Шеъри "Илм афзал" аз Дониёр Сангинӣ, ки дар он афзалияти илму дониш бар молу давлат ва арзишҳои моддӣ таъкид мешавад, ҳамчун намунаи адабиёти ҳикматӣ дар адабиёти муосири тоҷик ҷойгоҳи хос дорад. Ин шеър бо ҳикматҳои фалсафӣ ва ахлоқӣ, ки аз анъанаҳои шарқӣ илҳом гирифтааст, дунёро ҳамчун чизи муваққатӣ тасвир мекунад ва илмро ҳамчун мероси пойдор муаррифӣ менамояд. Дар ин мақола, таҳлили илмиро аз ду ҷиҳат – фалсафӣ ва таърихӣ – баррасӣ мекунем ва андешаҳои олимони Осиё (аз ҷумла Чин, Ҳинд ва Осиёи Марказӣ) ва Аврупоро илова менамоем. Таҳлил бар асоси матни шеър, тадқиқотҳои адабиётшиносӣ ва манбаъҳои фалсафӣ-таърихӣ сурат мегирад.
Бо шарафҳо зистан бошад мароми ҷони мо,
Шаъни илму фазли мо андар вуҷуди шони мо.
Ин байт мароми ҳаётро бо шаъну шараф ва илм муайян мекунад, ки илмро ҳамчун ҷузъи вуҷуди инсонӣ муаррифӣ менамояд. Аз нигоҳи фалсафӣ, ин ба консепсияи "ҳикмати амалӣ" дахл дорад, ки илмро ҳамчун асоси зиндагии арзишманд медонад. Конфутсий, фалсафаи чинии қадим, донишро ҳамчун роҳи ба даст овардани ахлоқи олӣ ва шаъну шараф медонист, ва мегуфт, ки сарват бе роҳи дуруст беарзиш аст. Аристотел, дар Аврупо, илмро ҳамчун омили саодат (eudaimonia) тасвир карда, онро болотар аз арзишҳои моддӣ медонист. Дар асри миёна, Томас Аквинский (Thomas Aquinas, асри XIII) илмро ҳамчун чароғи рӯҳӣ ва роҳи шинохти Худо медонист, ки болотар аз моддиёт аст, ва Аристотелро бо масеҳият мутобиқ карда, таъкид мекард, ки илм ахлоқро комил мегардонад. Дар замони муосир, Карл Поппер (Karl Popper) илмро ҳамчун раванди шинохтӣ ва ҳақиқатҷӯӣ медонад, ки материализмро танқид мекунад ва донишро болотар аз арзишҳои моддӣ муаррифӣ менамояд.
Дар давраи Сомониён (асрҳои IX-X), дар Осиёи Марказӣ, илм ҳамчун асоси шаъну шарафи давлатӣ буд, ва олимоне чун Ибни Сино дар мадрасаҳо таълим медоданд. Дар Аврупои миёнаасрҳо, монастирҳо ҳамчун марказҳои илмӣ илмро ҳамчун роҳи шинохти Худо медонистанд.
Молу давлатро рабояд, нек бингар, рӯзи бад,
Ғурбати дунё физояд, нек бингар, рӯзи бад.
Байт ҳушдор медиҳад, ки молу давлат нопойдор аст ва дунё ғурбат аст. Ин ба фалсафаи стоицизм монанд аст, ки моддиётро муваққатӣ медонад. Лао-тсӣ, дар даоизм, сарватро ҳамчун чизи нопойдор тасвир карда, таъкид мекунад, ки ҳақиқат дар содагӣ аст. Диоген, фалсафаи киноникӣ дар Аврупо, моддиётро рад карда, дар содагӣ зиндагӣ мекард ва озодиро дар дониш медонист. Дар асри миёна, Ал-Ғазолӣ (Al-Ghazali, асри XI-XII) дар "Иҳёи улум ад-дин" моддиётро ҳамчун ҳубоб ва илмро ҳамчун роҳи озодӣ аз дунёӣ таъкид кардааст. Муосирон чун Дэвид Чалмерс (David Chalmers) материализмро танқид карда, илмро ҳамчун шинохти ғайримоддӣ (дуализм) медонанд.
Дар давраи Тимуриён (асрҳои XIV-XV), дар Осиёи Марказӣ, илм ҳамчун асоси пешрафт буд, аммо ҷангҳо нопойдории сарватро нишон доданд. Дар Ренессанси Аврупо (асрҳои XIV-XVII), олимоне чун Леонардо да Винчӣ илмро бар моддиёт афзал донистанд.
Лек, гар панди бузургонро ту зебо биншавӣ,
Сарнавишти некро аз қалби маъно бишнавӣ.
Даъват ба шунидани панди бузургон ва маънои қалбӣ, ки ин ба эпистемологияи интуитивӣ дахл дорад. Ибни Сино (Авиценна) илмро ҳамчун чароғи рӯҳ медонист ва онро болотар аз моддиёт муаррифӣ кардааст. Платон, дар "Ҷумҳурӣ", илмро ҳамчун роҳи ҳақиқат медонист ва молро паст ҳисоб мекард. Дар асри миёна, Ибни Рушд (Averroes, асри XII) илмро ҳамчун мероси Аристотел медонист ва моддиётро ҳамчун монеа барои шинохт танқид кардааст. Муосирон чун Юрген Ҳабермас (Jürgen Habermas) илмро ҳамчун раванди коммуникативӣ ва болотар аз материализм медонанд.
Дар Самарқанд ва Бухорои давраи Сомониён, мадрасаҳо панди бузургонро таълим медоданд. Дар миёнаасрҳои Аврупо, университетҳо чун Оксфорд (асри XII) илмро ҳамчун мероси бузургон ҳифз мекарданд.
Илми моро гар амал бошад, ба дунё хуш бувад,
Неши дунёро асал бошад, ба дунё, хуш бувад.
Илм мушкилотро (неш) ба ширинӣ (асал) табдил медиҳад, ки ин ҳикмати оптимистӣ аст. Будда, дар фалсафаи ҳиндӣ, хирад (prajna)-ро ҳамчун роҳи озодӣ аз азобҳо медонист, ки аз вобастагиҳо сар мезанад. Аристотел илмро ҳамчун воситаи саодат медонист. Дар асри миёна, Ал-Ғазолӣ илмро ҳамчун асоси ахлоқӣ ва болотар аз дунёӣ таъкид кардааст. Муосирон чун Франк Ҷексон (Frank Jackson) дар "Knowledge Argument" илмро ҳамчун шинохти ғайриматериалӣ танқид мекунад.
Дар давраи Шӯравӣ дар Тоҷикистон (асрҳои XX), таълим ҳамчун омили пешрафт ҳатмӣ буд. Дар Ренессанс, таълим барои ҳалли мушкилоти ҷамъиятӣ истифода мешуд.
Гар ту мероси падар аз симу зар дорӣ, чӣ суд,
Симу зарро нест поёни накӯ бо анкабут.
Мероси моддӣ (симу зар) нопойдор аст, мисли тори анкабут. Лао-тсӣ моддиётро нопойдор тасвир кардааст. Диоген содагиро ҳамчун роҳи озодӣ таъкид мекард. Дар асри миёна, Томас Аквинский моддиётро ҳамчун монеа барои саодати рӯҳӣ медонист. Муосирон чун Ҷей Ричардс (Jay Richards) материализмро ҳамчун нокомӣ дар фаҳмиши ҳаёт танқид мекунанд.
Дар пас аз истиқлоли Тоҷикистон (пас аз 1991), арзишҳои миллӣ ба илм баргаштанд. Дар миёнаасрҳои Аврупо, монастирҳо моддиётро рад мекарданд.
Ҳукми дунё тори дори анкабут бошад бидон,
Илму дониш дар ду олам аз бузургонат бихон.
Дунё мисли тори анкабут аст, ва илм абадӣ. Ибни Сино илмро абадӣ медонист. Платон илмро болотар аз мол медонист. Дар асри миёна, Ибни Рушд илмро ҳамчун мероси абадӣ таъкид кардааст. Муосирон чун Карл Поппер илмро ҳамчун раванди ҳақиқатҷӯӣ медонанд.
Дар Тимуриён, илм ҳамчун мероси бузургон ҳифз мешуд. Дар Ренессанс, илм ҳамчун мероси қадимӣ эҳё шуд.
Аз фаросат, аз хирад эъҷози бепаҳно бигир,
Дар радифи амри қисмат давлати ҳамто бигир.
Хирад эъҷози беҳад медиҳад ва давлатро ҳамтои қисмат мегардонад. Конфутсий донишро ҳамчун асоси ҳукмронии одилона медонист. Руссо таълимро ҳамчун роҳи бар зидди ҷомеаи моддӣ медонист. Дар асри миёна, Ал-Ғазолӣ хирадро ҳамчун эъҷози илоҳӣ медонист. Муосирон чун Ҳабермас илмро ҳамчун асоси демократия медонанд.
Дар Сомониён, илмҳои дунявӣ тараққӣ карданд. Дар Реформатсияи Аврупо, таълим барои имони шахсӣ истифода шуд.
Баҳри фарзандон накӯтар дон донишро ҳамин,
Зери арши зиндагӣ зебо бувад фазли қарин.
Дониш беҳтарин мерос барои фарзандон аст. Будда хирадро ҳамчун озодӣ аз азобҳо медонист. Руссо дар "Эмил" таълимро ҳамчун асоси ҷомеаи беҳтар тасвир кардааст. Дар асри миёна, Томас Аквинский донишро ҳамчун мероси рӯҳӣ барои наслҳо таъкид кардааст. Муосирон чун Ричард Докинз илмро ҳамчун асоси пешрафт медонанд, аммо танқидҳо аз материализм вуҷуд доранд.
Пас аз истиқлоли Тоҷикистон, таълим ҳамчун сиёсати давлатӣ аст. Дар Ренессанс, таълим барои наслҳои оянда тараққӣ кард.
Таҳлили шеъри "Илм афзал" ҳикматҳои умумибашариро аз фалсафаҳои шарқӣ ва ғарбӣ илҳом гирифтааст, бо иловаи андешаҳои олимони асри миёна ва муосир. Аз нигоҳи таърихӣ, он бо анъанаҳои Осиёи Марказӣ ва Аврупо пайванд аст ва дар замони муосир ҳамчун даъват ба илмпарварӣ аҳамият дорад.
ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Институти омӯзиши
масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.