Захираи калони конҳои ангишт дар Точикистон, ки ба якчанд миллиард тонна баробар аст, самтҳои муайяни тадқиқотро ҷиҳати истифодаи оқилонаи онҳо ҳамчун ашёи хоми алтернативӣ барои ба даст овардани махсулоти фоиданок, ки дар саноат ва хоҷагии қишлоқ истифода мешаванд, муайян мекунад.

Мувофиқи ин, як қатор корҳо оиди тадқиқоти ангиштҳои дорои хокистарнокии баланд, ба мисоли кони «Фон-Яғноб», «Зиддӣ» ва конҳои ангишти бурии «Шӯроб» ва «Шишқат» гузаронида шудаанд, ки дар натиҷаи он шароити (режим) технологии ҳосилкунии нимкокс (полукокс), кокс, гази коксӣ, кислотаҳои гуминӣ, қатрони ангиштсанг (каменноугольный пек) ва дигар маҳсулотҳо, ки барои сохахои гуногуни хочагии халқ аҳамияти хоса доранд, коркард карда шуд.

Омӯзиши конҳои мазкур имконият медиҳад, ки минбаъд истифодабарии ангишт ҳамчун манбаи табии аҳамияти саноатидошта на танҳо ба сифати сӯзишворӣ, балки талаботҳои муҳими саноатиро дар соҳаҳои тандурустӣ, кишоварзӣ, энергетика, металургия ва ғайраҳо комил созад. Яке аз маҳсулотҳои фоидабахши коркарди ангшишт кислотаҳои гуминӣ мебошанд, ки таҳқиқотҳои мо бештар ба он алоқаманд буда, дар соҳаи агрохимиявӣ ба натиҷаҳои мусбат ноил гардидем.

Мушаххас карда шуд, ки таркиби ангишти бурии кони «Шишқат» то 45% ва ангишти бурии «Шӯроб» зиёда аз 25% кислотаҳои гуминӣ мавҷуд аст. Дар ҷараёни тадқиқот ба мо муясар гардид, ки истифодаи намакҳои кислотаҳои гуминӣ ( гуматҳо) барои растаниҳо аз он ҷумла растаниҳои ғалладонагӣ ҳамчун биостимулятор таъсир карда, дар асоси хулосаҳои мутахасисони соҳаи растанипарварӣ аҳамияти намакҳои мазкур собит карда шуд:

Натиҷаҳоро чунин хулоса кардан мумкин аст, ки ҳангоми коркарди тухмии гандуми тирамоҳӣ бо маҳлули намакҳои гуминии ангишти бурии кони «Шишқат» афзоиши нашъуннамои поя, инчунин кам кардани муҳлати нашъуннамо ба мушоҳида мерасад.

Инчунин айни замон омӯзиши роҳҳои нави алтернативии ҷудокунии кислотаҳои гуминиро дар шароити экстремалӣ омӯхта истодаем, ки дар зери таъсири фишор ва ҳарорати баланд мебошад. Алакай аз рӯи ин тадқиқот муқарар карда шуд, ки дар шароити экстремалӣ нисбат ба шароити муқаррарӣ аз кони ангишти «Шишқат» то 15% баромади кислотаҳои гуминӣ зиёд мегардад:

Самти дигари, таҳқиқоти коркарди ангишт дар конҳои «Фон-Яғноб» ва «Зиддӣ» гузаронида шуд. Мусаллам аст, ки ангишти конҳои мазкур хокистарнокии баланд дошта, коркарди он аҳамияти бузург дорад. Бинобар ин бо мақсади паст намудани хокистарнокӣ роҳи деминерализатсия бо истифода аз консентратсияҳои фарқкунандаи кислотаҳои қавӣ гузаронида шуд.

Маълумот дар бораи хокистарнокии ангишт пеш ва баъд аз коркарди кислотагӣ дар ҷадвал оварда шудааст:

Аз рӯи ин натиҷаҳо маълум аст, ки барои деминерализатсияи ангишт истифодабарии кислотаи консентратсияаш баланд самарабахш аст. Ин шароити деминерализатсия барои фаъолнокии химиявии адсорбсионии нимкокс (полукокс), ки ҳангоми термолизи ангишти конҳои «Зиддӣ» ва «Фон-Яғноб» ҳосил шудааст, истифода бурда шуд.

Рустамзода Сӯҳроб Истамӣ - ходими илмии озмоишгоҳи “Синтези органикӣ”

Ба ифтихори ҷашни Рӯзи пойтахт

Тавре, ки мо сокинони шаҳри зебо ва дилорои Душанбе ҳамагон хуб медонем, дар замони Истиқлол, яъне аз соли 2005 инҷониб ҳамчун як анъанаи дерина ҳамасола дар шаҳри Душанбе рӯзи шанбеи сеюми моҳи апрел Рӯзи пойтахти мамлакатамон дар сатҳи баланди давлату давлатдорӣ ва бо эҳтимоми некандешонаи шаҳрдорӣ, хусусан Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ботантана таҷлил карда мешавад.

Лозим ба тазаккур аст, ки пойтахти кишвари мо - шаҳри дилорои Душанбе, шаҳри дорои таъриху тамаддуни пурғановату таърихии ба худ хос буда, он ҳамчун яке аз шаҳрҳои ободу зебо ва басо бузургу мутараққӣ маҳсуб ёфта, тибқи таҳқиқоти муҳаққиқону муаррихон ба давраи Кушониён тааллуқ дорад, ки боиси ифтихору сарфарозист.

Ба ифодаи олимон ва бостоншиносони маъруф, шаҳри Шумон ё худ Душанбе аслан гирем дар соҳили дарё, ки ҳоло онро мардуми таҳҷойии он дарёи Душанбе меноманд, ҳанӯз дар асрҳои III ё IV пеш аз мелод пайдо шудааст. Чунки маҳз бозёфтҳои пораҳои сафолҳои қадима ва давраи атиқа бештар аз он шаҳодат медиҳанд, ки воқеан ҳам дар дохили деворҳои шаҳр як қатор шаҳракҳо ва инчунин гузарҳою маҳалҳои мухталифи аҳолинишин ва қадимтарин вуҷуд дошта буданд.

Барои далел ба ин гуфтаҳо зикр кардан ба маврид аст, ки дар бозёфтҳои хаттӣ аз деҳаи Душанбе бори нахуст дар охири соли 1676 ёдоварӣ шудааст. Муҳаққиқон зикр кардаанд, ки шаҳри Душанбе дар сари чорроҳа қарор дошт ва рӯзҳои душанбе дар ин ҷо бозори калон ташкил мешуд, ки асли баромади номи шаҳр низ аз он ҷо гирифта шудааст.

Бузургсолон зикр кардаанд, ки дар ин шаҳр зиёда аз 500 хонавода ё худ ба гуфти он замона буна мавҷуд буда, бар замми ин тақрибан дар ин шаҳр зиёда аз 8000 нафар аҳолӣ кору зиндагонӣ мекарданд. Дар баъзе аз маъхазҳои бойгонӣ расман зикр шудааст, ки соли 1826 пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри зебоманзари Душанбе - Қӯрғон ном дошт.

Аз рӯи маълумотҳои муҳаққиқон харитае, ки дар он шаҳри Душанбе ишора шудааст, соли 1875 тартиб дода шуда буд. Он вақт шаҳр аз як қалъаи баланде иборат буд, ки дар соҳили дарёи ҳамноми худ Душанбе ҷойгир буд ва зиёда аз 10 ҳазор нафар аҳолӣ дошт.

Маҳаллаҳои шаҳри Душанбе аз рӯйи мансубияти касбӣ ва ҳам аз рӯйи ҷамъиятҳои миллӣ тақсим карда мешуданд. Дар маркази пойтахт якчандто мактабу корвонсаройҳо, ду мадраса ва дар аксари маҳаллаҳо масҷидҳо низ мавҷуд буданд.

Шаҳр дар ҷойи қамишзорҳо бунёд мешуд. Кӯчаҳои шаҳри навбунёд он солҳо пур аз чангу лой ва басо ҳам харобу абгор буданд. Солҳои пештар дар аксар маҳаллаҳои пойтахт миллатҳои мухталиф аз қабили мардуми ҳисориҳо, бухороиҳо, яҳудиҳо, ургутию уротеппагиҳо ва тотору урусҳо пайдо шуда, дар қатори тоҷикони маҳаллӣ дар пойтахт кору зиндагонӣ мекарданд.

Дар шаҳр масъалаи таъминоти аҳолӣ бо оби нӯшокӣ хело душворӣ дошт. Аз ин рӯ машкобҳо барои таъминоти аҳолӣ бо оби нӯшокӣ аз соҳилҳои дарёҳои Лучоб ва Душанбе об мекашониданд.

Оби нӯшокии поку зулолро машкобҳо ба мисли ширфурӯшони имрӯза ба дари хонаҳои мардум тавассути зарфҳои чӯбину аробаҳо мекашониданду ба муштариёни худ “оби дарё да биё, оби софу покиза да биё!” гӯён фарёд мекарданд. Агар ба касе оби нӯшокӣ зарур мешуд, онҳо ҳар рӯз дар вақти зарурӣ ба хонаи ӯ дастрас гардонида, сипас дар девори хонааш як хатти оддӣ мекашиданд, ки он маънои ҳисобу китоби байни обфурӯшу обхарро дошт.

Баъдтар солҳои 1933-1934 якчанд чоҳу қубурҳои об гузарониданд, ки он аз ду крани обкашонӣ иборат буд. Як сатил об ба ивази як таллон дода мешуд. Қувваи барқ низ вуҷуд дошт. Дар паси меҳмонхонаи ҳозираи “Вахш” як пойгоҳи барқӣ ҷойгир буд. Азбаски ҳавлиҳои каҷукилеби зиёде вуҷуд доштанд, мардум барои хӯрокпазӣ бештар аз оташ истифода мебурданд. Зимистон бо сандаливу бухорӣ хонаҳояшонро гарм мекарданд. Аксарияти сокинон бомҳо начаканд гуфта, тез-тез ба он намак мепошиданд.

Падару бобоёнамон ба мо нақл карданд, ки шаҳри Душанбе дар даврони мавҷудияти Иттиҳоди Шуравӣ хеле тараққӣ карда, бунёди биноҳои муосир ва хонаҳои баландошёна шурӯъ гардид. Шаҳр рӯз аз рӯз ободу зебо ва сабзу хуррам гардонида шуд. Дар гулгашту хиёбонҳояш бо гузашти айём дарахтони нодир ва чанорҳои сар ба афлок кашида пайдо шуданд. Хусусан чинорҳои хиёбони асосӣ – Рӯдакӣ (собиқ хиёбони Ленин) хеле хуб сабзида бо шукӯҳу шаҳомати худ ба ҳусни пойтахти мамлакат ҳусни дигареро зам намуданд, ки дар ягон шаҳри олам ин гуна чинорҳо нашъунамо наёфтаанд ва аз нигоҳи илми дендрологӣ, яъне дарахтшиносӣ низ нодиру аҷоиб ба назар мерасанд.

Солҳои 1924 -1929 шаҳр расман ба забони русӣ Дюшамбе ном дошт. Рӯзи 16 - уми октябри соли 1929 ба ифтихори доҳии пролетарҳои ҷаҳон Иосиф Виссарионович Сталин ба шаҳр номи Сталинобод дода шуд. Соли 1961 номи таърихии Душанбе боз ба шаҳр баргардонида шуд.

Душанбеи давраи Иттиҳоди Шуравӣ ҳамагӣ дар давоми якчанд сол аз як шаҳри хурду назарногир ва кӯчаҳои пурлою қамишзори зиёд ба яке аз калонтарин шаҳрҳои мутараққӣ ва пешрафтаи Осиёи Марказӣ табдил ёфт. Агар мо ба таърихи гузаштаи ин шаҳри зебою дилоро назар афканем, суратҳои кӯҳна хотираи ӯро нигоҳ медоранд, ки ӯ дар замони Шуравӣ чӣ гуна буду имрӯз бо мурури замон ва гузашти айём чӣ хел шудааст.

Феълан дар ҳудуди шаҳри Душанбе 16 боғ ва аз ин ҳам зиёдтар гулгаштҳои дилрабо ва майдонҳои мухталиф мавҷуданд. Бузургтарин боғ, ки онро “Боғи Истиқлол” мегӯянд, дар атрофи Маҷмааи “Истиқлол” ҷойгир аст. Он дар даврони соҳибистиқлолии кишварамон, яъне соли 2022 дар арафаи ҷашни бошукӯҳи 31- солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон сохта ба истифода супорида шудааст.

Аз ҷониби берун атрофи онро дар маҷмуъ 14 деворнигораҳои андозаи 9 бар 5.20 метр иҳота намудаанд. Ҳудуди умумии майдон ва маҷмаа тақрибан 30 гектарро ташкил медиҳад.

Ҳар сол бо қарори Раиси шаҳри Душанбе мӯҳтарам Рустами Эмомалӣ Нақшаи чорабиниҳо оид ба шинонидани ниҳолҳо, дарахтону буттаҳои ороишӣ ва гулҳои мавсимию бисёрсола дар пойтахт дар мавсими тирамоҳу баҳор тасдиқ карда мешавад. Мутахассисони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон омода мебошанд, ки оид ба риояи талаботҳои агротехникии шинонидани ниҳоли дарахтону буттаҳо ва гулҳои мавсимию бисёрсолаи интродуксияшуда вобаста ба хусусиятҳои ботаникии онҳо ва инчунин нигоҳубини онҳо тавсияҳои муфид пешниҳод намоянд.

Аҷаб шаҳри дилороӣ, Душанбе,

Хаёлам зеби дунёи Душанбе!

Бобозода Бақохоҷа - директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шеъри “Шаҳрдор” аз муаллифи муосири тоҷик Дониёр Сангинӣ намунаи барҷастаи адабиёти муосир буда, дар он хислатҳои намунавии роҳбари ҷавон бо истифода аз образҳои классикӣ ва арзишҳои миллию маънавӣ тасвир мегарданд. Ин асар на танҳо як шеъри бадеӣ, балки инъикоси равандҳои муҳими иҷтимоию сиёсии Тоҷикистони муосир, хусусан рушди пойтахт – шаҳри Душанбе мебошад. Душанбе ҳамчун маркази сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тӯли қариб як аср аз мавзеи хурди тиҷоратӣ ба шаҳри муосир табдил ёфта, дар давраи роҳбарии Раиси шаҳр, муҳтарам Рустами Эмомалӣ (2017–2025) ба пешрафтҳои назаррас ноил гардидааст.

Ҷавоне, ки ҷавонони ватанро раҳкушо бошад,

Чу фарри Рустами Дастон вуҷудашро зиё бошад.

Муаллиф дар шеъри “Шаҳрдор” Рустами Эмомалиро ҳамчун роҳнамои насли ҷавон тасвир мекунад. Калимаи “раҳкушо” ба нақши ӯ дар пешбурди ҷавонон тавассути ташаббусҳои иҷтимоӣ, аз қабили бунёди садҳо майдончаҳои кӯдакона ва варзишӣ дар Душанбе, ишора дорад, ки барои пешгирии тамоюли ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои радикалӣ мусоидат кардааст. Ташбеҳ ба “фарри Рустами Дастон” харизмаи роҳбарии ӯро инъикос мекунад, ки дар таъйиноти муваффақонааш ба вазифаҳои Раиси шаҳри Душанбе (бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 апрели 2017, № 862) ва Раиси Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон (2020) зоҳир гардидааст. Афзоиши маҷмӯи маҳсулоти минтақавии Душанбе ба ҳисоби миёнаи солона 7,3% ва расидан ба 24,8 ҳазор сомонӣ ба ҳар нафар дар соли 2024 (1,9 маротиба зиёд нисбат ба 2016) далели равшани пешоҳангии ӯст.

Касе муҳтоҷу мазлум аст, аз хайраш шавад хурсанд,

Ба ҳар кас дӯсти бинмуд, сидқаш доимо бошад.

Ин байт дар шеъри “Шаҳрдор” хислатҳои инсондӯстонаи Рустами Эмомалиро таъкид мекунад. Даъвати ӯ дар соли 2019 ба сокинон барои гузориш додани камбудиҳои соҳаи тандурустӣ тавассути мессенҷерҳо ва почтаи электронӣ нишонаи муносибати шаффоф ва ғамхоронааш ба ниёзҳои мардум аст. Ин равиши инноватсионӣ ба беҳбуди хизматрасонии иҷтимоӣ, аз ҷумла сохтмони 49 муассисаи таълимӣ барои 85 ҳазор хонанда ва 22 иншооти тандурустӣ бо маблағи умумии 2,7 миллиард сомонӣ, мусоидат намуд. Ифодаи “сидқаш доимо бошад” ба ростқавлии ӯ дар иҷрои вазифаҳо ишора дорад, ки дар амалисозии 307 чорабинии Барномаи рушди иҷтимоию иқтисодии Душанбе (аз 1 марти 2018, № 78) бо маблағи 39,4 миллиард сомонӣ (112% аз нақша) зоҳир шудааст.

Замони шаҳрдори равнақи ҳар соҳа боло рафт,

Вуҷудаш тоза, дил поку барӣ аз кинаҳо бошад.

Муаллиф дар шеъри “Шаҳрдор” ба пешрафтҳои Душанбе дар давраи роҳбарии Рустами Эмомалӣ ишора мекунад. Калимаи “равнақ” бо дастовардҳои мушаххас, аз қабили афзоиши 3,1 маротибаи истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ, таъсиси 580 корхонаи нав бо 19 ҳазор ҷойи корӣ ва сохтмони 3,4 миллион метри мураббаъ манзил дар солҳои 2017–2024, тасдиқ мегардад. Сохтмони 1145 иншоот бо арзиши 22,4 миллиард сомонӣ ва тасдиқи нақшаи генералии шаҳр бо қарори №212 (28 апрели 2017) нишонаи равшани шукуфоии пойтахт аст. Ифодаи “дил пок” ихлос ва поквиҷдонии ӯро дар таҳкими имиҷи байналмилалии Душанбе ҳамчун макони баргузории саммитҳои ҷаҳонӣ, намояндагиҳои дипломатӣ ва созмонҳои байналмилалӣ инъикос мекунад.

Ба ҳангоми ҷавони ибрате шуд баҳри ҳар раҳбар,

Ҳалиму меҳрубону сахтгири корҳо бошад!

Ин байт дар шеъри “Шаҳрдор” Рустами Эмомалиро ҳамчун намунаи роҳбари муосир тасвир мекунад. Хислатҳои “ҳалим” ва “меҳрубон” дар талошҳои ӯ барои беҳбуди инфрасохтори иҷтимоӣ, аз қабили сохтмони боғҳои фароғатӣ, майдонҳои варзишӣ ва навсозии низоми нақлиёти ҷамъиятӣ бо бунёди 192 км роҳ ва 207 истгоҳи нақлиётӣ бо маблағи 3 миллиард сомонӣ, зоҳир мегарданд. “Сахтгири корҳо” ба қатъияти ӯ дар амалисозии Барномаи рушд, аз ҷумла коҳиши талафоти барқ аз 27% ба 8,5% ва таҷдиди 5 зеристгоҳи барқӣ бо 195 миллион сомонӣ, ишора мекунад. Равиши инноватсионии ӯ ба идоракунӣ, аз қабили татбиқи консепсияи “Smart-City” ва таҳияи 25 лоиҳаи банақшагирии шаҳр, ӯро барои роҳбарон намунаи ибрат гардонидааст.

Фақат хидмат ба мардум мекунад – ин тӯҳфаи ирсӣ!

Ба хислат ботаҳаммул, ҷиддӣ, пок аз ҳар риё бошад.

Муаллиф дар шеъри “Шаҳрдор” хидмат ба мардумро ҳамчун арзиши асосии Рустами Эмомалӣ таъкид мекунад. Ишора ба “тӯҳфаи ирсӣ” ба анъанаҳои роҳбарии созандаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, пайванд аст, ки Рустами Эмомалӣ онро идома додааст. Сохтмони 49 муассисаи таълимӣ барои 85 ҳазор хонанда ва 22 иншооти тандурустӣ бо маблағи умумии 3,2 миллиард сомонӣ нишонаи хидматгузории ӯ ба сокинон аст. Хислатҳои “ботаҳаммул” ва “пок аз риё” дар ташкили дастаи муттаҳиди ҳамфикрон ва иҷрои 145%-и чорабиниҳои Барномаи рушд дар соли 2023 зоҳир мегарданд, ки ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ мусоидат кардааст.

Ҳакимона хамӯш аст ӯ, ҳақиқатро парастишгар,

Далер асту баазму ҷои ӯ дар дидаҳо бошад!

Дар шеъри “Шаҳрдор” ифодаи “ҳакимона хамӯш” хирадмандии Рустами Эмомалиро дар қабули қарорҳои стратегӣ, аз қабили таъсиси 110 коргоҳи нав бо 10 ҳазор ҷойи корӣ ва афзоиши содироти маҳсулот ба 672 миллион сомонӣ, инъикос мекунад. “Ҳақиқатро парастишгар” ба садоқати ӯ ба адолат ва шаффофият, аз ҷумла дар навсозии кӯчаҳо ва маҳаллаҳои Душанбе, ишора дорад. Калимаи “баазм” эътибори ӯро ҳамчун сиёсатмадори пухта нишон медиҳад, ки аз соли 2012 ҳамчун президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон ва аз 2019 ҳамчун президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ фаъолият намуда, ба роҳёбии тими миллии футбол ба Ҷоми Осиё ва муваффақияти дастаи “Истиқлол” дар арсаи байналмилалӣ мусоидат кардааст. Ин дастовардҳо мавқеи ӯро дар дили мардум устувор намудаанд.

Ба панди қиблагоҳаш ҳаст содиқ доимо аз ҷон,

Зиҳи фармонбаре, к-аз бахт ҳоди Пешво бошад!

Ин байт дар шеъри “Шаҳрдор” садоқати Рустами Эмомалиро ба роҳнамоии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, таъкид мекунад. Калимаи “қиблагоҳ” ба эҳтироми ӯ ба роҳбарияти кишвар ишора дорад, ки таъйиноти ӯ ба вазифаи Раиси Душанбе ҳамчун “муваффақтарин” арзёбӣ шудааст. Ифодаи “ҳоди Пешво” нақши ӯро дар таҳкими давлатдории навини миллӣ нишон медиҳад, ки бо рушди Душанбе ҳамчун маркази сиёсӣ ва иқтисодӣ, аз ҷумла афзоиши саҳми пойтахт дар ММД-и кишвар то 20% ва ташкили фазои мусоид барои сармоягузории хориҷӣ (32,4% аз маблағгузории Барномаи рушд), тасдиқ мегардад. Фаъолияташ дар вазифаи Раиси Маҷлиси Миллӣ ба беҳбуди сиёсати иқтисодӣ ва таҳкими равобити байналмилалӣ мусоидат кардааст.

Бигӯяд Дониёр аз қалб, пайрав бош бо ин мард!

Дуогӯем доим мо: нигаҳбонаш Худо бошад!

Дар байти ниҳоии шеъри “Шаҳрдор” муаллиф хонандаро ба пайравӣ аз Рустами Эмомалӣ даъват мекунад. Ифодаи “аз қалб” ихлоси муаллифро ба маҳбубияти Рустами Эмомалӣ дар байни сокинони Душанбе, ки бо меҳнати софдилонааш “эҳтиром ва муҳаббат”-и мардумро ба даст овардааст, инъикос мекунад. Талошҳои ӯ барои рушди варзиш, бунёди садҳо майдончаҳои кӯдакона ва варзишӣ, инчунин навсозии инфрасохтор, аз қабили сохтмони 635 ҳазор метри мураббаъ манзил дар соли 2024 (3,2 маротиба зиёд нисбат ба 2017), умедҳои ҷавононро ба ӯ афзун кардааст. Дуои “нигаҳбонаш Худо бошад” рамзи орзуи мардум барои идомаи пешрафтҳои Душанбе ва амнияти роҳбари он аст.

Шеъри “Шаҳрдор” намунаи барҷастаи шеъри муосир аст, ки дар он муаллиф Дониёр Сангинӣ хислатҳои идеалии роҳбариро бо воқеияти рушди шаҳри Душанбе пайванд медиҳад. Таҳлили байтҳо нишон медиҳад, ки образи тасвиршуда бо дастовардҳои воқеии Рустами Эмомалӣ, аз қабили афзоиши истеҳсоли саноатӣ (3,1 маротиба), навсозии инфрасохтор (192 км роҳ, 1145 иншоот), беҳбуди маориф (49 муассисаи таълимӣ) ва тандурустӣ (22 иншоот), инчунин рушди варзиш (роҳёбии тими миллии футбол ба Ҷоми Осиё), комилан ҳамоҳанг аст. Душанбе дар давраи роҳбарии ӯ (2017–2025) ба маркази устувори иқтисодӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон табдил ёфта, саҳми он дар ММД-и кишвар 20%-ро ташкил медиҳад. Ин шеър на танҳо аз лиҳози бадеӣ, балки аз нигоҳи иҷтимоию фарҳангӣ низ арзишманд аст, зеро ормонҳои мардуми тоҷикро дар заминаи давлатдории навини миллӣ ва шукуфоии пойтахт инъикос мекунад. Фаъолияти Рустами Эмомалӣ, ки бо дастгирии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ шудааст, Душанберо ҳамчун оинаи Тоҷикистони муосир ва рамзи пешрафти миллӣ муаррифӣ менамояд.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, - сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Душанбешаҳр сарзамини манзараҳои ҳамешасабз, диёри ҷавонмардони ватандӯсту худшинос, макони ҳаёти осоишта ва гулшани илму ирфон мебошад, ки рӯз аз рӯз зеботару ҷавонтар гашта истодааст. Агар ба таърихи ташаккул ва инкишофи ин шаҳри зебоманзар чашм дӯзем, дарк хоҳем кард, ки дар масири гузашти солҳо, роҳҳои гуногуни инкишоф, иттифоқи миллӣ ва ҷамъиятиро пушти сар кардааст, ки ҳар якеро дар саҳифаҳои таърих метавон бо ҳарфҳои заррин сабт кард.

Душанбеи зебои мо яке аз манбаъҳои асосии худмуайянкунӣ, аз ҷумла худшиносии миллӣ, ифтихори ватандӯстӣ ва шаъну шарафи шаҳрвандии мо, тоҷикон аст. Барои сиёсатшиносону сиёсатмадорон шаҳри Душанбе меҳвари сиёсату маъмурият, барои иқтисодчиён шаҳри шуғл, савдою саноат, барои меъморон шаҳри иншооту ёдгориҳо ва барои оммаи халқ шаҳри ваҳдату якдилӣ ва орзую омолҳо мебошад.

Санги асосии бозсозии Душанберо дар 34 соли истиқлоли давлатиамон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузоштаанд. Аз рӯзҳои нахустине, ки пойи мубораки ин фарзонафарзанди миллат ба пойтахт расид, гӯё, ки шаҳри хуфта бедор шуд, ободонӣ, созандагӣ ва бунёдкорӣ оғоз гашт. Нақшаҳои ояндасозонаи Пешвои миллатамонро фарзанди некманишу серғайрату ташаббускорашон - Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар амал татбиқ намуданд ва Душанберо дар муддати кӯтоҳ ба гулшаҳри афсонавии минтақа табдил доданд.

Раиси ҷавону ташаббускори шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ аз нахустин рӯзҳои ба шаҳрдорӣ расиданашон талошҳои зиёд ба харҷ доданд, то Душанбеи азизу ҷавонро ба шаҳре табдил диҳанд, ки тавонад бо дигар азимшаҳрҳои мамолики пешрафта дар рақобат бошад. Аз ҳамин хотир шаҳрдории Душанбе ҳамаи талошҳоро ба он равона кардааст, ки тамоми нозукиҳои санъати миллии шаҳрсозӣ ба инобат гирифта шуда, бо дурнамои 50-солаҳои баъдӣ рушд намояд.

Бояд гуфт, ки Душанберо ҳамчун пойтахти мамлакат давоми умри якасрааш 19 нафар роҳбариву шаҳрдорӣ намудаанд. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ аз соли 2017 ба мақоми шаҳрдори Душанбе расида, давоми 8 сол ин зебошаҳри Тоҷикистонро воқеан ба яке аз беҳтарин шаҳрҳои олам табдил доданд.

Дар доираи иқдомҳои созанда ва бунёдкоронаи шаҳрдори ҷавони Душанбешаҳр имрӯз пойтахти мамлакат ба шаҳри маркази имконот ва ташаббусҳои созандаи ҷавонон мубаддал гардида, ҳамчун таҷасумгари симои воқеии миллат ва хонаи умеди тамоми тоҷикону тоҷикистониён, макони асосии баҳамоии ҷавонони кишвар ва хориҷи он маҳсуб меёбад.

Дар ин давра пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон – шаҳри Душанбе узви Ассамблеяи Байналхалқии Пойтахтҳо ва Бузургшаҳрҳо (МАГ), Ташкилоти Байналхалқии Бародаршаҳрҳо (МОГП), Ташкилоти Боулдер - Душанбе - Бародаршаҳрҳо (БДГП), Ташкилоти Умумиҷаҳонии Шаҳрҳои Муттаҳида ва Ҳокимиятҳои Маҳаллӣ (ВО ОГМВ), Федератсияи Умумиҷаҳонии Шаҳрҳои Туристӣ (WTCF) буда, тайи се соли охир боз бо 4 шаҳри ҷаҳон, аз ҷумла Сямэн, Чиндао, музофоти Хайнани Ҷумҳурии Мардумии Чин ва Ашқободи Ҷумҳурии Туркманистон муносибатҳои бародаршаҳриро ба роҳ монда, то имрӯз бо 22 шаҳри давлатҳои қитъаҳои Осиё, Аврупо, Амрико ва Африқо дар асоси созишнома ва дигар санадҳои меъёрӣ -ҳуқуқӣ робитаҳои бародаршаҳрӣ барқарор намудааст.

Бо мақсади дастгирии иҷтимоии ҷавонон ва баланд бардоштани савияи донишандӯзии онҳо қарорҳои Раиси шаҳри Душанбе “Дар бораи таъсис додани Стипендияи Раиси шаҳри Душанбе барои хонандагону донишҷӯёни муассисаҳои таҳсилоти умумӣ, ибтидоӣ ва миёнаи касбии шаҳри Душанбе” ва “Барномаи тарбияи ватандӯстӣ ва таҳкими ҳувияти миллии ҷавонон дар шаҳри Душанбе барои солҳои 2018 - 2022” ва 2023 - 2027 ба тасвиб расиданд.

Инчунин дар доираи дастгириҳои навбатии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ қарори дахлдори Раиси шаҳри Душанбе аз 14 ноябри соли 2022, №611 дар бораи таъсиси ҷоизаи Раиси шаҳри Душанбе барои муҳаққиқони ҷавон дар самти илмҳои дақиқ, адабиёт, рӯзноманигорӣ, санъат, меъморӣ, техникаву технология ва инноватсияву ихтироъкорӣ ба тасвиб расид, ки соли 2023 нахустин маротиба 17 - нафар ҷавонони фаъоли касбу кори гуногуни пойтахт дар фазои мутантан бо ҷоизаи Раиси шаҳри Душанбе барои муҳаққиқони ҷавон дар самти илмҳои дақиқ, адабиёт, рӯзноманигорӣ, санъат, меъморӣ, техникаву технология ва инноватсияву ихтироъкорӣ сарфароз гардонида шуданд.

Имрӯз Душанбе на танҳо пойтахти мамлакат, балки хонаи умеди тамоми тоҷикони дунё буда, дар он намояндагони халқу миллатҳои гуногун дар оғӯши бародарию ҳамдигарфаҳмии осоишта зиндагӣ менамоянд. Маҳз ҳамин фарҳанги ҳамзистии мусолиматомези сокинони шаҳр буд, ки соли 2004 шаҳри Душанбе ба аввалин ҷоизаи Шаҳри сулҳи ЮНЕСКО дар минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором шарафёб гардид. Ин дастовард нишони он аст, ки Душанбе аз амнтарин шаҳрҳои ҷаҳон мебошад.

Фидокорию ояндаафрӯзии роҳбари нексиришту некрой ва кордону миллатфидо муҳтарам Рустами Эмомалӣ ва шоистакориҳояшон ҷиҳати гулпӯшгардонии пойтахт намунаи олии парастишу арҷгузории ҳадафи олии меҳанпарастисту дар олам назир надорад. Душанбеи нозанин аз баракати ин Шаҳрдори зебоиофар гулбасар шуд, нозанинтар шуд, шуҳрати даҳр шуд, ифтихори ҳар ватанпарвар шуд!

Оре, Шаҳрдори оқили мо муҳтарам Рустами Эмомалӣ давоми 8 сол тавонист манзилати Душанберо дар арсаи ҷаҳонӣ дар тамоми самтҳои афзалиятнок боло бубарад. Пойтахтамон чун маркази рушди илму маориф, муаррифи фарҳангу тамаддуни тоҷик, макони амну субот ва шукуфоӣ дар миқёси кишварҳои Осиё ба маркази бузурги маъмурӣ, иқтисодию тиҷоратӣ ва илмиву фарҳангӣ табдил ёфт.

Барои тамоми тоҷикони олам боиси ифтихору сарфарозист, ки соли 2021 Душанбе бо унвони «Пойтахти фарҳангии Иттиҳод-2021» мушарраф гардида буд. Барномаи байнидавлатии «Пойтахтҳои фарҳангии Иттиҳод» яке аз лоиҳаҳои калидии ИДМ буда, бо мақсади муаррифии фарҳангу тамаддун, имконияти сайёҳӣ, тавсеаи ҳамкории мутақобили судманд ва таҳкими бештари зарфияти фарҳангии ин давлатҳо ҳамчун майдони зеҳниву эҷодӣ идеяи фазои ягонагии фарҳангӣ ва гуфтугӯи тамаддунҳо амалӣ шудааст.

Ин унвони баланди пойтахт бар дӯши сокинонаш масъулияти бузурги ҳифзу муаррифии онро вомегузорад. Ҳар яки мо имрӯз муваззафем, ки фарҳанги баланди шаҳрнишинии худро ба меҳмонону дӯстони хориҷӣ нишон диҳем, онҳоро бо меҳмоннавозии самимонаи тоҷикии худ истиқболу гусел намоем, гулгашту хиёбонҳои зебо ва хонаву коргоҳҳои барҳавои худро тоза нигоҳ дорем, барои ба «шаҳри сабзу бехатар» табдил додани пойтахт ҳамеша дар паҳлуи Шаҳрдори зебоиофари худ муҳтарам Рустами Эмомалӣ бошем, бо сабзазору дарахтзоргардонӣ шаҳрамонро ба биҳишти ҳақиқии рӯйи Замин мубаддал гардонем, дар ҷойҳои ҷамъиятӣ фарҳанги волои муоширату муносибатро тарғибу риоя намоем. Ин таъкиди хирадмандонаи фарзонафарзанди тоҷикони олам, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша бояд дар меҳвари фаъолияти ҳар сокини пойтахти зебоямон қарор бигирад: «Агар мо давлати сохибистиқлолу озоди худро дӯст дорем, дар навбатии аввал, бояд пойтахти онро ободу зебо гардонем, барои рушди он ҳама имконияту захираҳоро истифода барем ва исбот кунем, ки воқеан миллати тамаддунсозу фарҳангӣ, ободгару шаҳрсоз ва шаҳрнишину шаҳрдор ҳастем».

Дар умум бояд иброз намуд, ки имрӯз пойтахти мамлакат - шаҳри Душанбе ба яке аз шаҳрҳои зебову ором дар миқёси ҷаҳонӣ эътироф гардидааст, ки ин ҳама аз саъю талош ва иродаи қавии шаҳрдори ҷавони Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ гувоҳӣ медиҳад.

Ҳамин тавр, ҷавонони тоҷикро зарур аст, ки муҳтарам Рустами Эмомалиро идеали худ шуморида, қувваи бузурги ҷавониро дар роҳи омӯзиши илму дониш ва касбу ҳунар сарф намоянд. Зеро ояндаи давлату миллат ба умеди ҷавонони бонангу номус, ватандӯсту меҳанпараст ва худшиносу худогоҳ вобастагии калон дорад. Оянда аз они ҷавононе ҳаст, ки имрӯз барои шукуфоии ватани азизамон - Тоҷикистони сҳибистиқлолу соҳибихтиёр ва ҳуқуқбунёду демократӣ камари ҳиммат бастаанд.

БОЗОРОВА НУРАФШОН САРФИРОЗХОНОВНА ИНСТИТУТИ ЗАБОН ВА АДАБИЁТИ БА НОМИ РӮДАКИИ АМИТ

АДАБИЁТ

Раҳимов М. Душанбе- шаҳри рӯ ба рушд. Душанбе: Ирфон-2019

Сайфиддинов А. Таърихи шаҳрсозии Тоҷикистон. Душанбе: Матбуот-2016

Набиев Х. Маркази илму фарҳанг.

Душанбе: маҷаллаи “Фарҳанг”№3, соли 2020, саҳ.45-52

Қурбонов Ф. Шаҳрсозии муосир дар Тоҷикистон. Душанбе: Донишкадаи сохтмон ва меъморӣ, соли 2018

Вебсайти расмии шаҳрдории Душанбе: www.dushanbe.tj

“Академияи илмҳои ҷумҳурӣ ин оинаест, ки симои ақлонӣ, сатҳи маърифату дониш ва тамаддуни ҷомеаи моро инъикос менамояд. Ҳар қадар ин оина покизаву беғубор бошад, ба ҳамон андоза симои маънавии миллату давлати мо рӯшантару барҷастатар ба ҷаҳониён ҷилвагар мешавад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Илм яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимон захираи бузурги зеҳнии ҷомеа мебошанд, ки баҳри пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоӣ нақши калидӣ мебозанд. Истиқлоли давлатӣ шароити мусоидро фароҳам овард, ки таҳқиқи илмии дастовардҳои моддиву маънавӣ, мероси фарҳангӣ ва таърихи тоҷикон вусъати бесобиқа пайдо карда, ба ҷаҳониён ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин бештару беҳтар муаррифӣ гардид. Боиси тазаккур аст,ки дар рушди зарфияти зеҳнии миллати тоҷик устод Садриддин Айнӣ саҳми босазо гузоштанд

Бо машварати роҳбарони давр, ба хусус фарзанди фарзонаи тоҷик академик Бобоҷон Ғафуров донишманди фозилу доно, арбоби барҷастаи илму маданияти Тоҷикистон, адабиётшинос Садриддин Айнӣ (1878-1954) аввалин президенти Академияи илмҳои Тоҷикистон таъйин гардид.

Садриддин Айниро дар Осиё, Аврупо, Африқо, ба хусус Ҳиндустон, Покистон, Эрону Африқо мавриди омӯзиш қарор медиҳанд, ки заминаи хубест дар муаррифии забону адабу фарҳанги мардуми тоҷик дар арсаи ҷаҳон.

Ба қавли профессори Донишгоҳи миллии Тоҷикистон Равшан Раҳмонӣ «Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ аз ҷониби доктор Мустафо Бобохонӣ чоп шудаст, ки андешаҳои ӯ дар зер ба таври зайл оварда мешавад :

Устод Айнӣ донишманди камназири забон, адабиёт, таърих ва фарҳанги гуфторӣ ва навиштории тоҷикон буданд. Ҳар қадар бо диққат асарҳои устодро мутолиа намоем, дар пеши назар чизҳои нодире намоён мегарданд, ки барои донистани рӯзгори мардум бисёр муҳим аст. Бавижа «Ёддоштҳо»-и устод, ки дар асоси воқеаҳо ва ҳодисаҳои дида, шунида ва мушоҳида кардаи муаллиф таълиф шуда, дар донистани фарҳанги мардуми асри 19 ва аввали асар 20 беҳамто мебошад. Ҳар лаҳзаеро, ки устод Айнӣ тасвир намудааст, дар асоси он метавон роҷеъ ба воқеаҳои гуногуни он замон ба андеша рафт.

«Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ донишномае аст, ки дар он расму оин, адабиёт, таърих, саргузашти одамони гуногун, рӯзгори шахсиятҳои маъруф, муҳити адабӣ, таълим дар мадрасаҳо, ҳунарҳои мардумӣ, шароити зиндагии деҳоту шаҳр, афсонагӯӣ, латифагӯӣ, оинҳо ва ҷашнҳои мардумӣ ва ғайраву ва ҳоказо хеле сода, самимӣ ва барои хонанда хотирмон тасвир шудаанд. Муҳим он аст, ки ҳамаи навиштаҳои устод дар «Ёддоштҳо» сарчашмаи воқеӣ дошта, метавон онҳоро ҳамчун санади муҳими мардумнигорӣ, фолклорӣ, ҷомеашиносӣ ва амсоли ин мавриди истифод қарор дод.

Тавре маълум аст, баробари нашри қисми якум ва дуюми «Ёддоштҳо» (1947-1948) таваҷҷуҳи хонандагон ва равшафикрони тоҷик зуд ба ин асар ҷалб гардид. Устод бо вуҷуди беморӣ қисми сеюм ва чоруми онро таълиф намуданд, ки солҳои 1950 ва 1954 ба нашр расиданд. Сипас, он аввал ба забони русӣ ва баъд ба чандин забонҳои дигари собиқ Иттиҳои Шуравӣ тарҷума шуд.

«Ёддоштҳо» асаре аст, ки пурра дар асоси воқеияти дидаҳо ва шунидаҳои устод Айнӣ навишта шудааст. Ин асар на фақат сарчашмаи муҳими фолклорӣ, этнографӣ ба шумор меравад, балки аз он метавон ҳамчун манбаи нодири забонӣ, адабӣ, таърихӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, ҷуғрофӣ ва ҳатто этнопедагогӣ, этнолигвистӣ ва этнопсихологӣ истифода намуд.

Дар асл бунёди асоси осори ҳар адиби насрнавис саргузашти худи ӯ, дар айни замон дидаҳо, шунидаҳо, хотираҳо, ёддоштҳо ва мушоҳидаҳояш аз зиндагии мардум мебошад, ки дар ин бора худи устод Айнӣ низ дар аввали «Ёддоштҳо» зери унвони «Як-ду сухан ба ҷои сарсухан» навиштааст: «Азбаски ёддоштҳоям барои бештарини роман, повест, очерк ва ҳикояҳои таърихиам ба сифати материалҳои асосӣ хизмат кардаанд, мумкин аст дар инҳо ҷойҳои фоидабарӣ барои ҷавонон бисёр ёфт шаванд. Чун, ба фикри ман, ёддоштнависӣ аз роман ва ҳикоянависӣ душвортар менамуд, ман ин корро барои бисёртар таҷриба пайдо кардани худ мавқуф гузошта будам».

Арзиши ин равиши кори устод имрӯз барои пажуҳиши корҳои мардумшиносӣ беназир аст. Тасвирҳои мардумнигорӣ аз аввал то охири «Ёддоштҳо» зиёданд. Онро дар ҳар нақлу ҳикояти муаллиф метавон дид. Устод дар ҳар маврид дидаҳо ва шунидаҳои худро ба қалам меорад.

Дар Эрон бори аввал «Ёддоштҳо» соли 1362 (1983) аз ҷониби Алӣ Акбар Саиди Сирҷонӣ ба нашр расида, зуд таваҷҷуҳи хонандагон ва пажуҳандагонро ҷалб намуда буд. Баъди мутолиаи он байни аҳли фарҳанг нисбат ба тасвирҳои устод Айнӣ саволҳое пайдо мешаванд, ки онҳо ба тавзеҳ ниёз доштанд, бояд касе онро ба таври муфассал, бо ҷузъёт ва шарҳи луғатҳо анҷом медод.

Ин буд, ки ҳамин ниёзҳоро ба назар гирифта, доктор Мустафо Бобохонӣ барои баргардони дубораи «Ёддоштҳо» камари ҳиммат мебандад.

Мавриди зикр аст, ки донишманди тоҷикдӯсти эронӣ аз даврони навҷавонӣ забон, адабиёт ва фарҳанги тоҷикон ҷалб намуда, дар натиҷа он шефтаи тоҷикон шуда, соли 2007 ҳамроҳи падари бузургвораш бори аввал ба шаҳри Душанбе меояду дилбохтаи гӯишҳои гуногуни тоҷикӣ ва фарҳанг гашта, ба аспирантураи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дохил шуда, соли 2008 дар натиҷаи пурсишҳо ба назди ин ҷониб меояд.

Муҳаббати ӯ ба ин фарҳанг буд, ки алифбои кириллии тоҷикиро дар сатҳи аъло омӯхта, ба мутолиаи осори илмӣ ва бедеии тоҷикон машғул мешавад. Ин меҳр буд, ки давоми 14 сол бо заҳмати доктор Мустафо Бобохонӣ бо тасҳеҳ, таълиқ, шарҳи луғот китобҳои зерин аз алифбои кириллии тоҷикӣ ба хатти форсӣ баргардон мешавад:

1.Айнӣ С. Мухтасари тарҷумаи ҳоли худам /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1395.

2.Шакурии Бухороӣ Муҳаммадҷон. Садриддин Айнӣ /Бо кӯшши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1395.

3.Амирзода С. Рӯдакӣ аввалин шоири миллӣ ва ҷаҳонӣ /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1396.

4.Айнӣ С. Ғуломон. Роман /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

5.Айнӣ С. Ҷаллодони Бухоро /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

6.Мунтахаби осори адабиётшиносӣ ва нақди адабии Садриддин Айнӣ / Гирдоварии пажуҳиш ва тасҳеҳ ва вироиши М.Бобохонӣ ва А.Набавӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

7.Маликзод А. Шаҳидии Балхӣ шоири бузурги замони Сомониён /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1398.

8.Саъдиев С.Маркази адабии Самарқанд дар шоҳроҳи таърих /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1398.

9.Шакурӣ М.Б. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тоҷикон /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1399.

Баъди ин корҳои шоиста Мустафо Бобохонӣ ба таври ҷиддӣ ба баргардони «Ёддоштҳо» машғул мешавад. Барои ин кор ӯ, пеш аз ҳама, тамоми нусхаҳои дар Тоҷикистон нашршудаи асарро ба даст меорад. Баъд бо машварати пажуҳандагони тоҷик ба кор шуруъ менамояд.

Инак, чи нек аст, ки дар арафаи Наврӯзи хушоин муждае расид: «Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ пешкаши хонандагон ва пажуҳандагони ҳамзабонони эронии мо шуд, ки ин як навъ пайванди бештар ва хубтар барои забону адабиёту фарҳанги муштараки ин ду ҷумҳурии ҳамзабон аст. Яъне «Ёддотшҳо»-и устод Айнӣ аз ҷониби интишороти «Орван» дар чор қисм ба нашр мерасад:

1.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 1. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

2.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 2. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404

3.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 3. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

4.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 4. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

Бар илова Мустафо Бобохонӣ барои дарки бештари ин асар китоби дигареро дар 285 саҳифа зери унвони «Пайвастҳои «Ёддоштҳо»-и Айнӣ» (Муқаддима, мақолаҳо, намояҳо) (Теҳрон: Орван, 1404) пешкаши хонандагон менамояд. Ин китоб мустақил аст, вале метавон онро ҷилди панҷум гуфт. Он на танҳо «Ёддоштҳо», балки хонандагон ва пажуҳандагони мамлакати ҳамзабонро бо таҳқиқоти муҳаққиқони тоҷик низ ошно месозад. Дар китоб баъди пешгуфтори «Чанд дастури калидӣ» мақолаҳои пажуҳандагони тоҷик Ш.Исрофилниё, Н.Зоҳидӣ, А.Раҳмонзода, Р.Раҳмонӣ, М.Имомзода, А.Маҳмадаминов ва Л.Шарифзода, М.Хоҷаева, А.Кӯчарзода ва Ш.Ҷамшед оварда шудаанд. Дар идомаи мақолаҳо «Феҳристи мисраъҳои аввал ва дуввуми байтҳо», «Феҳристи зарбулмасалу мақолҳо», «Феҳристи номи касон», «Феҳристи номи ҷойҳо», «Феҳристи китобҳо ва нашрияҳо», «Феҳристи қавмҳо, тоифаҳо, ҳизбҳо ва гурӯҳҳо», «китобнома» низ омадааст, ки барои беҳтар омӯхтани «Ёддоштҳо» хеле муҳим аст.

Доктор Мусафо Бобохонӣ ҳамчун замимаи «Ёддоштҳо» китоби дигареро дар 473 саҳифа бо номи «Вожаномаи «Ёддоштҳо»-и Айнӣ» (Теҳрон: Орван, 1404) таҳия намудааст, ки онро метавон китоби шашум гуфт. Дар ин вожанома тамоми калимаҳое, ки барои хонандагони эронӣ андаке нофаҳмо ё маънои дигар доранд, шарҳ ёфта, он ҳамчун асари мустақил на фақат барои хонандагон, балки барои пажуҳандагони забоншиносон низ муҳим мебошад. Як ҷиҳати ин вожанома аз он иборат аст, ки ӯ ҳар калимаеро, ки дар «Ёддоштҳо» чанд бор омадааст, саҳифа ба саҳифа ҳамчун луғати басомад нишон дода, кори хонанда ва пажуҳандаро осон месозад.

Мавриди зикр аст, ки Садриддин Айнӣ чун аввалин Президенти АМИТ бо осорашон дар партави рушди илму маърифат нақши калидӣ бозида, баҳри ҳифзи меросу ниёгону фарҳанг саҳми назаррас гузоштанд.

Дар ин зимн, 14 апрели соли 2018 дар шаҳри Душанбе бо дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хотири арҷ гузоштан ба шахсият ва гиромидошти 140 – солагии Қаҳрамони Тоҷикистон, нахустин Президенти Академияи илмҳои Тоҷикистон ва Нависандаи халқии Тоҷикистон устод Садриддин Айнӣ осорхонаи ин адиб ифтитоҳ карда шуд.

Таҷлили Рӯзи Илм ва нақши олимони тоҷик , аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро барои ҳамаи донишмандону донишомӯзон ва ҳамватанон табрик гуфта, ҳама якҷо дар партави илму маърифат барои ободии Ватан ва тарбияи насли навраси он хидмат намуда, зери шиори “Тоҷикистон ба пеш” содиқона ба суи фардои нек қадами устувор хоҳем гузошт.

Мирсаид Раҳмонов, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда:

1.Дастовардҳои Академияи миллиии илмҳои Тоҷикистон дар 30 соли Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе- 2001. -380.

2.Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон. Ҳайати шахсӣ. Душанбе-2021.-295 с.

3.Академияи илмҳои Тоҷикистон Душанбе. Дониш, 2021. -696 с.

Ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат роҷеъ ба ҳаллу фасли масоили марбути об ва ҳифзи пиряхҳо, ки дар заминаи устувори далоилу мушоҳидаҳои илман асоснок руйи кор омадаанд ва ба рафъи мушкилоти ҷомеаи ҷаҳонии инсоният нигаронида шудаанд, имрӯз аз ҷониби аксари кулли аҳли ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷонибдорӣ гардидаанд. Зеро зарурати пешниҳодгардии онҳо аз дарки амиқи зуҳуроти мушкилоти ҷумҳурӣ ва ҷаҳонӣ, аз қабили босуръат обшавии пиряхҳо ва ҳаводиси биёбоншавии заминҳои кишварҳо бармеояд. Таъсири тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ боиси обшавии босуръати пиряхҳои ҷумҳурӣ мегардад. Дар давоми панҷоҳ соли охир аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон қариб 1300 пирях тамоман об шудааст. Ин як тамоили хеле ташвишовар аст, зеро пиряхҳои Тоҷикистон танҳо манбаи об барои минтақа набуда, дар ҳифзи иқлими минтақа низ нақши муҳим мебозанд. [1]

Тибқи ҳисобу китобҳои мутахассисони соҳа, дар ҳолати об гардидани тамоми пиряхҳои олам сатҳи об дар рӯи Замин то ба 64 метр боло мебарояд. Ин на танҳо боиси зери об мондани як қисмати бузурги сайёраи мо ва маҳв шудани зиндагӣ дар бисёре аз шаҳрҳову давлатҳо мегардад, балки дар тамоми гӯшаҳои дигари сайёра инсониятро бо мушкилоти гароне рӯ ба рӯ менамояд.

Бино ба маълумоти муайяншуда, ҳоло беш аз 3 миллиард сокини сайёра аз оби тоза танқисӣ мекашанд ва пешгӯӣ мешавад, ки ин теъдод то соли 2025 ба 4 миллиард наздик мешавад. Дар айни замон дар саросари Замин ҳамарӯза аз 800 то 900 кӯдаки то 5- сола аз норасоии оби тоза мефавтанд. [2]

Дар ин радиф, боиси ифтихори миллати тоҷик аст, ки ташаббуси панҷуми Сарвари хирадманд ва дурандеши миллат Эмомалӣ Раҳмон дар бораи эълон гардидани соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» 14-уми декабри соли 2022 аз ҷониби Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид бо ҳамовозии 153 кишвари олам қабул гардид.

Воқеан ҳам, ташаббуси панҷуми Пешвои муаззами миллат аҳамияти муҳими таърихӣ дорад ва басе нодир маҳсуб меёбад, зеро дар радифи эълон гардидани соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», инчунин аз соли 2025 сар карда, ҳар сол дар ҷаҳон 21-уми март «Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» таҷлил мегардад. Ҳамзамон, ҷиҳати маблағгузории ҳифзи пир­яхҳо дар сохтори Созмони Милали Муттаҳид фонди махсус таъсис ёфт

Ҷоизи таъкиди махсус мебошад, ки барои натиҷагирии ташаббуси мазкур соли равон дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пир­яхҳо баргузор мегардад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо такя ба ташаббуси панҷуми Сарвари давлат аллакай дар самти баҳри бартараф сохтани ­масъалаи ҳалталаби умумибашарӣ иқдомҳои самарабахшро анҷом медиҳад ва татбиқи тадбирҳо, аз қабили коҳиш додани сатҳи партовҳои саноатӣ (газҳои гармхонаӣ, аэро­золҳо), роҳандозии истеҳсоли «энергияи сабз» (неруи аз ҷиҳати экологӣ тоза) дар ин радиф қарор доранд. Бояд қайдкард, ки тибқи арзёбии созмонҳои байналмилалии молиявӣ Тоҷикис­тон аз рӯи фоизи истеҳсоли «энергияи сабз» ба қатори шаш мамолики пешсафи сайёра шомил гардида, истеҳсоли ин навъи энергия дар кишвар 98 фоизро ташкил медиҳад. Ин саҳми Тоҷикистон дар пешгирӣ кардани оқибатҳои харобиовари гармшавии иқлим ва татбиқи чорабиниҳои экологӣ дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон мебошад. [3]

Бо дарназардошти муҳиммии бартарафсозии обшавии пиряхҳо ва дигар масоили иқлимӣ ҳаҷми солонаи маблағгузории барномаҳои мазкур беш аз 400 миллион долларро ташкил медиҳад.

Бо саъю эҳтимоми Сарвари давлат айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 98 дарсади неруи барқ аз манбаъҳои обии кишвар истеҳсол карда мешавад ва ҷумҳурӣ дар ҷаҳон аз ҷиҳати истеҳсоли энергияи “сабз” аз манбаъҳои таҷдидшаванда дар ҷойи шашум қарор дорад. Ба нақша гирифта шудааст, ки ҷумҳурӣ то соли 2032 пурра ба истеҳсоли неруи барқ аз манбаъҳои барқароршавандаи энергия мегузарад.

Боиси қаноатмандст, ки аҳли ҷомеаи ҷумҳурӣ, махсусан зиёиён аллакай баҳри иҷрои дастуру супоришҳои Сарвари давлат дар самти омӯзиши ташаббусҳои глобалии Пешвои миллат дадбирҳои самарабахшро анҷом медиҳанд Дар ин радиф таъсис додани Маркази омӯзиши ташаббусҳои глобалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои обу иқлим дар Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев боиси қаноатмандӣ мебошад. Марказ бо таҷҳизоти муосири таълимӣ-таҳқиқотӣ муҷаҳҳаз буда, дар он беҳтарин мутахассисони самт, омӯзгорони ботаҷриба ба кор ҷалб гардиданд.

Маркази мазкур дар ҳошияи ташаббусҳои Президенти Тоҷикистон оид ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намудани соли 2025 ва Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гаштани 21-уми март, ки 14-уми декабри соли 2022 бо қатъномаи Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид, ташкил шуд.

Дар раванди фаъолияти марказ омӯзиши ташаббусҳои глобалии Тоҷикистон аз ҷумлаи ҳадафҳои меҳварии маркази мазкур маънидод мегарданд ва дар доираи он пешниҳодҳои Пешвои миллат дар сатҳи байналмилалӣ оид ба масъалаҳои ҳифзи захираҳои об ва кам намудани таъсири тағйирёбии иқлим таҳқиқ ва баррасӣ мегарданд.

Таҳкими ҳувияти миллӣ ва ифтихори ватандӯстиро низ марказ яке аз вазифаҳои муҳимтарини худ қарор медиҳад. Дар заминаи овардани мисолҳои воқеӣ дар марказ ҷавонон бо саҳми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои муҳими экологӣ шинос мешаванд.

Ҳамзамон, марказ оид ба идоракунии устувори об, коҳиши хатари офатҳои табиӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим таҳқиқоти илмӣ мебарад. Албатта, иҷрои ҳамаи ин ҳадафҳо ба таълими кадрҳо ва омӯзиши ҷавонон дар ин самт рабт дорад. Бинобар ин, марказ тавассути ташкили семинару тренингҳо ва ҳамкориҳои байналмилалӣ сатҳи дониши донишҷӯён ва муҳаққиқонро дар соҳаи обу иқлим такмил хоҳад дод.

Ба мақсад басе мувофиқ мебуд, агар дар дигар муассисаҳои таҳсилотӣ низ чунин марказҳои омӯзишӣ таъсис дода мешуданд ва ташаббусҳои глобалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои обу иқлим мавриди омӯзиши амиқи масъалаҳои обу иқлим, пешбурди сиёсати экологии Тоҷикистон ва тарбияи мутахассисони соҳа мавриди омӯзиш қарор дода мешуданд.

Адабиёт:

1. Суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар ифтитоҳи Ҳамоиши сатҳи баланд «Осиёи Марказӣ дар баробари мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ» 04.04.2025. ш.Самарқанд, Узбекистон. Сомонаи president.tj. 04.04/2025. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

2. Камол Насрулло. Обшавии пиряхҳо-мушкили ҷаҳонӣ. Пешниҳодҳо ва саҳми дурахшони Президенти Тоҷикистон дар масъалаи пешгирии маҳви пиряхҳои сайёра назаррас аст. Сомонаи Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон. 23.01.2023. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

3. Раҳмони Гулзор. ВМКБ. Таъсиси Марказ оид ба обу иқлим дар Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев. “Ҷумҳурият”, 18.03.2025 №: 58.

4. Султонбеков Н.С. Обшавии пиряхҳо ва таъсири он ба Тоҷикистон. Сомонаи ДДТТ ба номи Абуалӣ ибни Сино. 27.02.2024. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

5. Ҳабибулло Мақсадов. Раванди обшавии пиряхҳо аз таъсири тағйирёбии иқлим. Сомонаи Донишгоҳи давлатии тиҷорати Тоҷикистон. 13.12.2023. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

Маҳмадбекзода М.Ш., доктори илмҳои сиёсӣ

Масъалаи обшавии пиряхҳо яке аз мушкилоти асосии сайёра ба ҳисоб рафта, ҷомеаи ҷаҳониро нигарон намудааст. Бар асоси гузориши охири Созмони ҷаҳонии ҳавошиносӣ бо номи “Вазъи иқлим”, гармшавии ғайримуқаррарии ҳарорати ҳаво дар Осиё болотар аз ҳисоби миёнаи ҷаҳонӣ мушоҳида мешавад. Паёмадҳои манфии ин раванд, аз ҷумла хушксолӣ, обхезӣ, ярч ва сӯхтор дар манотиқи мухталифи ҷаҳон, аз ҷумла дар Тоҷикистон, як падидаи бисёр нигаронкунанда аст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯзи 20 сентябри соли 2024 зимни суханронии худ дар иҷлосияи 78-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар ин бора ибрози назар намуданд.

Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд, ки 93 дарсади қаламрави Тоҷикистонро кӯҳҳо ташкил медиҳанд ва ба ин далел кишвари мо таъсири тағйири иқлимро бештар эҳсос мекунад. Дар Тоҷикистон ҳамасола ҳаводиси табиӣ дар шакли ярч, обхезӣ, хушксолӣ ва тарма рух медиҳад, ки боиси талафоти ҷонӣ ва хароб шудани биноҳо мешавад.

Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки дар ин замина Тоҷикистон оид ба коҳиши хатари офатҳои табиӣ аҳамияти хоса медиҳад, ки ҳадафи он такмили низоми огоҳкунии пешакӣ, афзоиши сармоягузорӣ ва расонидани кумаки молӣ ба кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва сусттараккикарда мебошад. Тоҷикистон яке аз кишварҳои озмоишӣ дар татбиқи ташаббуси Созмони Милали Муттаҳид – «Огоҳии барвақт барои ҳама» мебошад. Дар ин самт мо омодаем, ки бо Созмони Милали Муттаҳид ва сохторҳои махсуси он ҳамкорӣ кунем.

Пешвои миллат ёдовар шуданд, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пиряхи табиӣ ба қайд гирифта шудааст. 60%-и захираҳои оби минтақа дар хоки кишвари мо ташаккул меёбад, мутаассифона, дар Тоҷикистон дар даҳсолаҳои охир зиёда аз ҳазор пиряхҳои табиӣ об шудаанд, ки ин метавонад ба амнияти озуқаворӣ, дастрасӣ ба об ва ҳифзи он таъсири манфӣ расонад. Обшавии босуръати пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби ширин аст, тадбирҳои махсус, аз ҷумла таҳқиқот, ҷамъоварӣ ва коркарди маълумот ва ҳамкориҳои амиқи байналмилалиро тақозо мекунад.

Бо ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба эълон гардидани “Соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “21 март Рӯзи байналмилалии пиряхҳо” ва таъсиси фонди махсус дар доираи Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳифзи пиряхҳо пешниҳоди саривақтӣ ва ба манфиати кишварҳо мебошад.

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки дар заминаи ин ташаббуси сатҳи ҷаҳонӣ вакилони порлумони Тоҷикистон қонуни “Ҳифзи пиряхҳо”-ро ба тасвиб дароварданд.

Қонуни мазкур дар чаҳорчӯби ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахусус дар бахши иқлим ва қатъномаи вижаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба эъломияи соли 2025 “Ҳифзи пиряхҳои табиӣ” аз 14 декабри соли 2022 таҳия шуда, заминаҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилии ҳифзи захираҳои табиии пиряхҳоро муайян мекунад.

Қонуни дар боло зикршуда 4 принсипро дар бар гирифта, инчунин чаҳорчӯби таълим, тадқиқот, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо, инчунин тадбирҳои сиёсати давлатӣ ва байналмилалии Тоҷикистонро оид ба ҳифзи пиряхҳо танзим менамояд.

Ҳамчунин дар назар аст, ки бунёди байналмилалии ҳифзи пиряхҳои табиӣ таъсис дода шавад ва дар соли 2025 дар Душанбе як конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад.

Азбаски 6 дарсади қаламрави Тоҷикистонро пиряхҳои табиӣ ташкил медиҳанд, дар шароити тағйирёбии иқлим то имрӯз зиёда аз ҳазор пиряхи табиӣ об шуда, ҳифзи онҳо тавассути қабули қонунҳо иқдоми муносиб аст.

Дар Тоҷикистон беш аз 13 ҳазор пиряхи табиӣ сабт шудааст ва ҳудуди 60 дарсади манобеъи оби Осиёи Марказӣ дар ин кишвар воқеъ аст.

Пиряхи Федченко пиряхи бузурги табиӣ дар кӯҳҳои Помир аст, ки дар шимолу марказии вилояти Бадахшони Мухтори Кӯҳистони Тоҷикистон воқеъ аст. Ин пиряхи дарозу танг ҳоло 77 километр дарозӣ дошта, масоҳати беш аз 700 километри мураббаъро дар бар мегирад. Ин пирях дарозтарин пиряхи табиии ҷаҳон берун аз заминҳои қутбӣ мебошад. Ғафсии максималии яхи он ҳудуди 1000 метр буда, ҳаҷми яхбандии пиряхи асосӣ дар баробари даҳҳо шохаҳои аз он ҷудошуда 144 километри мукааб ҳисоб шудааст, ки тақрибан сеяки ҳаҷми кӯли эраро ташкил медиҳад.

Тағйирёбии иқлим дигар таҳдиди дур нест, балки воқеиятест, ки таъсири онро мо дар саросари ҷаҳон аз пиряхҳои Исландия то хушксолии шадид дар Қораи Осиё мебинем. Рӯзи умумиҷаҳонии метеорологӣ як имконест барои нишон додани аҳамияти илми метеорологӣ ва нақши он дар фаҳмиш, пешгӯӣ ва мубориза бо ин бӯҳрони ҷаҳонӣ. Гарчанде ки технологияҳои нав ва маълумоти илмӣ метавонанд ба коҳиш додани оқибатҳои тағирёбии иқлим мусоидат кунанд, ин кӯшишҳо бидуни тағир додани сиёсатҳо, тарзи зиндагӣ ва равишҳои ҷаҳонӣ кофӣ нестанд.

Чигунае, ки дар боло гуфта гузаштем дар моҳи майи соли 2025 дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе Конференсияи сатҳи балани байналмилалӣ бо иштироки намояндагони Созмони Милали Муттаҳид ва ҳама коршиносону мутахассисони ҳифти пиряхҳо сарҷамъ меоянд ва оид ба ҳифзу нигаҳдории пиряхҳо пешниҳоду натиҷигирӣ хоҳанд намуд, ки ин иқдоми Тоҷикистон на фақат ба хотири манфиатҳои як миллат ё давлат балки хусусияти ҷаҳонӣ касб мекунад, ки ба манфиати ҳама халқиятҳову миллатҳо мебошад.

Қурбонзода Фарида, - ходими илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Тағйирёбии иқлим яке аз ҷанбаҳои муҳими мушкилоти глобалӣ буда, дар назди инсоният масъалаҳои наверо матраҳ месозад, ки ҳалли оқилонаи онҳо аз талоши муштараки ҳамаи кишварҳои ҷаҳон вобастагии калон дорад. Вобаста ба ин дар минтақаи Осиёи Марказӣ дипломатияи нав ба вуҷуд омадааст, ки Иттиҳоди Аврупо ба воситаи он ба минтақа наздиктар мегардад. Давлатҳои Осиёи Марказӣ, бо ҷалби захираҳои худ ҷиҳати рушди устувор ва истифодаи манбаъҳои тозаи неру, инчунин дар мубориза бо мушкилоти иқлимӣ, ба шарикони муфиди Иттиҳоди Аврупо дар сатҳи барномаҳои байналмилалӣ мубаддал мегарданд.

Соли 2015 дар сессияи 21-уми Конфронс оид ба иқлим ҳамаи кишварҳои иштирокдор созишномаи Парижро қабул карданд. Ин аввалин санади қонунии ҳатмӣ дар таърихи ҷаҳон аст, ки кишварҳоро дар талош дар ҳалли тағирёбии иқлим ва мутобиқ шудан ба он муттаҳид кардааст. Ҳадафи созишнома коҳиш додани таърисири манфии партовҳои газҳои гулхонаӣ ва маҳдуд кардани болоравии ҳарорати ҷаҳонии ҳаво мебошад. Давлатҳои Осиёи Марказӣ аввалин шуда, онро -Қазоқистон ва Туркманистон соли 2016, Тоҷикистон- дар соли 2017, Узбекистон-дар соли 2018 ва Қирғизистон-дар соли 2019 тасдиқ карданд[2].

4 апрели соли 2025 дар шаҳри Самарқанд саммит оид ба ҳамкориҳои Иттиҳоди Аврупо бо кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла бо иштироки Президенти Тоҷикистон баргузор гардид. Дар Форуми сатҳи баланд дар мавзуи "Осиёи Марказӣ, бо мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ баҳри шукуфоии умумӣ". Дар баробари роҳбарони давлатҳо ва Иттиҳоди Аврупо суханрони намуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш нуктаҳои зеринро ба ҳозирин иброз намуданд.

1. Таваҷҷуҳи ҷомеа ҷаҳонӣ ба мушкилоти тағйирёбии иқлим. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар диққати ҷомеаи ҷаҳонро ба ҳалли қазияи мушкилоти глабалӣ дар бахши иқлим ҷалб намуданд. Тамоми ҷаҳон имрӯз рӯбарӯйи мушкилоти тағйирёбии иқлим қарор дорад ва минтақаи мо низ аз ин истисно нест. Оқибатҳои онҳо ба иқтисод ва экосистемаҳои кишварҳои минтақаи мо зарари калон расонида, ба ҳаёти осудаи одамон таҳдид менамоянд. Дар Тоҷикистон ҳаҷми солонаи маблағгузории барномаҳои иқлимӣ беш аз 400 миллион долларро ташкил медиҳад ва дар сурати ҷаҳиши бузург ин рақам ба 1,5 миллиард доллар мерасад. Дар чунин шароит танҳо саъю кӯшиши якҷояи кишварҳои минтақа ва дастгирии ҷомеаи чаҳонӣ дар бартарафсозии ин мушкилот ба мо кумак мерасонад[1].

2. Сиёсати Тоҷикистон оид мушкилоти тағйирёбии иқлим. Тайи бист соли охир ҷониби Тоҷикистон рӯзномаи марбут ба обу иқлимро дар арсаи ҷаҳонӣ фаъолона пешбарӣ карда, ба масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва устувории экологӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Қабули 14 қатъномаи дахлдори Маҷмаи Умумии СММ бо ибтикори Тоҷикистон барои ноил шудан ба ҳадафҳои ҳамоҳангшудаи глобалӣ дар соҳаи захираҳои об заминаи мустаҳкам гузошт. Ташаббусҳои ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон мо инчунин барои татбиқи ҳадафҳо, аз ҷумла ҳадафҳои «Рӯзномаи рушди давраи устувор барои то соли 2030» такони хубе доданд. Шубҳае нест, ки байни энергетика ва тағйирёбии иқлим робитаи зич вуҷуд дорад. Ба андешаи ҷониби Тоҷикистон рушди энергетикаи “сабз” метавонад гоми мусбате дар роҳи ҳифзи иқлим бошад. Дар Тоҷикистон 98 дарсади неруи барқ дар заминаи манбаъҳои обии кишвар истеҳсол карда мешавад ва он дар ҷаҳон аз нигоҳи истеҳсоли энергияи “сабз” аз манбаъҳои таҷдидшаванда дар ҷойи шашум қарор дорад. Гузашта аз ин, Тоҷикистон аз рӯйи ҳиссаи партовҳои газҳои гулхонаӣ бо нишондиҳандаҳои пасттарин ҳаҷми онҳо дар миқёси ҷаҳон дар ҷойи 130-ум қарор дорад[1].

3. Иқтидори обии кишвар. Кишвари мо ба нақша гирифтааст, ки то соли 2032 пурра ба истеҳсоли неруи барқ аз манбаъҳои барқароршавандаи неру гузарад. Пиряхҳои Тоҷикистон манбаи захираҳои обии минтақа мебошанд ва 60 дарсади онҳо дар ҳудуди кишвари мо ташаккул меёбад[1].

4. Обшавии босуръати пиряхҳо. Мутаассифона, таъсири тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ боиси обшавии босуръати пиряхҳо мегардад. Аз 14 ҳазор пирях дар Тоҷикистон ҳудуди 1300 пирях дар панҷоҳ соли охир комилан об шудааст. Ин як тамоюли хеле ташвишовар аст, зеро пиряхҳои мо танҳо манбаи об барои минтақа набуда, дар бахши ҳифзи иқлими минтақа низ нақши муҳим мебозанд. Тасаддуф нест, ки Маҷмаи Умумии СММ бо ибтикори Тоҷикистон соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 мартро Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо эълон намуд[1]. Бар асоси ин қарор моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор мешавад, ки ин боз як зуҳуроти нақши назарраси Тоҷикистон дар рӯзномаи ҷаҳонии иқлим хоҳад буд. Масъалаи нигаҳдории захираҳои об на танҳо барои Осиёи Марказӣ, балки дар миқёси тамоми ҷаҳон муҳим буда, амалҳои мушаххаси устуворро тақозо менамояд. Аз ин хотир, Ҷумҳуриии Тоҷикистон истифодаи технологияҳои муосири каммасраф ва муносибати эҳтиёткоронаро ба ин манбаи муҳими ҳаёт шарти асосии кам кардани талафоти об мешуморад. Ҳамзамон ҷониби Тоҷикистон даъвати ҷомеаи байналмилалиро барои афзун намудани маблағгузории тадбирҳои марбут ба ҳифзи иқлим ва рафъи оқибатҳои офатҳои табиӣ дастгирӣ менамояд. Ин ба кишварҳои осебпазир, бахусус кишварҳои рӯ ба тараққӣ, имкон медиҳад, ки ба пайёмадҳои тағйирёбии иқлим мутобиқ шаванд.

Хулоса, Тоҷикистон, ки дар қаламрави худ пиряхҳои зиёд дорад, проблемаи обшавии босуръати пиряхҳоро як хатари ҷиддӣ барои бақодории манобеи обии худ дар дурнамои миёнаю дарозмуҳлат медонад. Тоҷикистон захираҳои обро, ки аз пиряхҳо сарчашма мегиранд, ҳамчун манбаи нерӯи барқи барқароршаванда мавриди истифода қарор медиҳад. Тақрибан 98 дарсади неруи барқи кишвар дар неругоҳҳои барқи обӣ истеҳсол мешавад, ки ин омил Тоҷикистонро дар соҳаи “энергетикаи сабз” пешсаф кардааст. Сиёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба қазияи марбут ба тағйироти иқлим дар асоси дипломатияи судовари Пешвои миллат дар арсаи таъмини сулҳу ороми ва ҳалли мушкилоти глобалӣ пешрафт менамояд. Нуктаҳои муҳими сиёсати давлати Тоҷикистон оид ба ҳалли мушкилоти глобалии тағйироти иқлим инҳоянд:

1. Ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба масъалаҳои об ва ҳифзи пиряхҳо;

2. Қабули қонун оид ба ҳифзи пиряхҳо;

3. Тадқиқот ва мониторинги илмӣ;

4. Стратегияи рушди “иқтисоди сабз барои солҳои 2023-2037;

5. Стратегия ва барномаҳои давлатӣ.

Сиёсати иқлимии давлатҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо ва ҳамкории онҳо як мавзӯи муҳиме мебошад. Давлатҳои тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ дар шароити тағйироти иқлимӣ ва таҳаввулоти геосиёсии ҷаҳон, ба сиёсати иқлимӣ ва энергетикӣ аҳамияти бештар медиҳанд. Ин кишварҳо, бо вуҷуди рушди устувори иқтисодӣ ва инфрасохторӣ, ҳамчунин бо мушкилоти экологӣ ва тағйироти иқлимӣ мувазеҳ ҳастанд. Мавқеи Иттиҳоди Аврупо низ

бо аҳамияти муҳим додан ба масъалаҳои экологӣ ва тағйироти иқлимии глобалӣ фарқ менамояд.

Соҳиби Баҳруло - ходими хурди илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёти истифодашуда:

1. Суханронӣ дар ифтитоҳи Ҳамоиши сатҳи баланд «Осиёи Марказӣ дар баробари мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ баҳри шукуфоии умумӣ».//[Манбаи электронӣ] URL: https://www.president.tj/event/news/50516(санаи муроҷиат: 08.04.2025).

2. Центральная Азия: последствия изменения климата будут удручающими. //[Манбаи электронӣ] URL: https://longreads.cabar.asia/climatechangecentralasia(санаи муроҷиат: 08.04.2025).