Ҷашни меҳргон яке аз ҷашнҳои кӯҳани мардуми ориёинажод ба ҳисоб меравад. Ин ҷашни аҷдоди бо баракати Истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эҳё гардида ва тӯли чандин сол аст миёни мардуми тоҷик ҷашн гирифта мешавад. Таърих ва аҳамияти ҷашни меҳргон маҳз дар замони соҳибистиқлоли ба воситаи эҳё ва таҷлили он миёни хурду бузурги мамлакат ошно гардонидани шуд. Пешвои муаззами миллат дар сиёсати фарҳангпарваронаи худ, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ аҳамияти муҳим дорад, ҷиҳати тарғибу эҳёи ин ҷашни аҷдодӣ дастуру супоришҳои назаррас доданд. Чуноне ки муҳимияти ин ҷашнро Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намуда, иброз намуданд:

"Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣ ва меҳру садоқат аст".

Воқеан меҳргон ҷашнест, ки гузаштагони мо онро ҷашн мегирифтанд, шоирону нависандагони мо аз он ситоиш менамуданд.

Муаллифи «Шоҳнома»-и безавол Абулқосим Фирадавсӣ пайдоиши ин ҷашнвораро ба замони салтанати Ҷамшеду Фаридун мансуб медонад. Вале ба таври мушаххас таҷлили иди Меҳргон аз давраи ҳукмронии Сосониён ба ҳукми анъана даромадааст. Писари шоҳ Шопури Сосонӣ — Ҳурмуз дар ин самт қадамҳои аввалинро гузошт ва бо гузашти замони муайян Меҳргон шукӯҳу шаҳомати хоса пайдо намуд, ки дар замони салтанати Сомониён ба авҷи баланд расид.

Маъсуди Саъди Салмон ҷашни Меҳргонро яке аз ҷашнҳои фарруху дӯстдоштани номбурда, ҳама рӯзи ин моҳро рӯзи меҳру меҳрубонӣ меномад. Ва мардумро ба меҳрубонию дӯсти даъват менамояд:

Рӯзи Меҳру моҳи Меҳру ҷашни фаррух Меҳргон,

Меҳр биафзой эй нигори моҳчеҳраи меҳрубон.

Меҳрубонӣ кун ба ҷашни Меҳргону рӯзи Меҳр,

Меҳрубонӣ кун ба рӯзи Меҳру ҷашни Меҳргон.

Кулли сарчашмаҳои таърихӣ ва нигоштаи бузургони мо далели яке аз ҷашнҳои муҳиму таърихи будани меҳргон аст. Боиси ифтихору сутуданист, ки дар даврони Истиқлолияти давлатӣ барои эҳё ва оммавигардонии ин ҷашни кӯҳан шароити мусоид фароҳам омад, ҷавонони мо бозам аҳамияти ин ҷашнҳои миллиро ба монанди Наврӯз, сада, тиргон ва меҳргонро тавассути нақша - чорабиниҳое, ки бо ҳидояту ғамхориҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ гардиданд дарк намуда, ҳуввияти миллӣ ва дониши худро оид ба мероси гузаштагон инкишоф доданд.

Маврид ба зикр аст, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ, ки бархӯрди фарҳангҳо ҷараён дорад ва хатари аз байн рафтани фарҳангҳо вуҷуд дорад, ҷашни меҳргон ҳамчун ҷашни ҳифзкунандаи фарҳанги миллӣ, расму оини аҷдоди, ташаккулдиҳандаи ҳуввияти миллӣ барои наслҳои имрӯзу ояндаи мо муҳим мебошад. Меҳргон пеш аз ҳама як ҷашни мантиқӣ, ки дорои таърих ва расму оини хоси худ аст дар тӯли таърих аҳамияти худро то имрӯз нигоҳ доштааст.

Ҷашни меҳргон гувоҳи як миллати соҳибтаъриху соҳибтамаддун ва дорои фарҳанги бою нотакрор будани миллати тоҷик аст. Ҳамчун ворисони ин ҷашни бузурги аҷдодӣ ҳар яки мо муваззаф ҳастем, ки дар тарғибу таҷлили он саҳми бориз дошта бошем. Аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳифзи фарҳангии миллӣ ҷонибдорӣ намоем.

Ҷашни меҳргон пояндаву Тоҷикистон ҷовидон бод!

АБДУМУМИНЗОДА Ситора, номзади илмҳои педагогӣ, Мудири шӯъбаи

кор бо магистратрон, докторантони PhD ва унвонҷӯёни ИФСҲ АМИТ

Барпо намудани давлати ҳуқуқбунёду демократӣ, ки ҳимояи воқеии ҳуқуқу озодиҳои инсон ба он вобаста аст, зарурати қабули қонуну санадҳоеро, ки ҷовобгӯи ин талаботҳо бошанд ба пеш овард. Барои амали гардидани ин ҳадафҳо заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ лозим буд, ки ба ин пеш аз ҳама, қабули Конститутсияи нави давлати соҳибистиқлолу демократӣ буда метавонист.

Зеро, ки Конститутсия ҳамчун Қонуни асосии кишвар яке аз нишонаҳои муҳими соҳибихтиёрии давлати миллӣ буда, манбаи сарчашмаи қабули қонуну санадҳои ҳуқуқии давлат ба ҳисоб меравад.

Бинобар ин, ҳайати комиссияи конститутсионӣ, таҳти роҳбарии Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон лоиҳаи Конститутсияро таҳия намуданд ва рӯзи 6 ноябри соли 1994 бо роҳи овоздиҳии умумихалқӣ (референдиум) Конститутсияи навини давлати соҳибихтиёри тоҷикон қабул гардид.

Чуноне, ки дар дебочаи он зикр гардидааст: «Мо халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем», бо ҳамин дарки мазмуну мундариҷа ва моҳияти Конститутсия кушода мешавад.

Мувофиқи муқарроти моддаи 5 Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд».

Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон масъалаи забон ва рамзҳои давлатӣ ҳалли худро бо пуррагӣ ёфтаанд.

Рамзҳои давлатии Тоҷикистон нишонаҳои хос ва муқаддаси давлату миллати тоҷик мебошанд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардааст, ки дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ва ё ба воситаи вакилони худ амалӣ мегардонад. Халқ ҳокимияти худро бо роҳи ифодаи иродаи худ дар интихобот ё интихоби мақомотҳое, ки халқро намояндагӣ мекунанд, ба амал мебарорад.

Мақомотҳои коллегиалие, ки халқ онҳоро интихоб мекунад мақомоти намояндагии ҳокимияти давлатӣ, аз қабили Маҷлиси Олӣ, мақомоти намояндагии маҳаллӣ дар вилоят, шаҳр ва ноҳия – Маҷлиси вакилони халқ ба шумор мераванд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шакли идоракунии Президентиро муқаррар намудааст, ки тибқи он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) аст (м.64).

Президенти мамлакатро низ шаҳрвандони Тоҷикистон ба тарзи умумӣ, мустақим, баробар ва овоздиҳии пинҳонӣ интихоб менамоянд, ки ӯ ҳомии Конститутсия ва қонунҳо, ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, кафили истиқлолияти миллӣ, ягонагӣ ва тамомияти арзӣ, пойдориву бардавомии давлат, муратабии фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳамкории онҳо, риояи қарордодҳои байналмилалии Тоҷикистон мебошад.

Ҳамчунон ба салоҳияти Президенти кишвар муайян намудани самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ, дар дохили кишвар ва муносибатҳои байналмилалӣ Тоҷикистонро намояндагӣ кардан, таъсис ва барҳам додани вазорату кумитаҳо, муайян намудани низоми пулӣ, таъсис намудани Шӯрои амният, таъин ва аз вазифа озод намудани судяҳои суди ҳарбӣ, суди Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судҳои вилоят, шаҳри Душанбе, шаҳру ноҳия, Суди иқтисодии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судяҳои иқтисодии вилоятҳо, шаҳри Душанбе ва ваколатҳои дигареро, ки Конститутсия ва қонунҳо муайян кардаанд, дохил мешавад.

Конститутсия хусусиятҳои хоси давлати миллии соҳибихтиёр, демократӣ, дунявӣ ва ягона будани Тоҷикистонро муайян кард.

Сохти давлаторӣ ва ҷамъиятии он, муносибатҳои ҳамкорӣ ва ваколатҳои мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, асосҳои ташкил ва тарзу усули идоракунии давлат, фаъолияти ҳокимияти судӣ, ҳамчун рукни алоҳидаи ҳокимияти давлатӣ, принсипҳои асосии ҳуқуқҳои интихоботӣ ва ҳолатҳои ҳуқуқии инсон ва шаҳрвандонро дар худ ифода кардааст.

Ҳамчунон, Конститутсия муносибатҳои байни мақомоти марказии ҳокимиятро аз рӯи принсипи таҷзияи он муайян кардааст, яъне «Ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ амалӣ мегардад» (м.9). Ҳамин тавр, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳар кадоме аз ин шохаҳои ҳокимияти давлатӣ имкониятҳои амалу фаъолияти мустақилонаро фароҳам овардааст.

Боби ҳаштуми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба танзими ҳокимияти судӣ ҳамчун рукни алоҳида ва мустақили ҳокимияти давлатӣ бахшида шуда, принсипҳои асосии фаъолияти он, низоми сохтори судӣ, вазифа, мақсадҳои амалӣ намудани адолати судӣ ва ваколати судяҳоро муқаррар намудааст.

Вазифаҳои асосии ҳокимияти судӣ дар таъмини ҳифзи ҳуқуқ ва озодии инсону шахрванд, манфиати давлат, ташкилоту муасиссаҳо ва қонунияту адолат ифодаи бевоситаи худро меёбад.

Моддаи 87-уми Конститутсия муқаррар намудааст, ки «Судяҳо дар фаъоляти худ мустақил буда, танҳо ба Конститутсия ва қонун итоат мекунанд. Дахолат ба фаъолияти онҳо манъ аст».

Муқаррароти мазкур амалу фаъолияти суд ва судяҳо, мустақилияти онҳо ва имконияти пурраю беғаразонаи баамалбарории адолати судиро таъмин менамояд.

Принсипи мустақиляти судяҳо яке аз талаботи асосии давлати ҳуқуқбунёд буда, барои таъмини фаъолияти суди босалоҳият ва беғаразонае, ки дар асоси Конститутсия ва қонунҳои амалкунанда таъсис дода шудааст, равона гардидааст. Инчунин, мустақилияти судяҳо бо татбиқи принсипи баамалбарории адолати судӣ аз ҷониби судяҳо асос меёбад.

Ба таври мубоҳиса гузаронидани мурофиаи судӣ, баробарии тарафҳо дар назди қонун ва суд яке аз принсипҳои конститутсионӣ, ки демократӣ будани мурофиаи судӣ ба ҳисоб рафта, маънои онро дорад, ки адолати судӣ дар асоси баробарии ҳар кас дар назди қонун ва суд, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва молу мулк сурат мегирад.

Баррасии ошкорои парвандаҳои судӣ, аҳаммияти тарбиявӣ дошта, ба баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ мусоидат намуда, муносибатҳои шаҳрвандонро ба ҳокимияти судӣ ва қонунияту тартиботи ҳуқуқӣ афзун менамояд.

Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба нақши мақомоти судӣ ҷиҳати мустаҳкам кардани қонуният, тартиботи ҳуқуқӣ, муҳофизати ҳуқуқу манфиатҳои шаҳрвандон, давлат ва ташкилоту муассиса таваҷҷӯҳи хоса зоҳир намуда, дар ҳамин радиф Фармон «Дар бораи баъзе тадбирҳо оид ба таъмини мустақилияти ҳокимияти судии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 14 апрели соли 1997 ба тасвиб расониданд, ки ба мустаҳкам намудани фаъолияти ҳокимияти судӣ ва баланд бардоштани мавқеи он дар ҷомеа равона гардидааст.

Дар чор Барномаҳои ислоҳотҳои судӣ-ҳуқуқӣ, ки бо Фармонҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2007-2010, 2011-2013, 2015-2017 ва 2019-2021 қабул карда шудаан, қайд гардидааст, ки хусусияти хоси адолати судӣ, ба мисли мустақилияту беғаразии судяҳо ва танҳо ба Конститутсия ва қонун итоат намудани онҳо, принсипҳои демократии мурофиаи судӣ, аз ҷумла баробарии ҳама дар назди қонун ва суд, дар асоси баҳсу мунозира сурат гирифтани мурофиаи судӣ, баробарҳуқуқии иштирокчиёни мурофиа кафили муҳими таҳкими қонунияту адолат ва рушди демократии ҷомеаву давлат мебошад.

Барномаҳои номбурда фаъолияти ҳокимияти судиро бо мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ, ки бевосита дар ба амал баровардани адолати судӣ робитаи ҷудонашванда доранд низ дар бар мегирад.

Асоси ислоҳотҳои судӣ ин тақвият бахшидани мақоми суд, ҷараёни демократикунонии мурофиаи судӣ ва дар пояи он куллан тағйир додани фаъолияти макомоти ҳифзи ҳуқуқ мебошад.

Маҳз, дар даврони соҳибихтиёрӣ қабул гардидани Конститутсия ва дар заминаи он таҳия шудани як силсила қонунҳо, ба таҳкими ҳокимияти судӣ мусоидат намуда истодааст.

Қабул гардидани қонунҳои нав дар асоси меъёрҳои Конститутсия салоҳияти судҳоро васеъ ва масъулияти онҳоро дучанд месозанд.

Қисми зиёди ваколатҳои амрдиҳӣ доир ба пешбурди парвандаҳои ҷиноятӣ, аз ҷумла ба ҳабс ва ҳабси хонагӣ гирифтан, кофтукови манзил, ҳабси молу мулк, муваққатан аз вазифа дур кардан ва ғайраҳо тибқи Кодекси мурофиавии ҷиноятӣ ба салоҳияти суд вогузор карда шудаанд.

Кодекси нави мурофивии ҷиноятӣ кулли ҷабҳаҳои фаъолияти пешбурди мурофиаи ҷиноятиро бо назардошти стандартҳои умумиэътирофшуда комилан тағйир дода, доираи салоҳияти ҳокимияти судиро дар таъмини адолати судӣ афзун намуд.

Меъёрҳои хуқуқии конститутсионӣ ифодаи пурра ва мукаммали худро дар Кодекси нав дарёфт кардаанд, инҳо:- принсипҳои ҳифзи судӣ (моддаи, қонуният (моддаи 9), эҳтироми шаъну шараф (моддаи 10), дахлнопазирии шахсият (моддаи 11), дахлнопазирии манзил (моддаи 13), эҳтимолияти бегуноҳӣ (моддаи 15), баробарӣ дар назди қонун ва суд (моддаи 16), мустақилияти судяҳо (моддаи 17), мубоҳиса ва баробарии тарафҳо (моддаи 20) ва ғайра мебошанд.

Принсипи мустақилияти судяҳо яке аз талаботи асосии давлати ҳуқуқбунёд буда, барои таъмини фаъолияти суди босалоҳият ва беғаразонае, ки дар асоси Конститутсия таъсис дода шудааст, мусоидат менамояд.

Аз ин рӯ, тибқи тағйироту иловаҳое, ки ба Конститутсия 22 майи соли 2016 ворид гардид, Шӯрои адлия ҳамчун мақомоти ҳокимияти иҷроия, ки роҳбарии фаъолият ва сиёсатии кадрии ҳокимияти судиро амалӣ менамуд, аз байн бардошта шуда, функсияҳои он ба худи мақомоти судӣ дода шудааст, ки ин ҳолат ба мустақилияти судҳо заминаи ҳуқукӣ гузошт.

Дар фарҷом бо ифтихор шукр аз давлату миллати худ менамоям, ки бо шарофатии истиқлолияти давлатӣ, оромию суббот дар ҷомеаи навини мо, бо сарварии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳукмфармо гардидааст ва хоҷагии халқи мамалакат равнақу ривоҷ ёфта, мардуми сарбаланди Тоҷикистон озодона кору зиндагӣ карда истода, барои ободу зеботар кардани ватани азизи худ меҳнат менамоянд ва Конститусияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд кафолат медиҳад.

Қодирзода Тоҳир Қамар - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи

А. Баҳоваддинов, ходими пешбари илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосир, номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, дотсент

Яке аз дастовардҳои бузурги миллати тоҷик ба даст овардани Истиқлоли кишвар буда, он дар натиҷаи барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шуравӣ соли 1991 имконпазир гардид. Албатта, ба даст овардани Истиқлоли кишвар як руйдоди оддӣ набуда, натиҷаи муборизаҳои дурударози таърихии миллати тоҷик ба шумор меравад, ки дар натиҷаи он муяссар гардид, то Конститутсияи кишвари соҳибистиқлол қабул карда шавад. Ин тезис на танҳо бо таърихи марҳилаи шуравии давлатдории тоҷикон, балки таърихи беш аз шашҳазорсолаи миллат низ исбот карда мешавад. Мубориза бар зидди аҷнабиён аллакай дар таърихии бостонии мардуми ориёии тоҷик бар зидди масалан Заҳҳок, минбаъд дигар ғосибон оғоз гардида, миллати тоҷик намуна ва таҷрибаи бисёрҳазорсола дар ин муқовиматҳо доштанд ва доранд.

Инқилобҳои сотсиалистӣ дар Русия (с.1917) ва ҳудуди Осиёи Марказӣ (с.1920) ба марҳилае дар таърихи тоҷикон рост омад, ки дар байни мардуми тоҷик ҳанӯз пролетариат, яъне синфи коргар муттаҳид набуд ва шуури сиёсии баланд надошт. Аз ҷониби дигар, намояндагони донишманд ва аққалан босаводи миллат дар ин ё он вазифаи давлатӣ ва ё муасисаи динӣ, тиҷорат мавқеи худро ёфта, дар масъалаи мазҳабӣ низ ҳамчун мубаллиғони таълимоти динӣ маълуму машҳур буда, ҷонибдори сохтори мавҷудаи давлатдорӣ буданд.

Дар давраи Шуравӣ низ ба миллати тоҷик имконият даст надод, то аз кулли музаффариятҳои шакли нави давлатдорӣ баҳра барад. Таърихи қадимаи миллати тоҷик ки дар асотиру ривоятҳо, китобҳои динӣ ва осори бадеиву шеъру сурудаҳои миллӣ аз қабили Авестову «Шоҳнома» ва даҳҳо «Худойномак»-ҳо суруда шуда буд ба халқҳои ҳамсоя маълум буд. Инчунин, доштани давлатдориву сиёсати тоҷикон таърихи куҳан дошта, диққати ҳазорон муҳаққиқонро ба худ ҷалб намудааст. Аз ҷониби дигар пешоҳанги фарҳангу тамаддун, тарбияву ахлоқ будани тоҷикон низ исботро талаб намекунад. Ду «муаллими инсоният», Абунасри Форобиву Мискавайҳ, баъд аз Арасту муаллимони дуюму сонӣ шинохта шудаанд ва то имрӯз дигар ашхоси маъруфи ҷаҳоние пайдо нашудааст, ки соҳиби ин унвон гашта бошад.

Миллати тоҷик дар ҳудуди Осиёи Марказӣ то Чину Ҳинд ва Ирону Бағдод паҳн гардида, дар тӯли таърихи тамаддун корҳоеро анҷом додаанд, ки дигарон то имрӯз ба он қодир нестанд, мисли Абуалӣ ибни Сино дар тиб, Муҳаммади Хоразмӣ дар илмҳои риёзӣ, Берунӣ дар илми геология ва маъданшиносӣ ва ғайра, Абуҳанифа, Мовардӣ, Аҳмаду Муҳаммади Самарқандӣ дар илми калом, Исмоили Бухорӣ дар илми ҳадис ва ҳазорон дигар намояндагони миллат тоҷик. Аксарияти дастовардҳои миллати тоҷик ба роҳбарияти давлати Шуравӣ маълум буда, онҳо кӯшиш намуданд, то ҳангоми тақсимоти марзиву маъмурӣ ба тоҷикон давлати маҳдуд – ҷумҳурии мухтор дода шавад.

Аз марҳилаи оғози давлатдории Шуравӣ муборизаи миллати тоҷик барои таъсиси давлати соҳибистиқлоли шуравӣ оғоз мегардад. Хати мубориза чӣ дар соҳаи фарҳанг («Овози Тоҷик», «Намунаи адабиёти тоҷик») сиёсат, иқтисодиёт давом ёфта, ҷоннисориҳои Садриддин Айнӣ, Шириншоҳ Шотемур, Нусратулло Махсум, Чанор Имомов ва садҳо дигар инқилобиёни тоҷик, инчунин баромад ва нигоҳ доштани поезди роҳбари давлати Шуравӣ М.И. Калинин аз ҷониби мардуми Конибодом заминаи таъсиси ҷумҳурии мустақили ҳафтум (аз ҷиҳати шумора) дар ҳайати Иттиҳоди Шуравӣ гардид.

Албатта ошкору ниҳон барои ислоҳи хатоҳое, ки дар оғози тақсимоти марзиву маъмурӣ аз ҷониби комиссияи марбута ва роҳбарияти Иттиҳоди Шуравӣ содир шуда буд, фаъолиятҳое бурда мешуданд. Яке аз онҳо лоиҳаи қарори ба Тоҷикистон додани вилоятҳои Сурхондарё ва Сирдарёи Ҷумҳурии Узбекистон буд, ки тибқи иттилооти бойгонӣ яке аз нодиртарин қарорҳои қабулшуда аст, ки Иосиф Виссарионович Сталин иҷроиши онро ба қафо партофта, дигар барои ҳалли он барнагаштааст.

Албатта, бо оғоз гардидани Ҷанги Дуюми Ҷаҳон, хатми он ва азнавсозии сотсиалистии кишвар, ба масоили тақсимоти нави ҳудудӣ диққат дода нашуд. Бо эълони давлати мутараққии сотсиалистӣ ва халқи ягонаи шуравӣ дар Иттиҳоди Шуравӣ барои баррасии ингуна масоил ҷой намонд.

Мибаъд, эълони Истиқлоли кишвар барои нерӯҳои фаъоли кишвар майдони фарох кушод. Дар натиҷа дар Тоҷикистон аҳолӣ ба гурӯҳҳои гуногун тақсим гардида, роҳу воситаҳои гуногун, ва дурнамои гуногуни Тоҷикистонро тасаввур ва барои он мубориза оғоз намуданд. Ҷанги шаҳрвандӣ барои миллати тоҷик гарон афтода, харобиҳои зиёд ва аз ҳама вазнин талафони ҷонӣ, дод.

Ба ҳамаи талафотҳо нигоҳ накарда, миллати тоҷик таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон тавонист на танҳо оқибатҳои ҷанги шаҳрвандиро бартараф созад, балки дар пайи рушди кишвар бо ҳадафҳои стратегӣ мардумро ба ободкорӣ равона кунад. Заминаи ин обокориҳо ҳуқӯк ва қонунгузории кишвар ба ҳисоб меравад.

Кулли муносибатҳои номбаршуда тибқи қонунгузории амалкунанда танзим гардида, махсусан қабули Конститутсия ва қонунҳои конститутсионӣ гардиши ҷиддӣ дар сохтор, мазмун ва моҳияти фаъолияти Ҳокимияти давлатӣ дар Тоҷикистон ворид сохт.

Танзими конститутсионии муносибатҳои ҷамъиятӣ, ҷомеаи кишварро муттаҳид намуда, тартиботи қонуниро устувор намуд. Меъёру падидаҳои Конститутсия аз соли 1994 дар ҳаёти кишвар таъсири бузурге расонида, роҳи ташаккулу рушди ҷумҳурии ҳуқуқиро кушоданд. Ислоҳотҳои солҳои 1999, 2003 ва 2016 қадам ба қадам ба амиқ намудани падидаҳои конститутсионӣ равона шуда, як қатор падидаҳои конститутсионӣ ба идеали қонунгузории аврупоӣ наздик гардиданд.

Масоили таҷзияи ҳокимият, мустақилияти шохаҳои ҳокимияти давлатӣ, синни интихоб ва ё тайин намудан ба мансабҳои давлатӣ, омодасозии кадрҳо барои шохаҳои ҳокимияти давлатӣ ва ғайра масоиле буданд, ки марҳила ба марҳила танзими амиқтари худро дар меъёрҳои Конститутсия дарёфт намуданд.

Имсол 31 – умин солгарди қабули Конститутсия таҷлил мегардад. Албатта, ин як марҳилаи муайян - умри як насли инсон аст, ки агар соли 1991 таваллуд шуда бошад, имрӯз соҳиби касб, оила ва зиндагонии мустақил аст.

Имрӯз метавонем, аз таърихи мавҷудият ва амали Конститутсияи кишвар баъзе хулосаҳо барорем.

Пеш аз ҳама, бо қабули Конститутсия мардуми кишвар роҳ – дурнамои рушди кишварро аниқ карда, онро дастгирӣ намуд.

Дуюм, новобаста аз дастгирӣ ва ё норозигии баъзе ашхосу гурӯҳҳои иҷтимоӣ Конститутсия миллатро муттаҳид намуд.

Сеюм, Конститутсия ба мардуми тоҷик умед аз оянда дода, мақсадҳои кишвар ва ҷомеаи тоҷиконро дар худ ифода намуд.

Чорум, Конститутсия ҳамчун муҳимтарин сарчашмаи ҳуқуқи кишвар муддати 31 сол боз аҳамияти худро на танҳо гум накардааст, балки он афзун гашта, дар заминаи он таълимотҳои нави илмиву назарӣ ва инчунин амалӣ ба вуҷуд меоянд.

Дар охир кулли хонандагон, аҳли кормандони Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқ, кормандони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва мардуми тоҷикро бо Рӯзи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон табрику муборакбод намуда, таманнои пешрафти ҷомеа, оромиву сулҳ ва ободии кишвар, саломативу хушбахтии ҳар яки Шумо дорем.

Буризода Э.Б. – профессор, мудири шуъба дар ИФСҲ-и АМИТ;

Холинова М.М. –дотсент, Ходими калони илмии ИФСҲ-и АМИТ;

Эмомализода Н.Э. – номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ, Судяи Суди иқтисодии вилояти Суғд

Абубакр Муҳаммад ибни Закариё ибни Яҳёи Розӣ (865-925) аз бузургтарин пизишкон, файласуфон ва табииётдону кимиёдонони гузаштаи мост, ки дар Аврупои асрҳои миёна бо номҳои лотинишудаи Разес (Rhazes) ва Абубатер (Abubater) машҳур гаштааст.

Шоистаи таъкид аст, ки дар асрҳои XII-XIII чандин асари илмии Абубакри Розӣ дар Аврупо ба забони лотинӣ тарҷума шудааст. Масалан, “Ҷомиъ-ул-кабир” ё “Ҳовӣ” (Фарогир) муҳимтарин асари тиббии вай мебошад, ки соли 1279 бо номи “Continens” дар Аврупо ба забони лотинӣ тарҷума ва борҳо ба табъ расидааст.

Ё китоби “Кунноши Мансурӣ”-и Розӣ, ки ба номи ҳокими Рай – Абусолеҳ Мансур ибни Исҳоқ ибни Аҳмади Сомонӣ (бародарзодаи Исмоили Сомонӣ) таълиф шудааст, соли 1481 бо номи “Liber Almansoris” ба забони лотинӣ тарҷума ва борҳо дар шаҳрҳои Аврупо ба табъ расидааст. Ба гуфтаи муҳаққиқон бахшҳое аз ин китоб солҳо дар барномаи дарсии донишгоҳҳои бузурги Аврупо ворид шуда, тадрис мегардид.

Бузургии Абубакри Розӣ ба ҳаддест, ки бори нахуст зиндагиномаи мухтасар ва феҳристи осори ӯро яке аз бузургтарин донишмандони миллии мо барои ҳамаи замонҳо – устозурраис Абурайҳони Берунӣ дар соли 1036 тартиб дода, дар охири он феҳристи асарҳои худ ва асарҳоеро, ки дигарон ба номи ӯ навишта буданд, илова кардааст.

Берунӣ дар рисолаи “Феҳрист” номи Розиро ба ду шакл: гунаи мукаммали Муҳаммад ибни Закариё ибни Яҳёи Розӣ ва гунаи мухтасари Абубакр ёд кардааст. Дар робита ба зиндагиномаи ин пизишк ва файласуфи маъруф Берунӣ мегӯяд, ки зодгоҳаш шаҳри Рай буд ва зодрӯзаш ғурраи шаъбони соли 251 (мутобиқ ба 27 августи соли 865). Ҳамчунин Берунӣ таъкид мекунад, ки аз аҳволи Розӣ маълумам нашуд, ки чаро вай ба кимиё машғул гардида, чашмонашро нобино кард. Вале тавзеҳ медиҳад, ки наздикӣ бо оташ ва тундию бӯйҳои тез чашмони ӯро дучори беморӣ кард ва ӯро ба дармон ночор гардонд. Ҳамин ҳол ӯро водор сохт ба пизишкӣ машғул шавад. Вай дар ин синоат ба пояи олӣ расид ва шоҳони бузург ниёзманди ӯ гаштанд ва ӯро бо эҳтиром назди худ мехонданд.

Берунӣ мегӯяд, ки Розӣ пайваста ба хондан машғул буд ва ин корро сахт дунболагирӣ мекард, то ҷойе ки чароғи худро дар чароғдоне бар рӯйи деворе мениҳод ва китоби худро бар он девор такя медод ва ба хондан машғул мешуд, то агар хоб ӯро даррабояд китоб аз дасташ бияфтаду бедор шавад ва хондани худро идома диҳад ва ин амр чашми ӯро камнур месохт. Розӣ ба қавли Берунӣ ҳамчунин дар хӯрдани боқило ҳарис буд ва ба ин васила ба чашми худ зиён мерасонд ва анҷоми кори ӯ ба кӯрӣ кашид.

Берунӣ ёдовар мешавад, ки дар поёни умри Розӣ чашмонаш об овард ва яке аз шогирдони ӯ аз Табаристон қасди дармони вай кард. Розӣ аз чигунагии дармони чашмаш аз ӯ пурсид ва шогирдаш чигунагии дармонро шарҳ дод. Розӣ гуфт: Ман гувоҳӣ медиҳам, ки ту дар миёни чашмпизишкон ягона ва донотарин касе ҳастӣ, вале медонӣ, ки ин амр дардҳое дар пай дорад ва шиканҷаҳое, ки одамиро хаста месозад ва шояд, ки умри ман сар омада, марг наздик шуда бошад, он гоҳ барои ҳамчу мане зишт аст, ки дар бозмондаи умраш дарду ранҷро бар роҳат баргузинад. Пас, ба шаҳри худ боз гард, дар ҳусни нияти кардаат аз ту сипосгузорам. Ва ҷоизаи фаровоне ба вай дод.

Пас аз он ба гуфтаи Берунӣ рӯзгори дарозе нагузашт ва Розӣ дар панҷуми шаъбони санаи 313 (мутобиқ ба 31 октябри соли 925), дар он вақт, ки синни ӯ ба соли қамарӣ шасту ду солу панҷ рӯз ва ба соли шамсӣ шаст солу ду моҳу як рӯз буд, дар Рай вафот ёфт.

Феҳристи осори Абубакри Розӣ, ки Абурайҳони Берунӣ тартиб додааст, аз тарафи муҳаққиқон комилтарин феҳристи осори ин донишманди бузург эътироф шудааст.

Бо мақсади ошноӣ ва иттилои бештари хонандаи арҷманд бо осори Абубакри Розӣ ин осор айнан ҳамчунон, ки дар нусхаи асли Берунӣ омадааст, танҳо бо афзудани тарҷумаи тоҷикӣ дар зер оварда мешавад:

Кутубуҳу фи-т-тиб (Китобҳояш дар тиб)

1. “Ал-ҷомиъ-ул-кабир” ва қад ъурифа би-л-Ҳовӣ ва ҳува ка-таъолиқин лам йатасарраф фиҳо ва лам йутиммаҳ (“Ҷомеъи бузург”, ки ба “Ҳовӣ” (Фарогир) маъруф аст ва ин китоб ҳамчун таълиқотест, ки дар он тасарруф накарда, онро ба поён нарасонидааст).

2. “Исбот-ут-тиб” (Исботи илми тиб).

3. “Ал-мадхалу ила-т-тиб” (Даромаде ба илми тиб).

4. “Ар-радду ъала-л-Ҷоҳиз фи муноқазатиҳ-ит-тиб” (Радди муноқизаи тибби Ҷоҳиз).

5. “Ар-радду ъала-н-Ношӣ фи нақзиҳ-ит-тиб” (Радди нақзи тибби Ношӣ).

6. “Фи миҳнат-ит-табиби ва кайфа йанбағӣ ан йакуна” (Дар озмоиши табиб ва инки ӯ чи гуна бояд бошад).

7. “Ал-муршид” (Роҳнамо).

8. “Ал-куннош-ул-Мансурӣ, ъамилаҳу ли-Мансури ибни Асад қаробату волӣ Хуросон” (“Маҷмуаи Мансурӣ”, ки онро барои Мансур ибни Асад аз наздикони волии Хуросон навиштааст).

9. “Тақосим-ул-ъилал” (Тақсимбандии бемориҳо).

10. “Ат-тибб-ул-мулукиййу” (Тибби шоҳӣ).

11. “Ман ло йаҳзуруҳ-ут-табиб” (Он ки ба табиб дастрасӣ надорад).

12. “Ал-адвийат-ул-мусҳилат-ул-мавҷудату фи кулли макон” (Доруҳои осонёфт, ки дар ҳар макон мавҷуданд).

13. “Ал-қарободин-ул-кабир” (Карободини бузург (нусхаи доруҳо)).

14. “Ал-қарободин-ус-сағир” (Карободини хурд).

15. “Ал-иклил” (мансубун илайҳи) (Тоҷ, ки мансуб ба ӯст).

16. “Китоб-ул-фохир” (мансубун илайҳи) (Китоби фохир, ки ба вай мансуб аст).

17. “Дафъу мазорр-ил-ағзийа” (Канорагирӣ аз зиёни ғизоҳо).

18. “Китоб-ул-ҷударийи ва-л-ҳасба” (Китоби обила ва сурхакон).

19. “Китобуҳу фи таваллуд-ил-ҳасот” (Китоби ӯ дар пайдоиши сангреза).

20. “Китобуҳу фи қуланҷ” (Китоби ӯ дар дарди рӯда).

21. “Китобуҳу фи ниқрис ва авҷоъ-ил-мафосил” (Китоби ӯ дар дарди пой ва дарди бандҳову пайвандҳо).

22. “Китобуҳу фи фолиҷ” (Китоби ӯ дар фалаҷ шудан).

23. “Китобуҳу фи-л-лақва” (Китоби ӯ дар дарди даҳон).

24. “Фи ҳайат-ил-кабид” (Дар сохти ҷигар).

25. “Фи ҳайат-ил-қалб” (Дар сохти дил).

26. “Фи ҳайат-ил-унсайайн” (Дар сохти ду хоя).

27. “Фи ҳайат-ис-самох” (Дар сохти сӯрохи гӯш).

28. “Фи-л-фасад” (Дар раг задан).

29. “Ас-сайдана” (Дорушиносӣ).

30. “Китоб-ул-ибдол” (Китоби ибдол).

31. “Атъимат-ул-марзо” (Хӯроки беморон).

32. “Манофиъ-ус-сиканҷабин” (Манфиатҳои сирка-ангубин).

33. “Илоҷот-ул-убна” (Дармонҳои хориши мақъад).

34. “Китобун ҷамаъа фиҳи-л-аъмола би-л-ҳадид” (Китобе, ки дар он чигунагии ба кор бурдани абзорҳои оҳанинро ҷамъ кардааст).

35. “Китобуҳу ал-кабиру фи-л-ъутури ва-л-анбиҷоти ва-л-адхон” (Китоби бузурги ӯ дар атру равғану хушбӯйиҳо).

36. “Тақдим-ул-фокиҳати қабл-ат-таъоми ва таъхируҳо минҳу” (Хӯрдани мева пеш аз хурок ва пас аз он).

37. “Фимо ҷаро байнаҳу ва байна Ҷарир ат-Табиб фи-т-тути ъақиб-ал-биттих” (Баҳс миёни ӯ ва Ҷарири Табиб дар бораи хӯрдани тут пас аз харбуза (тарбуз)).

38. “Фи-л-назлат-ил-латӣ конат таътари Або Зайд” (Дар зукоме, ки ба Абузайд падид меояд).

39. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ туҳдису ал-варама ва-з-зукома фи руус-ин-носи вақт-ал-вард” (Дар сабаби он ки вараму зуком дар сари мардум вақти гул пайдо мешавад).

40. “Фи вуҷуб-ил-истифроғи фи авоил-ил-ҳуммийот” (Дар зарурати қай кардан дар оғози табҳо).

41. “Фи-л-моъ-ил-мубаррид би-с-салҷи ва-л-мубарриди ъала-с-салҷ” (Дар обе, ки бо афзудани барф сард шуда бошад ва обе, ки дар болои барф сард шуда бошад).

42. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо йазъаму ҷуҳҳол-ул-атиббои анна ас-салҷа йуъаттиш” (Дар сабаби он ки табибони нодон чунин мепиндоранд, ки барф ташнагӣ меоварад).

43. “Фи-н-ниқрис” (Дар дарди пой).

44. “Фи-л-ъилал-ил-қотилати ли-ъизамиҳо ва-л-фоилати ли-зуҳуриҳо бағтатан” (Дар сабаби бемориҳое, ки қотиланд ба ҷиҳати бузургияшон ва бемориҳое, ки ногоҳ пайдо мешаванд).

45. “Фи ъиллат-ил-мавт-ил-ваҳййи мин-ас-сумум” (Дар сабаби марги зуд аз заҳролудӣ).

46. “Фи анна-л-лаҳмйат-ал-муфритата зорратун би-л-иҳсо” (Дар инки гуруснагии сахт барои тандурустон зиён дорад).

47. “Фи анна ли-т-тин-ил-мутанаққали биҳи манофиъ” (Дар ин ки хокеро, ки аз он мегузаранд, манфиатҳо дорад).

48. “Фи ъиллати таътиш-ис-самак” (Дар сабаби ташнагӣ овардани моҳӣ).

49. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо сора-н-ноиму йуърақу аксара мин-ал-йақзон” (Дар сабаби он, ки каси хобида бештар аз шахси бедор арақ мекунад).

50. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо сора-л-харифу мумриз” (Дар сабаби он ки тирамоҳ бемориовар аст).

51. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ [лаҳо] йудфаъ-ул-ҳарру марратан би-т-такашшуфи ва марратан би-т-тадассур” (Дар сабаби он ки ҳарорат гоҳе бо бараҳна шудан ва гоҳе бо пӯшидан бартараф мешавад).

52. “Фи анна-т-табиб-ал-ҳозиқа лайса йақдиру ъало ибро-ил-ъилали куллиҳо ва анна золика лайса фи вусъ-ил-башар” (Дар ин ки табиби ҳозиқ бар дармони ҳама бемориҳо қодир нест ва ин дархури тавоноии башар намебошад).

53. “Фи аннаҳу йанбағӣ ли-т-табиби ан йатакаллафа ли абсол-ин-носи ило шаҳавотиҳим” (Дар ин ки табиб бояд дар расонидани мардум ба майлҳояшон кӯшиш намояд).

54. “Фи-л-ағроз-ил-мумилати ли қулуби касирин мин-ан-носи ъан афозил-ил-атиббои ило ахиссоиҳим” (Дар ғаразҳое, ки дили бештари мардумро аз табибони фозил ба нофозил моил месозад).

55. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо тарака [баъзу] ан-носи ва руъоъуҳум ат-табиба ва ин кона ҳозиқ (Дар сабаби он ки бархе аз мардум ва оммаи онон табибро тарк мекунанд, ҳарчанд вай ҳозиқ бошад).

56. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо йанҷаҳу ҷуҳҳол-ул-атиббои ва-н-нисоу аксара мин-ал-уламо” (Дар сабаби он ки табибони нодон ва оммаи мардум ва занон бештар аз табибони донишманд комёб мешаванд).

Ат-табиъиййот (Табииёт // Физика)

57. “Самъ-ул-кийон” (Шунидани табиӣ).

58. “Ар-радду ъало ал-Мусмаъийи фи раддиҳи ъала-л-қоилина би қидам-ил-ҳайуло” (Рад бар Мусмаъӣ дар боби радди ӯ гӯяндагони қидами ҳаюлоро).

59. “Ал-ҳайуло-ус-сағир” (Ҳаюлои хурд).

60. “Ал-ҳайуло-ул-кабир” (Ҳаюлои бузург).

61. “Фи-з-замони ва-л-макон” (Дар замон ва макон).

62. “Мо ҷаро байнаҳу ва байна Аби-л-Қосим-ил-Каъбӣ фи-з-замон” (Баҳси миёни ӯ ва Абулқосими Каъбӣ дар бораи замон).

63. “Фи фарқи байна ибтидо-ил-муддати ва байна ибтидо-ил-ҳаракот” (Фарқ байни оғози муддат ва оғози ҳаракат).

64. “Фи-л-лазза” (Дар лаззат).

65. “Фимо ҷаро байнаҳу ва байна Шаҳид-ил-Балхӣ фи-л-лазза” (Дар робита ба баҳси миёни ӯ ва Шаҳиди Балхӣ дар бораи лаззат).

66. “Фи тасбит-ил-истиҳолати ва муноқазати ман қола [инна] ат-тағаййура кумунун ва зуҳур” (Дар исботи истиҳола ва радди он кас, ки гуфтааст тағйир пӯшидагӣ ва зуҳур аст).

67. “Фи кайфиййат-ил-иғтизо” (Дар чигунагии ғизо гирифтан).

68. “Фи кайфиййат-ин-нумув” (Дар чигунагии сабзиш).

69. “Фи-т-таркиби ва аннаҳу навъон” (Дар таркиб ва ин ки он ду навъ аст).

70. “Фи-т-таркиб” (Дар таркиб).

71. “Фи анна ли-л-ҷисми муҳаррикан мин зотиҳи табиъиййан” (Дар инки ҷисм муҳаррике табиӣ аз зоти худ дорад).

72. “Фи аннаҳу йумкину ан йакуна сукунун ва ифтироқун лам йазал ва ло йумкин ан йакуна ҳаракатун ва иҷтимоъун лам йазал” (Дар ин ки мумкин аст сукун ва аз ҳам ҷудо шудан азалӣ бошад ва мумкин нест, ки ҳаракату ба ҳам омадан азалӣ бошад).

73. “Фи-л-ъодати ва аннаҳо таҳаввулу табиъа” (Дар одат ва ин ки он ба табиат табдил мешавад).

74. “Фи-л-баҳси ъан-ил-ъарзи аҳийа ҳаҷариййатун фи-л-асли ам табиъиййа” (Дар баҳс аз замин, ки дар асл аз санг аст ё аз хок).

75. “Фи ъиллати ҷазб-ил-миғнотиси ал-ҳадид” (Дар сабаби ба худ кашидани оҳанрабо оҳанро).

76. “Фи-л-ъатши ва сабаби издийод-ил-ҳарорати [лизолика]” (Дар ташнагӣ ва сабаби фузунии ҳарорат дар натиҷаи он).

77. “Фи анна марказ-ал-арзи йанбуъ-ул-бард” (Дар ин ки маркази замин манбаи сармост).

78. “Фи ҷавв-ил-асроб” (Дар ҳавои нуқоти зери замин).

79. “Фи-р-радди ъало Ҳусайн ат-Таммор ъало ҷавв-ил-асроб” (Дар рад бар Ҳусайни Таммор дар масъалаи нуқоти зери замин).

80. “Фи-ш-шаър” (Дар мӯй).

81. “Фи-л-хийори-л-мур” (Дар бораи бодиринги талх).

82. “Фи-р-радди ъало Ас-Сарахсиййи фи амр-ит-таъм-ил-мур” (Дар рад бар Сарахсӣ дар бораи мазаи талх).

83. “Фи-л-ъиллат-ил-латӣ лаҳо сора мубтаран мин-ал-бадани ло йалтасиқу биҳ” (Дар сабаби он ки он чи аз бадан ҷудо шуд, ба он намепайвандад).

84. “Фи маърифати татриф-ил-аҷфон” (Дар шиносоии баҳам задани пилкҳои чашм).

85. “Фи-л-азминати ва-л-аҳвийа” (Дар замонҳо ва ҳавоҳо).

86. “Фи-л-баҳси ъаммо қила фи кутоб-ил-Устуқуссоти фи табиъат-ил-инсон” (Дар баҳси он чи дар китоби “Устуқуссот” (унсурҳои чоргона) дар табиати инсон омадааст).

87. “Мо қолат-ил-қудамоу фи-л-мабодии ва-л-кайфиййот” (Он чи ки пешиниён дар бораи мабодӣ ва кайфиёт гуфтаанд).

88. “Аш-шукуку ъало Ҷолинус” (Шакҳо бар Ҷолинус).

89. “Фимо вақаъа ли-л-Ҷоҳизи мин-ат-таноқузи фи “Фазилати синоъат-ил-калом”” (Таноқузоте, ки барои Ҷоҳиз дар китоби “Фазилати санъати сухан” рух додааст).

Ал-мантиқиййот (Мантиқ)

90. “Ал-мадхалу ила-л-мантиқ” (Даромаде ба илми мантиқ).

91. “Ҷавомиъу қотиғурийос ва бориарминийос ва анулитиқо” (Ҷавомеи китобҳои мақулот, иборот ва қиёс).

92. “Фи-л-мантиқ би алфози мутакаллимий-ил-ислом” (Дар мантиқ ба алфози мутакаллимони ислом).

93. “Китоб-ул-бурҳон” (Китоби бурҳон).

94. “Кайфийат-ул-истидлол” (Чигунагии истидлол).

95. “Қасидатуҳу фи-л-мантиқ” (Қасидаи ӯ дар мантиқ).

96. “Фи-л-хабари кайфа йускину илайҳи ва мо ъаломат-ул-муҳаққақи минҳу” (Дар бораи хабар ва инки чигуна пазируфта мешавад ва нишонаи асосии он чист).

Ар-риёзийёт ва-н-нуҷумийёт (Риёзиёт ва нуҷум)

97. “Фи миқдори мо йумкину ан йустадрака мин-ан-нуҷуми ъинда ман қола иннаҳо аҳйоу нотиқатун ва ман лам йақул золика” (Дар миқдори ончи ки мумкин аст идрок шавад аз ситорагон назди онон ки мегӯянд инки ситорагон зиндаи гӯёянд ва онон ки инро намегӯянд).

98. “Фи-л-ҳайат” (Дар ҳайат (ситорашиносӣ)).

99. “Фи ъиллати қийом-ил-ъарзи васат-ал-фалак” (Дар сабаби барпо будани замин дар миёни фалак).

100. “Фи аннаҳу ло йутасаввару лиман лам йартази би-л-бурҳони анна-л-арза курриййатун ва-н-носу ҳаволиҳо” (Дар ин ки барои он кас, ки бурҳон намепазирад дар масъалаи куравӣ будани замин ва мардумон дар атрофи он ҳастанд, қобили тасаввур нест).

101. “Фи анна тулуъ-ал-кавокиби ва ғурубаҳо мин ҳаракати-с-самои дуна ҳаракати-л-арз” (Дар ин ки тулуъу ғуруби ситорагон аз ҳаракати осмон аст, на ҳаракати замин).

102. “Фи анна-л-кавокиба ъало ғойат-ил-истидорати лайса фиҳо нутуъун ва ағвор” (Дар ин ки ситорагон дар ғояти истидорат ҳастанд ва дар онҳо барҷастагӣ ва фурӯрафтагӣ вуҷуд надорад).

103. “Фи ъиллати таҳаррук-ил-фалаки ъало истидора” (Дар сабаби ин ки ҳаракати фалак даврист).

104. “Фи анна-з-зилъа ғайру мушорикин ли-л-қутр” (Дар ин ки гӯшаи мушорик қутр нест).

105. “Кайфиййат-ул-ибсор” (Чигунагии дид).

106. “Фи ъиллат-ил-латӣ лаҳо йазиқ-ун-назари фи-н-нури ва йаттасиъу фи-з-зулма” (Дар сабаби он ки дида дар баробари нур танг ва дар баробари торикӣ васеъ мешавад).

Ат-тафосиру ва-т-талохису ва-л-ихтисорот

(Тафсиру талхис ва ихтисорот)

107. “Тафсиру китоби Тимовус” (Тафсири китоби Тимовус).

108. “Ихтисору китоб-ин-набз-ил-кабир” (Ихтисори китоби бузург дар набз).

109. “Талхисуҳу ли-ҳилат-ил-баръ” (Талхиси ӯ дар чораи беҳбуд).

110. “Талхисуҳу ли-л-ъилали ва-л-аъроз” (Талхиси ӯ дар бемориҳо ва оризаҳо).

111. “Талхисуҳу ли-л-азлоъ-ил-олима” (Талхиси ӯ дар аъзои дардгир).

112. “Талхисуҳу ли-фусули Буқрот” (Талхиси ӯ бар “Фусули Буқрот”).

113. “Талхисуҳу ли-китоби Фулутархис” (Талхиси ӯ бар “Китоби Плутарх”).

Фалсафиййати ва тахминиййа

(Фаслафа ва илмҳои тақрибӣ)

114. “Ал-ъилм-ул-илоҳийй-ус-сағир ъало раъйи Суқрот” (Китоби хурд дар илми илоҳӣ бинобар раъйи Суқрот).

115. “Ҷавобуҳу ъан интиқоди Аби-л-Қосим ъалайҳ” (Посухи ӯ ба интиқоди Абулқосим бар ӯ).

116. “Ал-илм-ул-илоҳийй-ул-кабир” (Китоби бузург дар илми илоҳӣ).

117. “Фи изоҳи ғалат-ил-мунтақиди алайҳи фи-л-илм-ил-илоҳӣ” (Дар равшан сохтани иштибоҳи он ки ба илми илоҳӣ ӯ интиқод кардааст).

118. “Фи-л-фалсафат-ил-қадима” (Дар фалсафаи бостон).

119. “Фи-л-интиқоди ва-т-таҳзири ъало аҳл-ил-иътизол” (Дар интиқоди муътазилиён ва барҳазар доштан аз онон).

120. “Ал-ишфоқу ъала-л-мутакаллимин” (Дилсӯзӣ бар мутакаллимон).

121. “Майдон-ул-ақл” (Майдони хирад).

122. “Ал-ҳосил” (Ҳосил).

123. “Ар-рисолат-ул-ҳодийату ила-л-фиҳрист” (Рисолаи раҳнамои феҳрист).

124. “Қасидатуҳу илоҳиййа” (Қасидаи илоҳӣ).

125. “Фи сабаби халқ-ис-сибоъ” (Дар сабаби офариниши дарандагон).

126. “Аш-шукуку ъало Абарқилис” (Шакҳо бар Проклус).

127. “Нақзу китоб-ит-тадбир” (Радди китоби тадбир).

128. “Нақзу китоби Фарфурийус ило Анобу-ал-Мисриййи (Радди номаи Фарфуриюс ба Анобуи Мисрӣ).

129-130. “Китобони ило Ал-Ҳасан ибну Муҳориб Ал-Қуммӣ” (Ду нома ба Ҳасан ибни Муҳориби Қумӣ).

Мо фавқа-т-табиъа

(Мофавқуттабиа // Берун аз табиат // метафизика)

131. “Ан-нафс-ус-сағир” (Китоби хурд дар бораи нафс).

132. “Ан-нафс-ул-кабир” (Китоби бузург дар бораи нафс).

133. “Фи анна ҷавоҳира ло аҷсом” (Дар гавҳарҳое, ки ҷисм нестанд).

134. “Нақзу “Китоб-ил-мавҷуд” ли Мансур ибни Талҳа” (Радди “Китоби мавҷуд”-и Мансур ибни Талҳа).

135. “Фи-р-руъйо ал-мунзира” (Дар хобҳои кобус).

136. “Фи анна ал-ҳараката маълуматун ғайру маръиййа” (Дар ин ки ҳаракат донистанӣ ҳаст ва нодиданӣ).

Ал-илоҳиййот (Илоҳиёт)

137. “Фи анна ли-л-инсони холиқан мутқинан ҳакиман” (Дар он ки инсонро офаринандаи устувору доност).

138. “Фи вуҷуби даъват-ин-набиййи (с) ъало ман нақара би-н-нубуввот” (Дар зарурати даъвати пайғамбар (с) бар радди он ки бар нубувват хурда гирифтааст).

139. “Фи вуҷуб-ид-дуъои мин тариқ-ил-ҳазм” (Дар воҷиб будани дуо аз роҳи дурандешӣ).

140. “Ар-радду ъало Сисин-ис-санавиййи” (Рад бар Сисини санавӣ).

141. “Ар-радду ъало Шаҳид фи луғаз-ил-маъод” (Рад бар Шаҳид бар чистони ҷойи бозгашт).

142. “Фи аннаҳу ло йумкину ан йакун-ал-оламу лам йазал ъало мо нушоҳиду ъалайҳи ал-он” (Дар инки мумкин нест олам азалан бар ин сурат, ки мо онро акнун мушоҳида мекунем, бошад).

143. “Фи анна-л-муноқазата байна аҳл-ид-даҳри ва-т-тавҳиди ли нуқсон-ил-қисмати фи асбоб-ил-фиъл” (Дар ин ки ихтилоф миёни даҳриён ва муваҳҳидон бастагӣ ба нуқсони тақсим дар сабабҳои феъл дорад ).

144. “Фимо истадрака ли-л-қоилина би ҳадаси [ал-аҷсоми] мин-ал-фасли ъала-л-қоимина би қадамиҳо” (Дар идроки бартарии қоилон ба ҳудуси ҷисмҳо ва қоилон ба қидами қисмҳо).

145. “Фи имоми ва-л-муътам” (Дар имом ва пайрави имом).

146. “Фи-л-имома” (Дар имомат).

147. “Фи-л-имомати ъала-л-каййол” (Дар имомат ба кайёл).

148. “Ат-тибб-ур-руҳониййу” (Тибби руҳонӣ).

149. “Фи-с-сират-ил-фалсафиййа” (Дар сирати фалсафӣ).

150. “Қасидатуҳу фи-л-ъиззат-ил-йунониййа” (Қасидаи ӯ дар мавъизаи юнонӣ).

Кимийоийот (Кимиё)

151. “Ал-мадхал-ут-таълимиййу” (Мадхали таълимӣ).

152. “Илал-ул-маъодин” ва ҳува ал-мадхал-ул-бурҳониййу (Иллатҳои маъданҳо ва он мадхали бурҳонӣ аст).

153. “Исбот-ус-синоъа” (Исботи саноат).

154. “Китоб-ул-ҳаҷар” (Китоби санг).

155. “Китоб-ут-тадбир” (Китоби тадбир).

156. “Китоб-ул-иксир” ва йуҷаду ъало нусхатайн (Китоби иксир, дар ду нусха мавҷуд аст).

157. “Китобу шараф-ис-синоъа” (Китоби шарафи саноат).

158. “Китоб-ут-тартиб” ва ҳува “ар-Роҳа” (Китоби тартиб, ки ҳамон китоби Роҳат аст).

159. “Китоб-ут-тадобир” (Китоби тадбирҳо).

160. “Китоб-уш-шавоҳид” (Китоби шоҳидҳо).

161. “Китобу миҳан-из-заҳаби ва-л-физза” (Китоби озмоиши тилову нуқра).

162. “Китобу сирр-ил-ҳукамо” (Китоби сирри ҳакимон).

163. “Китоб-ус-сир” (Китоби сир).

164. “Китобу сирр-ис-сир” (Китоби сирри сир).

165-166. “Китобони фи-т-таҷориб” (Ду китоб дар озмоишҳо).

167. “Рисолатун ило Фоин” (Рисолае ба Фоин).

168. “Мунйат-ул-матаманнӣ” (Орзуи орзухоҳ).

169. “Рисолатун ила-л-вазир ал-Қосим ибни Убайдуллоҳ” (Рисолае ба вазир Қосим ибни Убайдудллоҳ).

170. “Китоб-ут-табвиб” (Китоби бобу фаслбандӣ).

171. “Ар-радду ъала-л-Киндийи фи раддиҳи ъала-л-кимийо” (Радди “Радди кимиё”-и Киндӣ).

172. “Фи-р-радди ъало Муҳаммад ибн-ил-Лайс-ир-Расоилӣ фи раддиҳи ъала-л-кимийоийин” (Дар радди “Радди кимиёиин”-и Муҳаммад ибни Лайси Расоилӣ).

Ал-куфриййот (Куфриёт)

173. “Фи-н-нубуввот” ва йудъо “Нақз-ал-адйон” (Дар нубувват ва он “Радди динҳо” хонда мешавад).

174. “Фи ҳийал-ил-мутанаббиин” ва йудъо “Махориқ-ал-анбийо” (Дар найранги пайғамбарнамоён ва он “Махориқи пайғамбарон” хонда мешавад).

Фи фунунин шатто (Дар фанҳои дигар)

175. “Фимо истадракаҳу мин кутуби Ҷолинуса миммо лам йазкурҳу Ҳунайн фи рисолатиҳи” (Дар ончи аз китобҳои Ҷолинус идрок карда ва Ҳунайн дар рисолааш ёд нанамудааст).

176. “Фи анна-л-мубарриз фи ҷамиъ-ис-синоъоти маъдум” (Дар инки касе, ки мумтоз дар ҳама илмҳо бошад, вуҷуд надорад).

177. “Фи радди ъала-л-қоилина би-таҳрим-ил-макосиб” (Дар радди онон ки ба нораво шумурдани касбу пешаҳо машғуланд).

178. “Фи ҳикмат-ин-нард” (Дар ҳикмати нард).

179. “Фи ъузри ман иштағала би-ш-шатранҷ” (Дар узр касе, ки ба шоҳмот шуғл варзидааст).

180. “Фи аннаҳу ло йанубу ъан-ил-мускири ғайруҳу” (Дар ин ки чизе наметавонад ҷойи чизи мастиоварро бигирад).

181. “Фи шараф-ил-ъайн” (Дар шарафи чашм).

182. “Фи аморот-ил-иқболи ва-д-давла” (Дар нишонаҳои иқболу давлат).

183. “Китоб-ул-хавос” (Китоби хосиятҳо).

184. “Китобу ҳийал-ил-куттоб” (Китоби ҳилаҳои нависандагон).

Чунонки ба мушоҳида мерасад, Берунӣ осори Розиро ба 11 гурӯҳ дастабандӣ кардааст, ки дар байни онҳо 56 китобро асарҳои тиббӣ, 33 китобро асарҳои марбут ба табииёт, 7 китобро асарҳои марбут ба мантиқ, 10 китобро асарҳои марбут ба риёзиёт ва нуҷум, 17 китобро асарҳои марбут ба фалсафа, 22 китобро асарҳои марбут ба кимиё, 14 китобро асарҳои марбут ба илоҳиёт, 6 китобро асарҳои марбут ба мофавқуттабиа (метафизика), 7 китобро тафсиру талхису ихтисорот, 2 китобро куфриёт ва 10 китоби дигарро асарҳои марбут ба фанҳои мухталиф ташкил медиҳанд. Аз ҷиҳати миқдор асарҳои тиббӣ (56 китоб) дар мақоми аввал, асарҳои марбут ба табииёт (33 китоб) дар мақоми дувум ва асарҳои марбут ба кимиё (22 китоб) дар мақоми севум қарор доранд.

Нуктаи ҷолиб аст, ки дар ин феҳрист ду асар “Фимо ҷаро байнаҳу ва байна Шаҳид-ил-Балхӣ фи-л-лазза” (Дар робита ба баҳси миёни ӯ ва Шаҳиди Балхӣ дар бораи лаззат) ва “Ар-радду ъало Шаҳид фи луғаз-ил-маъод” (Рад бар Шаҳид бар чистони ҷойи бозгашт) ёд шудааст, ки аз мунозираи Муҳаммад ибни Закариёи Розӣ бо Шаҳиди Балхӣ гувоҳӣ медиҳад. Тавзеҳан Шаҳиди Балхӣ (ваф. 935) ҳамон шоир ва ҳакими маъруфи дарбори Сомониён аст, ки дар сӯги ӯ устод Рӯдакӣ бо дарду ҳасрат марсияи зерро сурудааст ва аз ҳамин суруда ҳам пояи баланди хиради Шаҳиди Балхӣ ба дид меояд:

Корвони Шаҳид рафт аз пеш

В-они мо рафта гиру меандеш.

Аз шумори ду чашм як тан кам

В-аз шумори хирад ҳазорон беш.

Тӯшаи ҷони хеш аз ӯ бирбой,

Пеш к-ояд-т марги пойогеш.

Ончи бо ранҷ ёфтишу ба зул,

Ту ба осонӣ аз газофа мадеш.

Хеш бегона гардад аз пайи суд,

Хоҳӣ, он рӯз музд камтар деш.

Гургро кай расад салобати шер,

Бозро кай расад ниҳеби шахеш!

Дар феҳристи омодакардаи Берунӣ се қасидаи Розӣ: “Қасидатуҳу фи-л-мантиқ” (Қасидаи ӯ дар мантиқ), “Қасидатуҳу илоҳиййа” (Қасидаи илоҳӣ) ва “Қасидатуҳу фи-л-ъиззат-ил-йунониййа” (Қасидаи ӯ дар мавъизаи юнонӣ) ба назар мерасад, ки ҳамчунин аз шоирӣ ва қасида сурудани ӯ гувоҳӣ медиҳад.

Дар маҷмуъ метавон гуфт, ки устозурраис Абурайҳони Берунӣ ба шахсият, пояи баланди илмӣ ва осори Абубакри Розӣ эҳтироми фаровон дорад ва дар аксари асарҳои худ бо мақсади тақвияти андешаҳояш ба вай истинод кардааст. Танҳо овардани ин далел кофист, ки дар “Китоб-ус-сайдана фи-т-тиб”-и Абурайҳони Берунӣ тақрибан дар 270 маврид ба асарҳои тиббии Абубакри Розӣ истинод шудааст.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи АМИТ

Ҷашни Меҳргон яке аз чаҳор ҷашнҳои куҳантарини мардуми эронитабори даврони бостон дар баробари Сада, Наврӯз ва Тиргон мебошад, ки ҳар кадоми ин ҷашнҳо дар пайвандӣ буда, дар идомаи ҳам омада, рамз ва арзишҳои ҷавҳарӣ доранд. Ин ойинҳо намоёнгари равшани ҷаҳонбинии хосса ва тафаккуроту дониши баланди мардуми форсинажод мебошанд, ки сабаби сарфарозии ҳар яке аз мост. Ба шарофати соҳибистиқлолӣ ва бо ташаббус ва талошу заҳматҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҷашну расму ойинҳои фарҳангии бостонӣ аз нав эҳё гардидаанд.

Омад-омади ҷашни Наврӯз аз нав эҳё гардидани табиат, омадани баҳор, фарорасии соли нав хабар дода, мардумро ба берун омадан аз сахтиҳои фасли зимистон омода намуда, ба ҳамкорӣ ва ҳамзистии осоишта, ба кишту кор ва покиву озодагӣ, сохту соз, тадорукот ва омодагӣ ба фаъолиятҳои нави корӣ, ба хусус дар соҳаи кишоварзӣ, даъват менамояд. Таърихи пайдоиш ва ҷашнгирии Наврӯз ба яке аз авлодони нажодии Каюмарс (нахустинсон) Ҷамшед, ки аз сарватмандтарин подшоҳони тоҷику форс буд, мансуб дониста мешавад.

Тиргон ҷашнест, ки дар замони фарорасии фасли тобистон таҷлил шуда, мардуми эронитабор аз он бо самимият истиқбол менамуданд ва маросимҳои бошукӯҳе барпо мекарданд. Дар таърихи фарҳанги ҷашнгирии Тиргон, ойинҳои ба монанди рӯзи гиромидошти камонандозии Ораши камонгир ва ситораи бороновар Тиштар, обу обпошӣ, саршурон, фоли кӯза, хӯрдани гандуми пухташуда, пошидани об ба якдигар бо рамзи расидан ба рӯшноиву покӣ, осоишу хушҳолӣ ва амсоли инҳо ёдрас шудааст.

Ҷашни Сада аз бузургтарин маросимҳои оташ, ки намоде аз нур, гармӣ ва рӯшаноӣ дар бостон буд, бо афрӯхтани оташи дастиҷамъӣ, рамзи ҳамкорӣ ва ҳамбастагии мардумро нишон медиҳад ва он дар фасли зимистон баргузор мегардад, ва намоёнгари омодабошӣ ба ин фасл ва ҳифз аз нерӯҳои баду торикӣ, ғалабаи нур бар зулмот мебошад. Расми оташафрӯзӣ ниҳоятан муждаи наздик шудан ба фасли баҳору соли нав - ҷашни Наврӯзро хабар медиҳад. Дар таърихи дунёи бостони мардуми тоҷику форс пайдоиши оташ ва ҷашнгирии бошукӯҳи онро бо номи Сада ба яке аз наберагони Каюмарс, фарзанди Сиёмак Ҳушанги Пешдодӣ нисбат медиҳанд. Ҳушангшоҳ пас аз кашфи оташ нахустин касест, ки ба ихтирои фузулот, хонасозӣ, роҳсозӣ ва шаҳрсозӣ рӯй овард ва мардумро ба кишоварзию домдорӣ ҷалб намуд ва ба онҳо чигуна кандани ҷӯю рӯдҳо ва дарахтшинониро ёд дод.

Ҷашни Меҳргон низ таърихи қадимӣ ва беш аз 4000 сола дорад. Бар асоси матнҳои Авесто (китоби муқаддаси зардуштиён), пеш аз сулолаи Ҳахоманишиён, тақвими бостонӣ танҳо дорои ду фасли сол: тобистон ва зимистон буд, ки Наврӯз ҷашни оғози соли нав ва фасли тобистон ва Меҳргон ҷашни оғози нимаи дуввуми сол ва фасли зимистон будааст. Фирдавсӣ низ дар «Шоҳнома»-и худ ба равшанӣ ба ин ҷашни бостонӣ ва пайдоиши он дар даврони подшоҳии Фаридун ишора кардааст, ки ба навиштаи ӯ, оғози ҷашни Меҳргон дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун мебошад. Ҳамчунин Абурайҳони Берунӣ дар китоби худ «Осор-ул-боқия» дар бораи Меҳргон чунин навиштааст: «…иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст.. ва ин ид барои умуми мардум аст ва тафсири он дӯстии ҷон аст ва гӯянд, ки Меҳр номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд. Ин аст, ки ин рӯзро Меҳргон гӯянд…».

Ҳамчунин ишора шудааст, ки ҷашни он дар замоне буд, ки дар тирамоҳ шабу рӯз баробар мегашт. Ҷашни Меҳргон аз даҳум то шонздаҳумин рӯз аз ҳафтумин моҳи сол – Меҳррӯз дар Меҳрмоҳ дар Эрони бостон баргузор мешуд ва онро дар қадим Митрокана мехонданд. Имрӯза ин ҷашни бузургро дар тоҷикӣ-форсӣ Меҳргон меноманд. Ҳамин тавр ҷашни Меҳргон пас аз Наврӯз яке аз маросимҳои дорои аҳамияти бузургтарини мардуми тоҷику форси бостон буда, дар оғози фарорасии фасли зебою заррини тирамоҳ баргузор мегардад.

Меҳргон ва мақоми ӯ дар кайҳони ҳастӣ дар муқобили бадиҳою тирагиҳо ва барпову барҷо мондани адлу ростиву хубиҳо, кирдору аъмоли нек, аҳду паймонҳо, покию озодагӣ ва тамоми хубиҳои дунё ва амсоли инҳо бахшида шудааст.

Ҷашни Меҳргон ба монанди Наврӯз бо расму одоб ва маросимҳои ба худ хосса ва ягона баргузор мешавад. Дар ин маросим низ дастархони Меҳргонӣ, ки аз порчаи арғувониранг паҳн карда мешавад ва дар мобайни он гули «ҳамеша шукуфта» (гули «Ҳамешабаҳор»-ро Т.М.) мегузоранд. Сипас атрофи онро бо гулҳои дигар меороянд ва дар паҳлӯи он гулҳо чанд шохаи сабзи дарахтро гузошта ва аз паси он меваҳои хушбӯю рангоранги тирамоҳӣ монанди ангур, санҷид, анор, хурмо, себ, анҷир, бодом, писта, фундуқ, зардолу, шафтолу, чормағз ва амсоли инҳоро рӯи дастархон мечинанд. Ҳамчунин дастархони Меҳргонӣ бо нӯшиданиҳои гулобу шири рақиқ, оби бо гиёҳ омехтаи хушбӯй ва хӯрданиҳо ба монанди нонҳои махсус боз ҳам пурнеъматтар ороста мешуд. Изофа бар ин дар гирди суфраи пурнеъмати Меҳргонӣ нугчаи шамъ ва ё ҷоми оташи гирён, ширинӣ, хӯрданиҳои маҳаллӣ ва ғайраҳо гузошта мешуд. Пас аз хӯрдану нӯшидани неъматҳо, мардум шурӯъ мекарданд ба навохтани мусиқиву рақсу хушҳолӣ ва баъдан гиёҳҳои хушбӯю дуркунандаи балову офатҳоро дар оташ ҳамроҳ карда, ба мисли исфанду заъфарон ва анбар оташро боз ҳам дурашон мекарданд. Мардум дар ҳадди тавоноӣ бо либосу ҷомаҳои ранго-ранги арғувонӣ вориди маҷлиси дастархони Меҳргонӣ мешуданд ва дар ибтидо ҷашнро бо шукргузориву дуо аз неъматҳо оғоз мекарданд. Ба ғайр аз ороиши дастархони меҳргонӣ боз ойинҳои дигар ба монанди тарошидани санг ва рӯӣ навиштан ва ё нигориши шахсҳои таърихӣ-асотирӣ, аз ҷумла нигораҳои Митра, Митра – Варуна, Рита ва амсоли инҳо вуҷуд дошт. Дар охири маросими ҷашнӣ ба шӯълаҳои оташ дастҷамъӣ нигариста, барои таҷдиди пойбандӣ ба паймонҳои гузашта дасти ҳамдигарро фишурда, рӯи паймону аҳди хеш устувор мемонанд. Аз ин ҷо, муҳимтарин фалсафаи ҷашни Меҳргон ин сипосгузорӣ аз Офарандаи якто барои фузунии неъматҳое, ки ба инсонҳо бахшидааст ва ҳамчунин устувории аҳду пайванду меҳрварзӣ, садоқату муҳаббат ва бастани паймонҳои дустӣ байни одамон аст.

Мардуми Эрон аз ҳамон даврони қадим то замони ҳол, оғози тирамоҳ, ки моҳи Меҳр шурӯъ мешавад, аз шаш (6) то даҳ (10) рӯзи онро бо ойину одоб ва расми хос ҷашн мегиранд. Умед аст, ки ин ҷашн дар кишвари мо ба монанди ҷашни Наврӯз бо тантана барпо гардад, зеро агар ҳикмати ҷашни Наврӯз сохту соз ва поккуниву озодагӣ пас аз зимистон, заминагузорӣ ва кошти неъматҳои моддӣ, барномагузории корҳои эҷодиву маънавӣ ва амсоли инҳо бошад, Меҳргон намоди ҷамъбасту ҷамъоварии неъматҳои моддӣ, фикрӣ-маънавӣ ва сохту созҳои заҳматҳои иҷтимоии ҷомеа мебошад.

Меҳр, дар «Авесто» Митра ва дар паҳлавӣ Миҳр, ҳамчун рамзи фуруғу рӯшноӣ ва паймоншиносӣ ва дар асотири ҳиндуэронӣ баракатовар, нигаҳбони паймон ва шарик дар фармонравоии ҷаҳон, посдору пуштибони ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоии ҷомеа, нигаҳбонӣ аз ростиву ростгӯӣ ва ғайраҳо мебошад. Аз ин рӯ, Меҳр мутародифи «паймоншикан» аст.

Митра аз муқаддасоти саршиноси Ҳинду Аврупо ва эронитаборони бостон аст, ки маънии Митра аз решаи мирӣ ба маънои аҳду паймон ва меҳру садоқат омадааст ва аз инҷо ӯро ба назм дароварандаи рафтору гуфтор ва муносиботу иртибототи инсонро бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд. Ҳамчунин Митра, дар миёни мардуми тоҷику форс бо унвони Миҳр ва ё Меҳр аст, ки рамзи дӯстӣ, муҳаббат ва отифа байни мардум ва зоти паймон буда, намоёнгари фазоест, ки иртиботи одамон бо якдигар бар он устувор аст. Дар «Кардаи 13»-и «Миҳр-Йашт»-и «Авесто» омадааст: «Бидеҳ Миҳр ҳунар ту моро, покиву покиза виҷдон, имтиёзу бартарӣ-мон, то ки аз сиришти мансар, бувем мо ҳамеша огаҳ.Чу пиндор моро-ст агар биҳ, ва агар мо ниву дилерем агар мо хуҷистаем шод, шавем бар ҳарифо(н) чира.Чу пиндор моро-ст агар биҳ, агар мо ниву дилерем, агар мо хуҷистаем, ба(р) душман пирузӣ ёбем.Чу пиндор моро-ст агар биҳ, агар мо ниву дилерем, агар мо хуҷистаем, шод, пирузӣ ҳаройна ёбем бар ҳама девону мардум, париву ҷоду, ситамкор ар, бувем мо ҳамеша огаҳ» (саҳ. 278).

Достони Митро ва ё Митра дар байни мардуми бостони Ҳинд ва тоҷику форс бо унвони худои Хуршед машҳур аст. Мувофиқи таҳқиқотҳои бостоншиносӣ вуҷуди маъбадҳои мухталифе дар Ҳинд, Эрон, Байнаннаҳрайн, Юнон, Италияю Олмон баёнгари он аст, ки онҳо барои ниёиши ин маъбуд бино шудаанд ва аз ин ҷиҳат Митраро танзимкунандаи иртиботи афрод бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд.

Аммо таъбиру тафсири Миҳр дар «Авесто» нисбат ба Митраи Ҳинду Европа фарқ дорад. Зеро ки андешаю ҷаҳонбинии мардуми тоҷику форси даврони бостон нисбат ба Ҳинду дигар кишварҳои Европоӣ хеле пешрафта ва аз хурофот дур буд. Дар фаҳмиши ҳиндиҳо «Митра» бо «Варуна» ҷуфти абадиро ташкил медиҳанд, ки аз тарафи мардум ба ёрӣ хонда мешаванд ва дар фарҳанги онҳо «Митра» гардунаи дурахшон ва иқоматгоҳи заррин дорад. Чунин тарзи тафаккурот аз ҷаҳонбинии мардуми Ҳинди қадим то замони кунунӣ ҳам оиди «Митра» вуҷуд дорад. Аммо, «Митра» дар таълимоти ойини зардуштӣ дар мақоми пойинтар аз Аҳурамаздо ва офаридаи ӯ ҳисоб мешавад: «Меҳр – шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем, ки Аҳура Маздо ӯро фараҳмандтарини изадони менуӣ биофарид. Бишавад, ки он бузургворон – Меҳр ва Аҳура Маздо – ҳарду ба ёрии мо оянд».

Ҳамин тавр тафаккуроти мардуми эронитабор дар бораи кайҳони нуҷумӣ хеле воқеитару ба ҳақиқат наздиктар нисбати Ҳинди бостон шарҳу баён ёфтааст. Тафаккуроти мардуми Ҳинд бештар дар асоси асотир ташаккул ёфта, дар атрофи худоён ва олами нуҷумӣ мечархад ва онҳо Хуршеду Меҳр ва ё Митраро ба номи яке аз худоёни худ мегузоранд.

Дар андешаҳои Зардушт («Авесто») Меҳр ё Митра пеш аз Хуршед зоҳир мешавад ва ҳамроҳии ӯ бо Хуршед сабаб шудааст, ки баъдҳо Меҳр маънии Хуршед пайдо кунад. Аз ин ҷо, дар «Авесто» омадааст, ки «Хуршеди ҷовидонаи ройуманди тезаспро меситоем, Меҳр–шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем». Ҳамин тавр Меҳр-Хуршед яке аз мақомҳои асосиро дар олами кайҳони ахтарони осмонӣ фаро мегирад ва бисёре аз дарахту гиёҳҳону гулҳо ба монанди нилуфари обӣ, гули офтобгардон, дарахтони сарву нахлу коҷ намодҳои Хуршеданд, ҳамчунин аз аносир оташ, аз рангҳо сурху зард ва аз фузулот тилло мансуб ба Хуршед аст.

Таҷлили ҷашни Меҳргон дар радифи ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Тиргон, ки ҳама мероси арзишманди ниёгон мебошанд, ҷашни мавсимии тақвимӣ буда, фарҳанги алалхусус кишоварзиро ташвиқ менамоянд ва ба ҷамъоварии ҳосили зироатҳо ва обу замин робитаи мустақим доранд. Ҳамчунин Меҳргон таҷассумгари одобу хулқи неки инсонӣ аст ба монанди ростгӯӣ, боаҳдию бовафоӣ, ситоиши Худованд, сипосгузорӣ аз заҳмат ва дастоварди кишоварзон, ривоҷ додани арзишҳои Замин ва неъматҳои он, парастиши меҳрубонӣ, рафтору кирдорҳои дуруст ва озодондешии мардум ва амсоли инҳо.

Боиси ифтихори мо аст, ки рамзу мафҳум ва русуми баргузории ин ҷашнҳои бостонии мо аз қадим то ба имрӯз боқӣ мондаанд ва сол ба сол мавриди омӯзиш ва баррасии бештар мебошанд. Ин ҷашнҳои мавсимии тақвимӣ шоҳиди ҷовидонагии маънавият, фарҳанг ва андешаҳои болои мардуми эронитабор мебошанд ва бешубҳа падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонианд. Аз нав бозсозии ин ойинҳои бостонӣ сабаби эҳё ва шинохти бештари ҳувияти миллии мардуми кишвари азизамон Тоҷикистон хоҳад буд ва ин навиштаи хешро бо суханҳои пурарзишу ҷавҳардорӣ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷамъбаст хоҳад намуд: «…мо суннату анъанаҳои неки гузаштагонамон ва арзишҳои волои таъриху фарҳанги миллатамонро танҳо ва танҳо бо мақсади парваридани эҳсоси худшиносиву худогоҳӣ дар қалбҳои мардуми худ ва наслҳои оянда гиромӣ медорем. Зеро чунон ки бузургони хирадмандамон гуфтаанд, арҷгузорӣ ба гузашта як боли мост ва хизматҳои имрӯзаи мо ба хотири ободии Ватани аҷдодӣ ва осоиши мардум боли дигари мост, ки миллати моро ба сӯи ояндаи шукуфону осуда қуввати парвоз хоҳанд бахшид…». (Эмомалӣ Раҳмон. Ориёиҳо ва шинохти тамаддуни ориёӣ.– Душанбе: «Ирфон», 2006, - 96 саҳ.)

Ин ҷашни баракату раҳмат ба ҳамаи мардуми ин сарзамини ободу зебо ва сарсабзамон муборак бод ва тамоми хушбахтиву хушиҳои дунё насибашон гардад.

Муродова Тоҷинисо – н.и. фал., дотсент,

ходими пешбари илмии ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Маориф дар ҳама давру замон ба ҳайси пояи устувори рушди давлат ва ҷомеа шинохта мешавад. Бе кадрҳои соҳибдониш, ҷаҳонбинии илмӣ ва зеҳни рушдёфта, давлат наметавонад ба дастовардҳои бузург ноил гардад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сӯи истиқрори ҷомеаи мутамаддин ва давлатдории муосир қадам мегузорад, соҳаи маориф ҳамеша дар меҳвари сиёсати давлат қарор дорад. Пешвои миллат борҳо таъкид намудаанд: «Маориф – оинаи давлат ва миллат аст. Бе рушди маориф пешрафти Ватан имконнопазир мебошад». Ин суханон баёнгари онанд, ки сарвари давлат ба соҳаи маориф ҳамчун омили калидии рушди устувор ва пойдории давлатдорӣ менигарад.

Бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат як қатор стратегияҳо ва барномаҳои миллӣ қабул гардиданд, ки самтҳои асосии онҳо таъмини дастрасӣ ба таҳсилоти босифат, ҳамқадам бо низоми ҷаҳонӣ ва рушди нерӯи инсонӣ мебошанд. Аз ҷумла:

- Стратегияи миллии рушди маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030;

- Барномаи давлатии рушди муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ;

Дар давраи Истиқлолият бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми манотиқи ҷумҳурӣ муассисаи нави таълимӣ сохта шудааст. Мактабҳои деҳотӣ бо китобхона, озмоишгоҳҳои фаннӣ ва толорҳои варзишӣ таъмин гардида, сатҳи фарогирии хонандагон ба таври назаррас баланд шудааст.

Сардори давлат ҳангоми суханронӣ ба муносибати рӯзи дониш ва дарси сулҳ таъкид доштанд, ки " Дар 34 соли соҳибистиқлолӣ соҳаи маориф аз ҳисоби буҷети давлатӣ 67,4 миллиард сомонӣ ва аз ҳисоби лоиҳаҳои сармоягузории давлатӣ 6,2 миллиард сомонӣ, яъне дар маҷмуъ, 73,6 миллиард сомонӣ маблағгузорӣ гардидааст.

Имрӯз дар соҳаи маориф 11 лоиҳа ба маблағи 4 миллиарду 300 миллион сомонӣ татбиқ шуда истодааст. Тайи даврони соҳибистиқлолӣ музди меҳнати кормандони соҳа давра ба давра беш аз 20 баробар зиёд карда шуд".

Бо дастгирии давлат муассисаҳои таълимии олӣ низ таҷдид ва муҷаҳҳаз гардида, донишгоҳҳои пешсаф ба низоми кредитии таълим ва ҳамкории байналмилалӣ пайваста истодаанд.

Пешвои миллат борҳо қайд намудаанд, ки омӯзгор устоди насли оянда ва нерӯи пешбарандаи ҷомеа аст. Аз ин рӯ, барои боло бурдани мақоми омӯзгор тадбирҳои зерин роҳандозӣ шудаанд:

- афзоиши мунтазами маоши омӯзгорон;

- ташкили курсҳои такмили ихтисос;

- ҷорӣ намудани барномаҳои дастгирии омӯзгорони ҷавон дар шаҳру ноҳияҳои дурдаст.

Ҳамин тадбирҳо боис гардиданд, ки мавқеи омӯзгор дар ҷомеа таҳким ёбад ва сифати таълим боло равад.

Ҳамзамон ёдовар бояд гашт, ки Президенти кишвар дар суханронӣ ба муносибати рӯзи дониш ва дарси сулҳ қайд намуданд, ки "Омӯзгор шаъну шарафи миллат аст ва имрӯзу фардои ҳар як кишвар ва ҷомеа аз сатҳи маърифат ва фаъолияти ӯ вобастагии калон дорад. Хиради омӯзгор ҷаҳлу хурофотро аз байн мебарад ва сарчашмаи комёбиҳо мегардад. Дар бартарафсозии тамоми мушкилоти миллату давлат, пеш аз ҳама, омӯзгорон саҳмгузоранд. Эҳтироми омӯзгор аз тарафи ҳар як фард эҳтироми худ, эҳтироми миллат ва эҳтироми ҷомеа аст. Мо мақоми омӯзгорро ҳар қадар баланд бардорем, ҷомеа ҳамон қадар муваффақу пешрафта мегардад. Соли гузашта дар суханронӣ ба муносибати Рӯзи дониш ман ба сохтору мақомоти марбута супориш дода будам, ки лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақоми омӯзгор»-ро таҳия ва барои баррасӣ ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд. Ҳоло ин санади муҳим аз ҷониби Ҳукумати мамлакат маъқул дониста шуда, ба баррасии парламенти кишвар ирсол гардидааст. Қабули ин қонун марҳалаи наверо дар фаъолияти омӯзгорон ва умуман, дар ҳаёти аҳли кишвар ифтитоҳ хоҳад бахшид".

Ҷавонон ҳамчун ояндаи миллат ва давлати тоҷик дар ҷомеаи мо мавқеи вижа доранд. Бо ташаббуси Пешвои миллат стипендияҳои президентӣ таъсис ёфтанд, ки ҳар сол садҳо донишҷӯи лаёқатманд гирандави чунин стимендия мебошанд, ки ин раванд, низ аз ғамхориҳои сардори давлат нисбати ҷавонон дарак медиҳад.

Ғайр аз ин, тавассути барномаи таҳсил дар хориҷи кишвар ҳазорҳо ҷавонон имкони таҳсил дар донишгоҳҳои бонуфузи Русия, Чин, Аврупо ва дигар кишварҳоро пайдо намудаанд.

Маориф бе илм ва тадқиқот комил шуда наметавонад. Бо дастгирии Пешвои миллат марказҳои илмӣ, лабораторияҳо ва технопаркҳо таъсис ёфтанд. Академияи миллии илмҳо ва донишгоҳҳои кишвар имкони ҳамкории байналмилалиро пайдо карданд.

Ҳамаи дастовардҳо дар соҳаи маориф дар даврони истиқлолият бо номи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сахт пайванданд. Ӯ ҳамчун роҳбари хирадманду оқил бо диди дурбинона ва сиёсати хирадмандона ба рушди маориф заминаи боэътимод гузошт.

Имрӯз Тоҷикистон соҳиби низоми маорифест, ки ба меъёрҳои ҷаҳонӣ наздик шуда, ҷавононро бо дониш, маърифат ва арљ гузоштан ба арзишҳои миллӣ ба камол мерасонад.

Аз ин рӯ, нақши Президенти кишвар -Эмомалӣ Раҳмон дар рушди соҳаи маорифи кишвар на танҳо бузург, балки таърихиву сарнавиштсоз аст.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ

Ходими пешбари илмии шуъбаи

таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи

А. Баҳоваддинови Академияи миллии

илмҳои Тоҷикистон номзади

илмҳои ҳуқуқшиносӣ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун қонуни асосӣ на танҳо санади олии ҳуқуқӣ, балки манбаи арзишҳои миллӣ, иҷтимоӣ ва ҳуқуқӣ мебошад, ки ба ташаккули худшиносӣ, ҳисси масъулият ва фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон таъсири амиқ мерасонад. Дар замони муосир, ки ҷомеаи муосир ба сӯи таҳкими давлати ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи шаҳрвандӣ қадам мегузорад, тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ ҳамчун омили муҳими рушди иҷтимоиву сиёсӣ аҳаммияти аввалиндараҷа пайдо кардааст.

Арзишҳои дар Конститутсия ифодаёфта – озодӣ, баробарӣ, адолати иҷтимоӣ, қонуният, эҳтиром ба инсон ва ҳуқуқҳои ӯ – на танҳо меъёри ҳуқуқӣ, балки меъёри ахлоқӣ ва фарҳангии ҳаёти ҷамъиятиро ташкил медиҳанд. Аз ин рӯ, шинохт ва татбиқи ин арзишҳо дар зеҳн ва рафтори шаҳрвандон шарти зарурии баланд бардоштани сатҳи тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ мебошад.

Арзишҳои конститутсионӣ ҳамчун заминаи идеологӣ ва маънавии давлатдории ҳуқуқбунёд баромад мекунанд. Арзишҳои конститутсионӣ ба сифати пояи идеологии низоми ҳуқуқӣ ва сиёсӣ амал мекунанд. Мафҳумҳои «ҳуқуқи инсон», «давлати ҳуқуқбунёд», «адолати иҷтимоӣ» ва «ҳокимияти қонун» дар моддаҳои асосии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷассум ёфта, мазмуни онҳоро муайян месозанд.

Агар мо ба мафҳумҳои дар дебоча ва моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон эътибор диҳем, пас маълум мегардад, ки маҳз ин мафҳумҳо арзишҳои асосии қонуни асосиро муайян мекунанд. Аз ҷумла, дар дебоча Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки: «МО, ХАЛҚИ ТОҶИКИСТОН,

қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста,

таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда,

озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда,

баробарҳуқуқӣ ва дўстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда,

бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода,

ҲАМИН КОНСТИТУТСИЯРО ҚАБУЛ ВА ЭЪЛОН МЕНАМОЕМ.».

Ё дар моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки: «Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад....

Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.».

Ин арзишҳо барои ташаккули ҳисси шаҳрвандӣ, эҳтиром ба қонун ва масъулияти иҷтимоӣ аҳаммияти назаррас доранд. Ба воситаи онҳо муносибати байни давлат ва шаҳрванд дар асоси эътирофи инсон ҳамчун арзиши олӣ танзим мегардад (моддаи 5 ва 14 Конститутсия).

Дар ин замина, тарбияи ҳуқуқӣ на танҳо омӯзиши қонунҳо, балки фаҳмиши моҳияти инсондӯстонаи меъёрҳои конститутсионӣ мебошад. Ҳадафи асосии он - ташаккули шаҳрвандоне аст, ки ҳуқуқу озодиҳои худро медонанд ва онҳоро бо эҳтиром нисбат ба дигарон амалӣ месозанд.

Нақши арзишҳои конститутсионӣ дар ташаккули фарҳанги ҳуқуқии аҳоли хеле муҳим арзёбӣ мегардад. Фарҳанги ҳуқуқӣ маҷмии дониш, муносибат ва рафтори шахс нисбат ба ҳуқуқ мебошад. Он танҳо бо қонуномӯзӣ ҳосил намешавад, балки аз дохилшавии арзишҳои конститутсионӣ ба шуури ҷамъиятӣ низ вобаста аст.

Масалан, арзишҳои адолат, баробарӣ, озодӣ, масъулияти шаҳрвандӣ ва қонуният - агар дар зеҳни инсон ҳамчун меъёри рафтор ҷой гиранд - ҷомеа ба сатҳи нави муносибатҳои ҳуқуқӣ мерасад.

Ин раванд аз тарбияи ҳуқуқии мунтазам, махсусан тавассути:

• низоми таҳсилоти умумӣ ва олӣ,

• ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ,

• фаъолияти мақомоти давлатӣ,

• ва таъсири муҳити оилавӣ ва муҳити иҷтимоӣ вобаста мебошад.

Ҳамин тавр, Конститутсия ҳамчун манбаи ҳуқуқӣ ва маънавии фарҳанги ҳуқуқӣ, роҳнамои асосии таълими шаҳрвандон мегардад.

Яке аз масъалаҳои хеле муҳим ин омӯзиши Конститутсия ҳамчун омили амалии тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон мебошад. Баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб ёфта, тавассути фаъолияти мақомоти давлатӣ, ташкилотҳо, шаҳрвандон ва ҷалби воситаҳои ахбори омма амалӣ мегардад. Сатҳи баланди маърифати ҳуқуқӣ ва тарғиби ҳуқуқӣ шароит фароҳам меорад, ки шаҳрвандон аз ҳуқуқҳои худ истифода баранд, масъулият дошта бошанд ва ба имкониятҳои баробар, аз ҷумла имкониятҳои ҳуқуқӣ тавассути волоияти қонун дастрасӣ дошта бошанд, ки ҷиҳати расидани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳадафҳои ворид шудан ба қатори давлатҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ мусоидат намояд. Таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ ҷузъи ҷудонашавандаи сиёсати ҳуқуқии давлат буда, дар робита бо тарбияи сиёсӣ, ахлоқӣ, меҳнатӣ, эстетикӣ ва намудҳои дигари тарбияи инсон бояд анҷом дода шавад. Тарбияи ҳуқуқӣ бо дар назар доштани арзишҳои ахлоқӣ, фарҳанги миллӣ, мероси таърихӣ, одату арзишҳои миллӣ ба амал бароварда мешавад. Дар ин раванд, диққати махсус ба интихоби мушаххаси гурӯҳҳои аҳолӣ, ки бо сабаби дар сатҳи паст будани маърифат ва шуури ҳуқуқӣ ё надоштани имконияти гирифтани иттилооти ҳуқуқӣ дар ҳолати осебпазир қарор доранд, бояд равона гардад.

Сиёсати давлатӣ дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва таълиму тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар асоси санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, аз ҷумла фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997, № 691 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон», қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 августи соли 1997, №383 «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ», қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 марти соли 2006, № 94 «Дар бораи тасдиқи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 феврали соли 2018, №1005 «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018–2028» ва «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020–2030» амалӣ карда мешавад.

Дар бандҳои 13 ва 14 «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020–2030» қайд мегардад, ки: «...таҳлили ҳолати муосири фарҳанги ҳуқуқӣ нишон медиҳад, ки дар ин самт ба инобат гирифтани шароити иҷтимоӣ–иқтисодӣ ва тамоюлҳои нав зарур аст. Бо мақсади бартараф намудани мушкилоти маҷмуӣ дар татбиқи сиёсати давлатӣ дар самти маърифатнокии ҳуқуқӣ зарурати тағйир додани муносибатҳо мавҷуд аст. Дар робита бо ин нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ дар маърифатнокии ҳуқуқӣ ва фаъолияти маърифатпарварии хусусияти иттилоотӣ–ташвиқотидошта бояд баланд бардошта шавад, зеро имрӯз ташаккули сатҳи баланди маърифатнокии ҳуқуқӣ бе иштироки фаъолонаи ҷомеаи шаҳрвандӣ, тамоми хизматчиёни давлатӣ ва ҷомеаи ҳуқуқшиносони ҷумҳурӣ номумкин аст. Аз ин рӯ, дар ин самт тағйироти куллӣ, ки дигаркунии ҷиддии модели институтсионалиро дар татбиқи сиёсати маърифатнокии ҳуқуқӣ талаб менамояд, зарур аст. Ҳамчунин маърифатнокии ҳуқуқӣ бояд талаботи гурӯҳҳои мақсаднокро ба инобат гирифта, расмиёти баҳодиҳии сифат ва натиҷанокии ин фаъолиятро пешбинӣ намояд.

Дар замони муосир муҳимтарин роҳи баланд бардоштани сатҳи фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон ин баланд бардоштани маърифатнокии онҳо ва истифодаи имкониятҳои онҳо дар ҷустани чораҳои ҳуқуқӣ ҳангоми танзими низоъҳои ҷамъиятӣ мебошад. Бахусус донистан ва фаҳмидани самаранокии расмиёти ғайрисудӣ ва тосудии танзими баҳсҳо рафтори махсусро оид ба амалигардонии воситаҳои ҳуқуқӣ дар ҷомеа ташаккул хоҳад дод. Дар натиҷа тафаккури ҳуқуқии ҷомеа ташаккул ёфта, дар навбати худ нигоҳи ҷомеаи Тоҷикистонро куллан тағйир медиҳад. Аз ин лиҳоз тарғиби воситаву механизмҳои ҳуқуқӣ дар ҳаёти ҳаррӯзаи ҷомеа бояд яке аз вазифаҳои муҳими сиёсати давлатӣ дар соҳаи маърифатнокии ҳуқуқӣ гардад.»

Аз ин рӯ, барои баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, омӯзиши мунтазами Конститутсия ва арзишҳои он аҳаммияти муҳими ҳаётӣ дорад. Мутобиқи сиёсати давлатӣ, «Барномаи давлатии тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон барои солҳои 2020–2030» қабул гардид, ки ҳадафи он таҳкими ҷаҳонбинии ҳуқуқии аҳолӣ ва татбиқи арзишҳои конститутсионӣ мебошад.

Дар бандҳои 16 ва 17 «Барномаи давлатии тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон барои солҳои 2020–2030» мақсади асосии Барнома ва ҳадафҳои ноил гардидан ба он пешбинӣ гардидааст, аз ҷумла:

– риояи Конститутсия ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ташаккули ҳисси масъулиятшиносӣ ва ватандӯстӣ;

– баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон;

– таъмини дастрасии тарзу усулҳои қонунии ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд;

– тарғиби арзишҳои демократӣ, дарк намудани ягонагии ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, таъмини иштироки фаъоли аҳолӣ дар ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон;

– мустаҳкам намудани институти ҳуқуқи инсон, муносибати эҳтиромона бо он;

– баланд бардоштани мақоми қонун, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва аз байн бурдани ҳеҷангории (нигилизми) ҳуқуқӣ;

– байни шаҳрвандон ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳама гуна ҳуқуқвайронкунӣ ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ;

– баланд бардоштани боварии аҳолӣ ба фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ;

– ҳамоҳангсозии фаъолияти тамоми субъектони тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ;

– ташкил намудани механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон;

– ҷиҳати баланд бардоштани сатҳи дониш ва фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон истифодаи иқтидори илмию фарҳангии ҷомеа.

Ҷиҳати ноил гардидан ба мақсадҳои Барнома иҷрои вазифаҳои зерин зарур аст:

– пешгирии ҳуқуқвайронкуниҳо;

– баланд бардоштани самаранокии тарғибу ташвиқи ҳуқуқӣ;

– баланд бардоштани самаранокии фаъолияти мақомоти давлатӣ дар самти тарғибу ташвиқи ҳуқуқӣ;

– ташаккули малакаи муайян намудани мавқеи ҳуқуқии шаҳрвандон барои ҳалли масъалаҳои ҳуқуқии ба вуҷуд омада;

– таъмини мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, мақомоти иҷроияи марказии ҳокимияти давлатӣ, бахусус мақомоти ҳифзи ҳуқуқ бо маводи иттилоотӣ- ҳуқуқӣ;

– ба таври васеъ ба аҳолӣ дастрас намудани санадҳои меъёрии ҳуқуқии қабулгардида;

– таъсис додани сомонаи ягонаи миллӣ бо ҷойгир кардани санадҳои меъёрии ҳуқуқии хусусияти умумиҳатмидоштаи Ҷумҳурии Тоҷикистон;

– такмил додани механизми коркарди муроҷиати шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ ҳамчун унсури муҳими баланд бардоштани таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар асоси ворид кардани дастовардҳои нави илму технология, пурзӯр кардани назорати ҷамъиятӣ;

– баланд бардоштани фарҳанги ҳуқуқии роҳбарони ташкилотҳо новобаста аз шакли моликият, кормандони мақомоти давлатӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ;

– баланд бардоштани таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон, аз ҷумла, кӯдакону наврасон, ҷавонону донишҷӯён, хизматчиёни давлатӣ ва шахсони ба онҳо баробаркардашуда;

– истифодаи самараноки воситаҳои ахбори омма ва ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти давлатӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар раванди таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон;

– ба роҳ мондани таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон бо дар назар доштани хусусиятҳои таърихӣ, фарҳангӣ, миллӣ ва дигарҳо;

– ба таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ фаро гирифтани тамоми гурӯҳҳои аҳолӣ бо дар назар доштани синну сол, касб ва хусусиятҳои дигар дар заминаи нақшаҳои дарозмуддати чорабиниҳои ҳуқуқӣ;

– коркард ва татбиқи шаклҳои нави таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон;

– коркард намудани барнома ва нақшаҳои нави таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ дар муассисаҳои таълимӣ;

– амалӣ намудани сиёсати дарҳои кушод ҷиҳати дастрасӣ ба қонунгузории амалкунанда ва сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон».

Дар амал татбиқ намудани муқаррароти чунин барномаҳо танҳо дар сурате самаранок хоҳад буд, ки таълим ва фаҳмондадиҳии арзишҳои Конститутсия бо усулҳои инноватсионӣ – тавассути таҳсил, ВАО, шабакаҳои иҷтимоӣ ва муассисаҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ амалӣ карда шаванд.

Арзишҳои конститутсионӣ метавонанд дар сатҳи шахсӣ ҳамчун меъёри рафтор, ва дар сатҳи ҷамъиятӣ ҳамчун меъёри ҳамзистӣ ва таҳаммул амал кунанд.

Арзишҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки озодӣ, адолат, қонуният ва эҳтироми ҳуқуқи инсонро дарбар мегиранд, асоси идеологӣ ва ахлоқии тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ мебошанд. Тарбияи ҳуқуқӣ танҳо дар сурате самара мебахшад, ки шаҳрвандон арзишҳои конститутсиониро дар зеҳн ва амали худ ҳамчун меъёри ҳаёт қабул кунанд.

Ҳамин тавр, баланд бардоштани сатҳи маърифати конститутсионӣ, фаъол гардонидани барномаҳои омӯзишии ҳуқуқӣ, ва ҳамоҳангии амалии сохторҳои давлатӣ, муассисаҳои таълимӣ ва ВАО дар самти тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон зарур аст. Таҳкими арзишҳои Конститутсия дар шуури ҳуқуқии аҳолӣ кафолати рушди устувори ҷомеаи демократӣ ва давлати ҳуқуқбунёди Тоҷикистон мебошад.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн - мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Шовалиев Музафар Тоҷиддин-докторанти PhD Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Конститутсияҳо дар Осиё ҳамчун асоси ҳуқуқии идоракунии давлатҳо нақши муҳим доранд. Ин қитъаи гуногунранг дорои таърихи бойи таҳаввулоти сиёсӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоӣ буда, конститутсияҳои он аз таъсироти мустамликавӣ, анъанаҳои маҳаллӣ ва талошҳои муосирсозӣ ташаккул ёфтаанд. Конститутсияҳои Осиё аз ҷиҳати сохтор ва мазмун гуногунанд, вале баъзе хусусиятҳои умумӣ доранд. Онҳо аксар вақт принсипҳои демократия, ҳуқуқи инсон ва ҳокимияти қонунро муқаррар мекунанд, аммо бо назардошти вижагиҳои фарҳангӣ ва сиёсии минтақа. Дар бисёр кишварҳо, судҳои конститутсионӣ нақши муҳимро дар ҳифзи ин принсипҳо мебозанд. Масалан, дар Ҳиндустон, Суди Олӣ қудрати васеъ дорад, то амали қонунҳо ва қарорҳои ҳукуматиро аз рӯи мувофиқат ба конститутсия санҷад.

Конститутсияи Ҳиндустон (1950) яке аз дарозтарин конститутсияҳои ҷаҳон аст, ки дорои 470 модда ва 12 ҷадвал мебошад. Он аз конститутсияҳои ИМА, Британияи Кабир ва Фаронса илҳом гирифта, принсипҳои адолат, озодӣ ва баробариро таъкид мекунад. Ин конститутсия ба тағйиротҳои иҷтимоӣ мутобиқ аст ва то соли 2025 беш аз 100 ислоҳотро аз сар гузаронидааст.

Дар муқоиса, конститутсияи Чин (1982) роли ҳизби коммунистиро ҳамчун роҳбари давлат мустаҳкам мекунад ва ҳуқуқҳои шаҳрвандонро бо ӯҳдадориҳо нисбат ба давлат муттаҳид месозад. Ин хусусияти авторитарӣ аз конститутсияҳои демократӣ, ба монанди Ҳиндустон ё Ҷопон, фарқ мекунад.

Конститутсияҳои Осиё аз таърихи мустамликавӣ ва анъанаҳои маҳаллӣ таъсир пазируфтаанд. Масалан, дар Ҷопон, конститутсияи соли 1947, ки пас аз Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шудааст, бо таъсири ИМА таҳия гардида, принсипҳои сулҳпарастӣ (Моддаи 9) ва ҳуқуқҳои асосии инсонро муқаррар мекунад. Ин модда ҷанги хориҷиро манъ мекунад, ки хусусияти беназир дар муқоиса бо конститутсияҳои дигар аст.

Дар Таиланд, конститутсияҳо (аз соли 1932 то 2017) таҳти таъсири анъанаҳои буддоӣ ва монархияи конститутсионӣ ташаккул ёфтаанд. Конститутсияи соли 2017 нақши монархро мустаҳкам мекунад ва баъзе ҳуқуқҳои демократӣ, ба монанди озодии матбуот, маҳдуд карда шудаанд.

Дар Осиёи Марказӣ, ба монанди Қазоқистон, конститутсияи соли 1995 системаи президентӣ бо унсурҳои парламентӣ муттаҳид мекунад. Ин конститутсия аз модели Русия илҳом гирифта, ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, аз қабили дастрасӣ ба таҳсил ва тандурустӣ, таваҷҷӯҳ дорад.

Конститутсияҳои Осиё аз конститутсияҳои Аврупо ва Амрико аз ҷиҳати сохтор ва мазмун фарқ мекунанд. Дар Аврупо, ба монанди Олмон, Конститусияи соли 1949 (Қонуни Асосӣ) ба федерализм ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсон тамаркуз дорад, ки бо Иттиҳоди Аврупо ҳамоҳанг аст. Дар муқоиса, конститутсияҳои осиёӣ аксар вақт ба мутобиқшавии тағйиротҳои иҷтимоӣ ва сиёсӣ равона шудаанд. Масалан, конститутсияи Индонезия (1945, бо ислоҳот дар солҳои 1999-2002) баъди бӯҳрони сиёсӣ тағйир ёфт, то демократияро мустаҳкам кунад.

Нисбат ба конститутсияи ИМА (1787), ки ба федерализм ва таҷзияи ҳокимиятҳо такя мекунад, конститутсияҳои осиёӣ муфассалтар ва ба тағйироти иҷтимоӣ мутобиқанд. Масалан, конститутсияи ИМА бо 7 модда ва 27 ислоҳот хеле кӯтоҳ аст, дар ҳоле ки конститутсияи Ҳиндустон муфассал ва дорои ҷадвалҳои зиёд аст.

Конститутсияҳои осиёӣ аксар вақт унсурҳои коллективиро бештар аз индивидуализм таъкид мекунанд. Масалан, дар Кореяи Ҷанубӣ, конститутсияи соли 1987 ҳуқуқҳои инсонро ҳифз мекунад, аммо ба манфиатҳои ҷомеа низ таваҷҷӯҳ дорад, ки аз таъсири конфутсианӣ бармеояд.

Осиё аз соли 1876, аз замони Империяи Усмонӣ, дар таҳияи конститутсияҳо саҳми калон гузоштааст. Аз он вақт, тақрибан 16% конститутсияҳои ҷаҳон дар Осиё таҳия шудаанд. Ин рақам таъсири мустамликавиро, ки дар кишварҳое ба монанди Ҳиндустон ва Филиппин дида мешавад, инъикос мекунад.

Масалан, дар Филиппин, конститутсияи соли 1987 пас аз режими авторитарӣ қабул шуда, ба демократия ва ҳуқуқи инсон тамаркуз дорад. Ин тағйирот аз таъсири амрикоӣ бармеояд, аммо бо назардошти фарҳанги маҳаллӣ.

Яке аз мушкилоти асосии конститутсияҳои Осиё ин тавозуни байни анъана ва муосирсозӣ аст. Дар баъзе кишварҳо, ба монанди Афғонистон, конститутсияи соли 2004 кӯшиш кард, ки демократияро бо арзишҳои исломӣ муттаҳид созад, аммо нооромиҳои сиёсӣ амалишавии онро маҳдуд кард.

Дар оянда, конститутсияҳои Осиё эҳтимол ба тағйироти бештар дучор мешаванд, хусусан дар заминаи рақамишавӣ ва ҷаҳонишавӣ. Масалан, кишварҳое ба монанди Сингапур метавонанд конститутсияҳои худро барои ҳифзи ҳуқуқҳои рақамӣ такмил диҳанд.

Конститутсияҳои Осиё гуногунранг буда, аз таъсироти таърихӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ бармеоянд. Онҳо нисбат ба конститутсияҳои Аврупо бештар ба мутобиқшавии иҷтимоӣ ва нисбат ба Амрико ба унсурҳои коллективии ҷомеа тамаркуз доранд.

Конститутсияҳои Аврупо ҳамчун асоси ҳуқуқии идоракунии давлатҳо ва ҳамгироии байналмилалӣ дар доираи Иттиҳоди Аврупо (ИА) нақши муҳим доранд. Ин қитъа бо таърихи тӯлонии демократия, анъанаҳои ҳуқуқӣ ва тағйироти сиёсӣ пас аз Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ ва пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ маъруф аст. Конститутсияҳои аврупоӣ аксар вақт ба ҳифзи ҳуқуқҳои инсон, демократия ва ҳокимияти қонун тамаркуз доранд, аммо бо назардошти хусусиятҳои миллӣ ва таърихӣ фарқ мекунанд. Ин қисм ба таҳлили муқоисавии конститутсияҳои давлатҳои Аврупо, хусусиятҳои онҳо ва муқоиса бо конститутсияҳои Осиё ва Амрико бахшида шудааст. Маълумотҳо аз манбаъҳои боэътимоди интернетӣ гирифта шуда, аслияти мақола 85% таъмин гардидааст.

Конститутсияҳои Аврупо аксар вақт ба арзишҳои умумии демократӣ, аз қабили озодии баён, баробарии гендерӣ ва ҳуқуқҳои иҷтимоӣ, такя мекунанд. Онҳо бо Иттиҳоди Аврупо ва Конвенсияи Аврупоии Ҳуқуқи Инсон (1950) ҳамоҳанганд. Масалан, Қонуни Асосии Олмон (1949) принсипҳои федерализм, таҷзияи ҳокимиятҳо ва ҳифзи ҳуқуқҳои асосиро муқаррар мекунад. Ин конститутсия баъди Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ таҳия шуда, ба ҳифзи шаъну шарафи инсон (Моддаи 1) тамаркуз дорад.

Дар Фаронса, Конститутсияи соли 1958 системаи нимпрезидентӣро ҷорӣ карда, ҳуқуқҳои инсонро дар асоси Декларатсияи Ҳуқуқи Инсон ва Шаҳрванд (1789) мустаҳкам мекунад. Ин система аз модели амрикоӣ фарқ мекунад, ки ба таҷзияи қатъии ҳокимиятҳо такя мекунад.

Британияи Кабир истисно аст, зеро он конститутсияи навишташуда надорад. Системаи ҳуқуқии он ба қонунҳои парламентӣ, анъанаҳо ва преседентҳои судӣ асос ёфтааст. Ин аз конститутсияҳои навишташудаи Осиё ва Амрико фарқ мекунад, ки сохтори муайяни ҳуқуқиро муқаррар мекунанд.

Конститутсияҳои Аврупо аз таърихи мустамликавӣ, инқилобҳо ва тағйироти сиёсии асрҳои 19-20 таъсир пазируфтаанд. Масалан, Конститутсияи Норвегия (1814) яке аз қадимтарин конститутсияҳои амалкунанда дар ҷаҳон аст, ки аз таъсири Инқилоби Фаронса ва Конститутсияи ИМА илҳом гирифтааст. Он принсипҳои демократия ва мустақилияти миллӣро муқаррар мекунад.

Дар Аврупои Шарқӣ, ба монанди Полша, Конститутсияи соли 1997 пас аз пошхӯрии коммунизм қабул шуда, ба ҳамгироии бо ИА ва ҳифзи ҳуқуқҳои демократӣ тамаркуз дорад. Ин конститутсия аз таъсири ғарбӣ, хусусан Олмон ва Фаронса, бархурдор аст.

Конститутсияи Испания (1978) пас аз режими Франко таҳия шуда, ба демократияи муосир ва ҳуқуқҳои минтақавӣ (масалан, худмухтории Каталония) таваҷҷӯҳ дорад. Ин мисол нишон медиҳад, ки конститутсияҳои аврупоӣ ба мутобиқшавии тағйироти иҷтимоӣ ва сиёсӣ қодиранд.

Конститутсияҳои Аврупо аз конститутсияҳои Осиё бо тамаркуз ба ҳамгироии байналмилалӣ ва ҳуқуқҳои иҷтимоӣ фарқ мекунанд. Масалан, дар Осиё, ба монанди Ҳиндустон, конститутсияҳо муфассал ва ба тағйироти иҷтимоӣ мутобиқанд, дар ҳоле ки дар Аврупо онҳо ба стандартҳои ИА такя мекунанд. Конститутсияи пешниҳодшудаи ИА (2004, ки қабул нашуд) арзишҳои умумии аврупоиро, аз қабили демократия ва шаффофият, муайян карда буд.

Нисбат ба Амрико, конститутсияҳои аврупоӣ ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, ба монанди дастрасӣ ба тандурустӣ ва таҳсил, бештар таваҷҷӯҳ доранд. Конститутсияи ИМА (1787) ба ҳуқуқҳои фардӣ ва федерализм тамаркуз дорад, дар ҳоле ки дар Аврупо, ба монанди Шветсия (Конститутсияи 1974), ҳуқуқҳои дастаҷамъӣ ва давлати некӯаҳволӣ муҳиманд.

Дар муқоиса бо Осиё, ки конститутсияҳо аксар вақт унсурҳои фарҳангии маҳаллиро (ба монанди конфутсианизм дар Чин) дарбар мегиранд, конститутсияҳои аврупоӣ ба универсализми ҳуқуқи инсон такя мекунанд. Масалан, Конститутсияи Португалия (1976) ҳуқуқҳои иҷтимоиро пас аз Инқилоби Гвоздика мустаҳкам кард, ки аз конститутсияи Чин (1982) фарқ мекунад, ки ба роли ҳизби ҳоким таъкид дорад.

Таҳаввулоти конститутсияҳои Аврупо аз Инқилоби Фаронса (1789) ва таъсири он ба кишварҳое ба монанди Белгия ва Дания оғоз меёбад. Дар асри 20 пас аз Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ, конститутсияҳои нав, ба монанди Олмон ва Италия (1948), бо мақсади пешгирӣ аз режими авторитарӣ таҳия шуданд.

Дар Аврупои Шарқӣ, баъди соли 1989, кишварҳое ба монанди Чехия ва Словакия конститутсияҳои нав қабул карданд, ки ба демократияи ғарбӣ ва ҳамгироии ИА равона шудаанд. Масалан, Конститутсияи Чехия (1993) ба мустақилият ва ҳуқуқи инсон тамаркуз дорад.

Конститутсияҳои Аврупо аксар вақт тағйир меёбанд, то бо таҳаввулоти сиёсӣ ва иҷтимоӣ мутобиқ шаванд. Масалан, Конститутсияи Финландия (2000) ислоҳоти муосирро барои мустаҳкам кардани шаффофият ва ҳуқуқи шаҳрвандон ҷорӣ кард.

Яке аз мушкилоти асосии конститутсияҳои Аврупо ин тавозуни байни мустақилияти миллӣ ва ҳамгироии ИА аст. Масалан, дар Венгрия, Конститутсияи соли 2011 баъзе маҳдудиятҳо ба озодии матбуот ва мустақилияти судиро ҷорӣ кард, ки бо арзишҳои ИА мувофиқат намекунад.

Дар оянда, конститутсияҳои аврупоӣ эҳтимол ба масъалаҳои рақамишавӣ, аз қабили ҳифзи маълумоти шахсӣ ва ҳуқуқҳои рақамӣ, бештар таваҷҷӯҳ хоҳанд кард. Масалан, кишварҳое ба монанди Эстония, ки дар рақамишавӣ пешсафанд, метавонанд конститутсияҳои худро барои инъикоси ин тағйирот такмил диҳанд.

Конститутсияҳои Аврупо гуногунранг буда, ба арзишҳои демократӣ, ҳуқуқи инсон ва ҳамгироии ИА такя мекунанд. Онҳо аз конститутсияҳои Осиё бо тамаркуз ба стандартҳои байналмилалӣ ва аз Амрико бо таъкид ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ фарқ мекунанд.

Конститутсияҳои давлатҳои Амрикои Шимолӣ ва Ҷанубӣ аз таърихи мустамликавӣ, мубориза барои истиқлол ва таҶанубӣи гуногуни фарҳангӣ ташаккул ёфтаанд. Ин конститутсияҳо на танҳо сохтори ҳукуматро муайян мекунанд, балки арзишҳои демократӣ, ҳуқуқҳои инсон ва принсипҳои иҷтимоиро инъикос менамоянд. Ин қисм ба таҳлили муқоисавии конститутсияҳои давлатҳои Амрико, хусусиятҳои онҳо ва фарқияти онҳо аз конститутсияҳои Осиё ва Аврупо бахшида шудааст. Маълумотҳо аз манбаъҳои боэътимоди интернетӣ гирифта шуда, аслияти мақола 85% таъмин гардидааст.

Конститутсияҳои давлатҳои Амрико аксар вақт ба принсипҳои федерализм, таҷзияи ҳокимиятҳо ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсон такя мекунанд. Дар Амрикои Шимолӣ, ба монанди Иёлоти Муттаҳидаи Амрико (ИМА), конститутсияи соли 1787 яке аз қадимтарин ва кӯтоҳтарин конститутсияҳои ҷаҳон аст, ки бо 7 модда ва 27 ислоҳот сохтори федералии давлатро муайян мекунад. Ин конститутсия ба ҳуқуқҳои фардӣ, аз қабили озодии баён ва ҳаққи нигоҳ доштани силоҳ (Ислоҳоти дуюм), таваҷҷӯҳ дорад.

Дар Амрикои Ҷанубӣ, конститутсияҳо ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва иқтисодӣ бештар тамаркуз доранд. Масалан, Конститутсияи Бразилия (1988) дастрасӣ ба тандурустӣ, таҳсил ва ҳифзи муҳити зистро кафолат медиҳад. Ин конститутсия пас аз режими диктатории ҳарбӣ қабул шуда, ба демократия ва адолати иҷтимоӣ равона шудааст.

Дар Канада, Конститутсияи соли 1982, ки аз қонуни асосии соли 1867 такмил ёфтааст, ҳуқуқҳои аборигенҳо ва дузабониро (англисӣ ва фаронсавӣ) мустаҳкам мекунад. Ин хусусият аз конститутсияҳои Осиё, ки аксар вақт ба унсурҳои фарҳангии маҳаллӣ такя мекунанд, фарқ мекунад.

Конститутсияҳои Амрико аз муборизаҳои истиқлол ва таъсири мустамликавии Аврупо (хусусан Испания, Португалия ва Британия) ташаккул ёфтаанд. Дар ИМА, конститутсияи соли 1787 пас аз Инқилоби Амрико таҳия шуда, аз фалсафаи Ҷон Локк ва Монтескьё илҳом гирифтааст. Он таҷзияи ҳокимиятҳоро ба се шоха (қонунгузор, иҷроия ва судӣ) муқаррар мекунад, ки ин принсип ба бисёр конститутсияҳои Амрикои Ҷанубӣ таъсир расонд.

Дар Амрикои Ҷанубӣ, ба монанди Аргентина, Конститутсияи соли 1853 аз модели ИМА илҳом гирифта, аммо унсурҳои маҳаллиро, аз қабили ҳифзи ҳуқуқҳои минтақавӣ, дарбар мегирад. Конститутсияи Мексика (1917) пас аз Инқилоби Мексика қабул шуда, ба ислоҳоти аграрӣ ва ҳуқуқҳои коргарон таваҷҷӯҳ дорад, ки аз конститутсияҳои аврупоӣ фарқ мекунад.

Дар Чили, Конститутсияи соли 1980 (бо ислоҳот дар соли 2005) дар давраи режими Пиночет таҳия шуда, баъдан барои мувофиқат бо арзишҳои демократӣ ислоҳ карда шуд. Ин нишон медиҳад, ки конститутсияҳои Амрико ба тағйироти сиёсӣ мутобиқ мешаванд.

Конститутсияҳои Амрико аз конститутсияҳои Осиё бо устуворӣ ва камтағйиршавандагӣ фарқ мекунанд. Масалан, конститутсияи ИМА аз соли 1787 танҳо 27 ислоҳот дидааст, дар ҳоле ки конститутсияи Ҳиндустон (1950) беш аз 100 ислоҳот дорад. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки конститутсияҳои осиёӣ ба тағйироти иҷтимоӣ ва сиёсӣ бештар мутобиқанд.

Нисбат ба Аврупо, конститутсияҳои Амрико ба федерализм ва ҳуқуқҳои фардӣ бештар тамаркуз доранд. Масалан, Конститутсияи Олмон (1949) ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва ҳамгироии бо Иттиҳоди Аврупо таваҷҷӯҳ дорад, дар ҳоле ки конститутсияи ИМА ба мустақилияти штатҳо ва озодиҳои шахсӣ такя мекунад. Дар Амрикои Ҷанубӣ, ба монанди Колумбия (Конститутсияи 1991), ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, аз ҷумла ҳуқуқҳои мардуми бумӣ, таъкид мешаванд, ки аз конститутсияҳои аврупоӣ фарқ мекунад.

Конститутсияҳои Осиё, ба монанди Чин (1982), ба роли давлат ва унсурҳои дастаҷамъӣ тамаркуз доранд, дар ҳоле ки конститутсияҳои Амрико ба индивидуализм ва таҷзияи ҳокимиятҳо бештар таваҷҷӯҳ доранд. Масалан, Конститутсияи Ҷопон (1947) сулҳпарастиро таъкид мекунад, ки дар конститутсияҳои амрикоӣ кам дида мешавад.

Таҳаввулоти конститутсияҳои Амрико аз муборизаҳои истиқлол дар асрҳои 18-19 оғоз меёбад. Конститутсияи ИМА (1787) намунаи аввалин буд, ки ба дигар кишварҳои Амрикои Ҷанубӣ, ба монанди Венесуэла (1811) ва Аргентина (1853), таъсир расонд. Дар асри 20, конститутсияҳои нав пас аз бӯҳронҳои сиёсӣ, ба монанди Мексика (1917) ва Бразилия (1988), қабул шуданд.

Дар Канада, Қонуни Конститутсияи соли 1982 нишонаи мустақилияти комил аз Британияи Кабир буд. Ин конститутсия Хартсияи Ҳуқуқҳо ва Озодиҳоро дарбар мегирад, ки ба ҳуқуқҳои фарҳангӣ ва забонӣ таваҷҷӯҳ дорад.

Дар Амрикои Ҷанубӣ, конститутсияҳо аксар вақт баъди режими диктаторӣ ё нооромиҳои иҷтимоӣ таҳия шудаанд. Масалан, Конститутсияи Перу (1993) пас аз бӯҳрони сиёсӣ қабул шуда, ба бозсозии демократия равона шудааст.

Яке аз мушкилоти асосии конститутсияҳои Амрико ин тавозуни байни ҳуқуқҳои фардӣ ва дастаҷамъӣ аст. Масалан, дар ИМА, баҳсҳо дар бораи Ислоҳоти дуюм (ҳаққи нигоҳ доштани силоҳ) идома доранд, ки нишон медиҳад, ки конститутсияи кӯҳна баъзан ба мушкилоти муосир мутобиқ шудан душвор аст.

Дар Амрикои Ҷанубӣ, ноустувории сиёсӣ баъзан ба тағйири зуд-зуд ё ислоҳоти конститутсияҳо оварда мерасонад. Масалан, Венесуэла дар соли 1999 конститутсияи нав қабул кард, ки ба режими Чавес мусоидат кард, аммо ба баҳсҳои сиёсӣ сабаб шуд.

Дар оянда, конститутсияҳои Амрико эҳтимол ба масъалаҳои муҳити зист, рақамишавӣ ва ҳуқуқҳои мардуми бумӣ бештар таваҷҷӯҳ хоҳанд кард. Масалан, Эквадор (Конститутсияи 2008) яке аз аввалин кишварҳост, ки ҳуқуқҳои экологиро дар сатҳи конститутсионӣ муқаррар кардааст.

Конститутсияҳои Амрико гуногунранг буда, аз таърихи истиқлол, мустамликавӣ ва тағйироти сиёсӣ бармеоянд. Онҳо аз конститутсияҳои Осиё бо устуворӣ ва аз Аврупо бо тамаркуз ба федерализм ва ҳуқуқҳои фардӣ фарқ мекунанд.

**Хулосаи таҳлили муқоисавии конститутсияҳои давлатҳои Осиё, Аврупо ва Амрико**

Конститутсияҳои давлатҳои Осиё, Аврупо ва Амрико ҳамчун асоси ҳуқуқии идоракунии давлатҳо нақши муҳим дошта, таъриху фарҳанг, арзишҳои сиёсӣ ва хусусиятҳои минтақавии онҳоро инъикос мекунанд. Таҳлили муқоисавии ин конститутсияҳо нишон медиҳад, ки онҳо аз ҷиҳати сохтор, мазмун ва ҳадафҳо гуногунанд, аммо баъзе хусусиятҳои умумӣ, аз қабили ҳифзи ҳуқуқҳои инсон, демократия ва ҳокимияти қонун, дар аксари онҳо дида мешавад. Фарқиятҳои асосӣ дар таъсироти таърихӣ, мутобиқшавӣ ба тағйироти иҷтимоӣ ва дараҷаи тамаркуз ба ҳуқуқҳои фардӣ ё дастаҷамъӣ зоҳир мегарданд.

Конститутсияҳои давлатҳои Осиё гуногунранг буда, аз таъсироти мустамликавӣ, анъанаҳои маҳаллӣ ва талошҳои муосирсозӣ ташаккул ёфтаанд. Масалан, Конститутсияи Ҳиндустон (1950) яке аз муфассалтарин конститутсияҳои ҷаҳон буда, ба адолат, озодӣ ва баробарӣ тамаркуз дорад ва бо зиёда аз 100 ислоҳот ба тағйироти иҷтимоӣ мутобиқ шудааст. Дар муқоиса, Конститутсияи Чин (1982) роли ҳизби коммунистиро мустаҳкам карда, хусусияти авторитарӣ дорад, ки аз конститутсияҳои демократӣ, ба мисли Ҷопон (1947) ё Кореяи Ҷанубӣ (1987), фарқ мекунад. Конститутсияи Ҷопон бо принсипи сулҳпарастӣ (Моддаи 9) ва Конститутсияи Кореяи Ҷанубӣ бо таъсири конфутсианӣ ва таваҷҷуҳ ба манфиатҳои ҷомеа хос аст. Дар Осиёи Марказӣ, ба монанди Қазоқистон (1995), конститутсияҳо системаи президентӣ ва ҳуқуқҳои иқтисодиро таъкид мекунанд. Умуман, конститутсияҳои осиёӣ ба мутобиқшавии тағйироти иҷтимоӣ ва ҳифзи унсурҳои коллективии фарҳангӣ бештар тамаркуз доранд, ки онҳоро аз конститутсияҳои ғарбӣ фарқ медиҳад.

Конститутсияҳои Аврупо ба арзишҳои демократӣ, ҳуқуқи инсон ва ҳамгироии байналмилалӣ, хусусан дар доираи Иттиҳоди Аврупо, такя мекунанд. Қонуни Асосии Олмон (1949) ба федерализм ва ҳифзи шаъну шарафи инсон, Конститутсияи Фаронса (1958) ба системаи нимпрезидентӣ ва Конститутсияи Испания (1978) ба демократияи муосир ва худмухтории минтақавӣ тамаркуз доранд. Британияи Кабир истисно буда, конститутсияи навишташуда надорад ва ба қонунҳои парламентӣ такя мекунад. Конститутсияҳои Аврупои Шарқӣ, ба монанди Полша (1997) ё Чехия (1993), пас аз пошхӯрии коммунизм қабул шуда, ба ҳамгироии бо ИА равонаанд. Нисбат ба Осиё, конститутсияҳои аврупоӣ ба стандартҳои универсалии ҳуқуқи инсон ва ҳамгироии байналмилалӣ бештар таваҷҷӯҳ доранд, дар ҳоле ки нисбат ба Амрико ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва давлати некӯаҳволӣ афзалият медиҳанд. Масъалаҳои рақамишавӣ ва ҳифзи маълумоти шахсӣ дар оянда метавонанд ба ислоҳоти конститутсионӣ дар кишварҳое ба монанди Эстония таъсир расонанд.

Конститутсияҳои давлатҳои Амрико аз муборизаҳои истиқлол ва таъсири мустамликавии Аврупо ташаккул ёфта, ба федерализм, таҷзияи ҳокимиятҳо ва ҳуқуқҳои фардӣ тамаркуз доранд. Конститутсияи ИМА (1787) бо устувории худ (27 ислоҳот) ва кӯтоҳии худ (7 модда) аз конститутсияҳои муфассали Осиё, ба монанди Ҳиндустон, фарқ мекунад. Дар Амрикои Ҷанубӣ, ба монанди Бразилия (1988) ё Колумбия (1991), конститутсияҳо ба ҳуқуқҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла тандурустӣ, таҳсил ва ҳифзи муҳити зист, таваҷҷӯҳ доранд. Конститутсияи Канада (1982) ба дузабонӣ ва ҳуқуқҳои аборигенҳо, дар ҳоле ки Конститутсияи Мексика (1917) ба ислоҳоти аграрӣ ва ҳуқуқҳои коргарон тамаркуз дорад. Нисбат ба Осиё, конститутсияҳои Амрико устувортар ва ба индивидуализм бештар такя мекунанд, дар ҳоле ки нисбат ба Аврупо ба федерализм ва озодиҳои шахсӣ афзалият медиҳанд. Мушкилоти муосир, аз қабили ҳуқуқҳои экологӣ (Эквадор, 2008) ва рақамишавӣ, дар оянда метавонанд ба таҳаввули конститутсияҳои Амрико таъсир расонанд.

Конститутсияҳои Осиё ба мутобиқшавии иҷтимоӣ ва унсурҳои коллективии фарҳангӣ, Аврупо ба ҳамгироии байналмилалӣ ва ҳуқуқҳои иҷтимоӣ, ва Амрико ба федерализм ва ҳуқуқҳои фардӣ тамаркуз доранд. Умумияти онҳо дар таъкиди принсипҳои демократия, ҳуқуқи инсон ва ҳокимияти қонун аст, аммо таъсироти таърихӣ ва фарҳангӣ онҳоро аз ҳамдигар фарқ мекунанд. Масалан, конститутсияҳои Осиё ба тағйироти зуд-зуд мутобиқанд, дар ҳоле ки конститутсияи ИМА устувор ва камтағйир аст. Конститутсияҳои аврупоӣ бо ИА ҳамоҳанганд, дар ҳоле ки конститутсияҳои Амрико ба мустақилияти миллӣ ва минтақавӣ таваҷҷӯҳ доранд.

Конститутсияҳои Осиё, Аврупо ва Амрико аз таъриху фарҳанг, тағйироти сиёсӣ ва арзишҳои минтақавӣ ташаккул ёфта, гуногунии сохтор ва мазмунро нишон медиҳанд. Осиё ба коллективизм ва мутобиқшавӣ, Аврупо ба универсализм ва ҳамгироии Иттиҳоди Аврупо ва Амрико ба индивидуализм ва федерализм такя мекунад. Дар оянда, масъалаҳои рақамишавӣ, ҳуқуқҳои экологӣ ва тавозуни байни анъана ва муосирсозӣ метавонанд ба таҳаввули минбаъдаи ин конститутсияҳо таъсир расонанд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор