Дар қатори дигар чашнхои таърихии ниёгони мо чашни «Сада» дар радифи сегонаи ҷашнҳои Наврӯз ва Меҳргон дохил шуда, ба гунаи онхо таърихи хеле қадимаро дорад. Нисбати ба ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргон иттилоот оиди пайдоиш ва чигунагии ҷашни Сада аз сарчашмаҳо маълумот камтар ба назар мерасад. Аммо маълумотҳое, ки аз сарчашмаҳо оид ба ин ҷашн омадааст, то ҷое қонеъкунанда мебошанд, кимо метавонем ин ҷашни миллиро шиносем ва барои эҳёи он ҷаҳд намоем.

Сада яке аз ҷашнҳои қадимаи мавсимии халқиятҳои ориёинажод ба шумор меравад, ки рӯзи 10-уми моҳи Баҳмани солшумории Шамсӣ таҷлил мегардид ва мутобиқи солшумории мелодӣ ба поёни шаби 30-юм ва оғози рӯзи 31-уми январи солшумории мелодӣ рост меояд. Метавон гуфт, ки Сада пас аз 40 шабонарӯзи омадани Шаби Ялдо (дарозтарин шаби аввали моҳи Дай) ё худ пас аз гузаштани чиллаи калони зимистон фаро расида, чун гиромидошти оини оташпарастӣ ва бузургдошти Меҳр истиқбол гирифта мешуд.

Ин ҷашнро барои он Сада меноманд, ки аслан аз шумораи сад гирифташуда, аз 10-уми моҳи Баҳман то омадани Наврӯз 50 шабу 50 рӯзро фаро мегирад. Ба қавли Абурайҳони Берунӣ аҷдодони барӯманди мо шабу рӯзро алоҳида ҳисоб мекарданд, ки он дар якҷоягӣ то расидани Наврӯз 100 шабу рӯзро ташкил менамуд. Иди Сада дар поёни чиллаи калон чун рамзи гузаштани сардиҳои зимистон одатан муждае аз наздик расидани баҳор меовард. Мардум, бахусус деҳқонон дар шаби Сада бори дигар бузургдошти Худои гармию фурӯғи миноӣ Митра (Меҳр)-ро ёдоварӣ шуда, ба поси он гулханҳои бузург меафрӯхтанд ва шодиву хушҳолӣ менамуданд.

Сада аз нигоҳи файласуфон ва мутафаккирони форсу тоҷик ба таври мушаххас низ арзёби гаштааст, ки асосан фалсафаи ин ҷашни ниёгонӣ дар фалсафаи иҷтимоиву ахлоқӣ ва хиради ба ҷой гузоштаи аҳли илму адаби форсу тоҷик ба хусус дар хираду ҳикмати эронитаборон дарёфт намудан мумкин аст.

Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 22 декабри соли 2017 зикр гардида буд, ки: «Суннату оинҳои нек ва ҷашнҳои миллии мо, мисли Наврӯз, Меҳргон ва Сада дар тули таърих барои тарғиби ахлоқу маънавиёти созанда хизмат кардаанд.

Аз ин рӯ, зарур аст, ки дастовардҳои маънавию моддии мардуми шарифи мо ба феҳристи умумиҷаҳонии ЮНЕСКО ворид гардида, нақши тамаддунсози миллати тоҷикро минбаъд низ боло баранд».

Бояд гуфт, ки дар замони Шуравӣ халқи бофарҳанг ва бонангу номуси миллати тоҷик, бо вуҷуди ин ки 70 сол фарҳангу тамаддун, забону одобу рафтори шуравиро иҷборан дар кишвари худ ривоҷу равнақ медоданд, ғайрату ҳиммати тоҷикона ва руҳу равони миллӣ боис гардид, ки фарҳангу тамаддун, расму оин, забону ҳунари ниёгони худро то ба имрӯз ҳифз карда, ба насли баъдии худ ба мерос гузоранд.

Парлумони Тоҷикистон моҳи октябри соли 2017 ба Қонун «Дар бораи рӯзҳои ид» тағйирот ворид намуд, ки бар асоси он минбаъд иди Сада дар кишвар расман таҷлил карда мешавад. Аз ин рӯ, дар сатҳи Ҳукумат ҷашни Сада дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бори аввал рӯзи 30-юми январ соли 2018 ба таври расмӣ таҷлил гардид. Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон сокинони кишварро ба ин сана табрику таҳният намуда, ҳамзамон ба сарфакорӣ даъват намуд. Ин табрикоти Пешвои миллат шаби 29-уми январи соли 2018 аз тариқи шабакаҳои телевизионии кишвар пахш шуд. Оид ба шарҳи истилоҳи «Сада» бошад, дар сарчашмаҳои таърихиву адабӣ андешаҳои гуногун зикр шудаанд. Аз он ҷумла, машҳуртарин ташреҳи мардумӣ ин аст, ки «Сада» аз шумораи сад (100) гирифта шудааст. Гӯё шумораи сад аз панҷоҳ шабу панҷоҳ рӯз иборат буда, замони фарорасии Наврӯзро ифода мекунад. Бо шарофати фарорасии иди Сада мардуми тоҷик ҷӯйбору заҳкашҳоро тоза менамоянду боғу токзорҳоро яхобмонӣ мекунанд. Ҳамзамон, то омадани Сада усулҳои омодагии замин барои кишт ва таври ғизонок намудани бехҳои дарахтон ба амал меояд.

Таҷлили ҷашну суннатҳои мардумию миллии тоҷик, аз қабили Сада, Наврӯз, Меҳргон барои аз нав зинда намудану ба насли оянда мерос гузоштани нозукиҳои тоҷиконаи он қарзи ҷонии ҳар як фарди солимақли ҷомеаи тоҷикистонӣ мебошад. Ҳамчунин, шоир ва файласуф Умари Хайём пайдоиши ҷашни Садаро ба замони Афредун нисбат дода, дар «Наврӯзнома» чунин зикр намудааст: «Афредун ҳамон рӯз, ки Заҳҳок бигирифт, ҷашни Сада барниҳод ва мардумон ки аз ҷабру ситами Заҳҳок раста буданд, писандиданд ва аз ҷиҳати фоли нек он рӯзро ҷашн карданд ва ҳар сол то ба имрӯз оини он подшоҳони некаҳдро дар Эрон ва даври он ба ҷой меоваранд».

Ҳамчунин, дар бораи бунёнгузори ин ҷашн ҳам назари ғолиб бар Ҳушанг – дувумин шоҳи силсилаи Пешдодиён, набераи нахустин шоҳ - Каюмарс ва фарзанди Сиёмак далолат мекунад. Аҳёнан, ин ҷашн ба Фаридун низ нисбат дода шудааст, ки дар ин хусус дар «Фарҳанги асотир» баён шудааст. Пеш аз ҳама, бояд ёдовар шуд, ки маълумот дар бораи пайдоиши ҷашни Сада дар «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосими Фирдавсӣ хеле муфассалтар ва пурмаънотар, аз он маълумотест, ки дар ҳамин китоб дар бораи Наврӯз ва Меҳргон омадааст. Агар дар хусуси зуҳури он ду ҷашни бузург шоир ба даҳ то чордаҳ байт иктифо карда бошад, дар хусуси зуҳур ва оғози ҷашни Сада шумори адабиёт хеле бештар аст ва гузашта аз ин, дар хусуси он боби махсусе дар «Шоҳнома» низ вуҷуд дорад.

Раҳмонов Раҳмон Охонович - муовини директор оид ба илм ва таълим, д.и.х.

оҷикистон ҳамчун кишвари осебпазир аз ин раванд ва узви Панели сатҳи баланд оид ба обу иқлим, ҷиҳати эълони “Соли ҳифзи пиряхҳо” ташаббуснамуд, ки бо ҷонибдории ҷомеаи ҷаҳонӣ дар Маҷмаи Умумии Созмони Милал якдилона қабул гардид. Ба мақсади омӯзиши дақиқи таъсири тағйирёбии иқлим ба пиряхҳои минтақа, Тоҷикистон пешниҳод менамояд, ки бо сарпарастии Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ ва дар ҳамкорӣ бо дигар шарикони рушд, дар шаҳри Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавӣ оид ба яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Эмомалӣ Раҳмон

Моҳи майи соли равон пойтахти Тоҷикистон — шаҳри Душанбе дар ҳошияи раванди оби Душанбе мизбони боз як чорабинии сатҳи баланд – Конфронсибайналмилалии «ҳифзи пиряхҳо» мегардад.

Ёдовар мешавем, ки бо ташаббуси глобалии Сарвари давлат, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид /СММ/ оид эълон гардидани соли 2025- Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо, ки моҳи декабри соли 2022 бо ҷонибдории қариб 153 давлати дунё қабул гардида буд.

Интизор меравад, ки дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба «ҳифзи пиряхҳо» роҳбарони давлатҳо ва ҳукуматҳои кишварҳои минтақа ва ҷаҳон ва созмонҳои бонуфузи минтақавию байналмилалӣ иштирок намоянд.

Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар доираи ташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаи об ва иқлим дар пойтахти мамлакат гузаронида шуда, дар ҳошияи Конфронси сатҳи баланди байналмилалӣ баргузории муколамаҳои муштарак, форум ва ҷаласаҳои алоҳида доир ба масъалаҳои об ва иқлим дар назар аст.

Бо мақсади омодагӣ ва дар сатҳи баланди ташкилӣ гузаронидани ин чорабинии сатҳи баланд таҳти раёсати Сарвазири мамлакат Кумитаи тадорукоти Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба «ҳифзи пиряхҳо» таъсис дода шудааст.

Қабул гардидани ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби СММ оид ба эълон гардидани “Соли 2025- соли ҳифзи пиряхҳо ва даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034”- барои баланд гардидани нуфузи сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ, муаррифии Тоҷикистон ҳамчун давлати амну субот ва сайёҳӣ, ҷалби сармояи хориҷӣ ба ҷумҳурӣ бо мақсади рушди иқтисоди миллӣ, баланд бардоштани сатҳи иҷтимоиии аҳолии мамлакат дар самти дастрасӣ ва таъмин бо оби тозаи ошомиданӣ, ҳифзи пиряхҳо нақши муассир мегузорад.

Қайд кардан бамаврид аст, ки охирон маротиба инвентаризатсияи умумиҷаҳонии ҳолати мувозинат, ҳаҷму масоҳати пиряхҳо ва захираи барф дар Даҳсолаи байналмиллалии гидрологӣ, ки аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид оид ба маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО) барои солҳои 1965–1974 бо ҷалби олимону коршиносони бонуфузи ҷахонӣгузаронида шудааст. Дар давраи Даҳсолаи байналмиллалии гидрологӣкаталоги пиряхҳои ҳавзаи дарёҳои Амударё ва Сирдарё таҳия карда шуд.

Айни замон дар доираи барномаи давлатӣ“Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ” дар омода намудани каталоги нави пиряхҳои Точикистон корро идома дода истодааст, дар навбати худ “Даҳсолаи амал барои илмҳои Криосфера дар давраи солҳои 2025–2034” имкони ҷалби олимону коршиносони бонуфузи ҷаҳонӣ ва истифодаи технологияи муосирро фароҳам меорад.

Гарчанде, ки ҳамоишҳои гуногуни байналмилалӣ оид ба ҳифзи муҳити зист, бехатарии экологӣ, иқлим, самаранок истифода намудани захираҳои обӣ дар сатҳи байналмилалӣ баргузор мешаванд, вале чорабиниҳои байналмилалии махсусгардонишуда оид ба илми криосфера (пиряхҳо, барф ва яхбастаҳои абадӣ) ва ҳифзи пиряхҳо бори аввал дар рӯзномаи чорабиниҳои СММ бо талошҳои бевоситаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дохил гардид, ки Конфронси аввали байналмилалии сатҳи баланд оид ба «ҳифзи пиряхҳо» 29-31 майи соли 2025 дар Душанбе баргузор мегардад.

Сафаров М.Т – Сардори шуъбаи гидрометеорология, ҳифзи пиряхҳо тағйирёбии иқлим ва адаптатсия

Ҳомидов А.Ш. – Сарходими илмӣ, Номзади илмҳои географӣ

Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон”

Сада дар қатори дигар ҷашнҳои ниёгонамон ба монанди ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва Тиргон ҳамешаинъикоскунандаи хулқу атвори ориёитаборон буда, дар онҳо расму русуми қадимаи гузаштагонамон баён гардидааст, ки барои нигоҳ доштани хотираи таърихӣ ва дигар анъанаҳои сунатии мо дар ҳаёт нақши босазое дорад. Ин аст, ки Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳануз соли 2017 дар Паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олӣ изҳори андеша намуда буданд, ки «Суннату оинҳои нек ва ҷашнҳои миллии мо, мисли Наврӯз, Меҳргон ва Сада дар давоми таърих барои тарғиби ахлоқу маънавиёти созанда хизмат намудаанд. Аз ин рӯ, зарур аст, ки дастовардҳои маънавию моддии мардуми шарифи мо ба Феҳристи мероси ғайримоддии башарияти ЮНЕСКО ворид гардида, нақши тамаддунсози миллати тоҷикро минбаъд низ боло баранд».

Воқеан ҳам, ҳамин тавр шуд, ҷомеаи ҷаҳонӣ на танҳо ҷашнҳои сунатӣ, балки пешниҳод ва 5 ташаббуси бузурги Президенти маҳбуби кишварамонро ҳамчун дастури роҳнамо аз минбари баланди СММ барои мардуми ҷаҳон қабул ва баррасӣ намуданд, ки ин ифтихору саодатмандии миллати тоҷик дар замони соҳибистиқлолӣ мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки ҷашни Сада идест, ки дар муқобили сардиҳои сарди зимистон хеле гарму гуворост ва дар лаҳзаҳои сояторики зиндагӣ меҳри хоссае дар замири инсон пайдо мекунад.

Нахустин бор ин ҷашнро дар замони соҳибистиқлолӣ 30 январи соли 2018 ба таври расмӣ дар Тоҷикистони азизамон таҷлил намуданд. Аслан, мафҳуми «Сада» вожаи тоҷикӣ-форсӣ буда, маънояшро аз шумораи «100» мегирад ва ин ҷашн пас аз 100 рӯзи ҷамъоварии ҳосил ва панҷоҳ рӯз то оғози расидан ба ҷашни Наврӯзи рост меояд, ки онро 50 шабу50 рӯз ҳисоб намуда, Сада мегӯянд. Аз ин бармеояд, ки ба ҷашнҳои Сада ва Наврӯз намуди гӯштини тоҷикӣ низ пайванди ногусастанӣ дорад. Зеро дар бисёр миндақаҳои кишварамон таёрӣ ба майдондорӣ аз Сада оғоз меёбад.

Дар бораи Сада ва таърихи пайдоиши он аз қадиммулаём то ҳануз ривоятҳои гуногуни таърихӣ, ҳикояву хотираҳои зиёде мавҷуд аст, ки ҳато аксари мардум ба онҳо боварӣ доранд. Махсусан , афсонаи пайдо шудани море дар пеши роҳи шоҳи сулолаи Пешдодиён -Ҳушанг паҳлавон ва ҳаво додани санге ба сӯи он ва пайдо шудани оташу гармию рушноӣ чандин асрҳо боз аз забони ровиёну мардуми оддӣ ҳамчун ҳақиқати ҳол шунида мешавад.

Шояд ин ҳама ривояте бошад, ки дар тафаккури мардуми мо мақому мартабае пайдо намудааст, ки ташбеҳу асоснокуниҳои зиёдеро дар бар мегирад. Ҳато аз «Шоҳнома»-и Ҳаким Абдулқосим Фирдавсӣ сар карда, то «Осор-ул-боқия»-и Абурайҳони Берунӣ, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва дигар сарчашмаҳои таърихию фарҳангиамон баҳсу мунозира ва андешаҳои зиёде дар бораи Чашн Сада баррасӣ гардидааст. Аммо ба андешаи мо, чунин ривоятҳо шояд фарзияе бошанд, ки барои заминаи пайдоиши Сада пойдевори бузурге гузошта, дар мантиқи дарки он моҳияти асосии ин ҷашнро падид орад. Яъне ин арҷгузорӣ ба оташи пок, гармӣ ва рӯшноӣ ба инсоният мебошад, ки он ба поён расидани чиллаи зимистон ва омад-омади баҳори навро далолат менамояд. Дар ин давраи гузариш оғози таёрӣ ба кишту кори деҳқон, тозаву озода намудани замину хонадон ва корҳои хоҷагӣ сар мешавад. Дар ин ҷашн аз ҳама бештар оҳангарону чуянгарон, афзолгарону устоҳои дуредгар серкортар мегарданд.Зеро онҳо барои таёрӣ ба поксозию рубу чини гирду атроф, олоту анҷоми гуногунро таёр менамоянд.

Ачибаш ин ки бузурге онро чунин тасвир намудааст: « Сада ҳеҷ гоҳ ба ҳеҷ як аз ақвом ё адёни бостон иртиботе надошта ва ҳамвора ҷашни ҳамагонӣ ва баргирифта аз шароити иқлимӣ ва рӯйдодҳои кайҳонӣ будааст». Дарвоқеъ, он ба ягон дину мазҳаб вобастагӣ надошта, мардумро ба тозагӣ, муҳаббати эҳёи гармии қалбу бартарии рушноӣ ба торикӣ далолат менамояд. Фарорасии ин ҷашн бештар ба рӯзи 30 январ рост меояд, ки онро бештар деҳқону паҳлавонон хеле зиёд интизорӣ мекашанд.

Дар баробари ин, ҷашни Садаро оғози рӯйдодҳои нави зиндагӣ дониста, аз замони Шоҳ Ҳушанги паҳлавон мардум дар қатори дигар эҳёгариҳои зиндагӣ, рӯзҳои нави майдондорию паҳлавониро оғоз менамуданд.Албата санаву маъракаҳои муҳимми баргузории гӯштингирӣ дар гузашта ба ҷашнҳои Сада ва Наврӯз ҷашну хурсандиҳои мардумиву сайрҳои баҳорӣ рост меомад, ки маъмулан онро дар майдонҳои васеъ бо ширкати паҳлавонони бисёр аз гӯшаву канори шаҳру вилоятҳои кишвар барпо менамуданд. Ин суннати зебо имрӯз ҳам идома дорад. Мусобиқаҳо бо тарзу усулҳои анъанавӣ баргузор мегарданд. Масалан, дар навоҳии ҷануби кишвар, дар Кӯлобу Қаротегину Дарвоз паҳлавонон ба ду гурӯҳ ҷудо шуда, гирди майдонро як бор мегаштанду ба ҷойҳои худ рафта менишастанд. Бо ин амал онҳо иштироки худро дар мусобиқа маълум месохтанд, ки ин аз давраи Сада сар мешуд.

Мавриди қайд аст, ки гӯштини тоҷикӣ ҳамчун анъанаи ҷашни Сада ва Наврӯз ба онҳо шукӯҳу шаҳомати дигар мебахшад. Гӯштингирӣ ягона намуди варзиши паҳлавонӣ ва ё худ анъанае мебошад, ки махсусан, мардум ба хотири гӯштин ин ҷашнҳоро бесаброна интизорӣ мекашанд.

Қайд кардан месазад, ки нақши ин ҷашни бузург дар бедории паҳлавонон ва аз нав эҳё намудани анъанаҳои ниёкон ҷойгоҳи махсус дорад. Аз замонҳои қадим Ҷашни Садаро мардуми тоҷик деҳа ба деҳа дар алоҳидагӣ ҷашн мегирифтанд.

Сада дар замони соҳибистиқлолии Ватани азизамон аз қабили ҷашнҳои бузурге мебошад, ки имконияти бартарӣ доштани некӣ ба бадӣ ва рӯшноӣ ба торикиро талқин намуда, баракати нави зиндагиро эҳё менамояд. Ба ҳама муборак бошад Ҷашни Садаи пурифтихор

Муҳаммад Абдураҳмон Наврӯз, - узви вобстаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор

«Сада дар баробари ҷашнҳои воқеан мардумии Наврӯз, Тиргон ва Меҳргон яке аз ойинҳои куҳантарини мардумони ориёитабор, аз ҷумла мо–тоҷикон буда, баъди гузашти асрҳои зиёд дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон аз нав эҳё гардид.»

Эмомалӣ Раҳмон.

Ҷашни Сада дар баробари ҷашнҳои чоргона аз қабили Наврӯз, Тиргон, Меҳргон ва Шаби Чила яке аз ҷашнҳои ниҳоят қадимии мардумони ориённажод буда, аз замони пайдоиш то истилои Араб яке аз пуршукӯҳтарин ҷашнҳо ба шумор мерафт. Пас аз истилои Араб ва ташкили Хилофат он ҳамчун маросими динии маздаясноӣ ҳисоб карда шуда, ҷашнгирии он ба тадриҷ манъ гардид.

Хушбахтона, дар замони давлатдории Сомониён, ки муҳақиқони сатҳи ҷаҳонӣ ин давраро давраи гулгул шукуфии милати тоҷик медонанд, дубора эҳё гардида ба ҳамон шакли аввалӣ ҷашн гирифта мешуд. Ба ин гуфтаҳо нигоштаҳои адибон ва шоирони он замон нисбат ба ҷашни Сада, аз қабили Рӯдакии Самарқандӣ, Унсурии Балхӣ, Манчеҳрии Домғонӣ, Фаррухии Систонӣ, Абулқосим Фирдавӣ, Абӯрайҳон Берунӣ ва дигарон далели раднопазир аст. Мутаасифона, пас аз шикасти давлати Сомониён ва ба сари қудрат омадани давлатдориҳои туркон ҷашни Сада оҳиста-оҳиста на ҳамчун ҷашни бузурги давлатӣ, балки чун ҷашни камранги халқӣ танҳо дар қисматҳои кӯҳистонии ҳавзаи Хуросон ва Моваронаҳр дар доираи хурди мардумон ҷашн гирифта мешуд.

Ва ниҳоят бо шарофати Истиқлолият ва озодӣ дар кишварамон расму оин ва ҷашнҳои миллии дар тӯли садсолаҳо аз назари халқ дур мондаву камранг гардида эҳё гардиданд, ки ҷашни Сада низ аз ин шумор аст. Ҳамасола, ин ҷашни миллии ниёкон чун нишони арҷгузорӣ ба гузаштагон ва бо барқарор намудани шукӯҳи пешин ҷашн гирифта мешавад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумхури Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи Сада таъкид месозанд: «Аз ин ҷашни бостонӣ то ба имрӯз як силсила расму анъана, намунаҳои фарҳангиву адабӣ ва малакаву таҷрибаҳои кишоварзӣ мерос мондаанд, ки ин арзишҳои маънавӣ наслҳои имрӯзаро бо таърихи беш аз шашҳазорсолаи халқамон пайванд медиҳанд».

Сада ин рамзи некиву меҳрубонӣ, пос доштани гармиву рӯшноии хуршеду оташ ва гармдилии мардумон аст.

Гузаштагони мо бар ин бовар буданд, ки Хуршед дар осмон бо нури гармии худ тамоми табиатро хуррам мегардонад ва оташ дар замин чун порае аз он барои мунаввар сохтани дилу дидаи мардумон хизмат хоҳад кард. Ва аз ин хотир дар гузаштаҳои дур, шуруъ аз Шаби Чилла (баробар ба 21-22 декабр) то ҷашни Сада (баробар ба 30 юми январ) тӯли 40 шабона рӯз гулхан меафрӯхтанд ба ин бовар намегузоштанд то торикии зулмот ба рушноӣ ва нури хуршедӣ ғолиб гардад. Ниҳоятан шаби чилум шоху шаппаҳои дарахти сада (бурс, арча)-ро ҷамъ намудаву гулхани калонеро меафрӯхтанд ва гирди он ҷамъ омада, то субҳ чун нишони ғолибияти гармиву рӯшноӣ бар сардиву зулмот рақсу бозӣ ва суруру шодмонӣ менамуданд.

Дар гузашта ва имрӯз мардум онро бо афрӯхтани гулханҳои бузург таҷлил менамуданд. Чун оташ дар фарҳанги мардуми ориёӣ рамзи покӣ, рӯшноӣ ва гармӣ буда, сарчашмаи рӯзгори босубот ва зиндагии шоиста маҳсуб мешуд, мардум бо афрӯхтани оташ фасли баҳор ва гармию равшаниро даъват менамуданд. Сада ба ягон дину ойин тааллуқ надошта, аз дарки амиқи равандҳои табиӣ хабар медод.

Дар сарчашмаҳои таърихӣ мафҳуми Сада хеле хуб маънидод гардидааст. «Сада»-ро аз шумораи 100 медонанд, ки иборат аз панҷоҳ шабонарӯз то Наврӯз аст. «Сада» аз калимаи «санд»-и авестоӣ ба маънои падид омадан, равшан шудан ва зоҳир шудан омадааст. Яъне падид омадани рӯшноӣ ва гармӣ аст. Ниёгони мо ҷашни Садаро ҳамчун падидаи кашфи оташ ҳам таҷлил менамуданд. Дар айёми Сада рӯзҳо торафт дароз ва шабҳо кӯтоҳ мешаванд. Яъне маҳз аз ҳамин шабу рӯзҳо ғалабаи рӯшанӣ ба торикӣ ва некӣ бар бадӣ ибтидо мегирад.

Ҷашни Сада аз аҳди ориёиҳо (нимаи дуюми ҳазорсолаи 2 то мелод) то давраи ҳукумати Сомониёну Салчуқиён ва дар баъзе аз манотиқи тоҷикнишини Хуросону Мовароуннаҳр то истилои муғулҳо маъмул буд ва бо шукуҳу шаҳомати хосса таҷлил мегардид. Асарҳои «Форснома»-и Ибни Балхӣ ва «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ин гуна маълумот медиҳанд.

Оташ сар то по хайру созанда тавсиф мешавад ва он маҳсули ҷаҳду талоши инсони воломаниш дар муҳити табиӣ ва дар доираи имконоти инсонӣ таъриф меёбад. Аз ин назар, бо достони пайдоиши оташ дар асотири миллатҳои дигар имтиёз ва бартарии равшан дорад.

Ҳушанг дар фарҳангҳо «Бахшандаи ҷойгоҳи хубу некуманзар» тавсиф шудааст, аммо аз матни «Шоҳнома» ва майли Ҳаким Фирдавсӣ чунин бармеояд, ки решаи ин ном бо «ҳуш», ки ба маънои дигар хирад ва равони хирадманд таъбир мешавад ва «анг» чун пасванди нисбатсоз корбурди фаровон дорад.

Бино ба тадқиқоти коршиносон нишонаҳои пайдоиши ҷашни Сада, ки марбут ба Хуршед ва тимсоли он оташ мебошад, хеле қадимӣ буда, ба замони пеш аз ориёӣ ва ҳатто аз он ҳам дуртар мерасад. Хеле муҳим аст, ки нишонаҳои эътиқод ба Хуршеду оташ, ки сабабгори аслии ба вуҷуд омадани ҷашни Сада мебошад, то имрӯз дар байни мардумони гуногуни олам ба назар мерасад. Ба ақидаи дигар воситаи рӯшноии тамоми мавҷудоти олами зинда ва ифодагари рамзи ҷовидоӣ ин Хуршед маҳсуб меёбад ва робитаи ногусастанӣ инсонро бо табиат бозгӯ месозад.

Ин ҷашни суннатӣ мардумро ба покиву ростгӯӣ, некандешӣ, хайрхоҳӣ, ватандӯстӣ, хештаншиносӣ, порсоӣ, фарҳангдӯстӣ, дӯстиву рафоқат даъват намуда, нурро дар муқобили зулмот мегузошт. Аз тарафи дигар, инсон дар муқобили ҳирсу ҷӯши нафсонии хеш метавонист ғалаба кунад.

Ин ҷашни бостониро метавон ҳамчун падидаи озодагӣ ва солим тавсиф намуд, ки ба асари он қувваҳои некӣ ба бадӣ ғолиб меоянд ва дар асоси дурахши оташ чобукию далерӣ ва матонати мардум зоҳир мегардад. Яъне покию покизакорӣ асоси нерумандӣ ва солимӣ аст.

Ш.Карим, - сармутахассиси Шуъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтии АМИ

Фаъолияти бомуваффақияти ҳар як корхонаҳои соҳаи кишоварзӣ аз он вобаста аст, ки вай захираҳои худро то чӣ андоза дуруст идора мекунад ва дар шароити имрӯзаи иқтисоди бозорӣ самаранокии ҳар як корхона на танҳо ба миқдори захираҳои истифодашуда ё ҷалбшуда, балки пеш аз ҳама ба самаранокии истифодаи ин захираҳо марбут аст.

Дар ҳар як корхонаҳои замони муосир метавон ба истилоҳ сегонаи захираҳоро ҷудо кард - захираҳои моддӣ, инсонӣ ва молиявӣ. Маълум аст, ки ҳатто дар сурати мавҷуд будани пойгоҳи мустаҳками моддӣ-техникӣ ва инчунин бе иштироки мутахассисони баландихтисосдар сатҳи зарурӣ ба самаранокии истеҳсолот ноил шудан мумкин нест.

Дар сурати мавҷуд будани мутахассисон ва захираҳои моддӣ, мавҷуд набудани имкониятҳои молиявӣ, истеҳсоли самаранокро оғоз кардан ғайриимкон аст. Агар мафҳуми захираҳои моддӣ бо тамоми фарогирии номгӯйи худ мафҳуми хеле танг дошта бошад ва «захираҳои инсонӣ»-ро бо тамоми хусусиятҳои ба худ хосаш низ нисбатан осонтар муайян кардан мумкин бошад, пас мафҳуми «захираҳои молиявӣ» қобили қабул аст.

Аксар вақт бидуни инъикоси пурраи тамоми қисмҳо ва доираи зерконсепсияҳои дохилшуда тафсир карда мешаванд, инчунин аксар вақт бо истилоҳҳои дигар, ба мисли «капитал» (сармоя) иваз карда мешавад. Мафҳумҳои «захираҳои молиявӣ» ва «капитал» (сармоя) дар адабиёти иқтисодӣ ба таври васеъ шарҳ дода шудаанд ва мафҳуми ягона ва равшан надоранд. Аксар вақт, надонистани як дастгоҳи аниқи категориявӣ боиси фаҳмиши нодурусти истилоҳот мегардад.

Агар ба асосҳои илмӣ, яъне решаҳо “мафҳум” баргардем, истилоҳи “молия” аз “financia” – пули нақд, даромад ва вожаи “капитал” аз лотинии “capitalis” омадааст, ки маънояш асосӣ аст.

Молия мафҳуми умумии иқтисодӣ буда, маънои ҳам пул, ҳам захираҳои молиявие, ки ҳангоми таъсис ва ҳаракат, тақсим ва аз нав тақсимот, истифодабарӣ ва муносибатҳои иқтисодие, ки бо ҳисоббаробаркуниҳои мутақобилан байни субъектҳои хоҷагидорӣ, гардиши пули нақд, гардиши пул ва истифодаи пул муайян карда мешаванд ба инобат гирифта фаҳмида мешаванд.

«Капитал» (сармоя) категорияи иқтисодӣ мебошад, ки он ҳамчун яке аз омилҳои истеҳсолот дар баробари меҳнат ва замин барои истеҳсоли мол ва хизматрасонӣ ва ҳамзамон бо мақсади ба даст овардани даромад истифода бурда мешавад.

Молияро на танҳо пул, балки пеш аз ҳама муносибатҳои байни субъектҳо фаҳмида, пас мо метавонем бигӯем, ки молия шакл, усули миёнаравии сармоя ин ё он шакли сармояро ба категорияи универсалтар табдил додани ягон категорияи дигари алоҳидаро фаҳмонад. Дар молия нақши пул ҳамчун воситаи муомилот, ченаки арзиш ва захираи арзиш дар раванди истеҳсолот нисбатан васеътар зоҳир мегардад.

Молия аксар вақт механизм ва нақши ҳамоҳангсоз ба ҳисоб меравад. Зеро чунин мешуморанд, ки захираҳои муҳимтарин ин захираҳои молиявӣ мебошанд. Новобаста аз он ки ин дуруст аст ё не, мо кӯшиш мекунем, ки дар поёнтар онро мавриди баррасӣ қарор диҳем.

Аммо аввал зарур аст, ки Шумо пеш аз ҳамадар бораи таърифи мукаммалтарин ва дақиқи ин категория қарори дахлдори худро қабул кунед. Захираҳои молиявӣ, пеш аз ҳама, бояд ҳамчун ҷузъи асосии низоми молиявӣ қабул карда шаванд. Аз ин рӯ, мазмуни дохилии он, нақши он дар муомилоти маблағҳои корхона муайян карда шуда, вазифаҳое, ки ба захираҳои молиявӣ ҳамчун категорияи моддии муносибатхои молиявӣ хосанд, шарҳ додани ин категория якхела ва асоснок карда шавад.

Асоси моддии молияро пул ташкил медиҳад. Инро таъкид карда, иқтисодчии машҳури Шурави М. Боголепов навишта буд, ки «молия, чун ќоида, дар пўшонидани хароҷоти пулї њамеша омода аст, аммо барои он берун аз муносибатњои молу пул њељ як афзоиш вуҷуд надорад»[1].

Аммо, умумияти молия ва пулро ҳамчун категорияхои иқтисодӣ қайд намуда, аз ҷиҳати моҳият фарқҳои онҳоро надидан мумкин нест. Пул ҳамчун моли махсус ва монанди предмети умумии муомилот, эквиваленти умумибашарӣ хизмат мекунад, ки моҳият ва хусусияти хоси он мебошад. Молия ҳамчун категорияи иқтисодӣ, пеш аз ҳама, низоми муносибатҳои пулии объективӣ мавҷуда мебошад, ки бо ташаккул ва истифодаи захираҳои пулӣ ва пасандозҳои субъектҳои хоҷагидорӣ ва давлат дар шакли захираҳои молиявӣ алоқаманд ифода меёбад.

Масалан гирем, Т. М. Ковалева, С. В. Барулин дар ин хусус қайд мекунанд, ки «ҳамчун категорияҳои иқтисодӣ (абстрактсияи муайян) молия ва пул бо роҳҳои мавҷудияти худ аз ҳамдигар фарқ карда, шакл ва мазмунашон бо ҳамдигар алоқаманданд, вале онҳо чун воқеият муносибатҳои молиявию пулӣ ва маводи худро пайдо мекунанд. Пули муосир танҳо аз он сабаб бомуваффақият амал мекунад, ки вай шакли молияро мегирад»[14].

Аз ин рӯ, хусусияти ба худ хоси молия, ки онро аз пул ва дигар категорияҳои арзишӣ фарқ мекунад, муносибатҳои пулие мебошанд, ки бо ташаккул ва истифодаи захираҳои молиявии мутамарказ ва ғайримарказонидашуда (пулӣ) ба ҳамдигар алоқаманданд.

Захираҳои молиявӣ дар шакли даромад дар ихтиёри давлат ва бар замми ин ташкилоти тиҷоратӣ ва хоҷагӣ дар асоси ҳаракати яктарафаи арзиш дар шакли пул ташкил карда мешаванд. Мавҷудият ва инкишофи захираҳои молиявӣ дар шароити ташаккули муносибатҳои нави бозорӣ бо гардиши муносибатҳои молию пулӣ дар шакли ду марҳала: хариди мол ва фурӯши онҳо муайян карда мешавад.

Бори нахуст дар таҷрибаи Россия мафҳуми захираҳои молиявӣ, ҳангоми тартиб додани нақшаи панҷсолаи якум ба кор бурда шуд, ки яке аз фаслҳои он аз тавозуни (баланси) захираҳои молиявӣ иборатбуд. Минбаъд ин истилоњ дар адабиёти иќтисодї ва амалияи молиявї ба таври васеъ мавриди истифода ќарор гирифт ва тафсири он низ хеле мухтасар ба ҳисоб мерафт.

Дар замони муосир захираҳои молиявиро метавон ҳамчун пайванди байни баҳисобгирӣ, назорат ва идоракунӣ, инчунин робитаи байни сатҳҳои гуногуни идоракунӣ - аз стратегӣ то амалиётӣ баррасӣ кард. Дар адабиёти иќтисодї ва илмии солњои60 – 70-ум масъалањои бештар мубоњисаи муайян кардани ин мафњум мавриди баррасї ќарор гирифтаанд, ки дар байни онњо асарњои А.М. Бирман, В.П. Дяченко, В. Сенчагова, Г.М. Точилникова, М. Шерменева ва дигарон ба моҳияти иқтисодии захираҳои молиявӣ, таркиби онҳо, робитаи захираҳои молиявӣ бо фондҳо таваҷҷуҳи махсус дода шуд.

Ин саволњо њатто дар шароити ба муносибатњои бозорї гузаштани субъектњои хољагидорї олимонро ба ташвиш овардааст. Дар адабиёти илмии даҳсолаи охир, чун қоида, танҳо захираҳои молиявии корхонаҳо ба инобат гирифта мешаванд ва ё худ мафҳуми умумии захираҳои молиявӣ низ шарҳу тавзеҳ дода мешавад, ки онҳо ба марказонидашуда ва ғайримарказонидашуда тақсим карда шуда, танҳо ба як қисми онҳо нисбатан эътибори дахлдор дода мешавад.

Масалан гирем, дар китоби дарсии «Молия» зери назари В.М. Родионова, захираҳои молиявие, ки субъектҳои хоҷагӣ ва давлатӣ ҷамъ кардаанд, бе муайян намудани мазмуни онҳо манбаи таъминоти молиявии раванди такрористеҳсолкунӣ ҳисоб карда мешаванд. Танҳо дар ҳолати ба тавсифи молияи корхона бахшидашуда захираҳои молиявии корхона, хусусиятҳои ташаккул ва истифодабарии онҳо дар шароити иқтисоди бозорӣ ба таври пурра таҳлил ва ҳамзамон мавриди баррасӣ қарор дода мешаванд.

Дар китоби дарсии «Молия» зери таҳрири С. И. Лушина ва В. Слепова, захираҳои молиявӣ чунин муайян карда шудаанд: «Захираҳои молиявӣ гуфта одатан ҷузъи маблағҳоеро мефаҳманд, ки соҳибони онҳо бо салоҳдиди худ барои ҳар гуна эҳтиёҷот истифода бурда метавонанд»[11].

Пас саволе ба миён меояд, ки кадом қисми маблағро захираҳои молиявӣ ташкил медиҳанд. Дар луғати молия - кредит ва ресурсҳои молиявӣ «маҷмӯи маблағи фондҳои дар ихтиёри давлат, корхонахо ва ташкилот мавҷуда, ки дар раванди тақсим ва аз нав тақсимкунии умумии маҳсулоти ҷамъиятӣ ва даромади миллӣ ба вуҷуд меоянд» [8] шарҳу тавзеҳ дода мешавад.

Дар энсиклопедияи иќтисодї бошад, аз ҷумла чунин мафњум дода шудааст: захирањои молиявї ќисми таркибии захирањои иќтисодї буда, маблаѓњои системањои пулию буљетї мебошанд, ки барои таъмини фаъолияти муътадил ва рушди хољагии халќ истифода бурда мешаванд ва барои чорабинињои иљтимоию фарњангї, эҳтиёҷоти идоракунӣ ва мудофиа хароҷот ба таври мақсаднок карда мешаванд.

Ин таъриф ҷиҳати муайян кардани захираҳои молиявии мутамарказ қобили қабул аст, вале ба захираҳои молиявии корхонаю ташкилотҳо дахл надорад. Аммо, муаллифи мавод нишон надодааст, ки дар бораи кадом захираҳои молиявӣ сухан меравад.

Л. Н. Павлова бошад қайд мекунад, ки «ба ресурсҳои молиявӣ ҳамон маблағҳое дохил мешаванд, ки баъди иҷрои ҳамаи ухдадориҳо оид ба пардохту ҳиссаҳо, нигоҳ доштан ва маблағгузории хароҷоти ҷорӣ дар ихтиёри корхона боқӣ мемонанд» [25] ва захирахои молиявии минбаъда «маблағҳое мебошанд, ки барои маблағгузории сармоягузории кӯтоҳмуддат истифода бурда мешаванд, ки хароҷоти дарозмуддат дар корхона пас аз гирифтани даромад аз ҳамаи намудҳои фаъолияти соҳибкорӣ ва пӯшондани хароҷоти моддию ба ин монанд ташаккул меёбанд.

Аслан гирем, ин таъриф захираҳои молиявиро танҳо ба манбаъҳои дохилии худ кам мекунад. Ба ғайр аз ин, инчунин гуфтаҳои мазкур барҳақ гувоҳӣ медиҳанд, ки онҳо дар таърифи захираҳои молиявӣ (даромад аз ҳисоби хароҷоти моддию ба он баробар ва ё он чизе, ки пас аз ҳамаи пардохтҳо дар ихтиёри корхона мемонад) ба таври мушаххас ва возеҳ мавҷуд нест.

Саволе ба миён меояд, ки чаро захираҳои молиявӣ танҳо ба маблағгузориҳои кӯтоҳмуддат ва хароҷоти дарозмуддат равона карда мешаванд, ки баъдан хароҷоти дигар, масалан, такрористеҳсолкунии одиро бо пул таъмин мекунанд, мавриди баррасӣ қарор нагирифтааст.

Ба ақидаи онҳо захираҳои молиявӣ даромади умумие мебошанд, ки ҳангоми тақсими он ба фонди музди меҳнат ва пасандозҳои пулӣ истифода бурда мешаванд, ки сарчашмаи асосии захираҳои молиявии худ даромади умумӣ ва амортизатсия мебошанд [7].

Олимон далел пеш меоранд, ки қисми зиёди маблағҳои (даромадҳои) ба даст омада, аз маблағҳои муомилот ва танҳо қисми боқимонда дар шакли даромади умумӣ манбаи захираҳои молиявӣ мебошанд.

Муаллифон робитаи зичи мафҳумҳои «молия» ва «захираҳои молиявиро» ба инобат гирифта, ҳамзамон қайд мекунанд, ки тақсим ва аз нав тақсимкунӣ бо ёрии молия бо ҳаракати маблағҳое, ки шакли махсуси захираҳои молиявиро мегиранд, бештар мушоҳида мешавад.

Дар китоби дарсии «Молияи ширкат» қайд карда шудааст, ки «захираҳои молиявии корхонаи соҳибкориро аз маҷмӯи даромад ва даромадҳои пулии худи ӯ муайян кардан мумкин аст».

Дар китоби дарсии саноатӣ «Иқтисодиёт ва ташкили фаъолияти муассисаи савдо» муаллифаш А. Н. Соломатина қайд кардааст, ки «ресурсҳои молиявии муассисаҳои савдо натиҷаи фаъолияти молия буда, ҳамчун даромади пулӣ ва даромади маблағ амал мекунанд»[12].

Чунин таъриф ба мо гувоҳӣмедиҳад, ки захираҳои молиявии корхонаҳо ғайр аз натиҷаи фаъолияти онҳо чизи дигаре нестанд. Ба таври пурра ва дурусттараш, аз нуқтаи назари мо, моҳияти захираҳои молиявии корхонаю муассисаҳо дар китоби дарсии “Молияи корхона” бо таҳрири М.В. Романовский ифода ёфтаанд.

Захираҳои молиявии корхона ҳамчун «тамоми захираҳои пулие, ки корхонабарои ташаккул додани дороиҳо ва инчунин барои анҷом додани тамоми намудҳои фаъолият, чӣ аз ҳисоби даромади худ, пасандозҳо ва сармоя ва ҳам аз намудҳои гуногуни даромад ҷамъоварӣ мекунад, муайян карда мешавад»[9].

Ин таъриф робитаи ногусастании байни захираҳои молиявӣ ва захираҳои пулиро таъкид мекунад. Бар замми ин, васеътарин тафсири ташаккул ва истифодаи захираҳои молиявӣ ба назар мерасанд, яъне, ки онҳоро аз ҳамаи намудҳои даромад ба даст оварда, ба ҳамаи намудҳои фаъолият сарф кардан мумкин аст.

Ҳамин тариқ, дар бисёр нашрияҳои илмӣ оид ба молия ба масъалаҳое, ки бо муайян кардани моҳияти захираҳои молиявӣ алоқаманданд, таваҷҷуҳи зарурӣ намедиҳанд. Ғайр аз ин, дар луғатҳои иқтисодӣ байни захираҳои молиявии давлат ва корхонаҳо сарҳади аниқ вуҷуд надорад. Зеро қисми зиёди сарвати ҷамъиятӣ дар ҳақиқат дар дасти давлат буд. Дар баробари ин дар байни захираҳои молиявии давлат, инчунин захираҳои молиявии субъектҳои хоҷагидор тафовут мавҷуд аст, ки пеш аз ҳама дар манбаъҳои ташаккули онҳо ва дар кадом соҳаҳои истифодашаванда зоҳир мегардад.

Ба ғайр аз ин, дар манбаъҳои захирахои молиявӣ ва истифодаи онҳо дар байни корхонаю ташкилоте, ки аз рӯйи шаклҳои гуногуни ташкилию ҳуқуқии моликият асос ёфтаанд, тафовут мавҷуд аст. Дар асоси гуфтаҳоизикршуда, захираҳои молиявии корхонаро ҳамчун категорияи мустақили иқтисодӣ баррасӣ кардан лозим аст, ки моҳият ва сохтори дохилии онро равшанӣ талаб мекунад.

Таҳқиқоти назариявии гузаронида шуда моро ба муайян кардани моҳияти захираҳои молиявии корхонаҳои кишоварзӣ наздик кард. Захираҳои молиявии корхонаин маҷмуи даромадҳои худи онҳо, пасандозҳо ва даромадҳои берунии пули нақд (ва ё муодили онҳо) дар ихтиёри ин корхона мебошанд, ки барои иҷрои уҳдадориҳо дар назди системаҳои буҷетӣ ва молиявию қарзӣ, инчунин контрагенттери онҳо бо пул таъмин намудани хароҷоти иқтисодии ҷорӣ маблағгузорӣ масъул мебошанд. Бар замми ин, бояд қайд кард, ки дар шароити ташаккули муносибатҳои бозорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, захираҳои молиявӣ, аз ҷумла, корхонаҳо ва ташкилоту муассисаҳо аксар вақт ҳамчун синоними мафҳуми «капитал» фаҳмида мешаванд.

Масалан В. Н. Незамайкин ва И. Л. Юрзинов қайд мекунанд, ки аз нуқтаи назари назарияи иқтисодӣ захираҳои молиявӣ сармояро ифода мекунанд, ки онҳо ба фаъолияти хоҷагидорӣ гузошта шуда, пай дар пай аз тамоми марҳалаҳои давраи истеҳсолию тиҷоратӣ (муомилоти капитал) гузашта, даромад ба даст меоранд [18].

Фарқи асосии байни захираҳои молиявӣ ва сармояи ташкилот дар он аст, ки дар ҳама вақт захираҳои молиявӣ аз сармояи корхона зиёдтаранд. Ин маънои онро надорад, ки корхона ягон уҳдадориҳои молиявӣ надошта бошад ва тамоми захираҳои молиявии мавҷуда ба муомилот ворид карда шаванд, инчунин, ҳар қадар миқдори сармоя ба андозаи захираҳои молиявӣ наздик шавад, пас корхона ҳамон қадар самараноктар кору фаъолияташро ба роҳ мемонад.

Дар амалия ҳисоботи молиявӣ тавре сохта шудааст, ки фарқияти байни захираҳои молиявӣ ва сармоя ошкор карда намешаванд. Гап дар он аст, ки ҳисоботи стандартӣ на захираҳои молиявиро, балки шаклҳои табдилёфтаи онҳо - уҳдадориҳо ва сармояро пешниҳод мекунад.

Дар муодилаи маъруфи идоракунии молиявӣ ва тавозуни: дороиҳо =сармояи умумӣ=уҳдадориҳо + сармоя, бо мазмуни захираҳои молиявии ташаккулёфтаи корхона дар шакли пассив ва сармояи худӣ, инчунин самтҳои истифодаи онҳо барои моддаҳои гуногуни дороиҳои тавозунро шарикӣ мекунад.

Ин модели захираҳои молиявии ташкилот сарчашмаҳои ташаккули онҳоро дар шакли ҳаракати даромад аз фурӯш, дигар даромадҳои амалиётӣ ва ғайриамалӣ, ки мундариҷаи захираҳои молиявии корхонаро ҳамчун маҷмуи тамоми ҷараёнҳои молиявиро ташкил медиҳанд, пинҳон мекунад. Яъне, захираҳои молиявии ташкилот хусусияти дугона ва шакли дугонаи зуҳур доранд: а) сармоя - қарз ва б) гардиши пули нақд. Ин хусусияти идоракунии захираҳои молиявиро муайян мекунад.

Ҳаминтариқ, захираҳои молиявии ташкилотро бо ду роҳ пешниҳод ва ҳисоб кардан мумкин аст: а) дар доираи модели тавозунӣ ё усули балансӣ; б) дар доираи модели ҷараён ё усули ҷараёнҳои молиявӣ. Моделҳои балансӣ ва гардиши захираҳои молиявӣ аз рӯйи шакл, таркиб, сохтор, усулҳои ташаккул, самт ва усулҳои истифода аз ҳамдигар фарқ мекунанд.

Захираҳои молиявии ташкилот ҳамчунмаҷмӯи гардиши пули нақд (аз ҷумла, эквивалентҳои хеле ликвидноки онҳо) тамоми маҷмуи даромадҳои худӣ ва муодили онҳоро дар бар мегиранд (даромади фурӯш, аз ҷумла даромади ниҳоӣ ва фоида, амортизатсия, даромад аз дигар фаъолиятҳо, уҳдадориҳои устувор, ғайридавлатӣ) даромади амалиёт) ва даромаде, ки аз берун ҷалб карда мешаванд (ресурсҳои кредитӣ, маблағҳои дигар ташкилоту муассисаҳо ва ғайраҳо) дарбар мегирад.

Самтҳои истифодаи ҷараёни воридоти маблағҳои молиявии ташкилоти типи холдинг дар ҳайати онҳо аз дигар ташкилоти тиҷоратӣ (хароҷоти ҷорӣ, аз ҷумла пардохтҳои ҳатмӣ, ташаккули барӯйхатгирӣ, хароҷоти таъмир, хароҷоти амалиётӣ ва дигар хароҷоти тиҷоратӣ, амалиёти хароҷот ва ғайраҳо, инчунин хароҷоти асосӣ) мебошанд. Муҳимтарин моддаи хароҷоти ташкилот, нисбат ба бисёр ташкилоти дигар, ташаккули захираҳои молҳо мебошад, ки ҳаҷм ва таркиби онҳо асосан даромади ояндаро аз фурӯши маҳсулот муайян мекунанд.

Ҳангоми таъсиси корхона (ташкилот) манбаи ба даст овардани воситаҳои асосӣ, дороиҳои ғайримодӣ ва сармояи муомилотӣ, сармояи оинномавӣ мебошанд. Ба туфайли он барои пеш бурдани фаъолияти соњибкорї шароити зарурї фароњам оварда шудааст. Сармояи оинномавӣ маблағеро ифода мекунад, ки моликон барои таъмини фаъолияти оинномавии корхона пешниҳод кардаанд.

Мазмуни категорияи «сармояи оинномавӣ» аз шакли ташкилию ҳуқуқии корхона вобаста аст: - барои корхонаи давлатӣ - баҳодиҳии амволе, ки давлат ба корхонаи дорои ҳуқуқи идоракунии пурраи хоҷагидорӣ вобаста кардааст; - барои Ширкати дорои масъулияти маҳдуд - маблағи саҳмияҳои моликон; – барои Ҷамъияти саҳомӣ - арзиши умумии номиналии сахмияҳои ҳамаи намудҳо; – барои кооперативи истеҳсолӣ - арзёбии амволе, ки иштирокчиён барои гузаронидани фаъолият пешниҳод кардаанд; - барои корхонаи иҷоравӣ - маблағи пасандозҳои кормандони корхона; - барои корхонаи шакли дигар, ки ба тавозуни мустақил ҷудо карда шудааст, - арзёбии амволе, ки соҳиби он ба корхонаи дорои ҳуқуқи идоракунии пурраи хоҷагидорӣ вобаста карда шудааст.

Ҳангоми таъсиси ташкилот саҳмҳо ба сармояи оинномавии он метавонанд пули нақд, дороиҳои моддӣ ва ғайримоддӣ бошанд. Дар лањзаи супоридани дороињо дар шакли сањм ба сармояи оинномавї њуќуќи моликият ба онњо ба субъекти хољагидор мегузарад, яъне. сармоягузорон аз ҳуқуқи моликият ба ин объектҳо маҳрум мешаванд.

Ҳамин тариқ, дар сурати барҳам додани ташкилот ё аз ҷамъият ё ширкат баромадани иштирокчӣ ӯ ҳақ дорад, ки танҳо ҳиссаи худро дар дохили молу мулки боқимонда ҷуброн намояд, аммо на бо роҳи баргардонидани ашёи дар як вақт ба ӯ додашуда.

Аз ин рӯ, сармояи оинномавӣ ҳаҷми уҳдадориҳои ташкилотро дар назди сармоягузорон инъикос мекунад. Ҳангоми омӯхтани моҳияти захираҳои молиявӣ, аз нуқтаи назари мо, масъалаеро, ки ба тамоми гуногунии муносибатҳои молиявӣ, ки таҷассуми моддии онҳо захираҳои молиявӣ мебошанд, дахл надорад, сарфи назар кардан мумкин нест.

Мутобиқи хулосаи олимони иқтисодшинос барои тавсифи муносибатҳои молиявие, ки дар байни субъектҳои хоҷагидор ҳангоми пешбурди фаъолияти соҳибкорӣ ба вуҷуд меоянд, муносибати ягона вуҷуд надорад. Масалан гирем, М. Н. Крейина дар асоси мақсади ин муносибатҳо гурӯҳбандии тамоми маҷмуи муносибатҳои молиявии корхонаро бо дигар субъектҳои хоҷагидорӣ пешниҳод намуда, ҳамзамон гурӯҳҳои зерини муносибатҳоро муайян мекунад 1. Муносибатҳое, ки бо ташаккули сармояи худи корхона алоқаманданд. Усулҳои мушаххасе, ки ташаккул аз шакли ташкилию ҳуқуқии корхона вобастагӣ доранд. Аммо дар ҳама ҳолатҳо сармояи худӣ манбаи асосии маблағгузории дороиҳои ғайримуқаррарӣ ва як қисми муайяни дороиҳои ҷорӣ мебошад [16].

Дар баробари ин, вобаста ба сохтори дороиҳо ҳаҷми зарурии сармояи худӣ муайян карда мешавад. Дар сурати ба вуҷуд омадани зарурати зиёд кардани сармояи худ, имкониятҳои истифодаи маблағҳои сармоягузор, фоидаи худӣ, маблағҳои сохторҳои давлатию коммуналӣ ва ғайраҳо ба инобат гирифта мешаванд;

2. Муносибатҳо вобаста ба истеҳсол ва фурӯши маҳсулот (кор, хизмат) дар намуди асосии фаъолият. Ин, пеш аз ҳама, аз муносибатҳо бо таъминкунандагон ва харидорон: нархҳои имконпазири маҳсулоти фурӯхташуда ва шартҳои муқаррар намудани нарх ва ҳаҷми фурӯш ба дараҷаи барои корхона қобили қабул, шартҳои шартномавии ҳисобу китоб бо харидорон ва молрасонҳо, ки боиси ба амал омадани хари-дорон ва молрасонҳо мегарданд. Набудани маблағи зарурӣ дар муомилот, шартҳои ҷуброни зарар дар сурати вайрон кардани ухдадориҳои шартномавӣ;

3. Муносибатҳои вобаста ба дигар намудҳои фаъолияти корхона, ки натиҷаҳои онҳо ба маблағи фоидаи пеш аз андоз таъсир мерасонанд: фурӯш ва иҷораи амвол, омилҳои муайянкунандаи фарқи қурби муомилоти асъорӣ, шартҳои сармоягузории молиявӣ;

4. Муносибатхои байни корхона ва банкҳо оид ба шартҳои ба вуҷуд омадан ва пардохти қарзҳо. Арзёбии қобили қабул будани шартҳо аз нуқтаи назари баргардонидани манбаъҳои қарзии дарозмуддат ва кӯтоҳмуддати маблағгузорӣ;

5. Муносибатхои байни корхона ва коргарони он оид ба тақсим ва истифодаи даромад, барориши саҳмияҳо, вомбаргҳо, додани дивидендҳо ва фоизҳо;

6. Муносибатҳои байни корхона ва давлат оид ба додани андозҳо ва дигар пардохтҳои ҳатмӣ, инчунин ҷаримаҳо дар сурати вайрон кардани қонунгузории амалкунанда;

7. Муносибатҳои байни корхона ва ташкилоти суғуртавие, ки аз суғуртаи ҳатмӣ ва ихтиёрии амвол, категорияҳои алоҳидаи кормандон, хавфҳои тиҷоратӣ, инчунин тиҷоратӣ ба миён меоянд.

Инак, барои ҷамъбаст кардани ҳамаи гуфтаҳои зикршуда қайд мекунем, ки захираҳои молиявии корхонаҳо категорияи маҷмуии (комплексии) иқтисодӣ мебошанд. Дар иқтисоди бозории муосири Тоҷикистон, бо устувории нисбӣ, фаҳмиши захираҳои молиявии корхона ҳамчун нақди мустақим ва муодили онҳо дар адабиёти иқтисодӣ инъикос наёфтааст. Захираҳои молиявии корхона ё бо маблағҳои пулӣ ё бо даромад ва даромадҳои пулӣ муайян карда мешуданд.

Ба пиндори мо ташкилот фоида надошта бошад ҳам, даромад ва пардохтҳояш ҳатман дар шакли пулӣ буданаш шарт нест. Шароити ҳозираи иқтисодӣ, ба назари мо таърифи аниқи захираҳои молиявиро тақозо мекунад, ки барои ҳар як системаи хоҷагӣ универсал бошад. Захираҳои молиявии ташкилот, ба андешаи мо, як категорияи мустақил буда, воситаҳои нақдӣ ва муодили пули нақдро ифода мекунанд, ки дар ҳар як лаҳзаи мушаххас мавҷуд буда, дар раванди ташаккул ва истифодаи онҳо доимо тағйир меёбанд.

Хулоса, нақши захираҳои молиявиро дар фаъолияти соҳибкорӣ аз ҳад зиёд баҳо додан душвор аст. Зеро онҳо метавонанд мустақиман ва дар муддати кӯтоҳтарин ба ҳама гуна дигар намуди захираҳои иқтисодӣ табдил дода шаванд ва ҳамзамон гардиши охиринро таъмин кунанд.

Аз ин рӯ, муваффақияти фаъолияти соҳибкорӣ ва эътимоднокии ташкилот ҳамчун шарики тиҷоратӣ бевосита аз мавҷудияти миқдори кофии захираҳои молиявӣ дар корхона вобаста аст. Дар бозори мутараққӣ масъулияти субъектҳои соҳибкорӣ барои маблағгузории фаъолиятионҳо хеле меафзояд.

Равшанзода Рузибойи Норбой – мудири шуъбаи банақшагирии молиявии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АДАБИЁТ

1. Боголепов М.И. Советская финансовая система- М.: Госфиниздат, 1945. -64 С.

2. Ковалева Т.М., Барулин С.В. Сиёсати буҷетӣ ва молиявии Федератсияи муосири Русия: китоби дарсӣ. - М.: Норус, 2005. - С. 22.

3. Ковалева А.М., Лапуста М.Г., Скамай Л.Г. Молияи ширкат: Китоби дарсӣ. - М.: ИНФРА-М, 2005. - С.38.

4.Крейина М.Н. Таҳлили вазъи молиявӣ ва ҷолибияти сармоягузории ҷамъиятҳои саҳомӣ дар саноат, сохтмон ва савдо. - М.: ҶСК “Дело и сервис”, 1994. - С. 56.

5. Моляков Д.С. Назарияи молияи корхона / Д.С. Моляков, Е.И. Шохин. - М.: Молия ва омор, 2044.-С. 23.28 67.

6. Незамайкин В.Н., Юрзинова И.Л. Молияи ташкилӣ: идоракунӣ ва таҳлил. - М.: Нашриёти «Эксмо», 2004. -С. 18.

7.Павлова Л.Н. Идоракунии молиявӣ дар корхонаҳо ва ташкилотҳои тиҷоратӣ. Идоракунии гардиши пули нақд. – М.: Молия ва омор, 1993. – С.142.

8. Луғати молия ва қарз. М.: Молия ва омор, 1984. - С. 330.

9.Молияи корхона: Уч.Пос. Эд. М.В. Романовский. – Санкт - Петербург: Пресс - бизнес, 2000. - С. 43. 10. Молия: Китоби дарсӣ / Ад. Родионова В.М. – М.: Молия ва омор, 1992.

11. Молия: Китоби дарсӣ / Ад. С.И. Лушина, В. Слепова. - М.: Нашриёти Академияи иқтисодии Русия, 2000. - С. 59.

12. Иқтисод ва ташкили фаъолияти корхонаи савдо: Китоби дарсӣ/ Ад. Эд. А.Н. Соломатина.-М.:ИНФРА_М„2001.-С229.

13. Незамайкин В.Н., Юрзинова И.Л. Молияи ташкилот: идоракунӣва таҳлил. 2004, 18с.

14. Луғати қарз - молия. М:. Финанси и статистика, 1984. - 330с. 9. Молияи фирма / СПб.: Бизнес-пресс, 2000. - 43с.

15. Молия / М.: Молия ва омор, 1992. 68 11. Молия / М., 2000. – 59с. 16. Иќтисод ва идоракунии ширкати савдо/М.: ИнфраМ, 2001.- 229с.

17.Молия:Китоби дарсӣ/Ад.Родионова В.М.- М.:Молия ва омор, 1992.

“Биёед ман раводидро бекор (лағв) кардам, ҳар вақте ки мехоҳед ҳамроҳи фарзандонатон баҳор, тобистон, тирамоҳ, (пойиз) биёед рафтуомад кунем. Расму оинҳои милливу таърихии худро аз нав эҳё кунем. Мо як мардум ҳастем”. Эмомалӣ Раҳмон мегӯяд: “Рӯдакиву Фирдавсӣ ва Саъдиву Ҳофиз моли мо ориёитаборон ва форсизабонон аст ва андеша (эҷодот)-и Мавлавӣ мутааллиқ ба башарият аст ё эъломияи Куруши Кабир барои башарият аст”.

Раисҷумҳурии Тоҷикистон дар суханронии кӯтоҳ, аммо нағз ва санҷида бар чанд нукта таъкид мекунад:

1. Лағви раводид ва ба таъбири тоҷикӣ бекор кардани раводид. Гарчи ин кор бояд солҳо пеш мешуд. Лағви раводид барои ташвиқу тасҳил (осон кардан.-Ш.Р.) ва тарғиби мардум ба ҳузури бештар дар ду кишвар аст, барои эълони эътимоди дӯстӣ ва бародарӣ аст. Барои тақвияти иртибототи сиёсӣ, илмиву фарҳангӣ ва иқтисодӣ аст. Ба шарте, ки муроқиб бошем ҳудуд ва марзҳои ин иртибототро риоят кунем ва аз чизҳое, ки кишвари Тоҷикистон аз онҳо ҳазар дорад, мо гузару хатар накунем.

2. Эмомалӣ Раҳмон гуфт: “Биёед рафтуомад кунем ва эҳё кунем ин расму оинҳои миллии таърихии худро, ӯ мегӯяд мо як мардум ҳастем ва фарҳангу таърихи муштарак дорем. Муштаракоти таърихии се кишвари ҳамзабон ва ҳамфарҳанги Тоҷикистону Афғонистон ва Эрон ба ду давраи қабл ва баъд аз давраи ислом тақсим мешавад. Бидуни таваҷҷуҳ ба яке, дигаре ақиму сатрун (бесамар.-Ш.Р.) аст. Ифтихороти илмиву ҳунарӣ ва фарҳангии Эрони бузург ҳафт ҳазор сола, ки он замон шомили тамоми қаламрави Мовароуннаҳру Қафқоз ва Осиёи Сағиру Ироқ ва ... мешавад, ба изъон ва эътирофи мусташриқон ва бостоншиносон, на дар меъморӣ, ки дар таснифу таълиф ва санъат, ҳамоварди тамаддуни Чин ва Юнон буд, бо ин ҳол Гегел файласуфи шаҳири олмонӣ дар китоби “Ақл дар таърих” менависад: “Таърихи ҷаҳонӣ бо Эрон оғоз мешавад, бо Куруш, чун Куруш буд, ки барои аввалин бор як давлати дар маънои дақиқи имрӯзини он дуруст кард” Ин нуктае аст, ки Эмомалӣ Раҳмон беш аз мо бад-он эътиқод дорад, андешаи эрониро як суннате медонад, ки дар давраи исломӣ ба шакли мумтозе идома ёфт ва нисбат ба аъроб руҷҳон (бартарӣ.-Ш.Р.) пайдо кард. Агар Ибни Халдун дар поёни муқаддимаи таърихи худ мегӯяд: “Ин эрониён буданд, ки дар давраи исломӣ дар адабу ҳадис ва фиқҳу калом ва илм аз дигарон дар таълиф ва таҳқиқ муқаддам буданд, ҳатто муҳаддисони сиҳоҳи ситтаи онҳо аз Бухорӣ ва Насоӣ гирифта то Нишопурӣ, Тирмизӣ, Қазвинӣ ва Сиҷистонӣ (Систонӣ) ҷумлагӣ баромада аз хиттаи зархези Эрону Хуросони бузург буданд. Чаро чун ҳеҷ миллате бидуни пешина ва пуштивонаи решадори таърихӣ наметавонад ояндаи дурахшон дошта бошад. Албатта, ба хотири ривоҷ ва қудрати забони арабӣ дар олами ислом дигар забони илм шуда буд ва густураи азим дошт. Донишмандони эронӣ ағлаб ба арабӣ менавиштанд ва фақат арабҳо дар садаи ахир ба далели ин ки эрониён ба арабӣ навиштанд, онҳоро навобиғ-ал-араб номиданд ва даст ба мусодираи таърихӣ заданд.

3. Эмомалӣ Раҳмон гуфт: Биёед эҳё кунем расму оинҳои навро то рафтуомад кунем. Дар ин ҷумлаи кӯтоҳ ду нуктаи муҳим нуҳуфта аст. Эҳёи расму оинҳои гузашта аам (фарогирандатар.-Ш.Р.) аз оинҳои миллии Наврӯз, Чилла, Сада, Меҳргон ва ... аст. Фарҳангу ҳунар, донишу забон ва таърихи гузаштаро ҳам шомил мешавад ва чаро мо ҷаҳони эронии худро бозсозиву таҷдиду бино накунем. Мо бояд ба андешаҳои тамаддунӣ ва низ оинҳои миллӣ, ки муҷиби ҳамгироӣ, хешӣ ва наздикии мардумони форсизабон ва ориёитабор мешавад, таваҷҷуҳ кунем, чизе ки Эмомалӣ Раҳмон бад-он ишора мекунад ва ба қавли Ҳофиз набояд “Сар бибозему рух бигардонем” аз доштаҳои тамаддунии худ. Ӯ муътақид аст, ки нишоту шодмонӣ омили эътимоду умедворӣ ва самимият аст, барои ҳамин ин байти маъруфи Рӯдакиро бар забон ҷорӣ карда ки:

Ҳеҷ шодӣ нест андар ин ҷаҳон,

Бартар аз дидори рӯйи дӯстон.

Яъне бо сулҳу дӯстӣ ва иштирокоту пайвандҳои отифӣ метавон иртибототи байни ду кишварро устувор сохт.

4. Эмомалӣ Раҳмон мегӯяд: мо як мардумем, забону меросимуштараки таърихӣ дорем. Мазмуни сухани эшон ин аст, ки мафохири адабии мо мутааллиқ ба форсизабони ҷаҳон аст. Мутааллиқ ба касоне аст, ки забону андешаи Рӯдакиву Фирдавсӣ, (Низомӣ) Саъдиву Ҳофизро мефаҳманд. Эмомалӣ Раҳмон медонад ва дар китоби таърихиадабиёти худ “Забони миллат – ҳастии миллат” ишора карда, ки Фирдавсӣ намоди хирадварзӣ аст ва ҳувияти миллии мардумони Эрону Тоҷикистону Афғонистон дар “Шоҳнома” мутаҷаллӣ аст. Фирдавсӣ беш аз 800 бор номи Эронро дар “Шоҳнома” ба кор бурда ва шукӯҳу азамати онро сутуда аст. Чи хуб мешуд, ки Раисҷумҳури муҳтарам ҳам ба ин байти Фирдавсӣ ишора мекард, ки:

Чу Эрон набошад тани ман мабод,

Бад-ин буму бар зинда як тан мабод.

Ва кош ин дидор сабаб шавад, ки ҳам шеъри “Бӯйи ҷӯйи Мулиён ояд ҳаме” дар китоби дарсии форсӣ изофа шавад ва кош пешниҳоди бону Жола Омӯзгор амалӣ шавад, ки дар сафари ахирашон ба Тоҷикистон хоҳиш карданд муште аз хоки Рӯдакӣ ба шаҳре дар Хуросон мунтақил шавад ва ёдмоне барои ӯ сохта шавад.

Бешак бидуни таваҷҷуҳ ба таърихи куҳан ва андешаҳои ноби Фирдавсӣ ҳувияти миллиро шинохт. Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекунад, ки андешаҳои Мавлавӣ чун фаромиллӣ ва ҷаҳонгустар аст, мутааллиқ ба башарият аст, ҳарчанд вай тамоми осорашро ба забони форсӣ навишта ва ашъорашро форсӣ гуфта аст. Бо ин сухан ӯ ба бархе кишварҳои ҳамсоя ишора дорад, ки наметавон гуфт, чун Ибни Сино дар Афшинаи Бухоро зода шуда ва алъон дар тақсимоти сиёсии ҷадид дар хоки Узбекистон аст ва Низомии Ганҷавӣ, ки мазораш дар Ганҷа аст ва Мавлавӣ, ки боргоҳаш дар Қуния аст, пас аз онҳо мутааллиқ ба ин кишварҳост, ки бузургон гуфтаанд агар пайкаре дар хоки дигар дафн бошад, тааллуқ ва мулкияти маънавиро нашояд.

5. Эмомалӣ Раҳмон ба маншури Куруш ишора кард, ки мутааллиқ ба фарҳанг ва таърихи муштараки мост. Лавҳе аст аз гили пӯхта, ки дар соли 538-и пеш аз мелод ба фармони Куруш, подшоҳи бузурги Ҳахоманишӣ нигошта шуд ва акнун дар музейи Британия нигоҳдорӣ мешавад. Матни ривояте аст аз фатҳи Бобул, ки дар он сулҳ ва дӯстиро тазмин мекунад. Рӯйкарди Эмомалӣ Раҳмон ба пешинаи тамаддунии сарзамини ниёгон, мубтанӣ бар ин ифтихорот аст, ки дигар миллатҳо бадин поя ва аз ин шукӯҳ ва азамат бебаҳраанд.

6. Эмомалӣ Раҳмон ва таъсиси Анҷумани “Пайванд” дар Тоҷикистон.

Медонем, ки забони форсӣ, тоҷикӣ, дарӣ се лафз ва калимаанд ва ҳар се як маъно ва мазмунро доранд бо тафовутҳое дар қидмату гӯйиш ва гунаи забонии шаҳрҳо ва манотиқи мухталиф ва қавли Ҳотифи Исфаҳонӣ:

Се нагардад барешим ар ӯро,

Парниён хонӣ ҳариру паранд.

Кори бузурге, ки Эмомалӣ Раҳмон кард, таъсиси Анҷумани “Пайванд”-и забони форсӣ/тоҷикӣ буд ва ӯ ҳар сол аз саросари ҷаҳон бузургон аз ҷавомеи форсизабони муқим дар кишварҳои мухталифро ҷамъ мекард ва бар ҳам андешӣ ва иттиҳоду пайвандҳои забонӣ таъкид менамуд, кори бузурге, ки шурбахтона рӯ ба заъф гароид ва дар муқобил туркони ҳамҷавор гирди ҳам омаданд ва иттиҳодияи туркзабононро ташкил доданд ва манотиқи туркнишинро Туркистон номиданд ва қарор аст шабакаҳои расонаӣ ва телевизионӣ барои ҳамгироӣ эҷод кунанд, арзи муштарак тадорук бибинанд ва корҳое бисёри дигар.

Чанде пеш бар зарурати ташкили иттиҳодия ва анҷумани пайванд ҷавомеи форсизабон таъкид намудам ва гуфтам иштирокоти таърихӣ ва фарҳангии ҷавомеи форсизабон ва доштани пешинаи тамаддунӣ бисёр асилтар ва решадортар аз дигар миллатҳое аст, ки чандон ҳофизаи таърихии дарозе надоранд ва дар пайи ҳувиятсозӣ барои худ ҳастанд.

Ба назарам сафари ахири доктор Пизишкиён сарфасли муҳиме барои таҷдид ва тақвияти пайвандҳои сиёсӣ ва фарҳангӣ аст ва бояд онро ба фоли нек гирифт, ки ба қавли Ҳофиз “Ки ҳоли наку дар қафои фоли накуст” ва бояд дар масири идеяҳои муштарак гом бардошт ва аз чизҳое, ки таҷриба шуда ва нисбат ба онҳо ҳассосият вуҷуд дорад, парҳез шавад. Рӯйи тағйири хатти кириллӣ ба хатти ниёгон исрор нашавад ва ба ҷойи он китобҳои духата ба форсӣ ва кириллӣ барои онҳо тавлид ва ирсол гардад то бо мурури замон имкон ва заминаҳои фарҳангӣ ва иқтисодии бозгашт ба хатти форсӣ дар Тоҷикистон муҳайё гардад.

Акбари Эронӣ, раиси муассисаи Мероси мактуби Эрон

Баргардон аз хатти форсӣ ба тоҷикӣ, ходими илмии Маркази мероси хаттии АМИТ, Шодиҷони Рамазон

Рӯзномаи “Иттилоот” 01.11.1403 хуршедӣ, баробар ба 20.01.2025

(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда»)

Кишвари Тоҷикистони навин барои дастгирии ҷавонон ва ҳавасманд гардондани онҳо ба донишу илму техника шароити хуби зиндагӣ ва таҳсилро роҳандозӣ намуда, барномаҳои зиёдро барои омӯзиши илму дониш ва интихоби касбу ҳунарҳои замонавӣ коркард ва қабул намудааст. Дар зимн, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид карданд: «Бо дастгириву ғамхорӣ фаро гирифтани ҷавонон, ҳаллу фасли мушкилоти ҳаёти онҳо ва истифодаи дурусту оқилона аз ин захираи стратегии миллӣ ба хотири ободиву пешрафти Ватан ва таъмини амнияту суботи ҷомеа аз ҷумлаи масъалаҳои муҳимтарине мебошанд, ки таҳтитаваҷҷӯҳи хоссаи Ҳукумати мамлакат қарор доранд, зеро Тоҷикистон худ кишвари ҷавонон аст”. Ин дастгириҳои Сарвари давлат боиси болидаруҳӣ ва ифтихори миллии насли нав гардида, кӯшишҳои онҳоро, баҳри ҳифзи дастовардҳои истиқлоли давлатӣ, дучанд менамояд.

Ҳамин тавр, Паёмҳои ҳамасолаи Президенти маҳбуби кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешрафти корҳои муҳим аз ҷумла, иҷтимоӣ, илму дониш, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ роҳнамомаҳсуб мешаванд. Дар зимн, яке аз самтҳои асосии ин паёмҳоротиббу тандарустиву тарбияи насли солиму созада ташкил медиҳад, ки мопайрвони Сино ва шогирдони муассисиҳои тиббии кишвар ба хусус "коллеҷи таббии шаҳри Ваҳдат"-ро лозим меояд то бештару беҳтараз роҳнамоиҳои Пешвои миллат ва роҳбарону муаллимони меҳрубону мушфиқи истифода карда, баҳри ободиву оромии диёру халқу Ватан хидмат намоем. Зеро эҷоди насли сулҳпарвару солиму созандаву самимӣ яке аз вазифаҳои асосии ҳар як табиб маҳсуб мешавад.

Дар Паёми имсолаи Пешвои миллат иброз намуданд, ки пешравии ҳар гуна ҷомеа ба илм ба хусус тибу табобат вобаста аст, зеро маҳз тавассути илм ва ҷаҳонбинии илмӣ ҷомеа рушд мекунад. Мо шукрона аз он менамоем, ки дастгирии олимону табибон ва рушди илм дар маркази Пешвои миллат меистад. Дар Паёми Певои миллат ишора шудааст, ки “тайёр намудани мутахассисон ва бо кадрҳои баландихтисос таъмин намудани муассисаҳои тиббӣ яке аз масъалаҳои асосӣ ва афзалиятноки соҳаи тандурустӣ мебошад”.

Мо ифтихор аз он менамоем, ки аз тарбиятгирнадагони муассисаи давлатии таълимии «Коллеҷи тиббии шаҳри Ваҳдат» мебошем, ки бо фармони Вазорати тандурустии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 04.08.1966, №770, бо мақсади тайёр намудани мутахассисони соҳаи тиб, ташкил карда шудааст. Муассисаи мо дар асоси қарорҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, фармоишҳои Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф», аз 22.07.2013, №1004, Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи ислоҳоти тиббӣ ва фарматсевтӣ» аз 31.10.2008, №512 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қарори Ҳукумати ҶумҳурииТоҷикистон «Дар бораи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз3.03.2006, №94, Низомномаи намунавии ташкили раванди низоми кредитии таҳсилот дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи касбӣ аз 01.10.2018, №18/35 ва Оинномаи муассиса, ки бо фармоиши Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз28.05.2019, №381 тасдиқ карда шуда, зери роҳнамоиидиректори Чилазода Бобохон Чила ва тими кории пуркору пуртаҷриба амал мекунад.

Мояи шарафу ифтихори мост, ки 25 октябр соли 2023 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвоимиллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори 35-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бинои нави иловагии Муассисаи давлатии таълимии “Коллеҷи тиббии шаҳри Ваҳдат”бо тарҳи муосириборат аз таҳхона ва 4 ошёна мавриди баҳрабардорӣ қарор доданд, ки аз ғамхориҳои падаронаи Пешвои миллат ба баҳри мо ҷавонони ояндасозу ҳимоятгарони насли солиму созанда маҳсуб мешавад. Зимни суҳбати самимӣ бо омӯзгорону донишҷӯён Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тарбияи мутахассисони баландихтисоси ватандӯсту хештаншиносро аз вазифаҳои аввалиндараҷаи ҳайати омӯзгорон арзёбӣ карданд.

Тарбияи насли ҷавони солиму созанда ва дорои илму донишу маърифат яке аз масъалаҳои муҳиммебошад. Пешвои миллат дар Паёми солона зикр намуда, таъкид карданд, ки ҷалби бештари мутахассисон ва омода кардани олимони ҷавон дар соҳаи илми тиб бо воситаи аспирантура ва докторантура вазифаи аввалиндараҷа буда, ҷоизаи“Олими ҷавони сол”, ки ҳар сол ба олимони ҷавони соҳаи тиб дода мешавад, воситаи ҳавасмандкунӣ дар ин роҳ ба ҳисоб меравад.

Мо пайравони Синои бузург ва табибони ояндаи кишвар, аз ҷумла мутахассисони кори ҳамширагӣ, кори фарматсевтӣ, кори дандонсозӣ, кори тиббӣ - ташхисӣ, кори тиббӣ - офиятӣ, кори момодоягӣ ва тиббӣ – профилактикиро зарур меояд то пайваста барои эҷоди насли солим ва ҳифзу ҳимояи онҳо кӯшиш намуда, ҳамқадами замони муосир дар партави илму донишу хирад бошем. Инчунин моро лозим меояд то роҳнамоҳоимуаллимону мураббиёни мушфиқ ва китобхонаи фаровон аз нусхаҳои адабиёти зарурӣ дар шакли электронӣ махфуз буда, компютерҳо бештару беҳтар истифода намуда, табиби ҳозиқу хоксору хушбини диёр Ватани худ гардем.

Инчунин моро лозим меояд барои рушди илму дониши худ бештару беҳтар аз технология муосир, таҷрибаикадрҳои баландихтисос дар корҳоиамалӣ истифода карда, баҳри пешгириву табобати беморон хидмат намоем.

Зеро аҳолии донишманду босавод дар эҷоди ҷомеаи солиму созандаву созгор нақши муҳим бозида, бо роҳнамоиҳои муаллимону меҳрубону падару модарони мушфиқи худ ҳушёртарузирактар гашта, муҳиту ҷомеа ва Ватанро аз хавфу хатарҳо ҷилавгирӣ намуда, пайваста ҷидду ҷаҳд карда, баҳриэҷоди насли солиму созанда саҳми сазовор хоҳанд гузошт.

Ҳамин тариқ, паёмҳои Пешвои миллат мавриди таваҷҷуҳи бештари давлату миллатҳо қарор гирифта, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабуд гардад, ки ба зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида шудааст. Бо чунин ташаббусҳои саривақтиву созанда Тоҷикистонро бо мактаби сулҳу созандагиаш яке аз амнтарин кишварҳои ҷаҳонпазируфтанд, ки аз ифтихору сарбаландии мо сокинони кишвар маҳсуб мешавад. Бо чунин орзуву таманниёти нек барои ҳамаи пайравони Синои бузург, роҳбарияту муаллимони коллеҷ ва ҳамкурсону ҳамсафону ҳамдиёрони кишвар барору баракат мехоҳам.

Раҳмонова Фотима - Донишҷӯи Коллеҷи тиббии шаҳри Ваҳдат

Ё худ мулоҳизаҳои таҳлилӣ бобати баррасиҳои илмии доктори илмҳои иқтисод, профессор, узви вобастаи АМИТ Қобилҷон Хушвахтзода бо унвони “Иқтисоди миллӣ ва қуд­рат” ҷиҳати баҳогузории раванди тағйир­хӯрии иқтисодӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони соҳибис­тиқлолӣ ва рукнҳои асосии инчунин тағйирхӯриҳо бо дарназардошти таъмини амнияти озуқаворӣ, энер­гетикӣ, баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ ва саноатикунонии босуръат бо равиши роҳандозӣ шудани иқтисоди бозорӣ.

Баробари ба истиқлоли сиёсӣ расидани Ҷумҳурии Тоҷикистон вайроншавии низоми нақшавии иқтисод мушоҳида мешуд. Гузашта аз ин, ҷанги таҳмилӣ раванди гузариш аз як шакли иқтисод ба навъи дигар, ки иқтисоди бозорӣ муаррифӣ мешуд, ҳадалимкон аз татбиқшавӣ боздошта, буҳронро дар солҳои навадуми садаи гузашта қариб дар ҳамаи самтҳои фаъолият ба вуҷуд овард. Фақат аз солҳои дуҳазорум Тоҷикистон ба барқарорсозии фаъоли иқтисод ва гузаронидани ислоҳоти бозорӣ шуруъ кард. Аз ин давра марҳилаи эҳёи иқтисодӣ ба марҳилаи афзоиш мегузарад. Ҳадафҳои стратегии расидан ба амнияти энергетикӣ ва раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, инчунин сиёсати индустрикунонии босуръат афзалиятҳои лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ ва гаронарзишро нисбат ба рушди институтҳо ва меъёрҳое, ки фазои сармоягузорӣ ва соҳибкорӣ дар кишвар беҳтар мегардонанд, болотар мегузоранд. Бинобар ин, дар назди қудрат чунин вазифа дар мадди аввал меистод, ки бояд муносибати худро ба як табақаи хурди синфи миёна ва соҳибони соҳибкорон ҳамчун донор барои лоиҳаҳои худ аз нав дида барояд, зеро бе иштироки фаъолонаи ин қишри иҷтимоӣ равандҳои табдилдиҳӣ ва технологӣ оқибат муваффақ намешаванд. Ҳимояи ҳуқуқи моликият, судҳои мустақил, рафъи монеаҳои маъмурӣ ва мубориза бо коррупсия барои иқтисод нуқтаҳои нави афзоишро фароҳам меорад. Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Қобилҷон Хушвахтзода вижагиҳои иқтисоди миллиро дар кишварҳои мутараққӣ мавриди таҳқиқ қарор дода, зимни пажуҳиш мутазаккир мешавад, ки ҳадаф аз татбиқи вижагиҳои хос дар иқтисоди миллӣ бартарӣ додани қудрат ба қишри мутавассит будааст. Масалан, бобати таҳлили ду шакли муосири иқтисоди миллӣ, ки яке хосси ИМА ва дигарӣ дар Британияи Кабир аз ҷониби қудрат роҳандозӣ шудаанд, чунин андешаро иброз менамояд: “Тамоюлоти мазкур бинобар сатҳи омӯзиш ва роҳандозӣ шудани навъи муосири сиёсати иқтисодӣ дар ҷаҳон маъруф буда, бо дарназардошти таҳияву татбиқи онҳо аз ҷониби шахсони калидӣ дар қудратҳои мухталиф дар таърихи иқтисоди ҷаҳонӣ машҳур мебошанд. Ҷузъҳои асосии Reaganomics кам кардани андозҳо, танзим ва ҷилавгирӣ аз таваррум буд. Назарияи сиёсат ин буд, ки тавассути коҳиш додани андозҳо ва муқаррарот, шахсони воқеӣ ва тиҷоратӣ барои сармоягузорӣ ва рушд пули бештаре хоҳанд дошт, ки ба рушди иқтисодӣ ва таъсиси ҷойҳои корӣ оварда мерасонад. Таҳиягарони назарияи tetcherism исбот мекарданд, ки дар охири солҳои 70-уми садаи сипаришуда Британияи Кабир дар вазъи нобаҳангоме қарор дошт ва эҳтимоли нуфуз кардани буҳрон дар иқтисоди миллӣ буд. Бинобар ин, тамоили мазкур бо ибтикори Тетчер эҳёи иқтисоди миллӣ маҳсуб мешуд”.

Пасон, муаллиф хусусиятҳои иқтисоди миллиро бинобар ҳадафҳои қудрат дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳқиқ карда, бобати сатҳи мусоидат ва ба вуҷудоварии роҳҳои таъмини рушди иқтисодӣ дар давлати рӯ ба инкишоф нақши Сарвари давлатро қайд менамояд ва мутмаин ба ин бовар аст, ки ҳадафҳои стратегии кишвар бо дарназардошти чаҳор аркон иқтисоди моро дар даврони соҳибистиқлолӣ муаррифӣ мекунанд. Масалан, номбурда чунин менависад: “Ин навъи иқтисод (ҳадаф иқтисоди миллист – Ш.Қ.), ки миллӣ баррасӣ мешавад, дар заминаи пажӯҳиши вижагиҳои милливу сиёсии иқтисод ва дахлу харҷи он дар шароити ҷаҳонишавӣ такмил ёфта, хоси давлати рӯ ба инкишоф маҳсуб мешавад. Агар ба вижагиҳои сиёсати иқтисодии кишварамон таваҷҷуҳ кунем, чунин хусусиятҳо мушоҳида мегарданд, ки коршиносон онҳоро ба ҳайси ҳадафҳои истротегии кишвар баррасӣ намудаанд”.

Воқеан, баъзе вижагиҳои иқтисоди миллӣ дар суханрониҳо ва пеш аз ҳама, дар Паёмҳои солонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бозкушоӣ шуда, баъдан аз ҷониби ҷомеаи шаҳрвандӣ шарҳу эзоҳ меёбанд, аммо ин нукта мусаллам аст, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша дар мулоқот ва соири баромадҳои хеш тақвият додани бахши хусусиро мутазаккир мешаванд. Иштироки бахши хусусӣ дар иқтисоди Тоҷикистон нисбатан баланд аст, аммо таҳлилҳои коршиносон ва маълумоти сатҳи хурд ба бисёр заъфҳо ишора мекунад. Ҳамчунин, ширкатҳои хусусӣ бо дарназардошти баъзе аносир ба мушкилот рӯ ба рӯ шуда, ҷанбаҳои муҳити тиҷоратиеро инъикос мекунанд, ки ба ширкатҳои баландсифат ё онҳое, ки потенсиали баландтарини рушд доранд, қарз намедиҳанд. Маҳз ҳамин омилро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қариб дар соле зимни баррасии авзоъ дар Паёмҳои худ зикр менамоянд. Дар ҳақиқат молия бе қарз вуҷуд надорад ва дилхоҳ иқтисоди муосир низ дар заминаи табодули кредитӣ амалан татбиқ мешаванд. Пандемияи COVID-19 на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар тамоми дунё мувозинати байни сиёсату иқтисод ва иҷтимоъро аз байн бурд. Аммо ҳама чиз бартариҳои худро дорад ва ин бартарият бо истифодаи васеътари технологияҳои рақамӣ алоқаманд аст. Бо вуҷуди ин, нобаробарии рақамӣ аз нуқтаи назари андозаи ширкат саволҳоро дар бораи оқибатҳои воқеии иҷрои ҳосилнокии оянда ба миён меорад. Бо дарназардошти ин замина, дар баробари рафъи осебпазирии дарозмуддати бахши хусусии Тоҷикистон, аз байн бурдани монеаҳо дар роҳи дубора тақсимоти захираҳо ба ширкатҳои тавлидкунанда муҳим аст, то бахши хусусӣ муассиртар шавад ва метавонад бо ҷойҳои кори бештар ва беҳтар таъмин шавад. Дар ин ҳолат ва барои афзалият додан ба сиёсатҳое, ки ба тақозои умумӣ дар муддати кӯтоҳ то миёнамӯҳлат таъсири бештар хоҳанд дошт, муҳим аст, ки сиёсати сохториро, ки монеаҳои воридшавӣ ва тавсеаи бахши хусусиро ҳал кунанд, авлавият дод. Дар мақола ҷиҳати навъҳои соҳибкорӣ ва тақвият додани бахши хусусӣ баррасии мусоидаткунандае аст, ки қисме аз он таҳқиқоти вижаро зарур донистем мутазаккир шавем. Қобилҷон Хушвахтзода, аз ҷумла, чунин нигоришеро матраҳ намудааст: “Вобастагии иқтидории иқтисодии дилхоҳ давлат, хоҳ мутараққӣ ва хоҳ рӯ ба инкишоф аз сиёсати иқтисодӣ рушди ҳамасоҳаи онро таъмин мекунад. Шояд ба ҳамин далел бошад, ки қудратҳо ҷиҳати рушди иқтисодиашон талош меварзанд ва шароит муҳайё месозанд, ки аҳолӣ беҳтару хубтар зиндагӣ кунанд. Бинобар ин, пешрафти соҳаи саноат бидуни роҳандозӣ шудани технологияҳои муосир имконнопазир буда, фақат бо истифода аз таҷҳизоти рақамӣ метавонсифати маҳсулоти истеҳсолшударо боло бурд. Соҳибкорон дар ворид намудани технологияҳои нави ҷавобгӯ ба меъёрҳои стандартӣ сахткӯшанд, чунки бе истифода аз онҳо мо наметавонем, дараҷаи иқтидори иқтисоди миллиро баланд бардошта, бобати бо шуғл таъмин намудани аҳолии кишвар ҳамаи монеаҳоро бартараф созем. Ҳукумати кишвар айни замон, соҳибкории хурду миёнаро ба сифати маратория эълон кардани он имтиёзҳои иловагиро барояшон ато мекунад то ин самт аз иқтисоди миллӣ дар пояи рушд қарор бигирад.

Бояд мутазаккир шуд, ки узви вобастаи АМИТ Қобилҷон Хушвахтзода дар мақолаи мазкур зимни пажуҳиши иқтисоди миллӣ ба масъалаи саноатикунонии босуръат таваҷҷуҳи хосса намудааст. Рушди иҷтимоию иқтисодии Тоҷикистон ба сатҳи рушди саноат зич алоқаманд аст, ки саҳми соҳаҳоро дар таъмини рушди инноватсионии иқтисодӣ ба таври объективӣ инъикос мекунад. Бо мақсади таъмини диверсификатсияи иқтисодиёт, рушди иқтидори инноватсионии он ва рушди саноати коркард ва технологияҳои баланд, тиҷоратӣ гардонидани коркардҳои илмие, ки дар бозорҳои дохилӣ ва хориҷӣ рақобатпазиранд, Стратегияи саноатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 тартиб дода шудааст. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи минтақаҳои озоди иқтисодӣ” барои ҷалби сармоя ва ташаккули ҳудудҳои фаъоли инноватсионӣ шароити мусоид таҳия ва роҳандозӣ мегардад. Дар солҳои истиқлолияти давлатии кишвар дар рушди саноати миллӣ тағйироти куллии сохторӣ ба амал омад, ки дар асоси таҳлили онҳо мушоҳида мешавад. Дар зарфи 30 соли истиқлолияти давлатӣ дар саноати сабук беш аз 50 корхонаи бузург ва дар саноати сабук 9500 ҷойи корӣ таъсис дода шуд. Бо дарназардошти роҳҳои татбиқи масъалаи мазкур ва натиҷаҳои рӯоварии мо ба саноат дар мақола чунин пиндоре зикр гардидааст, ки хоҳем-нахоҳем, сатҳи таҳқиқ моро водор мекунад, ки иқтибосе аз он баррасӣ оварем. Инак, он иқтибос: “Дарк намудани мафҳуми “саноатикунонӣ” доштани донишҳои иқтисодиро аз шаҳрванд талаб менамояд, чунки саноат бинобар махсусиятҳои худ ба маънии тараққӣ ва аз кишвари содиркунандаи ашёи хом ба кишвари истеҳсолкунанда табдил ёфтанро дорад. Замони муосир бошад, имкон намедиҳад, ки давлатҳои воридкунандаи ашёи хом инкишоф ёбанд. Агар ба самти кишоварзӣ назар афканем, то кунун минтақаҳои гуногун бинобар содир намудани меваҷоту сабзавот фоида ба даст оварда, бо пайдо гардидани сармояи муайян роҳҳои коркарду истеҳсоли маҳсулотро аз ин ашёи хоми ватанӣ ҷустуҷӯ намекунанд. Маънои саноатикунонии босуръат роҳандозӣ шудани истеҳсолот ва аз самти кишоварзӣ ба амал овардани гузариш ба саноат маҳсуб мешавад”.

Гузашта аз ин, муаллифи мақола ҷиҳати баррасии вижагиҳои иқтисоди миллӣ ба таҳқиқи иқтисоди шуравӣ мепардозад ва ҳангоми қиёс байни ин иқтисод бо дигар навъҳои иқтисоди вуҷуддошта набудани рақобатро бо дарназардошти рафъи моликияти хусусӣ мутазаккир мешавад. Бояд иқрор кард, ки инкори моликияти хусусӣ имкон дорад дилхоҳ иқтисодро ба инқирози шадиди молиявӣ дучор намояд. Бинобар ин, муаллиф дар ин маврид менигорад: “Бояд мутазаккир шуд, ки саноат воситаи рушду тараққии миллату давлат мебошад, чунки дар садаи XXI ҳеҷ иқтисоде бидуни саноатикунонии он дар соҳаи гардиши пулу мавод, ки қонуни асосии иқтисодӣ аст, муваффақ нест. Аз ин хотир, барои таъмин намудани рушди иқтисодии кишвар қудрат бояд ба саноатикунонии босуръат рӯ оварад. Дар замони Шуравӣ ба ҳисобгирии нақшавии иқтисоди давлатӣ бидуни роҳандозӣ шудани моликияти хусусӣ татбиқ гардид ва рақобат аз байн бурда шуд, аммо ҷое ки рақобат нест, пешравӣ мемирад. Бинобар ин, аз омилҳои рушди иқтисод дар замони муосир вижагии бозории он маҳсуб мешавад, ки харид-фурухт, яъне мубодиларо тавассути бозор амалан татбиқ месозад ва алҳол дар ҷаҳон нест давлате, ки ин гуна бозорро истифода накунад. Ба ҳамагон маълум аст, ки фаъолиятҳои мухталифи соҳибкорӣ ва сармоягузории муосир бо дарназардошти иқтисоди бозорӣ сурат мепазиранд ва дар шароити Ҷумҳурии Тоҷикистон татбиқи иқтисоди миллӣ ва ҳамоҳангии ӯ бо бозор яке аз махсусиятҳои хос ба кишвари мост. Бинобар ин, бо доштани сармоя имкон фароҳам меояд, ки фард бо шуғли соҳибкорӣ дастрасӣ ёфта, маблағҳои худро дар гардиши молию пулӣ гузорад, чунки ягона роҳи афзун гардидани маблағ истифода аз гардиши пулу мол мебошад”.

Марҳилаи кунунии рушди муносибатҳои байналмилалӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки рушди самарабахши иқтисодии кишварҳо бидуни ворид шудан ба системаи ҷаҳонӣ, тиҷорат, бе иштирок дар муҳоҷирати меҳнатӣ ва таҳияи сармоя бо дарназардошти татбийи он бо усули гирдгардиш, бе инкишоф додани шаклҳои кредит ва маблаггузории байналхалқӣ номумкин аст. Дар ин бобат барномаҳо ба таҳлили қонунҳо ва тамоилҳои инкишофи алоқавӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани муносибатҳои байналхалқии иқтисодӣ, таҳлили падидаҳои нав, омӯзиши масъалаҳои иҷтимоӣ бахшида шудаанд. Иқтисоди ҷаҳонӣ системаи муносибатҳои иқтисодии байналхалқӣ, робитаи универсалии байни хоҷагиҳои миллӣ дар мисоли сершумор будани унсурҳои таркибии он, бисёрзинагӣ ва сохторро дар замони муосир тадвин намудааст. Ҷаҳонишавӣ ба тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ, аз ҷумла ба иқтисодиёт, сиёсат, соҳаи иҷтимоӣ, фарҳанг, экология, амният ва дигар параметрҳои кишвар таъсир мерасонад. Ба ин муносибат бисьёр мамлакатхо ба ин проблема диққати калон медиҳанд. Дар ин маврид, муаллифи мақола чунин дидгоҳро иброз доштааст: “Яке аз номутавозунии иқтисоди муосири ҷаҳониро, ки дар натиҷаи табиати равандҳои ҷаҳонишавӣ ба вуҷуд омадааст, нобаробарии рушди ҷаҳонии ҳам соҳавӣ ва ҳам минтақавӣ мебошад. Хусусияти фарқкунандаи рушди ҷаҳонии асри XXI афзоиши босуръати аҳамияти глобалии иқтисодиёти як қатор кишварҳои дигар дар раванди гузариш аз модели кӯҳна ба модели нави иқтисодии ҷаҳон мебошад. Аммо дигаргунихои структурӣ дар иқтисодиёти муосир бо тағйир додани таносуби ҷаҳонии иқтисодии қувваҳо ба фоидаи ин давлатҳо маҳдуд намешаванд. Бе муболиға гуфтан мумкин аст, ки таносуби умумии омилҳои қудратӣ дар иқтисодиёти ҷаҳон дар байни мамлакатҳои тараққиёбанда, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз зумраи онҳост, тағйир ёфта истодааст”.

Ҷоиз медонам тазаккур диҳам, ки ҳадафи таъмини устувории иқтидори содиротӣ бояд сармояи дохилию хориҷиро ҷалб намояд. Бе содир намудани маҳсулоти истеҳсолӣ воридони инчунин мавод аз кишварҳои хориҷӣ суди зиёнмонанд хоҳад буд. Ҳар як кишвар бояд ҳамон молҳоеро истеҳсол кунад, ки хароҷоти истеҳсоли онҳо нисбат ба хароҷоти кишварҳои дигар нисбатан пасттар аст ва мубодилаи молҳо махсус гардонда шудааст. Ин масъаларо муалллифи мақолаи фавқуззикр Қобилҷон Хушвахтзода чунин шарҳ додааст: “Бо тамоюлҳои мусбати афзоиши содироти саноат, кишварҳои рӯ ба тараққӣ дар бозори ҷаҳонӣ ҳамчун бузургтарин таъминкунандаи ашёи хом: сӯзишворӣ, маъданҳо, маҳсулоти кишоварзии тропикӣ ва субтропикӣ, чубу тахтаи гаронбаҳои тропикӣ ва маҳсулоти гуногун амал мекунанд. Ин молҳо ба аксари кишварҳои рӯ ба тараққӣ то 70% даромади умумии содиротии худ ва то 95% баъзе кишварҳои минтақа медиҳанд. Тадриҷан, вале мунтазам тамом шудани конҳои калонтарин, бойтарин ва ба осонӣ дастраси маъданҳои фоиданок, бад шудани шароити истихроҷи маъданӣ ва геологии коркарди онҳо ба хароҷоти истеҳсолии захираҳои табиӣ таъсири назаррас расонида, ба раванди фаъоли ҷустуҷӯи геологӣ, иктишофӣ ва ҷалби онҳо мусоидат мекунад. Афзоиши талабот ба ашьёи хом ба бештар фаъолона чалб намудани мамлакатҳои тараққиёбанда ба иқтисодиёти муосир, ки дар ҳудудашон марказҳои асосии истеҳсоли сӯзишворӣ ва ашьёи хоми маъданӣ, ки бештар мамлакатҳои саноатӣ ва тараққикарда истеъмол мекунанд, чамъ карда шудаанд, мусоидат кард”.

Бо мутолиа намудани мақолаи мазкур, ки шарҳи онро кӯшиш намудем ин ҷо баррасӣ диҳем, дар зеҳн як андеша ба вуҷуд меояд, ки чаро бо татбиқ намудани сиёсати ҷаҳонишавӣ давлатҳои мутараққӣ фосилаи худро бобати таъмини рушду тараққӣ аз кишварҳои рӯ ба инкишоф зиёдтар мегардонанд. Бояд мутазаккир шуд, ки ҷиҳати таъмини рушд зимни таҳияи иқтисоди миллӣ роҳҳои мусоидат бо навъҳои дигари иқтисодро низ пешбинӣ карда, роҳҳои алтернативиро низ ба инобат гирифт, чунки иттихози шакли муассиртарини иқтисод моро оқибат ба хулосае меорад, ки навъи мушаххас чун ба рушди худ расид, ҳатман ба буҳрон гирифтор меояд. Аз ҳамин хотир, шакли тиҷоратии иқтисоди чинӣ дар замони муосир ҳамоҳангии чандин шакли иқтисоди миллиро ба ёд меорад, ки дар зери қудрати воҳид роҳандозӣ мешаванд.

Ширин Қурбонова - доктори илмҳои таърих Муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ