indonesia to collaborate with Japan to develop pharmaceutical industry. [Манбаи электронӣ]URL: https://en.antaranews.com/news/254197/indonesia-to-collaborate-with-japan-to-develop-pharmaceutical-industry?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:15.04.2025)

20. Indonesia: Government Regulation №. 28 of 2024 concerning Implementing Regulations for Law №. 17 of 2023 Concerning Health in Indonesia. Манбаи электронӣ: https://andamanmed.com/indonesia-government-regulation-no-28-of-2024-concerning-implementing-regulations-for-law-no-17-of-2023-concerning-health-in-indonesia/?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:17.004.2025)

21. Indonesia: Health Omnibus Law series – Key updates on pharmaceutical preparation and medical device provisions. Манбаи электронӣ: https://insightplus.bakermckenzie.com/bm/healthcare-life-sciences/indonesia-health-omnibus-law-series-key-updates-on-pharmaceutical-preparation-and-medical-device-provisions?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:24.04.2025)

22. RI's natural medicine to boost pharmaceutical industry independence. Манбаи электронӣ:https://en.antaranews.com/news/305244/ris-natural-medicine-to-boost-pharmaceutical-industry-independence?utm_source=chatgpt.com(санаи муроҷиат:24.04.2025)

Дар ҳошияи сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон

Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон 08-09 июли соли 2025

Тазаккур бояд дод, ки ҳамкориҳо байни ду ҳамсоякишвар босуръат рушд карда, тамоюли ба сатҳи сифатан нав баромаданро нишон медиҳанд. Ёдовар шудан ба маврид аст, ки дар “Қасри миллат” масоили мубрами ҳамкории Тоҷикистону Қирғизистон дар мулоқоти хоссаи сарони давлатҳо ва бо иштироки ҳайатҳои расмӣ баррасӣ гардид, аз ҷумла:

- густариши ҳамкорӣ дар соҳаҳои сиёсӣ, тиҷоратӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва гуманитарӣ;

- анҷом додани раванди демаркатсия;

- таҳким ва густариши робитаҳои байнипарлумонӣ;

- тавсеаи ҳамкории иқтисодӣ, тавсеаи робитаҳо дар сатҳи минтақавӣ, аз ҷумла миёни ноҳияҳои наздисарҳадӣ;

- татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои кишоварзӣ ва саноати сабуку хӯрокворӣ;

- пешбурди ҳамкорӣ дар арсаи содироту воридоти маҳсулоти кишоварзӣ ва озуқаворӣ;

- сармоягузорӣ дар ҳудуди минтақаҳои озоди иқтисодӣ, рушди марказҳои логистикию саноатӣ ва густариши шарикӣ дар соҳаи рушди низомҳои иттилоотӣ;

- таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаҳои ояндадори энергетика, тавсеаи шоҳроҳҳои транзитию нақлиётӣ ва зиёд кардани шумораи парвозҳои ҳавопаймоҳои мусофирбар;

- рушди ҳамкорӣ дар соҳаи тандурустӣ, робитаҳои байни муассисаҳои илмию тадқиқотӣ, табобатию солимгардонӣ ва муассисаҳои санитарию курортӣ;

- баргузор намудани фестивалҳо, намоишгоҳҳо ва дигар чорабиниҳои фарҳангӣ;

- мубориза бо терроризм, экстремизм, тундгароии динӣ, қочоқи маводи мухаддир, киберҷинояткорӣ ва дигар зуҳуроти ҷиноятҳои муташаккили фаромиллӣ ;

- ҳамкории зич ба хотири ҳалли мушкилоти тағйирёбии иқлим, кам кардани оқибатҳои манфии гармшавии глобалӣ ва ҳифзи пиряхҳо;

- ҳамкории кишварҳо дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ, Созмони ҳамкории Шанхай ва дигар сохторҳои байналмилалию минтақавӣ .

Нуқтаи дигари қобили таваҷҷуҳ он аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон чун кишвари сулҳпарвар ва ҷонибдори ҳамкориҳо бо тамоми кишварҳои олам вазифаи сиёсати хориҷии худро дар фароҳам овардани шароити мусоиди берунӣ барои таъмини рушди устувори иқтисодӣ, таҳким ва инкишофи ҷомеаи шаҳрвандӣ, ҳифзи тамомияти арзӣ ва амнияти мамлакат медонад.

8 июли соли 2025 дар чаҳорчӯби сафари давлатии Президенти Қирғизистон Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон маросими имзои асноди дуҷониба баргузор шуд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба Изҳороти муштарак миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон имзо гузоштанд.

Ҳамчунин санадҳои зерин ба имзо расиданд:

- Созишнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба тадбирҳои эътимод;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба таъсиси Шурои байниҳукуматии Тоҷикистону Қирғизистон;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи геодезия, харитасозӣ, заминсозӣ, кадастр, бақайдгирии молу мулки ғайриманқул ва мушоҳидаи фосилавии Замин;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи стандартизатсия, метрология, баҳодиҳии мутобиқати маҳсулот ва аккредитатсия;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи сайёҳӣ;

- Ёддошти тафоҳум миёни Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати меҳнат, ҳифзи иҷтимоӣ ва муҳоҷирати Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи иҷтимоӣ;

- Ёддошти тафоҳум оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи хизмати давлатӣ миёни Агентии хизмати давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Агентии давлатӣ оид ба хизмати давлатӣ ва худидоракунии маҳаллии назди Девони Вазирони Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Барномаи ҳамкорӣ миёни Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Қирғизистон барои солҳои 2026-2027;

- Нақшаи чорабиниҳо миёни Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати иқтисод ва тиҷорати Ҷумҳурии Қирғизистон оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи саноат барои давраи солҳои 2025-2026;

- Ёддошти тафоҳум оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва рушди устувор байни Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати захираҳои табиӣ, экологӣ ва назорати техникии Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Ёддошти тафоҳуми ҳамкорӣ миёни Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Корпоратсияи миллии радиошунавонии Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Ёддошти тафоҳум миёни Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон ва Институти илмию тадқиқотии зироаткории назди Вазорати захираҳои об, кишоварзӣ ва коркарди саноатии Ҷумҳурии Қирғизистон;

- Созишнома оид ба таъсиси Шурои корӣ миёни Палатаи савдо ва саноати

Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Палатаи савдо ва саноати Ҷумҳурии Қирғизистон.

Мавриди зикри хос аст, ки аҳамияти таърихии санадҳои нави имзошуда миёни ҷамоҳири ҳамҷавори Тоҷикистону Қирғизистон дар он аст, ки онҳо барои рушду таҳкими муносибатҳои неки минбаъда заминаи устувор гузоштанд.

Метавон хулоса намуд, ки дар таърихи навини ҳамкориҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон саҳифаи тоза ва давраи сифатан нави ҳамкориҳои судманд боз гардид. Бидуни шак, чунин ҳамкориҳои гуногунҷанбаи дуҷониба дархури манфиатҳои ҳар ду ҳамсоякишвар буда, ба амну субот ва пешрафту шукуфоию ободии минтақаи Осиёи Марказӣ мусоидат хоҳанд кард.

Сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 8-9 июли соли 2025 сурат гирифта буд, ба поён расид. Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров 9 июли соли 2025 пас аз анҷоми сафари давлатӣ ба Тоҷикистон ба шаҳри Бишкек баргашт.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа

Июл 9, 2025 08:51

ДУШАНБЕ, 09.07.2025. /АМИТ «Ховар»/. «Шоҳнома» — ҳамосаи беназири Абулқосими Фирдавсӣ сурудаест комилан миллӣ, зеро дар худ руҳу андеша, орзую ормонҳои миллии халқро инъикос мекунад. Дар ин гуна осор таърихи куҳани қаҳрамониҳову фидокориҳои миллат барои марзу буми хеш ҷомаи бадеӣ ба бар карда, падидаҳои ахлоқии низоми иҷтимоӣ, ҳаёти сиёсӣ ва дидгоҳҳои фалсафию эътиқодии гузаштагонро инъикос кардааст. Бо чунин матлаб оғоз гардидааст мақолаи директори Китобхонаи маркизии илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Шодимуҳаммад СУФИЗОДА, ки ба унвони АМИТ «Ховар» расидааст. Матни пурраи мақолаи мазкур манзур мегардад.

-Агар ба таърихи адабиёти тоҷику форс аз ибтидо то имрӯз назари гузаро афканем, хоҳем мушоҳида кард, ки дар рӯзгори парешониҳову бесомониҳо, ки фарҳанги бегона равнақи забону фарҳангҳои бӯмиро кунд кард, ба эҷоди ҳамосаи беҳамто – «Шоҳнома» иқдом намудани Абулқосими Фирдавсӣ беҳикмат набудааст.

Ин донишномаи тамомнамои корзори боифтихори миллат, аз як тараф, саргузашти шукуҳманди тоисломии миллат, расму ойину асотир, тасвири фазои иҷтимоию таърихии замон, муҳити отифию ҳассоси ҷомеа, муҳаббат ба меҳан ва аз ҷониби дигар, гиромитарин ёдгори гузаштагон – забони куҳану сахтҷони модарии моро аз корзори набарду озмунҳои сангину нангин пирӯзманд берун овард, худшиносии миллӣ, руҳия ва диди зебоишиносонаи нажоди эрониро дар замоне ба намоиш гузошт, ки ҷунбишҳои миллии мардумони Хуросони Бузург бар зидди истилогарон саросари он марзу бумро фаро гирифта буд.

Ҳар саҳифаи ин «Шоҳномаҳо» саршор аз шинохти хосу зебоишиносона ва донишҳоест, ки аз дунёи бекаронаву жарфи дониш, қалби ҳассосу чашми нозукбин ва андешаи латифу зарифи Абулқосим Фирдавсӣ бо вожаҳои нобу нажодаи модарӣ зебандаву шоиста берун омадааст. Ин гуна маълумоти пешаварзона ва моявару бартарро аз осори илмӣ, рисолаҳои таърихӣ ё фалсафӣ наметавон пайдо кард.

Бозтоби равшани руҳия ва авзои иҷтимоии ҳар марҳилаи таърихиро дар адабиёти бадеии он давра метавон дарёфт. Омилҳои ташкилкунандаи худшиносии миллӣ беш аз манобеи дигар дар осори адабӣ инъикос ёфтаанд. Истифодаи дуруст аз адабиёти бадеӣ метавонад нақши бузургу таъсирбахше дар шинохти решаҳои худшиносии миллӣ, бедор кардан ва тақвият бахшидани ҳувияти миллӣ иҷро намояд. Ин бахши муҳимму пурбори фарҳанг макони тавлиди андешаҳои бузургу сутурги суханваронест, ки бо мантиқи қавии баён ва сеҳрофаринию дилнишинии каломи хеш падидаҳои иҷтимоию сиёсии миллатро дар анвоъу қолабҳои гуногуни адабӣ арза доштаанд.

Дар маҷмуъ, метавон изҳор дошт, ки афкори баландпояву инсондӯстонаи суханварону андешамандони гузашта, ки дар жанрҳои манзуму мансур сабт гардидааст, дар бозшинохти ҳувияти милии мо нақши боризе дорад. Ҳамон тавр, ки Саймумин Ятимов дар мақолаи пурбори хеш таъкид мекунад: «Моҳияти ҳақиқии адабиёт ва фарҳанги асил тараннум ва ҳимояи манфиатҳои миллат аст. Адабиёти тоҷик дар тӯли асрҳо комилан адабиёти майдони мубориза буд. Ҳатто дар асарҳои лирикии он оҳанги иҷтимоии озодандешӣ, хирадпазирӣ, ақлсолорӣ, хурофотситезӣ, мазаммати шадиди тавбафармоёни дурӯяи хилватамал бо қотеият садо медод. Хусусияти озодманишии ин адабиёт тавонист принсипи миллии тоҷикиятро дар ниҳоди мардум ҷой кунад, ба воя расонад, ҳифз намояд. Муносибати аслии мардумиро ба тарзи ҷаҳонбиние, ки нафаси андешаро дар қафас ҳам гулӯгир мекунад, муайян кард. Дар гаҳвора нигоҳ доштани девонҳои Ҳофиз, Бедил, «Маснавии маънавӣ»-и Ҷалолиддини Румӣ ҳамчун китобҳои муқаддас умеди нигаҳдорӣ ва тарбияи ҷигарбанди одамӣ бо тарзи тафаккури озодагӣ, маърифатпарварӣ ва адолатхоҳӣ аз анъанаҳои воқеии иҷтимоии ин адабиёт буд».

Воқеан, «Шоҳнома» донишномаи таъриху фарҳанг ва адаби пурифтихори тамоми ақвоми ориёӣ буда, ҳамаи марҳилаҳои зиндагонии ориёиёнро, ки саршор аз шодию нишот, орзуву ормон, шигифтию андӯҳ, муҳаббат ба меҳану нафрат ба душман, поси некию нописандии зиштӣ ва ғайра будааст, дар достонҳову қиссаҳои худ инъикос кардааст.

Ин ҳамосаи беназир бар иловаи тасвири шуҷоату далерии қаҳрамонони миллӣ, ки ҳамвора дар ҳимояи марзу буми ватани хеш будаанд, маҷмуи расму оини мардумони Хуросони бузургро бо ҳарорати баланди ватандӯстона ва маҳорати бемисли шоирона ба риштаи назм даровардааст. Аз ин рӯ, «Шоҳнома» шоҳасарест, ки ягонагӣ ва иттиҳоди рӯҳии мардумонро дар мубориза бар зидди ақвоми истилогар барои ба даст овардани озодию истиқлол бо тамоми шукӯҳмандию ҷалолати сухан ба тасвир кашида, дар паҳлуи ин мазомин расму оинҳои мардумию динӣ ва иҷтимоию ахлоқии гузаштагони моро бо тамоми ҷузъиёти он ба тасвир кашидааст. Ҳамзамон, дар ин ҳамосаи пурмоя беҳтарин лаҳзаҳои шодию сурур, айшу нишот ва мубоҳисаҳои пурдоманаи фалсафию динии гузаштагон таҷассум гардидааст. Ин китоби мумтозу беқиёсро метавон чун беҳтарин сарчашма ва дастури раҳнамо барои ташаккули ҳувияти миллӣ мавриди омӯзиши васеъ қарор дод. Бефоида нахоҳад буд, агар аз ёд донистани як ё якчанд достонҳои «Шоҳнома» дар рӯйхати адабиёти тавсияшаванда дар ҳамаи номинатсияҳои озмуни «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» шарти асосӣ бошад.

Адабиёти бошукӯҳи даврони шукуфоии давлатдории Сомониён саршор аз осори гаронмояи адабию илмиест, ки зиндагии он рӯзгоронро бо тамоми шаҳомату шукӯҳаш тасвир кардааст. Оғози нигоштани «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ ба даврони неҳзатҳои худшиносию истиқлоли миллӣ ва ҳамчунин, эҳёи забони модарӣ рост меояд. Ин шоҳкори беназир ба ғайр аз достонҳои асотирию таърихии пурмазмун манзумаҳои бузурге монанди «Достони Эраҷ», «Достони Рустам ва Суҳроб», «Достони Исфандиёри Рӯинтан», «Достони Сиёвуш» ва ғайраро дорад, ки дар онҳо рӯҳи миллӣ, муҳаббат ба меҳан, ифтихор аз кешу оини ниёкон ва орзуву ормонҳои инсон барои зиндагии осудаву шукўҳманд бо забони ниҳоят ҷаззобу шево тавассути хомаи тавонову сеҳрофарини шоир тасвир ёфтаанд. Арзишҳое, ки дар ин ҳамосаи бемисл бозгӯ шудаанд, дар рӯзгорони мо аз аҳаммияти бештаре бархӯрдоранд.

Воқеан, яке аз мавзуъҳои меҳварии «Шоҳнома» ишқ ба сарзамини обоию аҷдодияш ҳаст. Ин мазомин пайваста дар тӯли асар бо авотифу эҳсосоти нишотангез ва сӯзу гудози пуршўр садо медиҳанд. Ҳимоят аз Ватанро, ки бо ифтихор онро «Озодбум», «Шаҳри озодагон» мехонад, вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванд мешуморад ва мардумро ба хотири пуштибонию ҳифозат аз бару буму хонаву фарзанди хеш ба пойдорию ҷасорат ва устуворию муқовимат дар баробари душманон даъват мекунад:

Зи баҳри бару буму фарзанди хеш,
Зану кӯдаки хурду пайванди хеш,
Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем
Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем.

Барои ҳакими фарзона аз ҳама азизтар Ватан аст. Дар сар то сари «Шоҳнома» бар гиромӣ доштани Ватан таъкид мекунад ва ҳаммеҳанони хешро даъват мекунад, ки бар ободу осуда нигоҳ доштани меҳан бикӯшанд ва пойдории истиқлол ва посбонии озодию оромиши сарзаминро муқаддастарин вазифаи хеш донанд.

Дар саросари ин ҳамосаи пуразамат рӯҳу андешаи миллӣ ва ҷаҳонбинии воҳиди меҳанпарастӣ партав афкандааст. Аз ин паёми ваҳдатофарини Фирдавсии бузург барои барангехтани муҳаббат ба арзишҳои миллӣ бояд пайваста истифода кард. Бо ин роҳ дар замири мухотабон меҳру дилбастагӣ ба хоку буми сарзамин парваронидан лозим аст.

Номҳои қаҳрамонони «Шоҳнома» дар ҳамаи хонаводаҳои тоҷикон дида мешавад, ки нишонае аз ишқу алоқаи тоҷикон ба гузаштаи пурифтихори хеш аст. Аз ин рӯ, ин ҳамосаи бузург метавонад дар таҳкими ҳувияти миллӣ хеле муфид бошад.

Беш аз ҳазор сол аст, ки сухани пур аз ҳикмати Абулқосим Фирдавсӣ бар инкишоф ва пешравии илму адаби башарият афзудааст. Дар тули таърих дурустию азамати ин каломи мондагори ҳакими Тӯсӣ: «Тавоно бувад, ҳарки доно бувад»-ро аҳли башар дарёфт ва дар заминаи он назарияҳои вобаста ба танзиму мудирияти донишро тавлид намуд. Дар фарҳанги Ғарб таҳти маънои байти мазкур мафҳуми «знание – сила» (Knowledge is Power) аз забони мутафаккирон ҳамвора шунида мешавад.

«Шоҳнома» Абулқосим Фирдавсӣ тавонотарин ва дилнишину дилнишонтарин намуна аз осори адабист. Ба сабаби густардагӣ ва ғановати зеҳнию маърифатӣ, таҷоруби нобу пуробутоби адабию фарҳангии худ ин шоҳасар метавонад дар ҳаёти шахсию ҷамъиятии инсони дилогоҳу равшанроҳ сутургтарин роҳнамо бошад ва ба қасду нияту азму иродаи ӯ таъсири бениҳоят калон расонад. Ҳамосаи ҷовидонаи Фирдавсӣ рӯҳияи миллӣ ва муҳабббат ба ватанро тавассути тасвири шукӯҳу азамати корномаҳои созандаву ситоишбарангези ниёкон дар кори ҳимоят аз марзу буми меҳан дар инсон тавассути забони шигарфу шево ва орӣ аз вомвожаҳо тақвият мебахшад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (ҲХДТ), ки 10 декабри соли 1994 таъсис ёфтааст, яке аз муҳимтарин ниҳодҳои сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Бо раёсати Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҳизб дар тӯли зиёда аз се даҳа нақши калидӣ дар таҳкими истиқлолият, сулҳу субот ва рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар бозидааст. Шеъри Дониёр Сангинӣ ба “Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон” бахшида шудааст, на танҳо як асари адабӣ, балки як ҳуҷҷати фарҳангӣ-сиёсист, ки арзишҳо, ормонҳо ва дастовардҳои ҳизбро дар шакли бадеӣ инъикос мекунад.

ҲХДТ дар давраи пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) ба миён омад, ки Тоҷикистонро ба сулҳу ваҳдати миллӣ ҳидоят кард. Ҳадафҳои асосии ҲХДТ тибқи оинномаи он, сохтмони давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона бо иқтисоди устувор ва беҳдошти некӯаҳволии мардумро дар бар мегирад. Фаъолиятҳои ҳизб ба таҳкими истиқлоли сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, инчунин тарғиби арзишҳои миллӣ ва ватанпарастӣ нигаронида шудаанд.

Шеър ҳамчун як василаи таблиғи идеологӣ, ғояҳои ҲХДТ-ро дар шакли рамзӣ ва эҳсосӣ баён мекунад. Он на танҳо ба тавсифи дастовардҳои ҳизб, балки ба таъкиди нақши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Пешвои миллат ва роҳнамои кишвар тамаркуз дорад.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Ин мисраъҳо мустақиман ба шахсияти Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раиси ҲХДТ ва Пешвои миллат ишора мекунанд. Истилоҳи "Сарвар" ва "Пешвои миллат" ба унвони расмии Эмомалӣ Раҳмон, ки дар соли 2015 ба ӯ дода шуд, далолат дорад. Ин унвон на танҳо нақши сиёсии ӯро, балки мавқеи фарҳангӣ ва маънавии ӯро дар ҷомеа таъкид мекунад. Калимаи "ҳалқи Тоҷикистон" ба хусусияти فراгир ва мардумсолории ҲХДТ ишора дорад, ки дар оинномаи он ҳамчун ҳизбе, ки манфиатҳои ҳамаи шаҳрвандонро новобаста аз мансубияти миллӣ, дин ё мавқеи иҷтимоӣ ҳимоя мекунад, зикр шудааст. Аз нигоҳи таърихӣ, ин мисраъҳо ба давраи баъди сулҳи соли 1997 ишора мекунанд, ки ҲХДТ таҳти роҳбарии Раҳмон ба як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ табдил ёфт.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Ин мисраъҳо даъвои ҲХДТ-ро барои саҳмгузорӣ дар рушди ҳамаҷонибаи ҷомеа инъикос мекунанд. Аз нигоҳи таърихӣ, ҲХДТ дар татбиқи барномаҳои иқтисодӣ, аз қабили саноатикунонии босуръат ва раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, нақши муҳим бозидааст. Дар арсаи иҷтимоӣ, ҳизб ба дастгирии гурӯҳҳои осебпазир, аз ҷумла ятимон, маъюбон ва оилаҳои камбизоат, таваҷҷуҳ зоҳир кардааст. Дар сиёсат, ҲХДТ аз соли 2000 аксарияти курсиҳои Маҷлиси Олиро дар ихтиёр дорад, ки ба он имкон медиҳад қонунҳо ва сиёсатҳои муҳимро пеш барад. Истилоҳи "саодат баҳри инсон" ба ҳадафи барномавии ҲХДТ, яъне беҳдошти некӯаҳволии мардум, мувофиқат мекунад.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Калимаи "ҳидоятҳо" ба роҳбарии стратегӣ ва дурандешонаи Эмомалӣ Раҳмон ишора мекунад, ки дар барномаҳои ҲХДТ, аз қабили "Истиқлолияти энергетикӣ" ва "Амнияти озуқаворӣ", инъикос ёфтааст. Ифодаи "роҳи иқбол" рамзи пешрафт ва шукуфоии миллӣ аст, ки ҲХДТ онро ҳамчун вазифаи асосии худ эълон кардааст. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути таблиғи сиёсатҳои худ дар сатҳи маҳаллӣ ва миллӣ, инчунин ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва сиёсӣ, ба монанди ҳамоишҳо ва ҷамъомадҳо, мардумро ба ҳадафҳои муштарак сафарбар мекунад. Ин мисраъҳо инчунин ба таъкиди ҲХДТ ба ваҳдати миллӣ, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ яке аз дастовардҳои муҳими ҳизб буд, ишора доранд.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ифодаи "Ҳизби нерӯ" ба қудрати сиёсӣ ва таъсири ҲХДТ дар ҷомеа ишора мекунад. Тибқи маълумот, ҲХДТ бо дар ихтиёр доштани 51 аз 63 курсии Маҷлиси Олии Тоҷикистон, ҳамчун "ҳизби ҳоким" шинохта мешавад. Калимаи "армон" ба ормонҳои миллии Тоҷикистон, аз қабили истиқлолият, ваҳдат ва шукуфоӣ, ки дар барномаи ҲХДТ таъкид шудаанд, далолат мекунад. "Навовар" ба талошҳои ҲХДТ барои ҷорӣ кардани технологияҳои нав, рушди илм ва таҳкими иқтисод тавассути саноатикунонӣ ишора дорад. Ифодаи "тахти бовар" ба эътимоди мардум ба роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ва ҲХДТ ишора мекунад, ки дар натиҷаи сиёсатҳои муваффақи сулҳовар ва созандагӣ ба даст омадааст. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути чорабиниҳои таблиғотӣ ва ташкили ҳамоишҳо, ба монанди ҷашни 30-солагии таъсисёбӣ дар Исфара, ин эътимодро таҳким мебахшад.

Ин ки моро Оли Раҳмон Пешвоӣ мекунад,

Ҳизби моро то Сурайё раҳнамоӣ мекунад.

Ин мисраъҳо нақши роҳбарии Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун як шахсияти марказӣ дар пешрафти ҲХДТ ва Тоҷикистон таъкид мекунанд. Истилоҳи "Сурайё" (як ситораи дурахшон) рамзи идеалии пешрафт ва шӯҳрати байналмилалист, ки ҲХДТ ба он мекӯшад. Аз нигоҳи таърихӣ, роҳбарии Раҳмон ба Тоҷикистон имкон дод, ки дар арсаи байналмилалӣ, аз ҷумла тавассути ташаббусҳои ҷаҳонии марбут ба масоили об ва иқлим, мавқеи худро таҳким бахшад. Фаъолияти ҲХДТ дар ҳамкорӣ бо созмонҳо ва ҳизбҳои хориҷӣ, ба монанди Ҳизби Коммунистии Чин ва "Единая Россия", низ ба баланд шудани нуфузи байналмилалии Тоҷикистон мусоидат кардааст. Ин мисраъҳо инчунин ба идеологияи ҲХДТ, ки бар ватанпарастӣ ва худшиносии миллӣ асос ёфтааст, мувофиқат мекунанд.

Сулҳу оромӣ, суботу ваҳдати мо пойдор,

Қисмати моро ҳамеша ибтикори созгор.

Ин мисраъҳо ба яке аз дастовардҳои муҳимтарини ҲХДТ, яъне таъмини сулҳ ва ваҳдати миллӣ пас аз ҷанги шаҳрвандӣ, ишора мекунанд. Созишномаи сулҳи соли 1997, ки таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон ба имзо расид, заминаи асосии суботи сиёсии Тоҷикистонро фароҳам овард. ҲХДТ дар барномаи худ сулҳу суботро ҳамчун арзиши асосӣ эълон карда, фарҳанги сулҳпарваронаи тоҷиконро тарғиб мекунад. Ифодаи "ибтикори созгор" ба талошҳои ҲХДТ барои рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, аз қабили бунёди мактабҳо, беморхонаҳо, роҳҳо ва неругоҳҳо, ишора дорад. Ин ибтикорҳо дар Паёми Президенти Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ ва барномаҳои пешазинтихоботии ҲХДТ низ таъкид шудаанд.

ҲХДТ дар фаъолиятҳои худ ба чанд самти асосӣ тамаркуз дорад:

1.Тарғиби ваҳдати миллӣ: ҲХДТ тавассути ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва сиёсӣ, ба монанди ҷамъомадҳои "Шифо" ва "Эсхата", арзишҳои миллиро таблиғ мекунад.

2.Дастгирии иҷтимоӣ: Ҳизб ба гурӯҳҳои ниёзманди аҳолӣ, аз ҷумла ятимон ва камбизоатон, кумак мерасонад, ки ин дар ҳамоишҳои тантанавӣ, ба монанди ҷашни Исфара, таъкид шудааст.

3.Рушди илм ва маориф: ҲХДТ ба тарбияи кадрҳои болаёқат ва ҳамкории илмӣ бо кишварҳои хориҷӣ таваҷҷуҳ дорад.

4.Сиёсати хориҷӣ: Ҳизб бо ҳизбҳои байналмилалӣ, аз қабили "Единая Россия", ҳамкорӣ мекунад, ки ба таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

Ин фаъолиятҳо дар мисраъҳои таҳлилшуда инъикос ёфта, ҲХДТ-ро ҳамчун як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ ва иҷтимоӣ муаррифӣ мекунанд.

Ифтихори Дониёр оромиши ҳизбу Ватан,

Дур бодо душманӣ аз эътибори анҷуман!

"Оромиши ҳизбу Ватан" ба сулҳу суботи сиёсӣ, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ таъмин шуд, далолат мекунад. Мисраи дуюм, ки ба "дур будан аз душманӣ" ишора мекунад, ба мавқеи ҲХДТ дар муқовимат бо таҳдидҳо, аз қабили экстремизм, терроризм ва таассуби динӣ, мувофиқат мекунад. ҲХДТ дар оинномаи худ ин зуҳуротро қатъиян маҳкум карда, ба таҳкими амнияти миллӣ ва ҳифзи дунявияти давлат таваҷҷуҳ дорад. Аз нигоҳи фаъолият, ҲХДТ тавассути таблиғи арзишҳои миллӣ ва мубориза бо бегонапарастӣ, ба монанди КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ ба назар мерасад.

Шеъри бахшида ба Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон як асари муҳими адабӣ-сиёсист, ки ғояҳо ва арзишҳои ҲХДТ-ро дар шакли бадеӣ инъикос мекунад. Таҳлили ду мисра ба ду мисраи шеър нишон дод, ки он бо таърих, ҳадафҳо ва фаъолиятҳои ҲХДТ робитаи мустақим дорад. Мисраъҳои шеър нақши Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун Пешвои миллат, дастовардҳои ҲХДТ дар таъмини сулҳу ваҳдат, рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, инчунин талошҳои ҳизб барои муқовимат бо таҳдидҳои беруна ва тарғиби арзишҳои миллӣ таъкид мекунанд.

Аз нигоҳи таърихӣ, ҲХДТ дар давраи мураккаби пас аз ҷанги шаҳрвандӣ таъсис ёфта, ба як нерӯи пешбарандаи сиёсӣ табдил гашт. Ҳадафҳои он, аз қабили бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ, инчунин беҳдошти некӯаҳволии мардум, дар барномаҳо ва фаъолиятҳои ҳизб, ба монанди бунёди инфрасохтор ва дастгирии иҷтимоӣ, инъикос ёфтаанд. Шеър ин арзишҳоро тавассути рамзҳо ва ифодаҳои эҳсосӣ, ба монанди "роҳи иқбол", "тахти бовар" ва "сулҳу оромӣ", ба таври бадеӣ ифода мекунад.

Аз нигоҳи фарҳангӣ, шеър ҳамчун як воситаи таблиғи идеологӣ хизмат мекунад, ки эътимод ва садоқати мардумро ба ҲХДТ ва роҳбарии он таҳким мебахшад. Он на танҳо дастовардҳои ҳизбро ҷашн мегирад, балки мардумро ба ваҳдат ва пешрафт даъват мекунад. Бо назардошти нақши ҲХДТ дар ташаккули давлатдории муосири Тоҷикистон, ин шеър як ҳуҷҷати муҳими адабӣ-сиёсист, ки бояд дар контексти таърихӣ ва фарҳангӣ омӯхта шавад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.