Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар як давлат маънии соҳибихтиёрии комил дар ҳукуматронӣ ва идора кардани корҳои дохилӣ ва хориҷии хешро дорад. Тоҷикистон, ки дар ҷустуҷӯи роҳҳои нави рушд ва эътимоди миллӣ қарор дошт, 9 сентябри соли 1991 истиқлолияти худро эълон кард, ки оғози марҳалаи муҳим барои давлат, миллат ва халқ аст. Ҳоло, пас аз 34-умин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол, бо назардошти натиҷаҳои ба даст овардааш дар бахшҳои гуногуни иқтисодиёт ва иҷтимоиёт, ба таври муназзам рушд мекунад.

Пас аз эълони истиқлолияти давлатӣ дар санаи 9 сентябри соли 1991, Тоҷикистон бо мушкилоти ҷиддии иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии рӯбарӯ гардид. Баъд аз барқарор кардани амнияти комили кишвар, Тоҷикистон тадриҷан ба таҳкими сохтори давлатдорӣ, рушди иқтисодиёт ва беҳбудии иҷтимоии аҳолӣ даст ёфт. Дар зарфи 34 соли соҳибихтиёрӣ, Тоҷикистон ба дастовардҳо ва пешрафтҳои назаррас ноил шуд. Равандҳои таҳаввулот дар бахшҳои мухталиф хеле зиёданд, вале ба таври умумӣ, як қатор дастовардҳои калидӣ ҳосил шуданд.

1. Барқарор кардани сулҳ ва амният

Пас аз ҷанги шаҳрвандии 1992-1997, Тоҷикистон ба як марҳилаи нави сулҳ ва суботу устуворӣ ворид шуд. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ, ки 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва имзо шуд, ба барқарор намудани амният ва муттаҳид кардани ҷумҳурӣ кӯмак кард. Ин сулҳ ва оромиш имкон дод, ки кишвар ба рушд ва таҳкими сохторҳои давлатӣ шурӯъ кунад.

- Роҳандозии механизми сулҳ ва созишҳо: Истиқрори сулҳ дар соли 1997 натиҷаи музокираҳои мусбат бо кӯмакҳои дипломатии байналмилалӣ буд.

- Ҳал кардани низоъҳои дохилӣ: Муносибатҳои сиёсӣ ва фарҳангии мухталиф, ки пештар ҳамчун хатар буданд, ба як сатҳи ҳамгироии миллӣ ва баробарӣ расиданд.

2. Рушди иқтисодиёт

Гузариш ба иқтисоди бозаргонӣ: Пас аз истиқлолияти давлатии ҷумҳурӣ, Тоҷикистон аз иқтисодиёти нақшавӣ ба иқтисоди бозаргонӣ гузашт. Ин ба ташаккули иқтисодиёти бозаргонӣ, рушди сармоягузорӣ ва таҳкими бахши хусусӣ кӯмак кард. Ҳарчанд дар муқобили чунин таҷриба бо мушкилоти ҷиддӣ мувоҷеҳ шуд, кишвар тадриҷан ба иқтисоди мустақил шурӯъ кард.

Рушди бахши кишоварзӣ: Дар давоми 34 соли истиқлолияти давлатии ҷумҳурӣ, Тоҷикистон дар соҳаи кишоварзӣ, хусусан пахтакорӣ, меваҷоту сабзавот ва ғайраҳо, муваффақиятҳои назаррас ба даст овард. Мақсади асосии кишоварзӣ - таъмини хӯроки маҳаллӣ ва рушди истеҳсоли маҳсулот буд.

Энергетика: Тоҷикистон бо истифода аз захираҳои энергияи гидроэлектрии худ ба як шохаи иқтисодиёташ такя мекунад. Хати нерӯгоҳҳои обии бузург, ба монанди НБО Роғун, яке аз муҳимтарин лоиҳаҳои энергетикии кишвар мебошад.

Саноат ва технологӣ: Пешрафт дар саноат ва тавсеаи бунёди корхонаҳо ва фабрикаҳо низ нақши қалидӣ дар рушди иқтисод дошт. Иҷрои ислоҳоти саноатӣ ва истифодаи захираҳои табиӣ ва хом асосан ҳадафи боло бурдани истеҳсолот ва равнақи истеҳсолот буд.

3. Инфрасохтор ва нақлиёт

Инфрасохтори роҳ: Тоҷикистон ба бунёди инфрасохтори роҳҳои оҳан, шоҳроҳҳои автомобильӣ ва сохтмони роҳҳои калон диққати махсус дод. Бунёди роҳҳо ва хати нақлиётии байналмилалӣ як марҳилаи муҳим дар таҳкими муносибатҳои иқтисодӣ ва тиҷоратӣ бо кишварҳои ҳамсоя мебошад.

Роғун ва нерӯгоҳи барқи обӣ: Нерӯгоҳи Роғун яке аз самтҳои асосии инфрасохтор дар бахши энергетикаи кишвар мебошад, ки метавонад ба таъмини нерӯи барқ ва бозори минтақавӣ кӯмак кунад.

4. Таҳсилот ва илм

Системаи таълимӣ: Дар соҳаи маориф, дар муддати кӯтоҳ дар Тоҷикистон таълимоти асосӣ ва миёна бо стандарти ҷаҳонӣ инкишоф ёфт. Бунёди мактабҳои нав, донишгоҳҳо ва марказҳои илмию таҳқиқотии миллӣ имконияти таҳсилот ва ба даст овардани маълумоти муосирро фароҳам овард.

Барномаҳои илмӣ ва таҳқиқоти муҳими илмӣ: Тоҷикистон дар соҳаи илм таҳқиқоти назаррас дар бахшҳои техникӣ, аграрӣ ва тиббӣ анҷом дод, ки натиҷаҳои онҳо ба рушди кишвар кӯмак карданд.

5. Саломатӣ ва фароғат

Тавсеаи беморхонаҳо ва муассисаҳои тиббӣ: Тоҷикистон дар давоми 34 сол кӯшиш кард, ки беҳбудиҳои зарурӣ барои таъмин кардани саломатии аҳолии худ бо бунёди беморхонаҳо ва марказҳои тиббӣ таъмин кунад.

Пешрафтҳои тиббӣ: Таҳкими системаҳои тиббӣ ва дастрасии аҳолӣ ба мутахассисон, таҷҳизотҳои замонавӣ ва маводи тиббӣ заминаи беҳтари хидматрасониро фароҳам овард.

Варзиш: Тоҷикистон дар варзиш низ пешрафтҳои назаррас дошт, бахусус дар майдонҳои байналмилалӣ, ки бо гирифтани медалҳо ва ҷойҳои олӣ дар мусобиқаҳои ҷаҳонӣ, ба он шӯҳрат ёфтааст.

6. Таъсири ҷаҳонӣ ва ҳамкориҳо

Ҳамкориҳо бо кишварҳои хориҷӣ: Тоҷикистон дар ду даҳаи ахир барои таҳкими муносибатҳояш бо кишварҳои хориҷӣ ва ҷалби сармояи хориҷӣ кӯшиш кард. Ба таври вижа, ҳамкориҳо бо кишварҳои ҳамсоя ва созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди СММ, Бонки Ҷаҳонӣ, Бонки рушди Исломӣ ва IMF, ба рушди иқтисодиёт мусоидат намуд.

Пайвастшавӣ ба созмонҳои байналмилалӣ: Тоҷикистон пас аз истиқлолият ба даст овардан ба созмонҳои байналмилалӣ шомил шуд, ки дар беҳбуди муносибатҳо ва рушди иқтисодӣ, сиёсии ва дипломатии кишвар нақш гузошт.

7. Сулҳ ва барқарор кардани ҳамгироии миллӣ

Қудрати якпорчагии миллӣ: Ба туфайли саъю кӯшишҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, мардуми Тоҷикистон ва роҳбарияти сиёсӣ, кишварро ба як ёдоварии равшан ва ватандӯстӣ бурд, ки боиси эҳёи пайвастагии халқ ва бозсозии муҳити сулҳ гардид.

Дастовардҳои назарраси таърихию фарҳангӣ: Дастовардҳои фарҳангӣ ва таъсис ёфтани як тамаддуни нав дар назди ҷомеа ҳамчунин дар давраи истиқлолият ҳиссаи назаррас дошт.

Хулоса

Пас аз 34 соли истиқлолияти давлатии ҷумҳурӣ, Тоҷикистон дар соҳаҳои гуногун дастовардҳои назаррас ва пешрафтҳои муҳиме ба даст овард. Бо вуҷуди мушкилот ва таҳдидҳои ҷиддӣ, кишвар ба як давраи нав ворид шуд ва барои рушд ва беҳбудии таълиму тарбия, илм, рушди иқтисод ва савдо, саноат, кишоварзӣ, энергетика, нақлиёт, саломатӣ ва ҳуқуқи инсон саъй ва кӯшишҳои зиёд ба харҷ дод. Меҳвари асосии ҳамаи ин дастовардҳо на танҳо барқарор кардани сулҳ ва амният, балки таҳкими сохтори давлати демократӣ, бунёди инфрасохтори муосир ва таваҷҷӯҳ ба манфиатҳои миллӣ мебошад.

Шокиров Имомалӣ Назарович, ходими илмии МД Маркази таҳқиқоти

технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлолият падидаи муҳими конститутсионӣ-ҳуқуқӣ буда, маҳз ба туфайли он соҳибихтиёрии миллӣ эълон гашта, шакли идораи давлатӣ, сохторҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон ва дигар масъалаҳои муҳими давлатдорӣ муайян карда мешавад.

Истиқлолияти давлатӣ, ки Тоҷикистон 9-сентябри соли 1991 онро ба даст овард, давраи нави ташаккули низоми ҳуқуқӣ ва қонунгузории миллро асос бахшид. Ин давраи сифатан нави инкишофи қонунгузории ватанӣ буда, аз ҷумла, бо пойдор намудани падидаҳои нави судии кишвар, ки дар заминаи ҳокимияти судӣ адолатварзиро касб кардаанд, тобиши фарқкунанда дорад.

Дар бораи сифати давлатдории муосир андеша ронда, набояд фаромуш кард, ки он бо ҳокимияти судӣ дар робитаи мустаҳками ташкилӣ ва функсионалӣ қарор дорад. Қонунҳои давлатиро қабул намуда, мақомоти қонунгузор тартиботи ҳуқуқӣ, ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва дигар субъектонро ҷорӣ менамояд. Мақомоти иҷроия баҳри иҷроиши қонунҳо воқеан онҳоро амалӣ менамояд. Ҳокимияти судӣ вазифаи ҳифз намудани ин ҳуқуқҳоро тавассути назорат бурдан, ҷорӣ намудани қонуният, ҳал намудани баҳсҳо ва баровардани адолати судӣ иҷро менамояд. Дар натиҷа ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ ҳамеша барои таъмини ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, тартиботи ҳуқуқӣ, амнияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии давлат кушиш ба харҷ медиҳанд.

Маълум мегардад, ки ҳокимияти судӣ дар таъмин намудани адолати иҷтимоӣ нақши муҳим дорад. Инро ба назар гирифта, Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рузҳои аввали соҳибистиқлол гаштанаш рӯй ба такмили низоми судии кишвар оварда, то имрӯз алакай чор Барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқии кишварро қабул ва амалӣ гардонида истодааст.

Аҳамияти ин Барномаҳо дар он аст, ки барои такмил додани низоми судӣ ва ҷорӣ намудани падидаҳои нави он заминаҳои моддӣ, мурофиавӣ ва воқеъиро пойдор менамоянд. Масалан тибқи Нақшаи амалигардонии Барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2007-2011, дар сохтори судҳои умумии ВМКБ, вилоятҳо, суди ш.Душанбе ва Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис додани мушовараҳои судии махсусгардонидашудаи маъмурӣ ва оилавӣ дар назар дошта шуда буд ва он тибқи Нақшаи номбурда бо Қонуни конститусионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Қонуни конститусионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳо» соли 2010 амалӣ гардонида шуд. Ҳамин тариқ дар Тоҷикистон падидаҳои нави судӣ, яъне судҳои маъмурӣ ва судҳои оилавӣ ташкил карда шуд, ки ин низоми судии кишварро такмил дод.

Мақсад ва мароми таъсис додани падидаҳои номбурдаи судӣ аз такмил ва тақвият додани ҳокимияти судӣ, махсусгардонии онҳо ба намуд ва шакли мурофиавии пешбурди парвандаҳои ҳамном ва ба онҳо мувофиқ гардонидани баровардани адолати судиро дар назар дорад. Мутаассифона баррасии парвандаҳо дар судҳо аз асосҳои илмию назариявии амалияи эътирофшудаи қонунгузорӣ чанде дур рафтааст. Масалан, коллегияҳои судӣ оид ба парвандаҳои маъмурии судҳои ВМКБ, судҳои вилоятӣ, ва ш.Душанбе бо баррасӣ намудани парвандаҳои ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ дар зинаи дуюми судӣ, гузаронидани ҷамъбастиҳои судӣ бо чунин парвандаҳо машғул мебошад, ки ба таъиноти консептуалии судҳои маъмурӣ мувофиқ нест. Зеро аз ҷиҳати илмӣ бо тариқи докториналӣ асоснок карда шудааст, ки воҳидҳои судии махсусгардонидашуда, аз ҷумла судҳои маъмурӣ бояд парвандаҳоеро баррасӣ намоянд, ки баҳсҳо вобаста ба онҳо зимни муносибатҳои ҳуқуқи оммавӣ ба вуҷуд омадаанд. Баҳсҳои ҳуқуқи оммавӣ ин баҳсҳое мебошад, ки дар мавриди шикоят овардан аз санад, амал (беамалӣ)-и мақомоти ҳокимияти давлатӣ, шахси мансабдор ва хизматчии давлатӣ ба миён омада ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандонро вайрон ё маҳдуд намудаанд. Асоси моддии ин намуди баҳсҳо дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи муроҷиати шаҳрвандон» (1996с), мод. 13 Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дар Кодекси расмиёти маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон асоснок карда шудааст. Тартиби мурофиавии баррасии ин парвандаҳо, хусусиятҳои мурофиавии хос доштани онҳо дар меъёрҳои зерфасли 3, бобҳои 22-23 КМГ ҶТ, фасли 3 боби 23 КМИ ҶТ ва дар боби 6-и КРМ ҶТ ҷой доранд.

Ногуфта намонад, ки дар давлатҳои Аврупо (Фаронса, Олмон ва ғ.) ва инчунин дар Қазоқистон парвандаҳои ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҳамчун зерфасли ҳуқуқи ҷиноӣ (ҷазоӣ) баррасӣ карда мешавад ва ба тартиби баррасии баҳсҳои оммавӣ-ҳуқуқӣ ягон алоқамандие надорад. Дар Ҷумҳурии Қазоқистон барои ин намуди мурофиаи судӣ Кодекси махсуси рафтори ношоистаи маъмурӣ (административные проступки) қабул карда шудааст.

Бояд тазаккур дод, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ соли 2013 Кодекси мурофиавии ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ таҳия ва қабул карда шудааст. Лекин ин кодекс тавассути қолаби замони шуравӣ тарҳрезӣ шуда, саҳван баррасии парвандаҳои ҳуқуқвайронкунии маъмуриро бештар ба мурофиаи гражданӣ шабоҳат додааст, ки ин ба андешаи мо начандон дуруст аст. Зеро мӯҳтавои ин қонун аз ҷазо додан (новобаста аз намудаи ҷазо: ҷарима ё ҳабси маъмурӣ) иборат мебошад, аз ҳамин лиҳоз вай бинобар хусусияти ҷазоӣ доштанаш бо тартиби пушбурди мурофиавии гражданӣ ҳеҷ алоқамандие надорад.

Падидаи тозабунёди судии замони истиқлолият адлияи ювеналӣ мебошад, ки бо ташаббусӣ Пешвои миллат, асосгузори сулҳу ваҳдат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бояд то соли 2017 дар кишварамон таъсис дода шавад.

Дар Барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2015-2017, ки бо фармони Президенти кишвар аз 5 январи соли 2015 таҳти рақами №32 тасдиқ гардидааст, қайд карада шудааст, ки дар асоси тавсияҳои Кумитаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳуқуқи кӯдак, инчунин банди 13 Нақшаи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба татбиқи тавсияҳои давлатҳои аъзои Шӯрои Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳуқуқи инсон вобаста ба Шарҳи универсалии даврии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳуқуқи инсон барои солҳои 2013-2015 таъсиси судҳои ювеналӣ пешбинӣ карда шудааст. Пайваста ба ин банди 11-и Нақшаи чорабиниҳо оид ба татбиқи Барнома, Суди Олӣ, Прокуратураи генералӣ, Вазорати адлия ва Вазорати корҳои дохилии кишварро вазифадор намудааст, ки то соли 2017 масъалаҳои ташкил ва таъсиси судҳои ювеналиро мавриди омӯзиш қарор дода, дар ин бора ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод манзур намоянд.

Аз ҷиҳати фаҳмиши умумибашарӣ дар зери мафҳуми адлияи ювеналӣ системаи муассиса ва ташкилотҳо фаҳмида мешаванд, ки барои пиёда намудани адолати судӣ оид ба ҳуқуқвайронкунии ноболиғон ҳиссагузоранд. Яъне ин ташкилоту муассисаҳо судӣ ва ғайрисудӣ-квазисудӣ шуда метавонанд, ки ба зиммаи онҳо тибқи қонун пешгири кардани ҳуқуқвайронкунии маъмурии ноболиғон, омода намудани парвандаҳои маъмурӣ,баррасии ин парвандаҳо, иҷроиши санад ва қарорҳо оидба ин парвандаҳо, ислоҳ намудан ва аз нав тарбия кардани ноболиғон гузошта шудааст.

Аз ҷиҳати луғавӣ адлияи ювеналӣ аз калимаи лотинӣ гирифта шуда juvenālis-наврасона, нболиғона; jūstitia-баровардани адолати судро ифода менамояд.

Дар илми ҳуқуқшиносӣ мафҳуми “адлияи ювеналӣ” ҳам бо мазмуни васеъ ва ҳам бо мазмуни маҳдуд пешниҳод карда мешавад. Масалан, тибқи ақидаи И.И.Мартинович адлияи ювеналиро дар замони муосир низоми муассисаҳо ва ташкилотҳои судӣ, полис (милитсия), прокуратура, адвокатураи ювеналӣ, айбдоркунандагони ҷамъиятӣ, хизмати равоншиносони касбӣ ва низоми муассисаҳои ислоҳӣ бояд ташкил диҳанд, ки бо ноболиғони ҳуқуқ-вайроннамуда ё ҷиноят содир карда дар асоси қонунгузориҳо, аз ҷумла қонунгузориҳои мурофиавӣ бо фаъолияти тарбиявию ислоҳкунӣ машғуланд.

Муаллифони лоиҳаи қонун “Дар бораи судҳои ювеналии Федератсияи Руссия” Э.Б.Мелникова ва Г.Н. Ветрова бар он ақида мебошанд, ки системаи адлияи ювеналӣ аз низоми мақомотҳои давлатӣ иборат мебошад, ки ҳифзи судии ҳуқуқ ва манфиатҳои ноболиғонро таъмин менамоянд.

Гурӯҳи муаллифон бо сарварии В.Д.Ермаков, ки соли 1999 лоиҳаи қонун “Дар бораи асосҳои қонунгузории адлияи ювеналӣ дар Федератсияи Руссия”-ро таҳия намуда буданд, тасдиқ менамоянд, ки адлияи ювеналӣ аз маҷмӯи механизмҳои ҳуқуқии тиббӣ-иҷтимоӣ, равоншиносӣ-педогогӣ, ислоҳкунандагӣ (реабилитатсионӣ) ва дигар расмиётҳо ва барномаҳое, ки барои пурра таъмин намудани ҳифзи ҳуқуқ, озодӣ ва манфиатҳои ноболиғон, инчунин шахсоне, ки ба тарбияи ноболиғ масъуланд ва тавассути мақомоти давлатӣ ва ташкилоту муассисаҳои ғайридавлатӣ амалӣ менамоянд, иборат мебошанд.

Дар лоиҳаи номбурда ба падидаи адлияи ювеналӣ ваколатдор оид ба ҳуқуқи кӯдак, судҳои ювеналӣ бо сохторҳои ёрирасон (маслиҳатхонаҳои ҳуқуқи кӯдак – адвокатҳо бо корҳои ноболиғон, таҳқиқ ва тафтишоти ювеналӣ), кормандони ҳифзи иҷтимоӣ (комиссия оид ба ҳуқуқи кӯдак, мақомоти васӣ ва парасторӣ, телефонҳои боварӣ, оилаҳои кӯдакро қабул намуда, муассисаҳои ҳуқуқҳимоякунии ҷамъиятӣ ва дигарҳо) ворид карда шудаанд.

Аз гуфтаҳои боло бармеояд, ки мавқеи марказиро дар низоми муасисаҳои ювеналӣ судҳои ювеналӣ ташкил медиҳанд, онҳо дар доираи салоҳиятҳояшон парвандаҳои ҷиноятӣ, маъмурӣ ва гражданиро, ки яке аз тарафҳои онро ноболиғон ташкил медиҳанд, баррасӣ менамоянд. Вазифаҳои асосии ин муассиса ва ташкилотҳо, аз ҷумла суди ювеналӣ, аз ҳимоя намудани ҳуқуқи наврасон, ноболиғон ва ислоҳ намудани онҳо иборат мебошад.

Бояд тазакур дод, ки дар қонунгузории имрӯзаи Ҷумҳурии Тоҷикистон мафҳуми адлияи ювеналӣ дода нашудааст, ҳамчунин қонуни махсус дар бораи адлияи ювенали коркард ва қабул нагаштааст. Иқдоми аввалин дар кори таъсис додани адлияи ювеналӣ дар Барномаи ислоҳоти судӣ – ҳуқуқии дар боло номбурда оварада шудаст.Муҳимияти адлияи ювеналиро ба назар гирифта Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар кори таъсиси ин падидаи ҳуқуқӣ нисбат ба дигар давлатҳои минтақаи Осиёи Марказӣ, чанд қадам пеш гузошт ва бо мақсади таъмини ҳифзи ҳуқуқи кӯдак дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намуд, ки институти Ваколатдор оид ба ҳуқуқи кӯдак таъсисдода шавад.

Асосҳои ташкилию-ҳуқуқии адлияи ювеналӣ дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қонунгузориҳои дигар, аз ҷумла дар Кодекси оилаи ҶТ, Кодекси ҷиноятии ҶТ, Кодекси мурофиаи ҷиноятии ҶТ, Кодекси иҷрои ҷазои ҶТ, Қонунҳои ҶТ “Дар бораи сисёсати ҷавонон”, “Дар бораи танзими анана ва ҷашну маросимҳо”, “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд”, “Дар бораи таълиму тарбияи томактабӣ”, “Дар бораи ҳуқуқи кӯдак” ва дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ танзими худро ёфтаанд.

Дар моддаи 2 и Қонуни ҶТ “Дар бораи ҳифзи ҳуқуқи кӯдак” аз 18 марти соли 2015, №1196 қайд карда шудааст, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асосёфта, аз Қонуни мазкур, дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, иборат мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати таъмин ва ҳифз намудани ҳуқуқҳои кӯдаконро пеш гирифта, аз ҷумла баҳри таъмини ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии кӯдакон чораҳои роҳ надодан ба поймолкуниионҳо, таҳкими кафолатҳои асосии ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии кӯдакон, барқарор кардани ҳуқуқҳои вайроншудаи онҳоро андешида, ташаккули асосҳои ҳуқуқии манфиатҳои қонунии кӯдаконро кафолат медиҳад.(м.3)

Баҳри амалӣ гардонидани сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқи кӯдак самтҳои афзалиятнок муқарар карда шудааст, ки аз ҷумла инҳо мебошанд: муқаррар намудани ҳифзи ҳуқуқҳои кӯдак дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон; дастгирии давлатии оила бо мақсади тарбияи ҳамаҷонибаи кӯдак, ҳифзи ҳуқуқҳои ӯ, омода намудани кӯдакба зиндагии шоиста дар ҷомеа; эътирофи афзалияти ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои қонунии кӯдакони маъюб, ятим ва бепарастор, бо мақсади таъмини шароити мусоид барои таълиму тарбияи онҳо; роҳ надодан ба табъизи кӯдакон, новобаста ба мансубияти нажодӣ, миллӣ, ҷинсӣ, динӣ, забонӣ, ҳолати иҷтимоӣ ва молумулкӣ, вазъи саломатӣ ва дигар аломатҳо; дастгирии давлатии ташкилотҳое, ки ҳуқуқу манфиатҳои қонунии кӯдаконро ҳифз менамоянд.

Барномаи ислоҳоти судӣ ҳуқуқии кишвар барои солҳои 2015-2017 дар Тоҷикистон таъсис додани судҳои ювеналиро ба нақша гирифтааст, ҳамзамон дар ин раванд, бо мақсади таъмини адолат нисбати ноболиғон, ҳаматарафа таъмин намудани ҳуқуқу манфиатҳои онҳо, дар рафти таҳқиқ ва тафтишфароҳам овардани муҳити солим ба ноболиғон, инчунин баррасии парвандаҳои маъмурӣ ва ҷиноятӣ дар суд, муайян намудани судяҳои баррасикунандаи парвандаҳо оид ба хуқуқвайронкунии ноболиғон дар ҳайати судҳои амалкунанда ва такмили қонунгузорӣ, аз ҷумла такмил додани қонунгузории мурофиавии ҷиноятӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқи мақсад ҳисобида шудааст.

Доир ба ин иқдоми нек ибрози назар намуда, дар он андешаем, ки баҳри таъсис додани системаи мустақили адлияи ювеналӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз таҷрибаи ҷаҳонӣ, хусусан аз натиҷаҳои таҷрибаи вилоятҳои Ростов, Саратов, Маскав, Санкт-Петербурги Федератсияи Руссия истифода намуда, ба сифати намуна дар шаҳрҳои Хуҷанд, Қӯрғонтеппа ва Хоруғ судҳои ноболиғон таъсис дода вобаста аз натиҷаҳои ба даст овардаи фаъолияти дусолаи ин судҳо дар кори ҳифзи ҳуқуқ, озодӣ ва манфиатҳои ноболиғон, ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намудани таъсиси системаи мустақили судҳои ноболиғон ё дар сохтори судҳои умумӣ таъсисдодани воҳидҳои судӣ оид ба корҳои ноболиғон ба мақсад мувофиқтар аст. Ҳамчунин баҳри ба стандартҳои пешқадами ҷаҳонӣ мутобиқ намудани шакл ва сифати судҳои ноболиғон омӯхтани таҷрибаи давлатҳои Украина, Гурҷистон, Қазоқистон, Эрон ва Туркия барои аз ҷиҳати илмӣ асоснок кардани ин падида аз манфиат холӣ намебошад.

Иброҳимов С.И. – сарходими илмии шуъбаи Ҳуқуқи давлатии

ИФСҲ АМИТ, доктори илмоҳи ҳуқуқшиносӣ, профессор

Маҳз ба шарофати истиқлоли давлатӣ Тоҷикистон дар фаъолияти созмонҳои бонуфузтарини байналмилалӣ узвияти комилҳуқуқ ва як овози баробар дорад, ҷомеаи ҷаҳонӣ кишвари моро мешиносад ва пешниҳодҳои онро дастгирӣ менамояд.

(Эмомалӣ Раҳмон)

9 сентябри соли 1991 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси Изҳороти истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти давлатии худро эълон намудааст. Ҳоло бошад 192 мамлакати ҷаҳон Тоҷикистонро ба расмият пазируфтаанд. Тоҷикистон ба созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид ва муассисаҳои махсусгардонидашудаи он, Созмони амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Ҳамкориҳои Шанхай, Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастаҷамъӣ ва ғайра шомил буда, ҳамчун субъекти комилҳуқуқи ҳуқуқи байналмилалӣ шартномаҳои бонуфузи байналмилалиро дар соҳаҳои гуногун ба тавсиб расонидааст ва дорои ҳуқуқу уҳдадориҳои байналмилалӣ гардидаастт. Ин ҷо масъалаи ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ ва муайян намудани хусусиятҳои он ба миён меояд, ки на танҳо ҷанбаҳои ҳуқуқии конститутсионӣ, балки ҷанбаҳои ҳуқуқии байналмилалиро низ дорад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1924 ҳамчун давлати худмухтор дар ҳайати Ӯзбекистон ташкил шуда, соли 1929 ҳамчун узви комилҳуқуқи Иттиҳоди Шӯравӣ гардида бошад ҳам, аммо соҳибихтиёриаш маҳдуд буд, зеро дар асоси Шартнома «Дар бораи таъсиси Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сотсиалистӣ» аз 30 декабри соли 1922 як қатор ваколатҳои худро ба Иттиҳоди Шӯравӣ дода буд. Аз ҷумла, намояндагӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ, бастани созишномаҳои қарзи давлатӣ, ратификатсияи (эътирофнамоии) шартномаҳои байналмилалӣ, муқаррар намудани низоми савдои дохилӣ ва берунӣ, бастани шартномаҳои консессионӣ, истифода бурдани захираҳои табиӣ ва ғайра.

Ҳодисаҳои моҳи августи соли 1991, ки бо номи “Балвои августӣ” маъмул аст, як кӯшиши ноком барои табаддулоти давлатӣ дар ИҶШС буд. Ин балво аз ҷониби як гуруҳи мансабдорони баландпояи шӯравӣ, ки мехостанд пошхӯрии кишварро боздоранд ва сохти коммунистиро нигоҳ доранд, ташкил карда шуда, пас аз нокомиаш обрӯю эътибори давлати абарқудрати шуравиро паст намуд. Аз ин рӯ, хоҳиши давлатҳои аъзо барои ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ боз ҳам зиёд гардид.

Барои ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ Тоҷикистон ба принсипҳо ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такя намуд, ки дар санадҳои бонуфузи ҳуқуқии байналмилалӣ мустаҳкам шудаанд.

Тибқи принсипи баробарҳуқуқӣ ва худмуайянкунии халқҳо, ки дар моддаи 1 Оинномаи СММ мустаҳкам шудааст, ҳар як халқ барои мустақилона ҳал кардани шакли мавҷудияти давлатиаш, озодона муқаррар намудани мақоми сиёсии худ ва ба амал баровардани тараққиёти иқтисодию мадании худ ҳуқуқ дорад.

Санади дигари ҳуқуқии байналмилалие, ки барои ба даст овардани истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ҳамчун асос хизмат мекунад, Эъломияи принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ оид ба муносибатҳои дӯстона ва ҳамкории байни давлатҳо мувофиқи Оинномаи СММ мебошад, ки тибқи он: “Дар асоси принсипи баробарҳуқуқӣ ва худмуайянкунии халқҳо, ки дар Оинномаи СММ ифода ёфтааст, ҳамаи халқҳо бе дахолати берунӣ ҳуқуқ доранд озодона мақоми сиёсии худро муайян намоянд, рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангиро амалӣ намоянд ва ҳар як давлат уҳдадор аст, ки ин ҳуқуқро мувофиқи муқаррароти Оиннома эҳтиром намояд. Ҳар як давлат уҳдадор аст, ки бо амалҳои муштарак ва инфиродӣ барои амалишавии принсипи баробарҳуқуқӣ ва худмуайянкунии халқҳо тибқи муқаррароти Оиннома мусоидат намояд ва ба СММ дар иҷрои уҳдадориҳои аз тарафи Оиннома гузошташуда ҷиҳати амалишавии принсипи мазкур мусоидат намояд...”.

Барпо намудани давлати соҳибихтиёру соҳибистиқлол, яке аз шаклҳои ба амал баровардани ҳуқуқи худмуайянкунии халқи Тоҷикистон мебошанд. Принсипи баробарҳуқуқӣ ва худмуайянкунии халқҳо дар ду паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи инсон (1966) ва баъзе қарорҳои дигари СММ низ зикр шудааст.

Агар ба Изҳороти истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон нараз афканем, дар он якчанд нуктаҳо оид ба асосҳои ҳуқуқи байналмилалии истиқлолияти давлатӣ баён гардидаанд.

Якум, дар дебочаи ин санади тақдирсоз принсипи баробарҳуқуқӣ ва худмуайянкунии халқҳо зикр гардидааст. Пас аз он ки соли 1929 Тоҷикистон ҳамчун давлати мустақил аъзои ИҶШС гардид, мақоми он дар иттиҳоди давлатҳо ҳамчун мустамлика набуда, ҳар вақт ҳуқуқ дошт, ки аз иттиҳод барояд ва давлати соҳибистиқлоли худро таъсис диҳад. Аз ин рӯ, баромадан аз Иттиҳоди Шӯравӣ ба ҳуқуқи байналмилалӣ мувофиқ буд. Ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ орзуву ормонҳои мардуми шарафманди Тоҷикистон буд. Аммо як нуктаи дигарро қайд кардан зарур аст, ки пойдориву мустаҳкамии истиқлолияти давлатӣ барои мамлакатамон бо осонӣ сурат нагирифт. Ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои 1992-1997 ба арзишҳои истиқлолияти давлатӣ зарбаи ҷиддӣ зада, эҳтимолияти аз харитаи ҷаҳон гум шудани давлати навбунёду соҳибистиқлол калон буд. Маҳз бо талошу ҷонбозиҳои сарвари давлат, Асосзузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва заҳматҳои шабонарӯзии мардуми шарафманди кишвар сулҳу ягонагӣ пойдор гардида, ҳоло халқи тоҷик дар зери Парчами давлатии Тоҷикистон муттаҳиданд.

Дуюм, Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз номи давлат ҳуқуқи сухан гуфтан дорад, дар ин Изҳорот пайравии худро ба Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ва меъёрҳои умумиэътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ иброз медорад. Маҳз дар солҳои аввали пойдории истиқлолият Тоҷикистон санадҳои муҳими ҳуқуқи байналмилалии ҳуқуқи башарро ба тавсиб расонида, минбаъд дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ эътироф гардиданд. Ҳоло барои амалӣ гаштани ҳуқуқҳои инсон механизмҳои қонунгузорӣ ва институтсионалӣ самарабахш фаъолият карда истодаанд.

Сеюм, дар қабули Изҳороти истиқлолияти давлатӣ ба Эъломияи соҳибихтиёрии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон аз 24 августи соли 1990 такя карда мешавад. Маҳз дар ин Эъломия самтҳои асосии сиёсати берунаи мамлакат муайян гардида, минбаъд дар Конститутсияи Ҷумҳурии Точикистон аз 6 ноябри соли 1994 мустаҳкам карда шудаанд.

Тибқи қисми 15 Эъломия “Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили ҳуқуқи байналхалқӣ бо давлатҳои хориҷӣ алоқаҳои дипломатӣ, консулӣ, тиҷоратӣ ва дигар алоқаҳо барқарор менамояд, бо онҳо мубодилаи намояндагони салоҳиятдорро анҷом медиҳад ва шартномаҳои байналхалқӣ мебандад”. Тибқи маълумоти Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон кишварамон бо 183 мамлакати ҷаҳон робитаи дипломатӣ дорад. Ҳамчунин дар қисми 16 Эъломия қайд мегардад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тарафдори принсипҳо ва меъёрҳои аз тарафи умум эътирофшудаи ҳуқуқи байналхалқӣ, ҷонибдори бо роҳи сиёсӣ ҳал кардани тамоми ихтилофот буда, ҳуқуқ, озодӣ ва соҳибихтиёрии ҳамаи халқҳо ва мамлакатҳоро эхтиром мекунад, барои дӯстӣ, бародарӣ ва пешрафти минбаъда дар тамоми ҷаҳон саъй менамояд.

Муқаррароти мазкур ба принсипи баробарии соҳибихтиёрии давлатҳо, ки дар Оинномаи СММ мустаҳкам шудааст, пурра мувофиқ буда, Тоҷикистон барои ҳалли баҳсҳои байналмилалӣ аз воситаҳои осоиштаи ҳалли баҳсҳои байналмилалӣ, ки дар боби 6 (моддаҳои 33-38) Оинномаи мазкур истифода мебарад.

Чаҳорум, дар Изҳорот қайд мегардад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистои дар фаъолияташ барои ноил шудан ба сулҳи пойдор, барҳам додани аслиҳаи ядроӣ ва дигар аслиҳаи қатли ом сайъ менамояд. Ин буд ки Ҷумҳурии Тоҷикистон Шартномаи байналмилалӣ оид ба паҳн накардани яроқи қатли омро ба тавсиб расонида, 17 январи соли 1995 ин санади ҳуқуқии байналмилалӣ дар Тоҷикистон ба қувваи амал даромад. Дар давраи барқарорсозии сулҳ дар Тоҷикистон 16 декабри соли 1994 Миссияи мушоҳидачиёни СММ дар Тоҷикистон ҳамчун миссияи сулҳофар аз тарафи Шӯрои Амнияти СММ таъсис дода шуда буд, ки то 15 майи соли 2000 амал намуда, қадами устувор ба халъи силоҳ ва муътадил гардидани вазъият пас аз ҷанги шаҳрвандӣ гузошта шуд.

Панҷум, дар Изҳорот зикр мегардад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон омодагии худро барои бевосита имзо намудани созишномаҳо ва шартномаҳои баробарҳуқуқ ва манфиатноки дутарафаю бисёртарафа, ки манфиатҳои ягон давлати соҳибихтиёрро маҳдуд намекунад, бо ҳамаи шарикон бе ягон шарти пешакӣ изҳор медорад. То имрӯз Тоҷикистон беш аз 1200 шартномаи байналмилалии бисёрҷониба ва дуҷонибаро ба имзо расидааст, ки масъалаҳои ҳамкориро дар бахшҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, ҳарбию техникӣ, инчунин дар бахшҳои амният, илм, фарҳанг, маориф, тиб, сайёҳӣ ва ғайра фаро мегиранд.

Ҳамин тариқ, истиқлолияти давлатӣ ба Тоҷикистон имконият медиҳад, ки дар ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асоси риояи принсипҳо ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунаи худро мустақилона муайян намояд, ба созмонҳои байналмилалӣ дохил шавад, шартномаҳои байналмилалиро ба тавсиб расонад ва аз онҳо барояд, сарватҳои табииашро истифода барад, бо давлатҳои дигар бо назардошти манфиатҳои миллӣ, минтақавӣ ва умумибашарӣ ҳамкорӣ намояд.

Ҷабборов Ф.Н. – ходими калони илмии шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва

ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ.

(дар суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкорӣ рӯзи 30-уми августи соли 2025 ба муносибати Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ)

Таълим ва тарбия ҳамчун рукнҳои асосии рушди ҷомеа аз қадимулайём дар маркази таваҷҷуҳи инсоният қарор доштанд. Дар тамаддуни тоҷикон аз замони Рӯдакӣ то давраи Ибни Сино, Саъдӣ ва Кошифӣ мақоми устод ҳамчун ҳидоятгар ва парварандаи ақлу ахлоқ бо эҳтироми хос таҷассум ёфтааст. Дар замони муосир низ, ки ҷаҳонишавӣ, технологияҳои иттилоотӣ ва тағйироти иҷтимоӣ босуръат густариш меёбанд, аҳаммияти таълим ва тарбия бо эҳтиром ба устод боз ҳам бештар мегардад.

Дар суханронии худ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаҳои таълиму тарбия таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуданд. Аз ҷумла, қайд карда шуд, ки: “Масъалаи таълиму тарбия марбут ба имрӯзу ояндаи ҳар яки мост. Аз ин рӯ, дар таълиму тарбияи насли наврас бояд заррае ба саҳлангорӣ роҳ надиҳем, серталаб бошем ва нисбат ба тақдири ояндаи фарзандонамон бо камоли масъулият муносибат намоем. Аҳли маориф, падару модарон, зиёиёну фаъолон ва умуман тамоми ҷомеа якҷо бо мақомоти ҳифзи ҳуқуқ бояд кӯшиш намоянд, ки ҷинояткорӣ ва ҳама гуна қонуншиканиҳо дар байни наврасону ҷавонон пешгирӣ карда шавад. Мо вазифадорем, ки наврасону ҷавононро тарбияи дуруст диҳем, онҳоро ба роҳи рост ҳидоят намоем, ба фарзандони худ барои омӯхтани илму дониш ва касбу ҳунар шароити беҳтарин муҳайё созем ва ҳамеша дар фикри он бошем, ки фарзандони мо дар зиндагии ояндаи хеш азият накашанд.”

Ба андешаи мо, таълим ва тарбия имрӯз танҳо ба омӯзиши донишҳои фаннӣ маҳдуд намешавад, балки ба ташаккули шахсият, ҷаҳонбинӣ, фарҳанги ҳуқуқӣ ва ахлоқии насли нав нигаронида шудааст. Ҷомеаи пешрафта аз мактабу донишгоҳ танҳо мутахассиси касбӣ талаб намекунад, балки инсони дорои ахлоқи нек, масъулияти иҷтимоӣ ва тафаккури созандаро интизор аст.

Устод дар замони муосир ҳамоно меъёри маърифат, ахлоқ ва тарбия мебошад. Ӯ на танҳо дониши фаннӣ меомӯзонад, балки бо хислат, рафтор ва муносибати худ ба хонанда намунаи ибрат мегардад. Аз ин рӯ, эҳтироми устод на танҳо як арзиши анъанавӣ, балки зарурати иҷтимоиву ахлоқии ҷомеаи имрӯзист.

Вобаста ба ин, Пешвои миллат қайд намуданд, ки: “Омӯзгор шаъну шарафи миллат аст ва имрӯзу фардои ҳар як кишвар ва ҷомеа аз сатҳи маърифат ва фаъолияти ӯ вобастагии калон дорад. Хиради омӯзгор ҷаҳлу хурофотро аз байн мебарад ва сарчашмаи комёбиҳо мегардад. Дар бартарафсозии тамоми мушкилоти миллату давлат, пеш аз ҳама, омӯзгорон саҳмгузоранд. Эҳтироми омӯзгор аз тарафи ҳар як фард эҳтироми худ, эҳтироми миллат ва эҳтироми ҷомеа аст. Мо мақоми омӯзгорро ҳар қадар баланд бардорем, ҷомеа ҳамон қадар муваффақу пешрафта мегардад.”

Дар суханронии худ Пешвои миллат ҳамчун нишонаи эҳтиром ба омӯзгорон қайд намуданд, ки лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи мақоми омӯзгор" аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳим арзёбӣ шуда, барои баррасӣ ба парламент пешниҳод карда шудааст.

Эҳтиром ба устод – пайванди суннат ва замонавият. Дар фарҳанги тоҷикон устод «падари маънавӣ» шуморида мешавад. Бо вуҷуди тағйироти муосир ва таъсири фарҳангҳои хориҷӣ, эҳтироми устод набояд коста гардад, зеро ин меъёри маънавӣ заминаи пойдории фарҳанг ва давлатдорист.

Пешвои миллат таъкид намуданд, ки дониш – ин омилест барои рушди устувор ва пешрафти иқтисодиву иҷтимоии ҳар кишвар, инчунин манбаи муваффақият ва зиндагии осудаи ҳар як инсон мебошад ва маҳз таҳсилоти олӣ метавонад ҷомеаро ба кадрҳои масъул ва бо диди васеъ таъмин намояд.

Яке аз масъалаҳое, ки Ҳусайн Воизи Кошифӣ дар «Футувватнома» ба он бештар диққат додааст, ин муносибати устоду шогирд ё ба тарзи дигар дигар гӯем, рафтори байни омӯзгору талаба мебошад, ки дар шароити имрӯза ҳам андешаҳои нависанда басо арзишманданд. Нахуст «Дар баёни устод ва шароити он» мақому манзалати омӯзгорро ба ёд меорад ва ба шогирдон ва толибилмон хитоб карда чунин мегӯяд: «Бидон, ки ҳеҷ коре бе устод муяссар намешавад ҳар кӣ бе устод коре кунад, бебунёд бошад. Аз шоҳи вилоят манқул (ишорат) аст, ки агар касе ба мартабаи кашф ва каромат расад ва корҳое аз ӯ дар вуҷуд ояд ва ӯро устоди дуруст набошад, аз ӯ ҳеҷ коре наёяд ва кори ӯ ҳеҷ чизро нашояд ва ин ҷо гуфтаанд:

Ҳар киро устод набвад, кор бар бунёд нест,

Дар раҳи маънӣ рафиқе беҳтар аз устод нест.

Бинобар ин, ҳар кӣ хоҳад ба дараҷаи камол бирасад, бояд устод дошта бошад:

Ҳар кӣ бе устод кард оғози кор,

Кору бори ӯ надорад эътибор.

Домани устод гиру шод шав,

Муддате хизмат куну устод шав!

Ин ҷо нависанда ба шогирдон гӯшзад менамояд, ки хизмати устодро ба ҷо биёред, аз ӯ илму дониш омӯзед ва чун ба камол расидед, шумо ҳам устод мешавед ва соҳибном хоҳед гашт. Баъд нависанда хислатҳои устодро баён мекунад, ки ӯ кадом шарту шароитро бояд доро бошад. Якум, устод бояд покизамазҳаб бошад. Яъне дар роҳи хеш устувор бояд бошад. Дуюм, донишманд бошад ва аз илм ё фанни дарсмегуфтагиаш вукуфи комил дошта бошад. Сеюм, ахлоқи пок, рафтору кирдори накӯ дошта бошад, бо шогирдон муомилаи ҳасана карда тавонад. Чорум, ҳар хисоли арзишманде, ки дар ҳаққи футуввати ҷавонмардон арз кардем, бояд аз он бархурдор бошад. Муҳимаш он ки дар дил кинаю кудурат нисбат ба шогирд нагирад, ба онон баробар назар кунад.

Шогирд бояд чӣ гуна бошад? Ба назари нависанда шогирд бояд бо чунин сифатҳо ороста бошад: - назди устод бо камоли эътиқоду боварӣ ба хондан шурӯъ намояд; - ба устод содиқона хизмат кунад; - дилу забонаш рост, яъне як бошад; - њар чӣ устод гуфт, дар гӯш бигирад ва ҳар кор, ки фармуд, онро бояд содиқона сомон диҳад.

Шогирд ё талаба бояд дар назди устод чӣ гуна одоб дошта бошад?: -пеши устод (омӯзгор, муаллим) кам сухан гӯяд; - устодро эҳтиром кунад, ибтидо салом диҳад; - чун устод сухан гӯяд, хомӯш бошад ва бо камоли майлу хоҳиш ба гуфтори омӯзгор диққат диҳад; - агар суол дошта бошад, аз устод иҷозат пурсад; - дар назди устод (дар синфхона) бо касе гӯшакӣ ё сӯҳбат накунад; - эътироз ба гуфтори устод накунад; - дар назди устод ва волидайн ва калонсолон ҳамеша боодобу ботамиз бошад.

Адаб тоҷест аз нури илоҳӣ,

Бинеҳ бар cap, бирав ҳар ҷо, ки хоҳӣ.

Чунонки дидем, андешаҳои нависанда дар бораи вазифаҳои устоду шогирд имрӯз ҳам қимату арзиши худро гум накардаанд. Ҳар як хонанда бояд омӯзгорро ҳурмату эҳтиром кунад, зеро танҳо омӯзгор, муаллим дар дили шогирд шамъи илму донишро фурӯзон хоҳад кард, ӯро ба ростию покӣ, ахлоқи ҳамидаи инсонӣ ҳидоят менамояд. Аз ин нигоҳ қадри устод дар назди шогирд басо баланд аст. Агар шогирд ба гуфтаҳои устод амал кунад, албатта, донишу камолоташ зиёд хоҳад шуд ва, ба гуфтаи адиб, адаб чизи муқаддас аст, адаб мисли тоҷ аст, ки аз нури Худованд чило медиҳад. Ана ҳамин тоҷро бар cap куну ҳар ҷо, ки хоҳӣ бирав! Бешубҳа обрӯву мақому манзалат хоҳӣ ёфт.

Ҳусайн Воизи Кошифӣ дар одоби сухан гуфтан андешаҳои судманде гуфтааст. Аз љумла, «Бидон, ки шарафи одами ба нутқ (сухан) аст ва ҳар кӣ дар нутқ адаб риоят накунад, аз ин шараф бебаҳра бошад. Барон он ки нутқ ба савоб ояд ва илло хомӯшӣ беҳ аз он бувад».

Кошифӣ шаш мавриди сухан гуфтанро таъкид намудааст:

1. Дар ҳар ҷамъомад, ҳар маҷлис, ҳар нишаст ҳар фард мувофиқи ҳолаш, мақомаш, донишаш, дарку идрокаш бояд сухан гуяд: «Бо ӯ бо забони ӯ сухан бояд гуфт». Бо лутфу хушрафторӣ бо касон, бо дӯстон, бо рафиқон бояд сухан гуфт, на бо дағаливу дуруштӣ.

2. Дар вақти сухан гуфтан кас бояд кушодарӯй бошад. Сухане гӯяд, ки ба муроди дили шунаванда бошад, шунаванда малоли хотир нашавад, ғубори маломат ба дилаш наангезад.

3. Сухан бояд судбахшу бомағз бошад, инсонҳоро ба покиву ростӣ дар роҳи ҳақ ҳидоят намояд. То аз ӯ сухан напурсанд, сухан нагӯяд.

4. Дар вақти сухан гуфтан овоз баланд накунад. Дар вақти сухан гуфтан ба чапу рост назар наафканад. Яъне, ба ҳар тараф нанигарад.

5. Бо ғаразу киноя сухан нагӯяд. Аввал хуб андеша кунад ва пасон сухан гӯяд, то пушаймон нашавад.

6. Сухани гӯяндаро набурад. Чун суханашро ба охир расонид, он гоҳ лаб ба сухан кушояд. Сухан кӯтоҳу андак бояд гуфт. Сухан бисёр гуфтан хорӣ орад. «Бисёр гуфтан нишонаи андакақлӣ аст».

Ҳамин тавр, эҳтироми устод имрӯз метавонад бо шаклҳои нав – аз риояи интизом, масъулиятшиносӣ ва арҷгузорӣ ба заҳмати омӯзгор то истифодаи дурусти технологияҳои таълимӣ ифода ёбад. Дар ҷомеаи муосир мушкилоте ба монанди паст шудани сатҳи ахлоқии ҷавонон, коҳиши нуфузи устод аз сабаби паҳншавии иттилооти интернетӣ ва рақобати бозори меҳнат мушоҳида мегардад.

Барои бартараф кардани ин мушкилот ба андешаи мо зарур аст, ки мақоми устод дар ҷомеа аз ҷиҳати иҷтимоӣ ва иқтисодӣ боло бурда шавад, тарғиби арзишҳои миллии «эҳтиром ба устод» дар барномаҳои таълимӣ ва воситаҳои ахбори умум тақвият ёбад, ҳамкории оила, мактаб ва ҷомеа дар масъалаи тарбия пурзӯр карда шавад.

Пешвои миллат ибрози ақида намуданд, ки: “...ин вазифаи инсонӣ ва қарзи имонии на танҳо аҳли маориф ва падару модарон, балки тамоми ҷомеа мебошад. Мактаб, оила ва ҷомеа – ин се неруи масъулу тавоно бояд иттиҳоди ҳамешагӣ дошта бошанд ва ба хотири таълиму тарбияи шоистаи наврасону ҷавонон дар ҳамбастагӣ ҷидду ҷаҳд намоянд.”

Хулоса, таълиму тарбия ва эҳтиром ба устод арзишҳоеанд, ки дар замони муосир низ на танҳо аҳаммияти худро аз даст надодаанд, балки дар шароити тағйироти ҷаҳонӣ боз ҳам муҳимтар гардидаанд. Пешрафти ҷомеа ва устувории давлат аз он вобаста аст, ки насли наврас бо дониш, ахлоқ ва эҳтироми амиқ ба устодон парвариш ёбад.

Дар фарҷоми суханронӣ Пешвои миллат мардуми Тоҷикистон, шаҳрвандону фарзандони Ватанро даъват ба он намуданд, ки барои ҷашни бошукӯҳи 35-умин солгарди истиқлол тамоми нерую заҳматро сарфи ободии диёр равона намоянд.

Бобоҷонзода И.Ҳ. – мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва

ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(дар ҳошияи суханронии Пешвои миллат ба муносибати Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ аз 30 августи соли 2025)

Илму маориф бо ҳам тавъам буда, дар тамоми тули таърихи инсоният дар робита бо якдигар ташаккул ва рушд ёфтаанд. Беҳуда нест, ки таълимгоҳҳои навъҳои гуногунро дар Шарқу Ғарб аз даврони бостон макони пайдоиши илм, нахустин ихтироъгоҳи техникаву технология ва заминаи кашфиёту бозёфтҳои муҳимтарини илмӣ донистаанд. Маориф бошад, дар навбати худ донишҳои илмиро аз насле ба насли дигар интиқол дода, онҳоро ҳифз кардааст ва дир хизмати инсоният ва рушди ҷомеаи инсонӣ қарор додааст. Аз ин рӯ, илму маориф бояд пайваста бо ҳамдигар дар робитаи устувор қарор дошта бошанд ва яке дигареро комил кунанд. Ин падида дар замони муосир аҳаммияти бузургтаре беш аз пеш пайдо мекунад, зеро чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониашон ба муносибати Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ аз 30 августи соли 2025 қайд намуданд, ба даврони мо рушди босуръату бесобиқаи илму дониш, техникаву технологияҳо, зеҳни сунъӣ хос буда, дар он «донишомӯзӣ аҳаммияти аввалиндараҷа ва ҳатто ҳаётӣ пайдо кардааст. Яъне асре, ки мо дар он кору зиндагӣ карда истодаем, асри илму дониш, кашфиёту ихтироот, техникаву технологияҳои навтарин – замони пешрафту тараққиёти миллату халқҳои босаводу донишманд ва навовару ихтироъкор мебошад».

Бояд таъкид намуд, ки бо дарназардошти ташаккули ҷомеаи техногенӣ, дар даврони истиқлоли давлатӣ бо иқдомҳои Пешвои миллат ва роҳандозии сиёсати хирадмандонаи Ҳукумати мамлакат тамоми тадбирҳои зарурӣ барои рушди илму маориф, донишу донишандӯзӣ ва тақвияти робитаҳои илми академӣ бо муассисаҳои таълимии тамоми зинаҳои таҳсилот андешида шуда, дар ин самт нишондодҳои назаррас ба даст оварда шуданд. Дар натиҷаи ин на танҳо рушди илми академӣ ва соҳаи маориф таъмин гардид, балки барои ҳамгироию воридшавии онҳо ба фазои байналмилалии илмию таҳсилотӣ шароити мусоид фароҳам оварда шуд.

Муҳимтарин дастовард ва комёбии давлату миллати соҳибистиқлоли мо, чунонки Пешвои муаззами миллат дар суханрониашон хеле воқеъбинона ва хушбинона таъкид доштанд, ин аст, ки дар даврони истиқлоли давлатӣ «насли наве, ки муҳаббат ба Ватан, арҷгузорӣ ба ҳувияти миллӣ ва таваҷҷуҳ ба илму маърифат дар меҳвари шахсияташ қарор дорад, ба миён омад». Ҳама ин самараи заҳмату меҳнатҳои шабонарӯзии Сарвари давлат, фаъолияти содиқонаи аҳли илму маориф, падарону модарон ва аъзои пешоҳанги ҷомеа буда, дар саҳифаҳои таърихи миллат то абад боқӣ мемонад.

Бо вуҷуди пешрафту дастовардҳои муайян дар соҳаҳои илму маориф то кунун ҳам ҳалли масъалаҳои зиёде дар самти тақвияти робитаҳои илми академию донишгоҳӣ, олиму омӯзгор, мураббию муҳаққиқи ахлоқ у тарбия тақозо карда мешавад. Вобаста ба ин Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониашон ба муносибати Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ аз 30 августи соли 2025 дар назди олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон бо маќсади идомаи раванди мазкур якчанд вазифаҳоро гузоштанд, ки онҳоро метавон ҳамчун барномаи мухтасари тақвияти робитаҳои илму мариф барои ояндаи наздик ва дурнамои рушди ин соҳаҳои барои болобарии сатҳи маърифати ҷомеа калидӣ арзёбӣ намуд. Ин вазифаҳо, хусусан барои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, чунинад:

Аввалан, бештар муттаҳид кардани иқтидори зеҳнӣ дар кишвар ва мувоҷеҳ сохтани фаъолияти он ба самти соҳибмаърифату донишманд гардонидани наврасону ҷавонон. Тавре, ки дар мулоқот зикр гардид, дар қатори 131 ҳазор нафар омӯзгор, имрӯз дар ҷумҳурӣ шумораи зиёди олимон, аз ҷумла дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон анқариб 1,5 ҳазор муҳаққиқону ходимони илмӣ ҳамчун «неруи бузурги маънавӣ» ба фаъолияти илмию таҳқиқотӣ машгуланд. Ҷалб сохтани ин неру на танҳо ба муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ, балки ба тамоми зинаҳову шаклҳои дигари таҳсилот ба ҳайси устоду омӯзгор, роҳбари таҷрибаомӯзии таълимию илмӣ, мушовири илмӣ дар раванди таълифи корҳои илмию таҳқиқотӣ ва амсоли он, аз як ҷониб, ба болоравии сифати таълим мусоидат намояд, аз ҷониби дигар, ҳамчун омили пайвасткунандаи илму истеҳсолот, назария ва амалия, тақвиятдиҳандаи робитаи илми академию донишгоҳӣ ва муассисаҳои илмию таълимӣ ҷиҳати болобарии ҷаҳонбинии таълимгирандагон ва минбаъд, тамоми аъзои ҷомеа хизмати муассиреро ба иҷро мерасонад.

Дуюм, аз ҷониби Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академияҳои соҳавӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ дар якҷоягӣ бо Вазоратҳои маориф ва илм, рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давоми шаш моҳ таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намудани лоиҳаи барномаи давлатии омода намудани кадрҳои омӯзгорӣ. Бояд таъкид намуд, ки сабабҳои асосии таҳияи чунин барнома бо норасоии кадрҳои омӯзгорӣ дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ, рушди иқтисоди рақамӣ ва зеҳни сунъӣ, зарурати иҷрои чорабиниҳои Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ ва омилҳои дигар вобастаанд Аммо дар баробари ин бояд ба эътибор гирифт, ки имрӯз дар кишварҳои пешрафта, масалан, тибқи стратегияи давлатии рушди маориф дар Ҷумҳурии Белорус, бо мақсади болобарии сатҳу сифати таълим ҳар чи бештар таъмин намудани муассисаҳои таҳсилоти умумӣ бо омӯзгорони соҳиби дипломҳои дараҷаи магистрӣ ва болотар аз он пешбинӣ гардидааст. Аз ин рӯ, ба андешаи мо, дар лоиҳаи барномаи мазкур пешбинӣ намудани тақвияти мақоми Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар самти омода сохтани магистрҳо доир ба як қатор илмҳои ҷамъиятию гуманитарӣ ва тамоми илмҳои табиатшиносӣ ва риёзӣ, ки дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ таълим дода мешаванд, ба манфиати кор хоҳад буд.

Сеюм, дар ҳамкории Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо академияҳои соҳавӣ, Маркази тадқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин дигар олимони соҳибтаҷриба аз нав таҳия ва пешниҳод намудани лоиҳаи Консепсияи таҳияи китобҳои дарсӣ. Дар ин самт чунин талабот гузошта шудааст, ки китоби дарсӣ на танҳо бояд ба таълимгиранда донишҳои илмиро пешниҳод намояд, балки «андешаи ӯро бедор созад, дар ниҳоди хонанда ҷаҳонбинии дунявӣ, эҳсоси ватандӯстӣ ва худшиносии миллиро ташаккул диҳад». Ҳамзамон бо ин, мо дар чунин ақидаем, ки дар лоиҳаи мазкур хусусияти китобҳои дарсии насли нав бо дарназардошти таҷрибаи ҷаҳонӣ ва педагогикаи миллӣ, методологияи таҳияи барномаҳои таълимӣ, китобҳои дарсӣ ва дастурҳои таълимию методӣ, аз ҷумла принсипҳои умумию хусусӣ, вазифаҳои асосии китобҳои дарсӣ, талабот ба мазмун, муҳтаво ва сохтори китобҳои дарсӣ, талаботи дидактикӣ ва беҳдоштӣ ба онҳо, забони китобҳои дарсӣ ва аҳаммияти методологию мафкуравии он, гурӯҳбандии фанҳои таълимӣ ва махсусияти таълифи китобҳои дарсии насли нав аз рӯи самтҳои илм ва амсоли он ҳатман бояд ба эътибор гирифта шаванд.

Чорум, вазифаи хеле пурмасъулият, ки Сарвари давлат дар назди олимон дар самти тақвияти робитаи онҳо бо соҳаи маориф гузоштанд, ин аст, ки минбаъд «китобҳои дарсӣ барои муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ пеш аз нашр аз ташхиси олимони Академияи миллии илмҳо гузаронида шаванд». Умеду эътимоди комил дорем, ки аз иҷрои ин масъулияти барои таълиму тарбияи насли наврасу ҷавон ва умуман, барои соҳаҳои илму маориф ва ҳаёти маънавии ҷомеаи муосири мо сарнавиштсоз аҳли олимону муҳаққиқон ва ходимони илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон сарбаландона мебароянд. Барои ин амал дар ин боргоҳи илму маърифат неруи кофии зеҳнӣ, дастгоҳи муқтадири идорӣ ва аз ҳама муҳим, иродаву ихлоси содиқона ба давлату миллат ва ояндаи дурахшони он хизмат кардан мавҷуд аст.

Панҷум, ислоҳи вазъи бавуҷудомада дар иҷро нагардидани нақшаи қабул ба зинаҳои магистратура ва докторантура аз рӯйи ихтисос дар солҳои охир аз ҷониби Вазоратҳои маориф ва илм, рушди иқтисод ва савдо, Академияи миллии илмҳо, Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илм ва академияҳои соҳавӣ. Дар ҳақиқат ҳам, чунин мушкилот дар қабули довталабон дар муассисаҳои болозикр мавҷуд буда, андешидани тадбирҳои таъхирнопазирро тақозо мекунад. Аммо ин норасоӣ, аз ҷумла дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон сабабҳои айнию зеҳнӣ, объективию субъективӣ дошта, муносибати комплексиро тақозо месозад. Барои мисол метавон гуфт, ки қатъи қабул ба магистратура дар баъзе ихтисосҳо аз ҷониби як қатор муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ, махсусан ба ихтисосҳои фалсафӣ, омили камбудиҳо дар иҷрои нақшаи қабул ба Академияи миллии илмҳо дар зинаи докторантура аз рӯйи ихтисос гардидааст. Аз ин рӯ, ҳалли ин мушкилот низ идомаи тақвияти робитаҳои илми академӣ ва соҳаи маорифро тақозо дорад.

Дар маҷмуъ, наздик сохтани илми академӣ ба истеҳсолот, назария ба амалия ва муассисаҳои илмӣ ба муассисаҳои таълимӣ яке аз роҳҳои калидии болобарии сифати таълиму тарбия дар кишвар ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониашон ба муносибати Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ аз 30 августи соли 2025 таъкид доштанд, мо кормандони илмӣ низ бояд шахсан робитаҳоро бо соҳаи маориф тақвият бахшем ва дар радифи пешоҳангони дигари ҷомеа масъулияти онро ба дӯш гирем, ки «наврасону ҷавононро тарбияи дуруст диҳем, онҳоро ба роҳи рост ҳидоят намоем, ба фарзандони худ барои омӯхтани илму дониш ва касбу ҳунар шароити беҳтарин муҳайё созем ва ҳамеша дар фикри он бошем, ки фарзандони мо дар зиндагии ояндаи хеш азият накашанд».

Хуршед Зиёӣ доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинов

(дар ҳошияи суханронии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бахшида ба Рӯзи дониш ва дарси сулҳ)

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ва пешрафти илму техника, таҳияи китобҳои дарсии насли нав яке аз масъалаҳои калидии соҳаи маориф ва илми кишвар ба ҳисоб меравад.

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш ва дарси сулҳ санаи 30 августи соли 2025 такид намуданд, ки: “Яке аз масъалаҳои муҳимми зинаи таҳсилоти миёнаи умумӣ ва дар умум соҳаи маориф таълифи китобҳои дарсии насли нав мебошад. Китоби дарсӣ бояд хонандаро на фақат ба дараҷаи шинохти илм расонад, балки андешаи ӯро бедор созад, дар ниҳоди хонанда ҷаҳонбинии дунявӣ, эҳсоси ватандӯстӣ ва худшиносии миллиро ташаккул диҳад. Вазорати маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо, академияҳои соҳавӣ ва Маркази тадқиқоти стратегӣ вазифадор карда мешаванд, ки бо ҷалби олимони соҳибтаҷриба Консепсияи таҳияи китобҳои дарсиро аз нав таҳия ва пешниҳод намоянд. Ҳамчунин, зарур аст, ки китобҳои дарсӣ барои муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ пеш аз нашр аз ташхиси олимони Академияи миллии илмҳо гузаронида шаванд. Вобаста ба ин, Вазорати маориф ва илм вазифадор карда мешавад, ки корро дар ин самт тақвият бахшида, то охири соли равон эҳтиёҷоти муассисаҳои таълимиро ба китобҳои дарсӣ пурра қонеъ намояд”.

Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ раванди арзёбӣ ва таҳлили сифати китобҳои дарсӣ ва дигар адабиёти таълимӣ аз ҷониби мутахассисони соҳибихтисос, одатан олимони академия, бо мақсади таъмини мутобиқати онҳо ба стандартҳои давлатӣ, барномаҳои таълимӣ, дастовардҳои муосири илмӣ ва талаботи педагогӣ мебошад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин раванди муҳим дар асоси Қонуни ҶТ "Дар бораи адабиёти таълимӣ" (2014), Низомномаи намунавӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 30 майи 2015, №358) ва Қонуни ҶТ "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" (2021) танзим карда мешавад. Инчунин, пешниҳоди Пешвои миллат дар бораи ташхиси ҳатмии китобҳои дарсӣ аз ҷониби олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) ба ин раванд марбут аст.
Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ барои иҷрои ҳадафҳои зерин амалӣ карда мешавад:

1. Мутобиқат ба стандартҳо. Экспертизаи академӣ мувофиқати мундариҷаи китобҳои дарсиро ба стандартҳои давлатии таҳсилот, барномаҳои таълимӣ ва талаботи муосири илмӣ месанҷад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳо бояд ба талаботи Стратегияи миллии рушди маориф, стандартҳои Болоня ва тавсияҳои ЮНЕСКО ҷавобгӯ бошанд. Масалан, китобҳо бояд мундариҷаи бонизом дошта бошанд, ки ба нақшаи таълимӣ мувофиқат кунанд ва аз ҷониби мақомоти ваколатдор, ба монанди Вазорати маориф ва илм тасдиқ шаванд. Ин ҳадаф сифати таълимро баланд мебардорад ва мутобиқати китобҳоро бо талаботи расмӣ таъмин мекунад.

2. Сифати илмӣ. Экспертизаи академӣ дақиқии маълумоти илмӣ, истифодаи методҳои муосир ва инъикоси дастовардҳои охирини илмиро дар китобҳои дарсӣ санҷида, мувофиқати онҳоро ба таърифи "китоби дарсӣ" меомузад. Олимони АМИТ таҳлил менамоянд, ки маълумот дар китобҳо ба далелҳои илмӣ асос ёфтаанд ва ё не. Ин амал сифати таълимро беҳтар мекунад ва хонандагонро бо донишҳои муосир таъмин менамояд.

3. Мутобиқат ба синну сол. Экспертизаи академӣ мувофиқати мундариҷаи китобҳоро ба хусусиятҳои синнусолӣ ва равонии хонандагон, донишҷӯён, магистрон ва докторони Ph.D арзёбӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки забон, сохтор ва мураккабии мавод бояд ба сатҳи фаҳмиши гурӯҳҳои мухталифи таълимгирандагон мувофиқ бошад. Масалан, барои хонандагони мактабҳои миёна мавод бояд фаҳмо ва бо мисолҳои амалӣ бошад, дар ҳоле ки барои докторони Ph.D маводҳои мураккаб ва таҳлилӣ лозиманд. Ин ҳадаф таълимро дастрас ва самаранок мегардонад.

4. Арзишҳои миллӣ ва дунявӣ. Экспертизаи академӣ инъикоси арзишҳои миллӣ, ватандӯстӣ ва ҷаҳонбинии дунявиро дар китобҳои дарсӣ таъмин мекунад, ки дар суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо таъкид мешавад. Ин талабот ба он равона шудааст, ки дар китобҳо бояд ба манфиатҳои давлатӣ, таърих, фарҳанг ва анъанаҳои миллӣ арҷ гузошта шуда, ҳамзамон бо принсипҳои дунявӣ ва баробарии гендерӣ мувофиқ бошанд. Масалан, АМИТ бо ваколати ташхис метавонад мутобиқати китобро ба таҳлили баҳодиҳии ин арзишҳоро арёбӣ намояд.

5. Имконияти худомӯзӣ. Экспертизаи академӣ муҳтавои китобҳои дарсиро барои мусоидат ба омӯзиши мустақил баррасӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳо бояд машқҳо, вазифаҳои амалӣ ва супоришҳое дошта бошанд, ки хонандагонро ба тафаккури мустақил ва эҷодкорӣ водор созанд. Масалан, китобҳо бояд саволҳои танқидӣ, мисолҳои амалӣ ва манбаъҳои иловагиро дар бар гиранд, то хонандагон тавонанд мустақилона донишро аз худ кунанд. Ин ҳадаф ба тавсияҳои ЮНЕСКО мувофиқ аст.

6. Технологияҳои муосир. Дар шароити рақамикунонии маориф экспертизаи академӣ мутобиқати китобҳои дарсиро ба талаботи техникӣ ва методологӣ, бахусус барои адабиёти электронӣ арзёбӣ мекунад. Ин маънои онро дорад, ки китобҳои рақамӣ бояд дар таҷҳизоти муосир (планшетҳо, компютерҳо) бенуқсон кор кунанд, дорои интерфейси муносиб ва мундариҷаи муназзам бошанд. Масалан, китобҳои электронӣ бояд ба талаботи иҷрошавандагӣ, мураттабӣ ва имконияти худомӯзии таълимгирандагон ҷавобгӯ бошанд. Инчунин, экспертизаи академӣ бояд ҳамгироии технологияҳои нав, ба монанди зеҳни сунъӣ ва платформаҳои таълимӣ, ки дар Чин ва Фаронса истифода мешаванд, ба назар гирад . Ин ҳадаф ба ислоҳоти маориф мувофиқ аст.

Мувофиқи моддаи 13-и Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" ва банди 13-и Низомномаи намунавӣ, экспертиза метавонад касбӣ (аз ҷониби олимон ва мутахассисон) ва ҷамъиятӣ (бо иштироки омӯзгорон, падару модарон ва ҷомеа) бошад. Дар Тоҷикистон АМИТ мувофиқи моддаи 5-и Қонуни "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" нақши калидӣ дар ташхиси илмӣ дорад.

Мувофиқи модаи 14 Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" экспертиза сифати нашрияҳои таълимие, ки дар раванди таълим ба сифати адабиёти таълимии асосӣ истифода бурда мешаванд, дар асоси меъёрҳои зерин гузаронида мешавад: мутобиқат ба қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барномаҳои давлатии рушди соҳаи маориф ва илм; мутобиқат ба талаботи стандартҳои давлатии таҳсилот; мутобиқат ба ҳадди ақалли ҳатмии мазмуни барномаҳои таълимӣ; риояи қоидаҳои имло; арзиши ғоявӣ доштан; мутобиқат ба анъанаҳои миллӣ, эҳтиром ба рамзҳои давлатӣ, муқаддасот ва арзишҳои миллӣ; сохтори комил доштан; фаҳмову даркшаванда будан; мутобиқат ба талаботи усули баёни маводи таълимӣ; мавҷудияти робитаи мутақобила бо фанҳои дигари таълимӣ; мутобиқат ба хусусиятҳои синнусолӣ ва равонии таълимгирандагон; имконпазирии инъикоси масъалаҳои баробарии гендерӣ; санҷиши натиҷаҳои таҷрибавӣ дар муассисаҳои таълимӣ.

Ҳангоми экспертизаи сифати адабиёти таълимии электронӣ меъёрҳои зерин низ ба назар гирифта мешаванд: иҷрошаванда будани ҳамаи ҷузъиёти барномаҳои компютерӣ, гузариш аз як барнома ба барномаи дигар, иқтибосҳо ва дигар амалҳое, ки барномаи компютерӣ пешбинӣ намудааст; бенуқсон кор кардани барномаи компютерӣ; амалӣ шудан дар ҳама навъи таҷҳизоти электронӣ, ки дар ҳуҷҷатҳои адабиёти таълимии электронӣ пешбинӣ шудаанд; мураттабӣ ва сохтори муназзами маводи таълимӣ; имкониятҳои мустақилона кор кардани таълимгиранда. Мувофиқи Стандарти байнидавлатии ГОСТ 7.60-2003 «Низоми стандартҳои иттилоот, китобдорӣ ва нашриёт. Нашрияҳо.

Намудҳои асосӣ. Истилоҳот ва таърифҳо», ки аз ҷониби Шӯрои байнидавлатии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил оид ба стандартонӣ, метрология ва сертификатсия 22-юми майи соли 2003, №23 қабул гардидааст ва Тоҷикистон ба қабулаш овоз додааст, мафҳумҳои зерини адабиёти таълимӣ ва илмӣ пешбинӣ гардидаанд:

- Китоби дарсӣ – нашрияи таълимӣ, ки дарбаргирандаи муҳтавои бонизоми фанни таълимӣ, фаслҳову қисмҳои он мебошад, ки ба барномаи таълимӣ мувофиқ мекунад ва расман ҳамчун ин навъи нашрия тасдиқ шудааст.

- Воситаи таълимӣ – нашрияи таълимӣ, ки китоби дарсиро қисман ё пурра иваз мекунад ё ба сифати чунин навъи нашрия расман тасдиқ шудааст.

- Воситаи таълимӣ-методӣ – нашрияи таълимӣ, ки дорои маводҳо оид ба методологияи таълим, омӯзиши фанни таълимӣ, фасл, қисми он мебошад.

- Дастури таълимӣ – нашрияи таълимӣ, ки дорои маводҳо оид ба методикаи таълим, омӯзиши фаслу қисми фанни таълимӣ мебошад.

- Дастури амалӣ – нашрияи истеҳсолӣ-амалӣ, ки барои аз худ кардани дониш ва малакаи иҷрои кор пешбинӣ шудааст.

- Практикум – нашрияи таълимӣ, ки дорои вазифаҳои амалӣ ва машқҳое мебошад, ки ба азхудкунии маводи пешниҳодшуда мусоидат мекунанд.

- Барномаи таълимии фан (барномаи таълимӣ) – нашрияи таълимие, ки мундариҷа, ҳаҷм, инчунин тартиби омӯхтан ва таълими фанни таълимӣ, фасл ва қисмҳои онро муайян мекунад.

- Монография – нашри илмӣ ё илмии оммавӣ, ки омӯзиши пурра ва ҳамаҷонибаи як масъала ё мавзӯъро дар бар мегирад ва ба як ё якчанд муаллиф тааллуқ дорад.

- Диссертатсия – нашрияи илмии дар шакли кори илмии махсус омодагардида мебошад, ки хислати тахассусии илмӣ дорад ва барои ҳимояи оммавӣ ва гирифтани дараҷаи илмӣ омода карда шудааст.

- Автореферат – нашрияи илмӣ дар шакли брошюра омодагардида мебошад, ки дар он муҳтавои тадқиқоти муаллиф дарҷ гардида, барои гирифтани дараҷаи илмӣ пешниҳод шудааст.

- Мақолаи илмӣ (Scopus, Web of Science, тақризшавандаи КОА ҶТ, РИНС, конфронсҳои байналмилалӣ, ҷумҳуриявӣ, донишгоҳӣ) – нашрияи илмииест (асарест), ки натиҷаҳои асосии тадқиқотро, ки бо истифода аз методҳои илмӣ гузаронида мешавад, дар бар мегирад.

- Фишурдаи мақола (тезис) – нашрияи илмӣ дар шакли муқаррароти кутоҳи мантиқан бо ҳам алоқаманди мақола, ки далели он дар худи мақола оварда шудааст.

Ин мафҳумҳо асоси стандартизатсияи адабиёти таълимӣ ва илмиро дар Тоҷикистон ва кишварҳои ИДМ ташкил медиҳанд ва барои таъмини сифати китобҳои дарсӣ ва дигар нашрияҳо дар раванди таълим муҳиманд. Ин таърифҳо ба муайян кардани талабот ба мундариҷа, сохтор ва мақсади нашрияҳо мусоидат мекунанд, ки дар таҳияи китобҳои дарсии насли нав барои Тоҷикистон нақши муҳим доранд.

Дар кишварҳои Осиё, сиёсати таҳияи китобҳои дарсӣ аксар вақт бо ҳадафҳои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ вобаста мебошад. Мувофиқи гузориши Бонки Осиёии Рушд дар бораи сиёсати китобҳои дарсӣ дар Осиё (2018), кишварҳо ба монанди Ҷопон, Чин ва Ҳиндустон низоми мукаммали тасдиқи китобҳои дарсиро доранд, ки дар онҳо ҳамкории байни ҳукумат ва нашриётҳои хусусӣ ҳукмфармост. Дар Ҷопон, мувофиқи қонунгузории соҳаи маориф, китобҳои дарсӣ аз ҷониби Вазорати маориф тасдиқ мешаванд ва ҳатман ба стандартҳои миллӣ мувофиқат мекунанд, ки ба ташаккули ҳувияти миллӣ мусоидат менамояд. Дар Чин, низоми марказонидашуда бо назардошти арзишҳои сиёсӣ ва рушди илмӣ амал мекунад, ва дар соли 2025 рақамикунонии китобҳо бо истифода аз технологияҳои зеҳни сунъӣ афзудааст. Дар Ҳиндустон, мувофиқи "Қонуни ҳуқуқ ба таҳсилот" (2009), китобҳои дарсӣ аз экспертизаи мутахассисон мегузаранд ва ба гуногунии фарҳангӣ эҳтиром мегузоранд, ки ин дар соли 2025 бо самти баинобатгирии гендер ва ТИК такмил ёфтааст. Ин таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки дар Осиё таҳияи китобҳои дарсӣ бо ҳадафҳои миллӣ ва иқтисодӣ ҳамоҳанг аст ва метавонад барои Тоҷикистон намунаи муфид бошад, хусусан дар тақвияти арзишҳои миллӣ ва дунявӣ дар китобҳои дарсӣ.

Дар Аврупо, қонунгузории маориф ба принсипҳои ҳуқуқи инсон ва ҳамгироии аврупоӣ такя мекунад. Мувофиқи гузоришҳои Иттиҳоди Аврупо, дар кишварҳо ба монанди Олмон, Фаронса ва Британияи Кабир низоми таҳияи китобҳои дарсӣ марказонидашуда аст, аммо бо иштироки мутахассисони мустақил амалӣ меградад. Дар Фаронса, мувофиқи Кодекси маориф, Вазорати маориф барномаҳои миллӣ ва мундариҷаи китобҳоро муайян мекунад ва китобҳо пеш аз нашр аз экспертизаи академӣ мегузаранд, ки ба ташаккули ҷаҳонбинии дунявӣ ва шаҳрвандӣ мусоидат менамояд. Дар Олмон, қонунҳои федералӣ талаб мекунанд, ки китобҳои дарсӣ ба стандартҳои иёлотҳо мувофиқ бошанд, ва экспертиза аз ҷониби муассисаҳои илмӣ анҷом дода мешавад. Дар Британияи Кабир, мувофиқи Қонуни маориф (1988), китобҳо бо назардошти барномаҳои миллӣ таҳия мешаванд ва ба бедор кардани андешаи танқидӣ диққат медиҳанд. Таҷрибаҳои аврупоӣ нишон медиҳанд, ки ҳамкории байни ҳукумат ва академия амали калидӣ дар баланд бардоштани сифати китобҳои дарсӣ аст, ки ин барои Тоҷикистон метавонад ҳамчун асос барои такмили консепсияи таҳия хидмат кунад.

Дар кишварҳои Амрико низоми таҳияи китобҳои дарсӣ аксар вақт ғайримарказонидашуда аст. Дар ИМА мувофиқи тадқиқотҳои илмӣ иёлотҳо масъули тасдиқи китобҳо ҳастанд ва комиссияҳои махсус рӯйхати китобҳои тасдиқшударо таҳия мекунанд. Масалан, дар Калифорния ва Техас қонунҳо талаб мекунанд, ки китобҳо ба стандартҳои миллӣ ва маҳаллӣ мувофиқат кунанд ва экспертиза аз ҷониби мутахассисони илмӣ анҷом дода мешавад. Дар соли 2025, ИМА ба рақамикунонӣ ва ҳассосияти гендерӣ дар китобҳои дарсӣ диққат додааст. Дар Канада, қонуни маориф дар сатҳи музофотҳо амал мекунанд ва китобҳо бо назардошти гуногунии фарҳангӣ таҳия мешаванд. Дар Бразилия, мувофиқи Қонуни маориф (1996) Вазорати маориф низоми тасдиқи миллиро идора мекунад, ки ба паҳнкунии одилонаи китобҳо мусоидат менамояд. Ин таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки дар Америка диққат ба сифат ва дастрасӣ дода мешавад.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи адабиёти таълимӣ" (аз 26 июли соли 2014 №1122) ҳамчун асоси ҳуқуқӣ барои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ дар самти таҳия, нашр ва паҳнкунии адабиёти таълимӣ хидмат мекунад. Ин қонун ба Конститутсияи Тоҷикистон ва санадҳои байналмилалӣ асос ёфта, мафҳумҳои асосиро муайян мекунад, ба монанди адабиёти таълимӣ, асосӣ ва иловагӣ, электронӣ ва ғайра, ки бо таърифҳои ГОСТ 7.60-2003 (масалан, китоби дарсӣ, воситаи таълимӣ-методӣ) мувофиқат мекунанд. Қонун принсипҳои сиёсати давлатиро муайян мекунад, аз ҷумла мутобиқат ба стандартҳои таҳсилот, дастрасии озод, озмунҳои кушод ва кафолати пардохт барои таҳия. Инҳо ба ҳадафҳои рушди маориф мувофиқанд ва ба таҷрибаҳои аврупоӣ, ба монанди Фаронса, монанданд, ки экспертизаи ҳатмиро талаб мекунанд. Аммо, дар Тоҷикистон диққати бештар ба арзишҳои миллӣ ва ватандӯстӣ дода мешавад, ки бо таҷрибаҳои осиёӣ (Чин, Ҷопон) ҳамоҳанг аст.

Низомномаи намунавӣ оид ба таҳия, экспертиза ва нашри адабиёти таълимӣ (Қарори Ҳукумати ҶТ аз 30 майи 2015, №358) ҳамчун санадҳои зерқонунӣ ба Қонуни "Дар бораи адабиёти таълимӣ" асос ёфта, тартиби амалии таҳия, экспертиза ва нашри адабиёти таълимиро муайян мекунад. Низомнома тартиби тартиб додани Нақшаи нашр аз ҷониби Вазорати маориф ва илм (ВМИ)-ро муайян мекунад, ки ба Нақшаи таълимӣ ва эҳтиёҷоти муассисаҳо асос ёфтааст. Озмунҳо барои таҳияи барномаҳо ва китобҳои нав эълон мешаванд, ва мазмуни адабиёт бояд ба синну сол, дастовардҳои илмӣ ва принсипҳои дидактикӣ мувофиқ бошад. Ин низоми марказонидашуда ба моделҳои Чин ва Фаронса монанд аст. Экспертиза бо иштироки гурӯҳҳои ҳамоҳангсоз, Шӯрои миллии таҳсилот ва мушовараи Вазорати маориф ва илм амалӣ мегардад. Меъёрҳо мутобиқат ба стандартҳо, арзишҳои миллӣ ва имконияти худомӯзиро дар бар мегиранд ва тағйиротҳои 2023 иштироки омӯзгоронро дар гурӯҳҳо афзудаанд.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" (аз 20 апрели 2021, №1780) асосҳои ҳуқуқии ташкил, фаъолият ва идоракунии АМИТ-ро муайян мекунад. АМИТ муассисаи олии илмӣ аст, ки ба Президенти ҶТ тобеъ аст. Мувофиқи моддаи 5 вазифаҳои АМИТ таҳияи сиёсати илмӣ, омӯзиши масъалаҳои муҳимми иқтисодӣ-иҷтимоӣ, ташхиси барномаҳо ва лоиҳаҳо, омодасозии кадрҳо, тарғиби донишҳо ва ҳамоҳангсозии ҳамкориҳои байналмилалӣ мебошанд. Ин ваколатҳо ба АМИТ дар ташхиси нашрияҳои илмӣ ва таълимӣ нақши калидӣ додааст.

Пешниҳоди Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ташхиси ҳатмии китобҳои дарсӣ пеш аз нашр аз ҷониби олимони АМИТ саривақтӣ аст, чунки экспертизаи академии китобҳои дарсӣ дар вобастагии ислоҳоти маориф, аз ҷумла рақамикунонии таълим ва татбиқи Стратегияи миллии рушди маориф то соли 2030 оид ба баланд бардоштани сифати китобҳои дарсӣ, тақвияти арзишҳои ватандӯстӣ ва устувории асосҳои илмӣю таълимӣ мусоидат менамояд. Экспертизаи академии китобҳои дарсӣ дар Тоҷикистон як раванди муҳим барои таъмини сифати таълим аст, ки бо стандартҳои байналмилалӣ ва миллӣ мувофиқат мекунад. АМИТ метавонад ин равандро бо ташхиси дақиқ ва ҳамоҳангсозӣ такмил диҳад, то китобҳои дарсӣ ба талаботи муосир ҷавобгӯ бошанд. Тағйиротҳои таълимӣ (STEM, англисӣ, рақамӣ) сифати китобҳоро талаб мекунад ва АМИТ метавонад ҳамоҳангиро бо илми муосир, арзишҳои миллӣ ва стандартҳои байналмилалӣ (Болоня, ЮНЕСКО) таъмин кунад.

ДОНИЁР САНГИНЗОДА - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Устодону омӯзгорони гиромӣ, падару модарон ва донишҷӯёну хонандагони азиз!

Оғози соли нави хонишро барои ҳар яки шумо самимона табрик мегӯям. Соли нави таҳсил бо таҷлили Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ оғоз мешавад. Дониш, илму маърифат пайванди ногусастание ба пиндор, рӯзгори миллати мо ва сулҳу суботи кишвар доранд. Ҳамин пайванд аст, ки сухани нахустин дар оғози таҳсил аз Сулҳ аст. Сулҳе, ки мардуми мо онро қадр мекунанд ва чун гавҳараки чашм эҳтиёт мекунанд. Ин дарс дарси оддӣ нест, балки аз таърих сабақ гирифтан ва сабақ додан аст, як навъ эҳтирому арҷгузорӣ ба хизмати онҳоест, ки таҳти сарварии Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷомеаи мо, кишвари моро ба сулҳу ваҳдат расондаанд.

Боиси хушнудист, ки ҳамасола 1- уми сентябр Рӯзи дониш ва дарси сулҳ бо суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оғоз мегардад. Ба ин муносибат санаи 30 августи соли равон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бинои наву замонавии Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкории Тоҷикистонро ифтитоҳ намуданд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пас аз ифтитоҳи бинову иншооти нав дар ҷамъомад ба муносибати рӯзи дониш бо аҳли маорифи кишвар мулоқот ва суханронӣ намуданд.

Воқеан ҳам суханронии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арафаи оғози таҳсил, ки доир ба масъалаҳои рушди соҳаи маориф ва илм равона гардидаанд барои баланд бардоштани сатҳу сифати таълим мусоидат хоҳанд кард. Дар ин замина омӯзгоронро зарур меояд, ки суханони Пешвои миллатро сармашқи фаъолияти хеш қарор дода, барои тарбияи насли наврас дар роҳи худшиносиву худогоҳӣ ва ҳифзу гиромидошти забон ва муқаддасоти миллӣ саҳмгузор бошанд.

Яке аз воситаҳои асосии рушди ҷомеа дар ҳама давру замон дониш ва илм ба ҳисоб меравад. Маҳз дониш тафовути ҷомеаро аз табиат бо тамоми ҷанбаҳояш инъикос менамояд. Дониш аст, ки маърифат дар ҷомеа бар хуруфоту ифрот ғолиб аст. Сарчашмаи сулҳу субот, оромӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, зиндагии шоиста ва эҳёи тамоми унсурҳои арзишманди ҷомеа танҳо дониш мебошад.

Миллати тамаддунофари тоҷик ҳанӯз аз аҳди бостон ба дониш ҳамчун силоҳи боэътимод ва механизми асосии рушди ҷомеа диққати махсус медод. Дар тамоми сатҳ ба донишу донишмандони замон эҳтироми хосса зоҳир мешуд. Ҳанӯз дар аҳди ҳукумати Ҳахоманишиёну Сосониён ҷиҳати дар руҳияи аз худ кардани илму дониш тарбия намудани насли наврас дабистонҳо кушода шуда буд, ки дар он беҳтарин мударрисон ба таълиму тарбия машғул буданд. Маҳз эҳтироми хосса ҷиҳати аз худ кардани дониш буд, ки беҳтарин шахсиятҳо дар ҷомеаи тоҷикон ба воя мерасиданд. Бузургони илму ирфони тоҷик дар хусуси аҳаммияти омӯзиши илму дониш аз аҳди қадим оид ба таълиму тарбия ва аҳаммияти мактаб дар осори худ таъкид намудаанд. Дар сарчашмаҳои муътамади таърихии ниёкони тоҷикон, махсусан китоби Авесто, “Форснома”-и ибни Балхӣ, “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, “Таърихи Табарӣ” оид ба ҷойгоҳи илму дониш дар ҷомеаи ниёкони тоҷикон маълумоти мушаххас мавҷуд аст. Ҳанӯз дар асри IХ асосгузори адабиёти калассики тоҷику форс Абӯабдулоҳи Рӯдакӣ чунин таъкид намуда буд, ки имрӯз вирди забони мову шумо аст:

Тавоно бувад, ҳарки доно бувад,

Зи дониш дили пир барно бувад.

Тоҷикон бо рисолати донишандӯзии худ дар тамоми самтҳо, махсусан аз худ кардани дониш барои халқҳои ҳамҷавор тули зиёда аз ҳазор сол нақши омӯзгориро иҷро намудаанд. Миллати тоҷик ҳеҷ вақт аз илму дониш канора нагирифт ва онро чун анъана барои хеш пазируфт.

Истиқлоли давлатӣ имкон дод, ки ин анъанаи неки ниёкон имрӯз идома дода шавад. Ҳукумати кишвар бо сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз маорифро дар сиёсати хеш афзалияти бештар додаанд. Танҳо дар даврони Истиқлоли давлатӣ зиёда аз садҳо муассисаҳои таълимӣ дар кишвар бунёд гардид. Аз 13 донишгоҳу донишкадаҳои замони шуравӣ имрӯз ин шумора ба 48 донишгоҳу донишкада расидааст, ки ин нишондиҳанда аз диққати махсус додан ба ин соҳа шаҳодат медиҳад.

Дар ин замина Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун муассисаи бонуфузи илмӣ дар пешбурди сиёсати илмии кишвар нақши устувор дорад. Имрӯз дар баробари дигар муассисаҳои илмӣ Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун маркази бузурги омода намудани кадрҳои баландихтисос дар зинаҳои магистратура ва докторантураи PhD нақши бориз дорад.

Дар ин Рӯзи мубораку фархунда ба тамоми омӯзгорону хонандагон устодону кормандон ва ҳамчунин ба кулли мардуми шарафманди Ватани азизамон маърифтаи баланду ваҳдати комил ва зиндагии шоистаро таманно дорам.

Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ муборак бошад!

Таҷлили Рӯзи дониш ва баргузории Дарси сулҳ дар оғози соли хониш яке аз анъанаҳои неки даврони соҳибистиқлолӣ, тантанаву бузургдошти саводу дониш ва хираду маърифати мардуми куҳанбунёди тоҷик мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Ҳамасола рӯзи якуми сентябр дар яке аз муассисаи таҳсилоти миёна ва ё олии касбии кишвар бо иштироки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ баргузор мегардад. ки он ба яке аз анъанаҳои неки умумимиллӣ дар Тоҷикистон табдил ёфтааст.

Рӯзи дониш дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳамчун санаи бузургдошти илму маърифату дониш истиқбол гирифта мешавад. Дар ин рӯз ҳазорон нафар наврасону ҷавонон ба остонаи боргоҳҳои илму маърифат қадам мегузоранд ва дар дарси нахустин оид ба моҳияти илму дониш ва аҳамияти сулҳу субот маълумот гирифта, ба илмомӯзӣ, дӯст доштани зиндагӣ, эҳтироми якдигар ва тарғиби сулҳу субот даъват мешаванд. Дар арафаи соли нави таҳсил бо ҷонибдорӣ аз сиёсати маорифпарваронаи Пешвои муаззами миллат дар тамоми шаҳру ноҳияҳои кишвар муассисаҳои нави таълимӣ бо шароити муосиру ҷавобгӯи талабот бунёду мавриди баҳрабардорӣ қарор дода мешаванд, то насли имрӯзу оянда соҳибилму донишманд гарданд ва барои рушди Тоҷикистони соҳибистиқлол саҳмгузор бошанд.

Имрӯз, 30 август Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси шаҳри Душанбе Рустами Эмомалӣ бо мақсади иштирок дар Рӯзи дониш ва Дарси сулҳ ба Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкории Тоҷикистон ташриф оварданд. Дарси Сулҳ, ки ҳусни оғози соли нави таҳсил аст, дар таълимгоҳҳои мамлакат дар сатҳи баланд ва ҳамбаста бо ифтихору ҳувияти миллӣ баргузор шуд. Дар ин дарс ба шогирдон дар хусуси моҳияту аҳамияти сулҳ, марҳалаҳои расидани халқи тоҷик ба сулҳи комил, фидокориҳои Пешвои миллат баҳри тантанаи сулҳ ва масъулияти ҳамагонӣ дар посдории сулҳу ваҳдат ба таври муассир нақл карда мешавад.

Вобаста ба дастуру ҳидоятҳои навбатии Сарвари мамалакат андешаронӣ намуда, қайд менамоем, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҷлили Рӯзи дониш, Дарси сулҳ пайваста аз дастоварду пешравиҳо, натиҷаҳои ислоҳоту навсозӣ, татбиқи консепсияву барномаҳои давлатӣ, сатҳи донишу малакаи донишҷӯёни муассисаҳои таълимӣ, мушкилоти дар низоми иҷтимоии аҳолӣ мавҷуда ва нисбат ба бурду бохти соҳаи илму маориф ҳамчун самти ояндасози давлат ва ҳалли масъалаҳои соҳа ёдовар шуда, насли ҷавонро ба илмомӯзӣ ва омӯзгоронро ба тарбияи дурусти насли ҷавону наврас ҳидоят намуданд. Ҳамчунин, Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ аҳамияти бо Дарси сулҳ оғоз намудани соли таҳсил андешаронӣ карда, таъкид доштанд, ки амалӣ гардидани ниятҳои неки ҳар як инсон ва нақшаву барномаҳои созандаи давлату ҷомеа фақат дар шароити сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ имконпазир мегардад.

Пешвои маорифпарвари миллат иброз доштанд, донишҷӯён ба омӯзгорону ва хонандагони бо истифода аз шароиту имкониятҳои беҳтарине, ки аз ҷониби давлат ва Ҳукумати мамлакат барои онҳо муҳайё карда шудаанд, бо сатҳи баланди масъулият, саводу маърифат, хониши намунавӣ ва одобу ахлоқ бояд намунаи ибрати дигарон бошанд. Ба таъкиди Сарвари давлат ҳар коре, ки Ҳукумати кишвар ба анҷом мерасонад, фақат ба хотири имрӯзу фардои босаодати насли оянда мебошад. Бояд қайд кард, ки бо ташаббуси навбатии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои гурӯҳҳои алоҳидаи синнусолӣ, яъне хонандагон, донишҷӯён ва калонсолон озмуни «Шоҳномахонӣ» гузаронида мешавад. Барои баргузории озмуни мазкур Пешвои миллат ба масъулин дастуру супоришҳои мушаххас доданд. Ҳамзамон Сарвари давлат дастур доданд, ки ин озмун дар арафаи ҷашни 35-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷамъбаст ва ғолибон бо ҷоизаву мукофотпулиҳои арзишманд қадрдонӣ карда шаванд. Инчунин, дастур дода шуд, ки мукофотпулӣ барои ғолибони озмунҳои «Тоҷикистон – Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» ва «Илм – фурӯғи маърифат» аз мактабҳо сар карда, то сатҳи ҷумҳуриявӣ 100 фоиз зиёд карда шавад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар идомаи суханронии хеш иброз доштанд, ки аз оғози даврони соҳибистиқлолӣ то имрӯз масъалаҳои мактабу маориф ва омӯзгору хонанда таҳти таваҷҷуҳу ғамхории аввалиндараҷаи Ҳукумати мамлакат қарор дошта, раванди ислоҳоти соҳаи маориф ва таҷдиду навсозӣ дар ҳама самтҳои он бо маром идома дорад. Дар замони соҳибистиқлолӣ маблағгузории соҳаи маориф сол ба сол зиёд карда шуда, вазъи соҳа ва кормандони муассисаҳои таълимӣ мунтазам беҳтар гардида истодааст. Дар ин давра, илова ба хароҷот аз буҷети давлат дар соҳаи маориф 30 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи беш аз 3,5 миллиард сомонӣ амалӣ гардида, ҳоло боз 11 лоиҳаи дигар дар ҳаҷми 4,6 миллиард сомонӣ татбиқ шуда истодааст.

Агар соли 2000-ум ба соҳаи маориф ҳамагӣ 42 миллион сомонӣ ҷудо шуда бошад, ин нишондиҳанда дар соли 2005 ба 253 миллион, соли 2010 ба зиёда аз 1 миллиард, соли 2015 ба 2,5 миллиард, соли 2020 ба 5,5 миллиард ва дар соли 202 ба 8 миллиарду 431 миллион сомонӣ расонида шуд, ки 5,8 фоизи маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ва 18,9 фоизи хароҷоти умумии буҷети давлатиро ташкил медиҳад. Тайи солҳои соҳибистиқлолӣ музди меҳнати кормандони соҳаи маориф 21 маротиба баланд бардошта шуд. Таъкид гардид, ки рушди соҳаи маориф дар давраи соҳибистиқлолӣ низоми босуботи маориф ба вуҷуд омада, насли бомаърифат, хештаншинос ва ватандӯст ба камол расид.

Дар баробари ин, қайд карда шуд, ки имрӯз аз кормандони соҳаи маориф ва илми кишвар фаъолияти боз ҳам бештару масъулона ва дигаргуниҳои куллиро талаб менамояд. Дар иртибот ба ин, қайд намуданд, ки ҳалли ин масъала на танҳо ба маблағгузории соҳа, балки ба сатҳи масъулиятшиносӣ, савияи донишу касбияти баланд, нангу номус, ҳисси миллӣ, иродаву виҷдон ва эҳсоси ватандӯстии роҳбарону кормандони соҳаи илму маориф, олимону омӯзгорон, аҳли зиё, падару модарон ва фаъолони ҷомеа иртиботи мустақим дорад.

Барои табъу нашр ва китобҳои дарсӣ ба олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва дигар устодон супориш доданд, ки аз нав китобҳоро таҳлил намоянд. Пас аз тайёр намудани китобҳои дарсӣ олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон муваззаф бар он ҳастанд, ки ин китобҳоро таҳлил намоянд. Имруз боиси ифтихор ва шарафмандии тамоми мардуми Тоҷикистон аст, ки аз тарафи маҷмааи байналмиллалии Созмони миллали муттаҳид то кунун 6 пешниҳоди пешвои тамоми тоҷикони рӯйи дунё қабул гардидааст.

Дар фарҷоми андешаи хеш бояд қайд кард, ки бо ғамхорию тадбирҷӯӣ ва роҳнамоию дастгирии ҳамешагии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соҳаи маориф марҳала ба марҳала пеш меравад, мақоми омӯзгор меафзояд, музди кори кормандони соҳа зиёд мешавад ва ба онҳо имтиёзҳои бештар муқаррар мегардад, ислоҳоти соҳаи маориф боз ҳам вусъат меёбад. Ҷавобан ба ғамхории ҳамешагӣ ва сиёсати маорифпарваронаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аҳли маорифи кишвар имсол низ соли нави таҳсилро бо омодагии комил, азму иродаи қавӣ ва бо шукргузорӣ аз Истиқлолу Ваҳдати миллӣ истиқбол гирифтанд.

Ҷавобан ба ин ғамхориҳову дастгириҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо ҷавонон ва олимону омӯзгорон бояд ба тарбияи насли наврас муваззаф шуда, сидқан дар пешрафти ватани азизамон саҳмгузор бошем ва дар тайёр кардани кадрҳои баландихтисос ва рақобатпазир ба бозори ҷаҳониро фароҳам орем. Чи хеле ки Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамаи баромадҳояшон гаштаву баргашта таъкид бар он мекунанд, ки ояндаи миллат дар дасти ҷавонон аст, ояндаи миллат маҳз аз ҷавонон вобастагӣ дорад. Ин ҳама ки Пешвои миллат дар паёмҳояшон ишора ба ҷавонон мекунанд ин бесабаб нест, ба он хотир ки ҷавонон ҳисси ватандӯстиашон, меҳру муҳабат нисбати Ватан зиёд шавад ва барои пешрафти ватани азизи худ ҳамаҷиҳата дар тамони намуди соҳаҳо саъю кушиш. Талош ва ҳаракат карда саҳмгузор бошанд.

Манам доротарин одам, ватан дорам, ватан дорам,

Ками худро нагӯям кам, ватан дорам, ватан дорам.

Агарчи кулбаам одист, вале дил маскани шодист,

Фараҳ хезад маро аз ғам, ватан дорам, ватан дорам.

Хасисон низ мебахшанд баҳри ҳифзи меҳан ҷон,

Ватан касро кунад ҳотам, ватан дорам, ватан дорам...

Манам доротарин одам, ватан дорам, ватан дорам,

Садоям бишнавад олам, ватан дорам, ватан дорам.

Муҳаммад Ғоиб, Шоири Халқии Тоҷикистон.

Номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”, Котиби илмии Институти кимиёи

ба номи В.И. Никитини Академияи миллии илмҳои тоҷикистон Худойбердизода Саидмири Убайдулло