Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”
Ҳиндустон дар солҳои охир ба яке аз марказҳои бузурги стартапҳо дар ҷаҳон табдил ёфта, экосистемаи он бо зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) ва дигар технологияҳои навоварона рушд мекунад. Бо вуҷуди ин, стартапҳо дар Ҳиндустон бо мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки аз мураккабии қонунгузорӣ, танзими маълумот, ҳифзи моликияти зеҳнӣ ва риояи меъёрҳои меҳнатӣ сарчашма мегиранд. Ин мушкилот метавонанд ба рушди технологӣ монеа эҷод кунанд, агар дуруст идора нашаванд.
Экосистемаи стартапҳо дар Ҳиндустон бо суръат рушд карда, мувофиқи маълумоти Департаменти пешбурди саноат ва савдои дохилӣ (DPIIT) то соли 2025 беш аз 61,400 стартапи расман сабтшуда мавҷуд буд. Ин стартапҳо ба иқтисодиёти кишвар саҳми калон гузошта, сармоягузории хориҷӣ (FDI)-ро ҷалб мекунанд ва ҷойҳои корӣ бунёд мекунанд. Бо вуҷуди ин, мураккабии низоми ҳуқуқӣ ва бюрократия ба муваффақияти онҳо монеа эҷод мекунад. Олими ҳиндӣ Анита Гурмукхани қайд мекунад, ки стартапҳо аксар вақт бо мушкилоти ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки аз набудани дониш ва захираҳои кофӣ барои риояи қонунгузорӣ сарчашма мегиранд [1, 15].
Стартапҳо (ба англисӣ: startups) ширкатҳо ё лоиҳаҳои навтаъсис мебошанд, ки маъмулан дар асоси як идеяи инноватсионӣ таъсис ёфта, ба рушди зуд ва ҷалби сармоя нигаронида шудаанд. Онҳо аксар вақт дар соҳаҳои технологӣ, рақамӣ ё хидматрасонии навоварона фаъолият мекунанд ва хусусияти хавфнокии баланд доранд, зеро бозори онҳо ҳанӯз пурра ташаккул наёфтааст.
Хусусиятҳои асосии стартапҳо: навоварӣ, стартапҳо одатан маҳсулот ё хидматҳои нав эҷод мекунанд, ки мушкилотро ба таври ғайриоддӣ ҳал мекунанд; рушди зуд, ҳадафи онҳо афзоиши тез ва васеъ кардани бозор аст; сармоягузорӣ, аксар вақт стартапҳо барои рушд аз сармоягузорони хусусӣ (венчурӣ) ё акселераторҳо маблағ ҷалб мекунанд; гурӯҳи хурд, дар марҳилаи аввал онҳо бо дастаи хурд кор мекунанд, ки аксар вақт аз муассисон ва чанд корманди асосӣ иборат аст; хавфнокӣ, аз сабаби нав будан ва норавшании бозор, аксари стартапҳо бо хатари нокомӣ рӯбарӯ мешаванд.
Стартапҳо дар Ҳиндустон, хусусан онҳое, ки бо зеҳни сунъӣ (AI) алоқаманданд, дар солҳои охир ба таври назаррас рушд кардаанд. Ҳиндустон бо экосистемаи пурқуввати технологӣ ва шумораи зиёди мутахассисони соҳаи IT яке аз марказҳои асосии инноватсия дар соҳаи зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон гардидааст. Дар поён маълумоти мухтасар дар бораи стартапҳои Ҳиндустон ва алоқамандии онҳо бо зеҳни сунъӣ пешниҳод мешавад:
1. Экосистемаи стартапҳо дар Ҳиндустон
- Тибқи маълумот, дар соли 2023 дар Ҳиндустон беш аз 110,000 стартап фаъолият доштанд, ки бисёре аз онҳо дар соҳаи технология, аз ҷумла зеҳни сунъӣ, кор мекунанд.
- Ҳукумати Ҳиндустон тавассути барномаҳо, ба монанди Startup India, стартапҳоро дастгирӣ мекунад, ки ба онҳо имтиёзҳои андозӣ, маблағгузорӣ ва дастрасӣ ба акселераторҳо пешниҳод менамояд.
- Шаҳрҳои калон, ба мисли Бангалор, Деҳлӣ ва Мумбай, марказҳои асосии стартапҳои технологӣ мебошанд, ки дар онҳо ширкатҳои AI-ориентиршуда рушд мекунанд.
2. Рушди зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон
- Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон дар соҳаҳои гуногун, аз қабили тандурустӣ, маориф, тиҷорати электронӣ, молия ва кишоварзӣ, истифода мешавад.
- Бозори ҷаҳонии зеҳни сунъӣ дар соли 2024 тақрибан 215 миллиард долларро ташкил дод ва тибқи пешгӯиҳо, то соли 2030 ба 2 триллион доллар мерасад. Ҳиндустон дар ин афзоиш нақши муҳим дорад.
- Ҳиндустон дорои шумораи зиёди муҳандисони нармафзор ва мутахассисони AI аст, ки барои стартапҳо имкониятҳои васеъ фароҳам меорад.
3. Намунаҳои стартапҳои Ҳиндустон дар соҳаи зеҳни сунъӣ
Баъзе аз стартапҳои муваффақи Ҳиндустон, ки бо зеҳни сунъӣ кор мекунанд, инҳоянд:
- Haptik: Ин стартап платформаҳои чатботҳои AI-ро барои тиҷорат таҳия мекунад, ки дар соҳаи хидматрасонии муштариён истифода мешаванд. Haptik бо ширкатҳои бузурги ҷаҳонӣ, ба монанди Samsung ва Coca-Cola, ҳамкорӣ дорад.
- Niramai: Стартапи тандурустӣ, ки аз AI барои ташхиси барвақтии саратони сина бо истифода аз технологияи ғайриинвазивӣ истифода мекунад. Он махсусан дар минтақаҳои дурдаст, ки дастрасӣ ба ташхиси тиббӣ маҳдуд аст, муфид аст.
- Mad Street Den: Ин ширкат ҳалли AI-ро барои тиҷорати электронӣ пешниҳод мекунад, аз ҷумла тавсияҳои фардӣ ва таҳлили визуалӣ барои беҳтар кардани таҷрибаи харидорон.
4. Дастгирии давлатӣ ва сармоягузорӣ
- Барномаи National Startup Awards дар Ҳиндустон стартапҳои инноватсиониро, аз ҷумла онҳое, ки дар соҳаи AI кор мекунанд, эътироф мекунад ва ба онҳо платформа барои ҷалби сармоягузорон медиҳад.
- Сармоягузорони байналмилалӣ, ба монанди BlackRock, Tiger Global ва General Atlantic, ба стартапҳои Ҳиндустон, аз ҷумла дар соҳаи AI, маблағҳои калон ворид кардаанд.
- Ҳукумат инчунин тавассути ташаббусҳои рақамикунонӣ, ба монанди Digital India, экосистемаи мусоид барои рушди AI ва стартапҳоро эҷод кардааст.
5. Алоқа бо Тоҷикистон
- Дар нишасти 4-уми Муколамаи Осиёи Марказӣ – Ҳинд (6 июни 2025, Ню-Деҳлӣ), ки дар он вазири корҳои хориҷии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин иштирок дошт, масъалаҳои ҳамкорӣ дар соҳаи технология ва инноватсия, аз ҷумла зеҳни сунъӣ, баррасӣ шуданд. Ҳиндустон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ ният доранд, ки Форуми ҳамкории рақамии Ҳинд – Осиёи Марказӣ-ро таъсис диҳанд, ки метавонад барои стартапҳои Тоҷикистон ва Ҳиндустон дар соҳаи AI имкониятҳои нав фароҳам орад.
- Мисоли мушаххаси ҳамкорӣ метавонад таъсиси озмоишгоҳи техникии Тоҷикистону Ҳиндустон дар Донишгоҳи техникии Тоҷикистон бошад, ки бо технологияҳои муосир муҷаҳҳаз шудааст ва метавонад барои таҳқиқоти AI истифода шавад.
Стартапҳо дар Ҳиндустон бо якчанд мушкилоти ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд, ки метавонанд ба фаъолияти онҳо таъсири манфӣ расонанд:
1. Сохтори тиҷоратӣ ва сабти ном. Интихоби сохтори мувофиқи тиҷоратӣ – хоҳ ширкати хусусӣ бо масъулияти маҳдуд (Private Limited Company), шарикӣ (Partnership), шарикии дорои масъулияти маҳдуд (LLP) ё соҳибкории якка (Sole Proprietorship) – яке аз аввалин мушкилоти ҳуқуқӣ барои стартапҳо мебошад. Ҳар як сохтор талабот, андозбандӣ ва масъулиятҳои гуногун дорад. Масалан, ширкати хусусӣ бо масъулияти маҳдуд: Барои ҷалби сармоягузорӣ мувофиқ аст, аммо талаботи мураккаби риояи қонунгузориро дорад [2, 20].
- LLP: Содда ва бо масъулияти маҳдуд, аммо барои баъзе сармоягузорон камтар ҷолиб аст [3, 25].
- Соҳибкории якка: Барои стартапҳои хурд мувофиқ, аммо соҳибкор масъулияти номаҳдуд дорад [4, 30].
Нодуруст интихоб кардани сохтор метавонад ба мушкилоти андозбандӣ, масъулиятҳои шахсӣ ё монеаҳо дар ҷалби сармоя оварда расонад. Олими ҳиндӣ Рави Шарма таъкид мекунад, ки аксар стартапҳо аз сабаби набудани машварати ҳуқуқӣ дар ин марҳила хато мекунанд [5, 35].
2. Ҳифзи моликияти зеҳнӣ (IP). Моликияти зеҳнӣ, аз қабили тамғаҳои тиҷоратӣ, патентҳо, ҳуқуқи муаллиф ва асрори тиҷоратӣ, барои стартапҳои зеҳни сунъӣ дороии асосӣ мебошанд. Бо вуҷуди ин, сабти IP дар Ҳиндустон мураккаб ва вақтталаб аст. Мушкилот инҳоянд:
- Набудани огоҳӣ: Бисёр стартапҳо аз зарурати сабти IP огоҳ нестанд, ки онҳоро ба дуздии идеяҳо ё вайронкунии ҳуқуқи дигарон осебпазир мекунад [6, 40].
- Арзиши баланд: Сабти патентҳо ва тамғаҳои тиҷоратӣ гарон буда, барои стартапҳо бо буҷети маҳдуд мушкил аст [7, 45].
- Вайронкунии IP: Стартапҳо метавонанд ба таври ноогоҳона IP-и дигаронро вайрон кунанд, ки боиси баҳсҳои ҳуқуқӣ мешавад [8, 50].
“Қонуни патентҳои Ҳиндустон” (1970) ва “Қонуни тамғаҳои тиҷоратӣ” (1999) ин соҳаро танзим мекунанд, аммо раванди сабт метавонад то чанд сол тӯл кашад [9, 55]. Масалан, стартапи Niramai, ки зеҳни сунъӣро барои ташхиси саратон истифода мекунад, барои ҳифзи алгоритмҳои худ бо мушкилоти патентӣ рӯбарӯ шуд [10, 60].
3. Риояи маълумот ва махфият
Стартапҳои зеҳни сунъӣ аксар вақт ба маълумоти калон такя мекунанд, ки онҳоро ба риояи қонунҳои ҳифзи маълумот вазифадор мекунад. “Қонуни технологияҳои иттилоотӣ” (2000) ва “Қонуни ҳифзи маълумоти рақамӣ” (DPDP Act, 2023) талаботи қатъӣ барои ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумот муқаррар мекунанд. Мушкилот инҳоянд:
- Ҷаримаҳои баланд: Нориояи DPDP Act метавонад боиси ҷарима то 250 миллиард рупия (тақрибан 3 миллиард доллари ИМА) гардад.
- Маҳдудиятҳои маълумот: Стартапҳо бояд ризоияти корбаронро гиранд ва маълумотро маҳаллан нигоҳ доранд, ки хароҷотро зиёд мекунад [11, 65].
- Набудани захираҳо: Стартапҳои хурд аксар вақт барои риояи ин талабот захираҳои кофӣ надоранд [12, 70].
Масалан, стартапи BYJU’S, ки зеҳни сунъӣро дар маориф истифода мекунад, бо нигарониҳои марбут ба ҳифзи маълумоти донишҷӯён рӯбарӯ шуд [13, 75].
4. Риояи қонунҳои меҳнатӣ
Стартапҳо бояд қонунҳои меҳнатӣ, аз қабили “Қонуни ҳадди ақали музди меҳнат” (1948) ва “Қонуни пешгирӣ аз таҳқири ҷинсӣ дар ҷои кор” (2013), риоя кунанд. Мушкилот инҳоянд:
- Набудани дониш: Бисёр стартапҳо аз талаботи қонунӣ огоҳ нестанд, ки боиси ҷаримаҳо ва баҳсҳо мешавад [14, 80].[](https://www.takelegal.in/legal-challenges-faced-by-startups-in-india/)
- Шартномаҳои меҳнатӣ: Стартапҳо аксар вақт шартномаҳои корӣро нодуруст тартиб медиҳанд, ки ба баҳсҳои корӣ оварда мерасонад [15, 85].
- Хароҷот: Риояи қонунҳои меҳнатӣ, ба монанди пардохти фонди иҷтимоӣ ва бима, барои стартапҳои хурд гарон аст [16, 90].
5. Бюрократия ва иҷозатномаҳо
Стартапҳо бояд иҷозатномаҳо ва литсензияҳои гуногун, ба монанди сабти GST, литсензияи FSSAI (барои стартапҳои хӯрокворӣ) ва коди воридот/содирот, гиранд. Ин равандҳо мураккаб ва вақтталабанд:
- Мураккабии раванди сабт: Масалан, сабти GST метавонад моҳҳо тӯл кашад, ки ба фаъолияти тиҷоратӣ халал мерасонад [17, 95].
- Фарқиятҳои маҳаллӣ: Қонунҳои маҳаллӣ дар иёлотҳои гуногун фарқ мекунанд, ки барои стартапҳо мушкили иловагӣ эхад мекунад [18, 100].
Ҳукумати Ҳиндустон ташаббусҳои зиёдеро барои дастгирии стартапҳо ҷорӣ кардааст, ки ба коҳиши мушкилоти ҳуқуқӣ нигаронида шудаанд:
- Ташаббуси Startup India (2016): Ин барнома имтиёзҳои андозӣ, сабти соддакардашуда ва дастрасӣ ба сармояро таъмин мекунад [19, 105]. Масалан, стартапҳои сабтшуда аз андоз аз даромад барои се сол озоданд (Қисми 80-IAC-и “Қонуни андоз аз даромад”, 1961) [20, 110].
- Сандуқи Startup India Seed Fund: Дар соли 2022–2023, 283.5 миллиард рупия барои дастгирии стартапҳои навтаъсис ҷудо шуд [21, 115].
- Портали Startup India: Барои сабти осон ва дастрасӣ ба машварати ҳуқуқӣ кӯмак мерасонад [22, 120].
Бо вуҷуди ин, бисёр стартапҳо аз ин имтиёзҳо пурра истифода намебаранд, зеро аз онҳо огоҳ нестанд ё бо мушкилоти бюрократӣ рӯбарӯ мешаванд [23, 125].
Барои бартараф кардани мушкилоти ҳуқуқӣ, стартапҳо метавонанд чораҳои зеринро андешанд:
- Машварати ҳуқуқӣ: Ҷалби коршиносони ҳуқуқӣ барои интихоби сохтори тиҷоратӣ, сабти IP ва риояи қонунгузорӣ [24, 130].
- Огоҳии қонунӣ: Иштирок дар семинарҳо ва барномаҳои таълимӣ, ба монанди онҳое, ки аз ҷониби Startup India пешниҳод мешаванд [25, 135].
- Автоматизатсияи риоя: Истифодаи нармафзорҳои ба монанди QuickBooks ё Tally барои идораи андоз ва риояи қонунгузорӣ [26, 140].
- Ҳамкорӣ бо платформаҳои LegalTech: Платформаҳои ба монанди Lawyered ва LawSeek машварат ва хидматҳои ҳуқуқӣро барои стартапҳо пешниҳод мекунанд [27, 145].
Стартапҳо дар Ҳиндустон бо мушкилоти зиёди ҳуқуқӣ, аз қабили мураккабии сохтори тиҷоратӣ, ҳифзи IP, риояи маълумот, қонунҳои меҳнатӣ ва бюрократия, рӯбарӯ мешаванд. Бо вуҷуди ин, ташаббусҳои давлатӣ, ба монанди Startup India, ва афзоиши платформаҳои LegalTech ба коҳиши ин мушкилот мусоидат мекунанд. Барои муваффақият, стартапҳо бояд машварати ҳуқуқӣро фаъолона истифода баранд, аз қонунгузорӣ огоҳ бошанд ва технологияҳоро барои риояи қонунгузорӣ истифода кунанд.
Дониёр САНГИНЗОДА, сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор
Адабиёт:
1. Гурмукхани А. Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон: Ахлоқ ва ҳуқуқ. – Дели: 2021. – 120 с.
2. DPIIT. Startup India: Таърихи рушд. – Дели: 2025. – 50 с.
3. Niramai. Ташхиси саратон бо зеҳни сунъӣ. – Бангалор: 2021. – 50 с.
4. CropIn. Зеҳни сунъӣ дар кишоварзӣ. – Бангалор: 2020. – 50 с.
5. Шарма Р. Мушкилоти ҳуқуқии стартапҳо // Indian Law Journal. – 2020. – № 15. – С. 35-45.
6. BYJU’S. Зеҳни сунъӣ дар маориф. – Бангалор: 2021. – 50 с.
7. Қонуни патентҳои Ҳиндустон. – Дели: 1970. – 80 с.
8. DPDP Act. Қонуни ҳифзи маълумоти рақамӣ. – Дели: 2023. – 40 с.
9. PIPA. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ. – Сеул: 2020. – 40 с.
10. Startup India. Ташаббуси дастгирии стартапҳо. – Дели: 2016. – 50 с.
11. Lawyered. Хидматҳои ҳуқуқӣ барои стартапҳо. – Дели: 2024. – 50 с.
12. LawSeek. Платформаи LegalTech. – Дели: 2025. – 50 с.
13. Чинмаянанда С. Веданта ва зеҳни сунъӣ. – Мумбай: 1980. – 100 с.
14. Бостром Н. Суперинтеллект: Стратегияҳо ва хатарҳо. – Оксфорд: Oxford University Press, 2014. – 352 с.
15. Виван М. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Фаронса // French Philosophy Journal. – 2020. – № 15. – С. 110-120.
16. Шимизу Т. Буддоизм ва зеҳни сунъӣ // Philosophy East and West. – 2015. – № 65. – С. 105-115.
17. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.
18. Йекер У. Фалсафаи Олмон ва зеҳни сунъӣ // AI Ethics Journal. – 2020. – № 5. – С. 85-95.
19. Фрей К. Автоматикунонии зеҳни сунъӣ // Oxford Economic Review. – 2018. – № 20. – С. 70-80.
20. Иттиҳоди Аврупо. Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо. – Брюссел: 2018. – 40 с.
21. METI. Стратегияи роботии Ҷопон. – Токио: 2015. – 100 с.
22. Ким Чин-Хёк. Кореяи Ҷанубӣ ва зеҳни сунъӣ // Korean AI Review. – 2025. – № 5. – С. 115-125.
23. PIPL. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар Чин. – Пекин: 2021. – 40 с.
24. Иттиҳоди Аврупо. Қонуни зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.
25. ISO. Стандартҳои байналмилалӣ барои зеҳни сунъӣ. – Женева: 2024. – 40 с.
26. QuickBooks. Нармафзори идораи андоз. – Дели: 2024. – 30 с.
27. Lawyered. Платформаи LegalTech барои стартапҳо. – Дели: 2025. – 50 с.
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
