Имрӯз Душанбе, пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол, ба як маркази бузурги илмӣ ва баргузории чорабиниҳои илмии миқёси байналмилалӣ ва ҷумҳуриявӣ табдил ёфтааст. Омилҳое, ки ба ин мусоидат намудаанд, қабл аз ҳама, бо фаъолияти шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ободонии пойтахти кишвар ва кулли Тоҷикистон алоқаманданд. Ҳамзамон, фаъолияти роҳбарияти худи шаҳр низ тайи чанд соли охир барои рушди пойтахт имкониятҳои заруриро барои банақшагирӣ ва баргузории чорабиниҳои гуногуни илмӣ тақвият бахшидааст.

Тавре ки маълум аст, марказҳои бузургтарини илмӣ-таҳқиқотии ҷумҳурӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академияҳои соҳавӣ ва бонуфузтарин муассисаҳои таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ ва филиалҳои ин гуна муассисаҳо аз кишварҳои хориҷӣ маҳз дар пойтахт ҷойгир буда, ҳамаи онҳо дорои кадрҳо ва инфрасохтори зарурӣ барои баргузории симпозиум, конфронсҳо, семинарҳо ва дигар чорабиниҳои илмӣ мебошанд. Дар баробари ин, шаҳри Душанбе имрӯз инфрасохтори рушдёбанда дошта, толорҳои нави муосир барои конференсияҳо ва меҳмонхонаҳо барои ширкаткунандагони онҳо рӯз ба рӯз ташкилкунандагони чорабиниҳои илмии байналмилалию ҷумҳуриявиро бештар ҷалб месозад. Инчунин, пайваста тақвият ёфтани имконияти пайвастшавӣ ба шабакаҳои байналмилалии алоқа ва рушди нақлиёти ҳавоӣ шаҳри Душанберо барои баргузории чорабиниҳое, ки олимонро аз кишварҳои гуногун ҷамъ меоранд, ба майдони муносиби ташкили чорабиниҳои илмӣ табдил додаанд.

Дар баробари ин, бояд таъкид намуд, ки афзоиши инфрасохтори сайёҳии пойтахт ва ҷумҳурӣ, табиати пойтахти Тоҷикистон ва гирду атрофи он, захираҳои беназири табиӣ ва мероси таърихии чандинҳазорсолаи миллатамон метавонанд олимон ва муҳаққиқони хориҷиро аз тамоми кишварҳои олам ҷалб намоянд. Ҳамаи ин имкониятҳо шаҳри Душанберо ба маркази рушди илми ватанӣ ва муаррифгари он дар арсаи байналмилалӣ мубаддал сохтаанд.

Вобаста ба масъалаи болозикр бояд таъкид намуд, ки шаҳри Душанбе ҳамагӣ сад сол муқаддам ба ҳайси пойтахти давлати тоҷикон, ки ҳамчун миллати куҳанбунёду соҳибтамаддун таърихи зиёда аз шашҳазорсола дорад, интихоб гардид ва дар муддати начандон тӯлоние аз як деҳаи хурду нообод ба шаҳри замонавӣ мубаддал шуд. Махсусан, дар даврони соҳибистиқлолӣ бо ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва меҳнату заҳмати шабонарӯзии сокинони шарафманди пойтахт ва Раиси ҷавони он муҳтарам Рустами Эмомалӣ шаҳри Душанбе симои худро куллан дигаргун карда, на танҳо ба маркази маъмурию фарҳангии ҷумҳурӣ, балки ба як маркази воқеии илмӣ дар кишвар ва минтақа табдил ёфт.

Метавон таъкид намуд, ки шаҳри Душанбе ҳамчун маркази рушди илми ватанӣ ва муаррифгари ин илм дар арсаи байналмилалӣ баромад намуда, нақши илму олимон дар муаррифии пойтахтамон ва муаррифии илми тоҷик аз ҷониби ин шаҳр дар арсаи байналмилалӣ дар мисоли Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбии пойтахт пайваста меафзояд.

Пойтахти мо расман соли 1924 ҳамчун маркази ҷумҳурӣ интихоб шуда бошад ҳам, вале таърихи тӯлонӣ дошта, дар рушди илму фарҳанги тоҷикон нақши бузурге гузоштааст. Аз ҷумла, дар ҳудуди имрӯзаи Душанбе тақрибан 2300-2400 сол пеш аз ин тамаддуни шаҳрнишинӣ мавҷуд будааст, ки сиккаҳои қадимӣ, тангаҳои нуқрагини аҳди Сосониён, боқимондаи арку қалъаҳо ва ғайра, ки аз ҷониби бостоншиносони муосири пойтахт бозёфт шудаанд, гувоҳи ҳамаи ин аст.

Аз ҷониби олимони таърихшиносамон бошад, дар шакли хаттӣ бори аввал Душанбе дар китоби донишманди балхӣ Маҳмуд Валӣ (соли таваллудаш 1595-1596) «Баҳр-ал-асрор фи маноқиб ал-ахйор» («Баҳри асрор дар бораи шукуҳи накӯён») зикр гардидааст. Дар китоби мазкур, инчунин аз номи якчанд маҳаллаи Душанбе, аз ҷумла Қара Миршикор ва Сешанбебозор ёдоварӣ шудааст.

Чунонки медонем, рушди шаҳри Душанбе ҳамчун маркази илмии давлати тоҷикон баъд аз соли 1929 бесобиқа мебошад. Дар ин даврон дар Душанбе 23 пажӯҳишгоҳи илмӣ-таҳқиқотӣ, 8 муассисаи таҳсилоти олии касбӣ, 13 литсейи касбӣ ва 19 омӯзишгоҳи касбӣ-техникӣ таъсис ёфт. Ҳамзамон, дар потахтамон Китобхонаи давлатии миллии ба номи Абулқосим Фирдавсӣ, 181 китобхонаи ҷамъиятӣ, Осорхонаи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Камолуддин Беҳзод, нашриёти илмии «Дониш», Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи советии тоҷик амал мекарданд. Ҳамчунин, дар пойтахт теъдоди зиёди маҷаллаҳои илмӣ ба нашр мерасиданд. Аз соли 1951 бошад, дар Душанбе Академияи илмҳои Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон – ҳоло Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таъсис ёфт, ки дар назди он Китобхонаи марказии илмии ба номи Индира Гандӣ амал мекард.

Бо қабули эъломия дар бораи истиқлоли давлатии Тоҷикистон аз 9 сентябри соли 1991 рушди илми пойтахтамон боз ҳам тавсеа ёфт. Дар Душанбе дар ин даврон на танҳо биноҳои боҳашамати илмию-фарҳангӣ чун Китобхонаи миллии Тоҷикис- тон қомат афрохтанд, балки пайкараҳои донишмандону мутафаккирони бузургамон-Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ, Абуалӣ ибни Сино, Абулқосим Фирдавсӣ, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ба симои шаҳр ҳусни тоза бахшиданд.

Як омили муҳими рушди шаҳри Душанбе, ҳамчун маркази илми ватанӣ ва муаррифии он дар арсаи байналмилалӣ, ин мавҷуд будани Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо 13 институт ва 6 маркази илмӣ дар пойтахт мебошад. Дар ин боргоҳи илму маърифат 1088 нафар корманди илмӣ ба таври доимӣ фаъолият мекунанд, ки аз онҳо 159 нафарро докторони илм ва 356 нафарро номзадҳои илм ташкил медиҳанд. Шумораи аъзои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бошад, 71 нафарро ташкил дода, аз онҳо 26 нафар академик ва 45 нафар узви вобаста мебошанд, ки аксарияти онҳо сокинони пойтахтанд.

Пойтахти кишварамон дар омода сохтани кадрҳои ҷавони илмӣ низ мақоми баланд дорад. Аз ҷумла, танҳо дар 19 муассисаи илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 269 нафар магистрант аз рӯйи 53 ихтисос таҳсил намуда истодаанд. Дар зинаи докторантураи PhD - докторантура аз рӯи ихтисос бошад, 218 нафар докторант таҳсил менамоянд. Дар зинаи докторантураи анъанавӣ 9 докторант таҳсил карда, ба ҳайси унвонҷӯ 367 нафар бо фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ машғул мебошанд. Дар Академияи хурди илмҳо, ки дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон фаъолият мекунад, зиёда аз 1000 нафар хонанда ба сессияҳои илмӣ фаро гирифта шуданд, ки аксарияти онҳо хонандагони муассисаҳои таҳсилоти умумии пойтахт мебошанд.

Илми ватанӣ имрӯз дар баробари ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон ва фарҳанги миллиамон барои муаррифии пойтахтамон дар арсаи ҷаҳонӣ нақши арзандаро ба иҷро расонида истодааст. Бо ин мақсад ва барои боло бурдани сатҳи илми тоҷик дар арсаи байналмилалӣ имрӯз робитаҳои илмии байналмилалии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо зиёда 300 муассиса аз 50 давлат ба роҳ монда шудаанд. Ба ҳайати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, инчунин 23 аъзои хориҷӣ шомил мебошанд.

Як воситаи муҳими муаррифии пойтахтамон ба ҷаҳониён, ин гузаронидани симпозиуму конференсияҳо ва чорабиниҳои дигари илмии байналмилалӣ дар он мебошад. Аз ҷумла, дар даврони соҳибистиқлолӣ бо иқдомҳои шахсии Пешвои муаззами миллат арҷгузорӣ ба шахсияти олимон, ки чи дар гузашта, чи дар замони нав ба миллат хизмат намудаанд, ба сатҳи олӣ бардошта шуда, бо ин мақсад бузургдошти шахсиятҳои бонуфузи илмӣ, чун Абуалӣ ибни Сино, Абурайҳони Берунӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва даҳҳо мутафаккирони дигар бо баргузории симпозиуму конференсияҳои илмии байналмилалӣ сурат гирифт, ки дар онҳо садҳо меҳмонони хориҷӣ аз пойтахти азизи кишварамон – шаҳри Душанбе дидан намуданд.

Барои мисол метавон гуфт, ки соли 2007 бо ташаббуси Тоҷикистон тибқи қарори Созмони Милали Муттаҳид оид ба маориф, илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО) дар саросари олам 800-умин солгарди мавлуди Мавлоно таҷлил гардид. Ба ин муносибат Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 январи соли 2007 оид ба таҷлили мавлуди Мавлоно ба имзо расида, дар рӯзҳои 6-7 сентябри соли 2007 дар пойтахти кишварамон Конференсияи байналмилалии илмӣ дар мавзуи «Мавлоно ва гуфтугӯи тамаддунҳо» доир гардид, ки дар кори он олимону донишмандон аз 30 кишвари ҷаҳон ширкат варзида, бо дастовардҳои пойтахтамон шинос шуданд.

12 сентябр соли 2024 бошад, дар пойтахти кишварамон Конференсияи байналмилалӣ дар мавзуи “Нақши донишмандони тоҷик дар рушди тамаддуни исломӣ” баргузор гардид, ки дар он меҳмонон аз зиёда аз 50 кишвари исломӣ ширкат варзида, аз мавзеъҳои илмию фарҳангии шаҳри Душанбе дидан намуданд.

Дар баробари ин, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 16 октябри соли 2024 симпозиуми байналмилалиро дар мавзуи “Саҳми Абунасри Форобӣ дар рушди илм ва тамаддуни ҷаҳонӣ” баргузор намуд, ки дар он олимону мутахассисон аз Фаронса, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва дигар кишварҳои хориҷии дуру наздик ширкат варзиданд. Дар барномаи ин чорабинии байналмилалӣ шиносоии меҳмонони хориҷӣ аз мавзеъҳои илмию фарҳангии шаҳри Душанбе низ ба нақша гирифта шуда буд.

Дар маҷмуъ, муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва таҳсилоти олии касбӣ, хусусан Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва сохторҳои он имрӯз дар табдил додани пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе ба маркази илми ватанӣ нақши арзанда гузошта, бо баргузории чорабиниҳои мухталифи илмӣ дар толорҳои барҳавои пойтахти кишвар ин шаҳри зебову дилороро пайваста ба меҳмонони хориҷӣ шинос намуда, минбаъд низ барои боло бурдани нуфузи он на танҳо ҳамчун маркази маъмурию фарҳангии Тоҷикистон, балки ба ҳайси як маркази муосири илмӣ беш аз пеш саҳми худро мегузоранд.

Дар маҷмуъ, Душанбе – пойтахти кишвари соҳибис- тиқлоли мо барои рушди минбаъда ҳамчун маркази илмӣ ва баргузории чорабиниҳои илмӣ иқтидори назаррас дорад. Татбиқи ин имконияту иқтидор аз кӯшишҳои мақсадноки мо барои рафъи мушкилоти мавҷуда вобаста буда, дар оянда ҷалби ҳамкорону шарикони рушди байналмилалиро тавсеа мебахшад ва бо ин васила илму фарҳанги пойтахт ва кишвари моро дар тамоми сатҳҳо ба таври мусбат муаррифӣ месозад.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА,

доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор, узви вобастаи АМИТ, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА - президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ

Рӯзномаи ҳамеша маҳбуби мо ва хондании рақами яки кишварамон - Нашрияи расмии Ҷумҳурии Тоҷикистон - рӯзномаи "Ҷумҳурият" ҳануз аз рӯзҳои аввали таъсисёбии худ, яъне як аср қабл аз ин бештар ба масоили саводнокшавии сокинон ва иҷрои корҳои тарғиботию бунёдкорӣ машғул буд. Рисолати он низ натанҳо барои мардум расонидани хабари тоза, балки чун минбар хидмат кардан будааст. Аз ин рӯ, бо эътимод метавон гуфт, ки бешак "Ҷумҳурият" оинаи тамомнамои таърихи як асри мост.

"Ҷумҳурият" аз рӯзи таъсисёбӣ, дар баробари иҷрои рисолати асосияш, ҳамзамон ба чопи даҳҳо мақолаҳои илмию оммавӣ, адабӣ, фарҳангӣ барои тафаккурсозӣ байни қишрҳои гуногуни ҷомеа замина фароҳам овардааст.

Маҳз ба ин хотир, нахустпрезиденти Академияи илмҳои Ҷумҳурӣ, бунёдгузори адабиёти муосири тоҷик, устод Садриддин Айнӣ, ки худашон низ яке аз муаллифону ходимон ва обуначиёни фаъоли ин рӯзномаи маҳбубу маъруфи кишварамон буданд, маҳз ин нашрияи меҳвариро "модари матбуоти тоҷик" номида буданд, ки дар ҳақиқат, дуруст аст. Омӯзишу баррасии мундариҷа, шакл, таносуб ва ороиши матолиби ҷарида нишон медиҳад, ки он маҳз барои рангорангии муҳтавою мундариҷа ва таъсирбахш баромадани матлабҳои худ аз як қатор роҳу василаҳои мухталиф низ дар мавридҳои зарурӣ кор гирифтааст. Ин ҷарида қариб ҳама соҳаҳои як ҷомеаи рӯ ба рушдро дар худ ифода мекунад. Дар он сиёсат, илм, истеҳсол, иқтисод, иҷтимоъ, фарҳанг, ҳунар ва таърих ба таври рӯшан таҷаллӣ меёбад. Бахусус, дар ин як аср хабару гузоришҳои расмии сохтору зерсохторҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва воқеаҳои ба соҳаи илм марбут дар он пайваста чоп шудаанд. Ҳар каси алоқаманд агар таърихи таҳаввул ва ташаккули 74- солаи ин ниҳоди илмии бонуфузи ҷумҳуриро омӯхтанист, бешубҳа манбаи асосии "Ҷумҳурият" хоҳад буд.

Таърихи пурпечутоб, аммо ибратбахши якасраи фаъолияти пурсамарро ба ҳама аҳли қалами нашрия ва ҳайати эҷодии он самимона табрику муборакбод мегӯям. Ҷашни фархундаи 100- солагии нашрияи расмӣ ва маҳбуби Меҳан ба аҳли илму маърифати тоҷик фархунда бод!

ДУШАНБЕ, 18.04.2025. /АМИТ «Ховар»/. Шаҳри Душанбе ҳамчун маркази сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон давоми қариб як аср аз як мавзеи хурди тиҷоратӣ ба пойтахти муосир табдил ёфтааст. Ин раванд, ки дар давраи истиқлолияти давлатӣ таҳти роҳбарии Президенти Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва талошҳои Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ суръати нав касб намуд, нақши муҳими пойтахтро дар ташаккули давлатдории навини миллӣ таъкид менамояд. Дар ҳошияи Рӯзи пойтахт таҳлили рушди шаҳри Душанбе давоми 8 соли роҳбарии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пешниҳод мегардад.

— Душанбе бо масоҳати 203,18 километри мураббаъ дар водии Ҳисор, дар баландии 750-930 метр аз сатҳи баҳр ва дар ду соҳили дарёи Душанбе воқеъ аст. Иқлими хушки он ва мавқеи стратегӣ дар байни кӯҳҳои Ҳисор барои рушди соҳаҳои кишоварзӣ, тиҷорат ва сайёҳӣ заминаи мусоид фароҳам овардааст. Тибқи маълумоти барӯйхатгирӣ, аҳолии шаҳр аз 5,6 ҳазор нафар дар соли 1926 то 851,3 ҳазор нафар дар соли 2019 афзоиш ёфтааст. Мувофиқи дурнамо, то соли 2025 ин рақам ба 1 миллион нафар мерасад, ки нисбат ба соли 2010 (731,1 ҳазор) 16,4 фоиз зиёд аст. Ин афзоиш талабот ба манзил, хизматрасонии маориф ва инфрасохтори иҷтимоиро ба таври қобили мулоҳиза афзун менамояд.

Душанбе ҳамчун маркази асосии сиёсати миллӣ на танҳо қалби Тоҷикистон, балки оинаи равандҳои давлатсозӣ дар сатҳи миллӣ аст. Мақоми хоси он дар баргузории чорабиниҳои муҳими сиёсӣ, аз ҷумла маъракаҳои давлатӣ ва ҳамоишҳои байналмилалӣ зоҳир мегардад. Ҳамчунин пойтахт бо равобити густурдаи хориҷӣ макони намояндагиҳои дипломатӣ, созмонҳои ҷаҳонӣ, иттиҳодияҳои фаромиллӣ ва бонкҳои байналмилалӣ буда, Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ менамояд. Ба ибораи дигар, Душанбе ҳамчун нишонаи Тоҷикистон ва Тоҷикистон ҳамчун нишонаи Душанбе дар зеҳни хориҷиён ҷой гирифтаанд.

Муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 апрели соли 2017 ба вазифаи Раиси шаҳри Душанбе таъйин гардида, масъулияти идораи пойтахт, рушди инфрасохтор ва ҳалли мушкилоти иҷтимоиро бар уҳда гирифтанд. Давоми 8 соли роҳбарӣ (2017-2025) ислоҳоти муҳимеро дар самтҳои гуногун амалӣ намуданд:

Навсозии инфрасохтор: таҳия ва татбиқи нақшаи генералии нави шаҳр; амалӣ намудани хатсайрҳои нави нақлиёти ҷамъиятӣ; навсозии кӯчаҳо ва маҳаллаҳо, сохтмони маҷмааҳои истиқоматӣ.

Баланд бардоштани сифати хизматрасонӣ: соли 2019 Рустами Эмомалӣ аз сокинон даъват намуданд, ки тавассути мессенҷерҳо ва почтаи электронӣ камбудиҳои соҳаи тандурустиро мустақим ба ӯ гузориш диҳанд, ки ин нишонаи равиши инноватсионӣ ба идоракунӣ аст.

Аз 17 апрели соли 2020 Рустами Эмомалӣ Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон интихоб гардиданд, ки ин мавқеяшонро дар сохтори давлатӣ мустаҳкам намуд. Аз 5 январи соли 2012 ҳамчун президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон ва аз 24 апрели 2019 ҳамчун президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ фаъолият намуда, дар рушди варзиш дар минтақа саҳм мегузоранд.

Фаъолияти Рустами Эмомалӣ дар доираи “Барномаи рушди иҷтимоию иқтисодии шаҳри Душанбе барои давраи то соли 2025” аз 1 марти соли 2018 ба табдили пойтахт ба шаҳри муосир ва бисёрсоҳа нигаронида шудааст. Ҳадафи асосии барнома баланд бардоштани сатҳи зиндагии сокинон тавассути рушди устувори иқтисодӣ аст. Зерҳадафҳои зерин муайян гардидаанд: фароҳам овардани шароити мусоиди зист (Smart-City, дастрасӣ ба манзил, иқтисодиёти «сабз»); тақвияти рушди неруи инсонӣ (маориф, тандурустӣ, шуғли шоиста).

Барнома самтҳои афзалиятноки рушди шаҳри Душанберо муайян карда, ба ҳадафҳои миллии стратегӣ, аз қабили амнияти энергетикӣ, саноатикунонии босуръат, таъмини амнияти озуқаворӣ ва густариши шуғли пурмаҳсул нигаронида шудааст. Дар доираи он то соли 2025 иҷрои 431 чорабинӣ бо арзиши 35,2 миллиард сомонӣ пешбинӣ гардидааст, ки маблағгузории он аз буҷети ҷумҳуриявӣ (9,1 фоиз), буҷети маҳаллӣ (26,7 фоиз), сармояи хориҷӣ (32,4 фоиз) ва бахши хусусӣ (31,8 фоиз) таъмин мешавад. Ин барнома на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии сокинон ва мустаҳкамсозии инфрасохтор равона шудааст.

Давоми ҳашт соли охир, новобаста аз мушкилоти ҷаҳонӣ ва тағйироти демографӣ-иқтисодӣ шаҳри Душанбе ба пешрафтҳои назаррас ноил гардид. Маҷмуи маҳсулоти минтақавӣ (МММ) ба ҳисоби миёнаи солона 7,3 фоиз афзоиш ёфта, 2,8 маротиба боло рафт ва саҳми он дар ММД-и мамлакат дар ҳудуди 20 фоиз устувор монд. МММ ба ҳар нафар аҳолӣ аз 13,4 ҳазор сомонӣ (2016) ба 24,8 ҳазор сомонӣ (2024) расид, ки 1,9 маротиба зиёд аст. Ин афзоиш аз ҳисоби рушди саноат (3,1 маротиба), сармояи асосӣ (2,8 маротиба), гардиши савдо (4,7 маротиба), хизматрасонии пулакӣ (3,3 маротиба), мусофиркашонӣ (1,7 маротиба) ва боркашонӣ (2,7 маротиба) таъмин шуд.

Дар соҳаи саноат аз 18 чорабинии нақшавӣ бо арзиши 558,8 миллион сомонӣ 17 чорабинӣ бо сарфи 1,7 миллиард сомонӣ (3 маротиба аз нақша зиёд) иҷро шуд. Ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ 3,1 маротиба афзуд, шумораи корхонаҳо аз 467 (2017) ба 815 (2024) расид ва 580 корхонаи нав бо 19 ҳазор ҷойи кор таъсис ёфт. Содироти маҳсулот ба хориҷа ба 672 миллион сомонӣ расида, 110 коргоҳи нав бо зиёда аз 10 ҳазор ҷойи кор бунёд шуд.

Дар бахши меъморӣ ва сохтмон аз 59 чорабинии пешбинишуда бо арзиши 15,4 миллиард сомонӣ 55 чорабинӣ бо сарфи 23,4 миллиард сомонӣ (1,5 маротиба аз нақша зиёд) амалӣ гардид. Дар ин давра 1145 иншооти гуногун бо арзиши 22,4 миллиард сомонӣ ва 3,4 миллион метри мураббаъ манзил сохта шуд, ки соли 2024 ба 635 ҳазор метри мураббаъ расид (3,2 маротиба зиёд нисбат ба 2017). Нақшаи генералии шаҳр бо қарори №212 (28 апрели 2017) тасдиқ шуда, 25 лоиҳаи банақшагирӣ таҳия гардид.

Энергетика

Аз 35 чорабинии нақшавӣ бо арзиши 1,4 миллиард сомонӣ 27 чорабинӣ бо 921 миллион сомонӣ (84 фоиз аз нақша) иҷро шуд. 4 зеристгоҳи нав сохта, 5 зеристгоҳ бо 195 миллион сомонӣ таҷдид гардид. Талафоти барқ аз 27 фоиз ба 8,5 фоиз коҳиш ёфт.

Нақлиёт

Аз 122 чорабинӣ бо арзиши 5,9 миллиард сомонӣ 69 чорабинӣ бо 6 миллиард сомонӣ (102 фоиз аз нақша зиёд) амалӣ шуд. 192 км роҳ бо 3 миллиард сомонӣ ва 207 истгоҳи нақлиётӣ бо 56 миллион сомонӣ сохта шуд.

Сармояи инсонӣ

Маориф: Аз 48 чорабинӣ бо арзиши 884,3 миллион сомонӣ 35 чорабинӣ бо 2,3 миллиард сомонӣ (2,6 маротиба аз нақша зиёд) иҷро гардид. 49 муассисаи таълимӣ барои 85 ҳазор хонанда сохта шуд.
Тандурустӣ: Аз 36 чорабинӣ бо 3,6 миллиард сомонӣ 22 чорабинӣ бо 941 миллион сомонӣ (26 фоиз аз нақша зиёд) амалӣ шуд, аммо дар маҷмуъ 2,7 миллиард сомонӣ сарф гардид.

Аз 431 чорабинии пешбинишуда 307 чорабинӣ бо 39,4 миллиард сомонӣ (112 фоиз аз нақша зиёд) иҷро шуд, ки аз буҷети ҷумҳуриявӣ (3,2 миллиард сомонӣ, 100,4 фоиз), маҳаллӣ (9,1 миллиард сомонӣ, 96,4 фоиз), сармояи хориҷӣ (6,1 миллиард сомонӣ, 54 фоиз) ва бахши хусусӣ (21 миллиард сомонӣ, 1,9 маротиба) таъмин гардид. Иҷрои солона аз 96 фоиз (2017) то 145 фоиз (2023) ва 2,6 маротиба (2024) боло рафта, дар маҷмуъ 121 фоизро ташкил дод.

Натиҷаҳои ҳаштсолаи иҷрои барнома бо роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ нишон медиҳанд, ки Душанбе ба маркази устувори иқтисодӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон табдил ёфтааст. Рушди саноат, сохтмон ва инфрасохтор ҳамроҳ бо беҳбуди сармояи инсонӣ пойтахтро ба шаҳри муосир ва ҷолиб барои сармоягузорӣ мубаддал намудааст. Фаъолияти Рустами Эмомалӣ дар вазифаи Раиси шаҳри Душанбе нишон медиҳад, ки пойтахт на танҳо маркази идоракунӣ, балки муҳаррики рушди иқтисодӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон гардидааст. Дастовардҳои 8 соли охир, аз ҷумла афзоиши инфрасохтор, саноат ва сатҳи зиндагӣ нишони муваффақияти сиёсати созандаи ӯ мебошанд. Бо дастгирии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Душанбе рамзи давлатдории навини миллӣ ва ояндаи дурахшони Тоҷикистон гардидааст.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки он кишварҳое, ки сари вақт раванди ҷавонсозии элитаи сиёсӣ, иқтисодӣ, низомӣ ва илмиро ба роҳ монданд, тавонистанд рушди устувори худро дар оянда таъмин кунанд. Ба ҷавонон бояд роҳ кушод ва дар идора ва рушди мамлакат ба онҳо кумак кард. Дар ин замина, ба назари мо, муваффақтарин таъйиноти Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъйини Рустами Эмомалӣ ба вазифаи Раиси шаҳри Душанбе буд.

Бояд гуфт, ки ин таъйинот на танҳо барои сиёсатмадори ҷавон, балки барои тамоми низоми омодасозии кадрҳои идоракунии Тоҷикистон як имтиҳон буд. Аммо бо вуҷуди нигоҳҳои шубҳаноки баъзе қишрҳои ҷомеаи мо Рустами Эмомалӣ на танҳо эътимоди роҳбарияти мамлакатро сазовор шуданд, балки бо меҳнати софдилона эҳтиром ва муҳаббати сокинони пойтахти Ватани моро низ ба даст оварданд.

Аз рӯзҳои нахустини фаъолияти Рустами Эмомалӣ тағйири куллии Душанбе, хусусан намуди берунии шаҳр нишон дод, ки раиси ҷавони шаҳр тавонистанд дастаи муттаҳиди ҳамфикрон ташкил намоянд, ки мисли механизми ягона кор мекард. Рустами Эмомалӣ талошҳои худро ба беҳбуди инфрасохтори иҷтимоии шаҳр, такмили низоми нақлиёти ҷамъиятӣ, сохтмони мактабҳо ва кӯдакистонҳои нав, боғҳои истироҳатӣ ва майдонҳои варзишӣ равона намуданд. Бо шарофати талошҳои Рустами Эмомалӣ дар шаҳри Душанбе садҳо майдончаҳои кӯдакона ва варзишӣ кушода шуданд. Кӯшишҳояшон барои рушди футбол дар Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки насли нави футболбозони тоҷик ба вуҷуд ояд, ки имрӯз давлати моро дар хориҷа ба таври сазовор муаррифӣ менамоянд ва бо пирӯзиҳояшон дар мусобиқаҳои байналмилалӣ ба таҳкими имиҷи байналмилалии Тоҷикистон мусоидат менамоянд. Рустами Эмомалӣ бо фаъолият дар вазифаи президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон ин намуди варзиши ватаниро ба сатҳи ҷаҳонӣ бароварданд. Масалан, имрӯз дастаи футболи “Истиқлол” дар арсаи байналмилалӣ ба таври сазовор бозӣ мекунад ва бори аввал дар таърихи футболи ватанӣ дастаи миллии мамлакат оид ба футбол ба Ҷоми Осиё роҳ ёфт.

Шаҳри Душанбе аз лиҳози моҳият модели хурди Тоҷикистон аст. Дастовардҳои иқтисодии пойтахти мо, имиҷи байналмилалии зебои мамлакат, ки дар он саммитҳои ҷаҳонӣ баргузор мешаванд, аз он дарак медиҳанд, ки Рустами Эмомалӣ вазифаҳои ба уҳдааш гузошташударо дар идораи шаҳри Душанбе ба таври аъло иҷро менамоянд. Фаъолият дар вазифаи Раиси шаҳри Душанбе бори дигар исбот мекунад, ки барои идораи шаҳр ё давлат синну сол меъёр нест. Меъёрҳои асосӣ инҳоянд: таҳсилот, донишҳои муосир, андешаи инноватсионӣ ва эҷодкор, фаҳмиши равандҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, иқтисод ва муҳаббати беандоза ба Тоҷикистон.

Дар давраи фаъолият ҳамчун Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ Рустами Эмомалӣ худро ҳамчун сиёсатмадори пухта нишон дода, Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ сазоворона муаррифӣ менамоянд. Рустами Эмомалӣ рамзи Эмомалӣ Раҳмон ва идомадиҳандаи кори он кас дар таҳкими давлатдории Тоҷикистон ва рушди он мебошанд.

Бо шарофати ташаббусҳо ва талошҳои Рустами Эмомалӣ дар вазифаи Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мамлакат сиёсати нави иқтисодӣ амалӣ шуда, фазои сармоягузорӣ беҳтар мегардад. Маҳбубияти сиёсии ӯ дар ҷомеаи тоҷик хеле баланд аст. Бофаросат ва ҳалим будани Рустами Эмомалӣ мавриди таҳсини ҳамаи тоҷикистониён аст. Бо зеҳни дурбин, ростқавлӣ ва поквиҷдонӣ миёни ҳамаи қишрҳои ҷомеаи Тоҷикистон эҳтиром ба даст овардаанд ва имрӯз ҷавонон, ки аксарияти аҳолии кишварро ташкил медиҳанд, ба сиёсатмадори умедбахш Рустами Эмомалӣ эътимоду боварии зиёд доранд.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа, профессор

Дониёр САНГИНЗОДА, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

«Ҳар як сокини Тоҷикистон ҳуқуқи маънавии комил дорад, ки ба номи Ватан ва пойтахти он-шаҳри Душанбе ифтихор дошта бошад, зеро Душанбе гаҳвораи эҳёи миллати тоҷик ва ягонагии ормонҳои тоҷикон мебошад».

Эмомалӣ Раҳмон

Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 1-уми марти соли 2005 ҳамасола ҳафтаи сеюми моҳи апрел дар кишварамон Рўзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон-шаҳри Душанбе бо тантана ҷашн гирифта мешавад. Боиси ифтихор аст, ки бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ кишварамон дар ҳама соҳаҳо бо комёбиҳои назаррас ноил гардид. Шаҳри Душанбе пойтахти тоҷикони ҷоҳон зебою дилоро шуд. Имрӯз бо табиати зебои худ дили ҳазорон шаҳрвандони хориҷиро ба худ ҷалб кардааст. Бо ворид шудан ба шаҳр ҳар шахс метавонад, исботи ин гуфтаҳоро пайдо кунад. Ҳар меҳмон ё сайёҳи хориҷие, ки ба Тоҷикистон меояд, пеш аз ҳама, кӯчаву хиёбонҳо, майдону гулгаштҳо, осорхонаҳои таърихию фарҳангӣ, бозору мағозаҳо, ҳамчунин муносибату рафтор ва муомилаи сокинони пойтахтро дидаву омӯхта, аз рӯйи он ба таъриху фарҳанги миллати мо баҳо медиҳад. Ҳамчунин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола дар ироаи Пайёми худ ба Маҷлиси Олӣ қайд мекунанд, ки барои боз ҳам зебо гардидани кишвари мо, бахусус пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе ҳар як фарди тоҷик сахмгузор бошад. Маҳз бо ташаббус ва дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат ва заҳматҳои Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти ҷумҳурии азизамон шаҳри Душанбе рӯз аз рӯз ободу зебо гашта, дили тамоми ҷаҳониёнро тасхир намудааст. Душанбе ба ҳайси даҳгонаи шаҳрҳои амнтарини ҷаҳон ворид гашта, макони баргузории бузургтарин ҳамоишҳои сатҳи ҷаҳонӣ, аз ҷумла, ҷаласаҳои барномаҳои ҳамкории СММ, СҲШ, САҲА, СААД, давлатҳои дораи эътимод ва тадбирҳои Осиё, ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ, конференсияҳои сатҳи баланди марбути обу-экология ва дигар нишасту конференсияҳои байналмиллалӣ мебошад.

Душанбеи имрӯза, ки аз зебоиаш меҳмонон ангушти ҳайрат мегазанд, шаҳри бостониву таърихӣ аст. Аввалин қайдҳои таърихӣ оид ба мавҷудияти деҳаи Душанбе солҳои 1676 ба амал бароварда шудааст. Мутобиқ ба ин қайдҳо Душанбе сари ду роҳи бо ҳам мегузашта ҷойгир будааст, ки дар наздаш бозоре мавҷуд будааст ва он ҳар ҳафта як маротиба фаъолият менамудааст. Солҳои 1825 деҳа номи Душанбе – Қурғон доштааст ва аввалин харитае, ки дар он Душанбе нишон дода шудааст ин соли 1875-ум мебошад. Яке аз боигарии ин макон корвонсарой ба ҳисоб мерафтааст ва тавассути Душанбе ба Самарқанд, Хуҷанд, Кулобу Помир роҳҳои пиёдагарду савора мавҷуд будааст.

Душанбе соли 1925 ҳамчун пойтахти Тоҷикистони Шуравӣ ба худ мақоми шаҳрро гирифт ва аз соли 1929 то 1961 Сталинобод ном дошт. Аз соли 1961 дубора Душанбе номгузорӣ шуд.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санги асосии бозсозии Душанбе дар даврони истиқлолият гузошта шуд. Аз рӯзҳои аввали ба ќудрат омадани Пешвои миллат дар пойтахти кишвари азизамон ободонию созандагӣ ва бунёдкорӣ оғоз гашт. Нақшаҳои ояндасозонаи Пешвои миллатамонро Раиси шаҳр муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар амал татбиқ карда, Душанберо дар як муддати кӯтоҳе ба гулшаҳри афсонавии минтақа табдил доданд.

Душанбе яке аз калонтарин маркази илмӣ-фарҳангӣ ба шумор меравад. Дар Академияи илмҳои Тоҷикистон, ки ба он 20 Пажуҳишгоҳҳои илмӣ-тадқиқотӣ шомил буда, дар онҳо дар соҳаҳои физика, астрофизика, риёзиёт, зилзилашиносӣ, кимиё, геология, гастроэнтрология, зоология, ботаника, растаниҳои физиологӣ, генетика, иқтисод, фалсафа, ҳуқуқ, таърих ва бостоншиносӣ, этнографӣ, забон ва адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ тадқиқотҳо бурда мешаванд. 18 донишгоҳҳу донишкадаҳои пойтахт ҳар сол ҳазорҳо мутахассисони соҳаи гуногуни хоҷагии халқи ҷумҳуриро тайёр менамоянд.

Нақши Душанбе дар рушди фарҳангӣ бузург аст. Устодони барҷастаи сухан Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Ҷалол Икромӣ, Мирсаид Миршакар, Муъмин Қаноат, Боқӣ Раҳимзода, Фотеҳ Ниёзӣ, Лоиқ Шералӣ ва дигарҳо дар рушди адабиёти муосири тоҷик на танҳо дар Ватани худ, балки дар дигар мамлакатҳои Шарқу Ғарб машҳур буда, саҳми беандозае гузоштаанд.

Имрӯзҳо Душанбе охирон сангари илму дониш, нангу номус ва хонаи умеду орзуҳои ақвоми ориёиҳои ҷаҳон гаштааст, ки дар сари ин сангар вориси Куруши Кабир, машъалафрӯзи дирафши Ковиён муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор гирифтааст.

Мудири шӯъбаи тарҳрезии математикии Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Сафарзода Э.Ҳ.

Мудири шӯъбаи назарияи ададҳо, алгебра ва топологияи Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Назрублоев Н.Н.

(Ба ифтихори Рӯзи пойтахт - шаҳри Душанбе)

Ба ифтихори Рӯзи пойтахт, ки маркази муҳимму муаррифгари Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаҳон маҳсуб меёбад, бо ифтихори баланд метавон барои пешрафту ободии он аз нақши ҳар як шаҳрванд ёдовар шуд. Маврид ба зикр аст, ки баъд аз раиси шаҳр таъин гардидани мӯҳтарам Рустами Эмомалӣ воқеан пойтахти Тоҷикистон шаҳри Душанбе куллан симои худро дигар кард, ки натиҷаи дастуру супоришҳои созандаи Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомали Раҳмон ва талошҳои шаҳрдори ҷавон аст.

Шаҳри Душанбе ҳамчун маркази муҳими сиёсии Тоҷикистон ва маркази зисти шумораи зиёди шаҳрвандон, ҳамчун рамзи маънавии миллат амал мекунад. Симои шаҳр аз рафтор, зиндагии ҳар як сокини он, истифодаи захираҳои табиӣ, ҳолати экологии шаҳр, тарзи зиндагиаш, тарбият ва таълимоти шаҳрвандон ва ҳатто муносибатҳояшон бо муҳити атроф вобаста аст. Аз ин рӯ, масъулияти сокини пойтахт на танҳо ба масоили шахсӣ, балки ба масъалаҳои бузургтар ва ҷамъиятии назаррас рабт дорад.

Масъулияти шаҳрвандон дар пойтахт як масъулияти дуҷониба аст. Дар як тараф, эҳтиром ба қонунҳо, пардохти боҷҳо ва андозҳо, риояи қоидаҳои тартиботи ҷамъиятӣ ва ахлоқӣ талаботи қонунӣ ва ҳатмӣ барои сокинон мебошад. Аз дигар ҷониб, шаҳрдорӣ ва ҳукумат шароитро барои рушди ин масъулият фароҳам овардаанд. Барномаҳои оммавии иттилоотӣ, ширкат дар маҳфилҳои фарҳангӣ, гурӯҳҳои волонтёрӣ ва ташкили як қатор чорабиниҳои маърифати шаҳрвандӣ бояд барои ташаккули як ҳисси масъулияти баландтар кумак кунанд.

Таъсири якҷояи ҳиссасозии сиёсии сокинон ва рафтори созандаи маъмурият метавонад дар сатҳи хеле амиқ ҳар як ташаббуси иҷтимоиро дастгирӣ кунад ва шахсро водор созад, ки ба муҳити зист ва ҳаёти ҷамъиятӣ на танҳо ҳамчун "муштарӣ" ё "корбар" , балки ҳамчун шахсияти фаъол ва фард масъул бошад.

Масъулияти шаҳрвандӣ ва иҷтимоии ҳар сокини Душанбе ба манфиатҳои умумии ҷомеа иртибот дорад. Дар ҷомеаи пешрафта, шаҳрванде, ки масъулиятшинос аст, на танҳо ҳуқуқи худро медонаду истифода мебарад, балки вазифадор аст, ки дар фаъолиятҳои ҷамъиятӣ иштирок намояд.

Ҷавонон на танҳо ояндаи шаҳр, балки нирӯи бузурги фаъолии иҷтимоӣ ва маданият мебошанд. Ба таҳлили фаъолона ҷалб кардани ҷавонон дар масъалаҳои муҳити зист ва ҳамкориҳои иҷтимоии хуб метавонад шаҳрро боз ҳам муосиртар кунад. Ба назар мерасад, ки бо роҳи ташвиқ ва кӯмак дар рушди фаъолиятҳои иктисодӣ ва муҳити фарҳангӣ, ҷавонон метавонанд як иқдоми амиқтар барои масъулияти шаҳрвандиро рушд диҳанд.

Ҳар як ҷавон, ки ҳис мекунад, ки ӯ дар тамоми иқдомот ва муҳити зисти шаҳри Душанбе саҳм мегузорад, метавонад ҳисси масъулият ва ифтихори шаҳрвандиро қавӣ созад.

Дар шаҳрҳои пешрафта, мисли Токио, дарк кардани масъулият на танҳо дар риояи қонунҳо, балки дар коркарди ҷадвалҳои масъулияти иҷтимоӣ ва ҳамкориҳои байни шаҳрвандон ва давлат зоҳир мегардад. Бо ин тартиб, дар шаҳрҳои мухталиф ташаббусҳои зиёде барои ҷалби шаҳрвандон ба риояи қоидаҳои ҳифзи муҳити зист, таъмини таълим ва рушди инфрасохтор роҳандозӣ шудааст.

Шаҳрванде, ки дарк мекунад, ки ташаккули муҳити зист ва рушди ҷомеа на танҳо аз сиёсати давлатӣ, балки аз иштироки фаъолонаи ӯ вобаста аст, метавонад ҳисси масъулият ва саҳмгузориро бештар нишон диҳад.

Дар миёни кишварҳои тараққикарда, бунёди ҳисси масъулият ва шафофият дар ҷомеа ҳатмии авлавият ба ҳисоб меравад. Барои гузаштан ба равандҳои муосир ва таҳияи сиёсати коҳиш дар сатҳи миллӣ, ҳар як шахс бояд бо вуҷуди тамоми мушкилоти иқтисодӣ ва иҷтимоии ба амал омада, ба иҷрои вазифаи шаҳрвандии худ огоҳ бошад. Бешубҳа, иҷрои вазифаи шаҳрвандӣ метавонад ҳатто дар сатҳи кӯчак (мисли риояи дурусти ҳуқуқи ғайр, кумак ба маъракаҳои тозагӣ, барномаҳои экологӣ ва ғайра) бошад.

Муҳимтарин паҳлӯи масъулияти сокини пойтахт дар он аст, ки мутахассисон ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ танҳо ба муваффақиятҳои инфрасохторӣ ва иқтисодӣ иртибот наёфта, балки ба сатҳи маърифати шаҳрвандии сокинон низ аз ҷумлаи омилҳои аслӣ ба ҳисоб меравад Бояд гуфт, ки барои сохтани ҷомеаи муосир ва ташаккул додани арзишҳои умумии шаҳр, ки ба якдигар эҳтиром гузоранд, тафаккури иҷтимоии шаҳрвандон бояд, албатта, баланд ва масъулиятшинос бошад.

Ба назар мерасад, ки яке аз муҳимтарин омилҳои дар ҳолати ноустувор қарор гирифтани пойтахт ва дигар шаҳрҳои бузург – мушкилоти экологӣ мебошад. Бисёре аз шаҳрҳо дар ҷаҳон бо мушкилот дар мавриди хушкшавии захираҳои об, партовҳотва ифлосшавии ҳаво мубориза мебаранд. Душанбе, дар мавриди ҳарду масъала, дар муқоиса бо баъзе шаҳрҳои ҷаҳон, ба назар мерасад, ки ба ҳолати экологии худ бештар таваҷҷуҳ мекунад, вале ҳар як сокини шаҳр бояд дар иҷрои масоили экологӣ саҳм гузорад.

Барномаҳое, ки барои табдил додани Душанбе ба шаҳри «сабз» ва тозагии умумии муҳити зист роҳандозӣ шуда, мақсад доранд, ки на танҳо манфиати табиӣ ва экологӣ, балки манфиати шахсӣ ва оммавии сокинонро таъмин кунанд. Ба ғайр аз ин, бо таъсири ҳар сокин дар ҳифзи манобеи табиӣ ва роҳандозии экологияи дуруст, мо метавонем Душанбе ва дигар шаҳрҳоро ба макони озод ва мусоиди зиндагӣ барои насли имрӯза ва оянда табдил диҳем.

Вазифаи фаъоли ҷавонон дар ҷанбаҳои мухталифи ҷомеа, аз ҷумла дар рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии Душанбе, хеле муҳим аст. Ҷавонон бояд бо ҳисси масъулият ва иқдомоти муваффақ, ки барои ояндаи ҷомеа кӯмак мерасонанд, қарор гиранд.

Вақте, ки ҷавонон дар ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва муомилаҳои соф ва рӯшани ҷамъиятӣ саҳм мегузоранд, имкониятҳо барои роҳандозии сиёсати равшан ва асосӣ бо кӯмак ва фаъолиятҳои онҳо зиёд мегардад.

Ҳар сокини пойтахт — шаҳрванди Душанбе — бояд эҳсос кунад, ки ӯ на танҳо як муштарӣ ва ё истифодакунанда аз захираҳо ва шароити шаҳр, балки унсури асосии таъсиргузори ҷомеа мебошад. Аз ин рӯ, масоили кӯчак дар ҳаёти ҳаррӯза, ки метавонанд дар маҷмӯъ таъсири калон ба кишвар ва ҷаҳони атроф гузоранд, бояд ба диққати ҷиддӣ гирифта шаванд.

АБДУМУМИНЗОДА Ситора, - номзади илмҳои педагогӣ, корманди АМИТ

«Ҳар як сокини Тоҷикистон ҳуқуқи маънавии комил дорад, ки ба номи Ватан ва пойтахти он-шаҳри Душанбе ифтихор дошта бошад, зеро Душанбе гаҳвораи эҳёи миллати тоҷик ва ягонагии ормонҳои тоҷикон мебошад».

Эмомалӣ Раҳмон

Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 1-уми марти соли 2005 ҳамасола ҳафтаи сеюми моҳи апрел дар кишварамон Рўзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон-шаҳри Душанбе бо тантана ҷашн гирифта мешавад. Боиси ифтихор аст, ки бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ кишварамон дар ҳама соҳаҳо бо комёбиҳои назаррас ноил гардид. Шаҳри Душанбе пойтахти тоҷикони ҷоҳон зебою дилоро шуд. Имрӯз бо табиати зебои худ дили ҳазорон шаҳрвандони хориҷиро ба худ ҷалб кардааст. Бо ворид шудан ба шаҳр ҳар шахс метавонад, исботи ин гуфтаҳоро пайдо кунад. Ҳар меҳмон ё сайёҳи хориҷие, ки ба Тоҷикистон меояд, пеш аз ҳама, кӯчаву хиёбонҳо, майдону гулгаштҳо, осорхонаҳои таърихию фарҳангӣ, бозору мағозаҳо, ҳамчунин муносибату рафтор ва муомилаи сокинони пойтахтро дидаву омӯхта, аз рӯйи он ба таъриху фарҳанги миллати мо баҳо медиҳад. Ҳамчунин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола дар ироаи Пайёми худ ба Маҷлиси Олӣ қайд мекунанд, ки барои боз ҳам зебо гардидани кишвари мо, бахусус пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе ҳар як фарди тоҷик сахмгузор бошад. Маҳз бо ташаббус ва дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат ва заҳматҳои Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти ҷумҳурии азизамон шаҳри Душанбе рӯз аз рӯз ободу зебо гашта, дили тамоми ҷаҳониёнро тасхир намудааст. Душанбе ба ҳайси даҳгонаи шаҳрҳои амнтарини ҷаҳон ворид гашта, макони баргузории бузургтарин ҳамоишҳои сатҳи ҷаҳонӣ, аз ҷумла, ҷаласаҳои барномаҳои ҳамкории СММ, СҲШ, САҲА, СААД, давлатҳои дораи эътимод ва тадбирҳои Осиё, ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ, конференсияҳои сатҳи баланди марбути обу-экология ва дигар нишасту конференсияҳои байналмиллалӣ мебошад.

Душанбеи имрӯза, ки аз зебоиаш меҳмонон ангушти ҳайрат мегазанд, шаҳри бостониву таърихӣ аст. Аввалин қайдҳои таърихӣ оид ба мавҷудияти деҳаи Душанбе солҳои 1676 ба амал бароварда шудааст. Мутобиқ ба ин қайдҳо Душанбе сари ду роҳи бо ҳам мегузашта ҷойгир будааст, ки дар наздаш бозоре мавҷуд будааст ва он ҳар ҳафта як маротиба фаъолият менамудааст. Солҳои 1825 деҳа номи Душанбе – Қурғон доштааст ва аввалин харитае, ки дар он Душанбе нишон дода шудааст ин соли 1875-ум мебошад. Яке аз боигарии ин макон корвонсарой ба ҳисоб мерафтааст ва тавассути Душанбе ба Самарқанд, Хуҷанд, Кулобу Помир роҳҳои пиёдагарду савора мавҷуд будааст.

Душанбе соли 1925 ҳамчун пойтахти Тоҷикистони Шуравӣ ба худ мақоми шаҳрро гирифт ва аз соли 1929 то 1961 Сталинобод ном дошт. Аз соли 1961 дубора Душанбе номгузорӣ шуд.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санги асосии бозсозии Душанбе дар даврони истиқлолият гузошта шуд. Аз рӯзҳои аввали ба ќудрат омадани Пешвои миллат дар пойтахти кишвари азизамон ободонию созандагӣ ва бунёдкорӣ оғоз гашт. Нақшаҳои ояндасозонаи Пешвои миллатамонро Раиси шаҳр муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар амал татбиқ карда, Душанберо дар як муддати кӯтоҳе ба гулшаҳри афсонавии минтақа табдил доданд.

Душанбе яке аз калонтарин маркази илмӣ-фарҳангӣ ба шумор меравад. Дар Академияи илмҳои Тоҷикистон, ки ба он 20 Пажуҳишгоҳҳои илмӣ-тадқиқотӣ шомил буда, дар онҳо дар соҳаҳои физика, астрофизика, риёзиёт, зилзилашиносӣ, кимиё, геология, гастроэнтрология, зоология, ботаника, растаниҳои физиологӣ, генетика, иқтисод, фалсафа, ҳуқуқ, таърих ва бостоншиносӣ, этнографӣ, забон ва адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ тадқиқотҳо бурда мешаванд. 18 донишгоҳҳу донишкадаҳои пойтахт ҳар сол ҳазорҳо мутахассисони соҳаи гуногуни хоҷагии халқи ҷумҳуриро тайёр менамоянд.

Нақши Душанбе дар рушди фарҳангӣ бузург аст. Устодони барҷастаи сухан Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Ҷалол Икромӣ, Мирсаид Миршакар, Муъмин Қаноат, Боқӣ Раҳимзода, Фотеҳ Ниёзӣ, Лоиқ Шералӣ ва дигарҳо дар рушди адабиёти муосири тоҷик на танҳо дар Ватани худ, балки дар дигар мамлакатҳои Шарқу Ғарб машҳур буда, саҳми беандозае гузоштаанд.

Имрӯзҳо Душанбе охирон сангари илму дониш, нангу номус ва хонаи умеду орзуҳои ақвоми ориёиҳои ҷаҳон гаштааст, ки дар сари ин сангар вориси Куруши Кабир, машъалафрӯзи дирафши Ковиён муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор гирифтааст.

Мудири шӯъбаи тарҳрезии математикии Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Сафарзода Э.Ҳ.

Мудири шӯъбаи назарияи ададҳо, алгебра ва топологияи Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м., Назрублоев Н.Н.

Захираи калони конҳои ангишт дар Точикистон, ки ба якчанд миллиард тонна баробар аст, самтҳои муайяни тадқиқотро ҷиҳати истифодаи оқилонаи онҳо ҳамчун ашёи хоми алтернативӣ барои ба даст овардани махсулоти фоиданок, ки дар саноат ва хоҷагии қишлоқ истифода мешаванд, муайян мекунад.

Мувофиқи ин, як қатор корҳо оиди тадқиқоти ангиштҳои дорои хокистарнокии баланд, ба мисоли кони «Фон-Яғноб», «Зиддӣ» ва конҳои ангишти бурии «Шӯроб» ва «Шишқат» гузаронида шудаанд, ки дар натиҷаи он шароити (режим) технологии ҳосилкунии нимкокс (полукокс), кокс, гази коксӣ, кислотаҳои гуминӣ, қатрони ангиштсанг (каменноугольный пек) ва дигар маҳсулотҳо, ки барои сохахои гуногуни хочагии халқ аҳамияти хоса доранд, коркард карда шуд.

Омӯзиши конҳои мазкур имконият медиҳад, ки минбаъд истифодабарии ангишт ҳамчун манбаи табии аҳамияти саноатидошта на танҳо ба сифати сӯзишворӣ, балки талаботҳои муҳими саноатиро дар соҳаҳои тандурустӣ, кишоварзӣ, энергетика, металургия ва ғайраҳо комил созад. Яке аз маҳсулотҳои фоидабахши коркарди ангшишт кислотаҳои гуминӣ мебошанд, ки таҳқиқотҳои мо бештар ба он алоқаманд буда, дар соҳаи агрохимиявӣ ба натиҷаҳои мусбат ноил гардидем.

Мушаххас карда шуд, ки таркиби ангишти бурии кони «Шишқат» то 45% ва ангишти бурии «Шӯроб» зиёда аз 25% кислотаҳои гуминӣ мавҷуд аст. Дар ҷараёни тадқиқот ба мо муясар гардид, ки истифодаи намакҳои кислотаҳои гуминӣ ( гуматҳо) барои растаниҳо аз он ҷумла растаниҳои ғалладонагӣ ҳамчун биостимулятор таъсир карда, дар асоси хулосаҳои мутахасисони соҳаи растанипарварӣ аҳамияти намакҳои мазкур собит карда шуд:

Натиҷаҳоро чунин хулоса кардан мумкин аст, ки ҳангоми коркарди тухмии гандуми тирамоҳӣ бо маҳлули намакҳои гуминии ангишти бурии кони «Шишқат» афзоиши нашъуннамои поя, инчунин кам кардани муҳлати нашъуннамо ба мушоҳида мерасад.

Инчунин айни замон омӯзиши роҳҳои нави алтернативии ҷудокунии кислотаҳои гуминиро дар шароити экстремалӣ омӯхта истодаем, ки дар зери таъсири фишор ва ҳарорати баланд мебошад. Алакай аз рӯи ин тадқиқот муқарар карда шуд, ки дар шароити экстремалӣ нисбат ба шароити муқаррарӣ аз кони ангишти «Шишқат» то 15% баромади кислотаҳои гуминӣ зиёд мегардад:

Самти дигари, таҳқиқоти коркарди ангишт дар конҳои «Фон-Яғноб» ва «Зиддӣ» гузаронида шуд. Мусаллам аст, ки ангишти конҳои мазкур хокистарнокии баланд дошта, коркарди он аҳамияти бузург дорад. Бинобар ин бо мақсади паст намудани хокистарнокӣ роҳи деминерализатсия бо истифода аз консентратсияҳои фарқкунандаи кислотаҳои қавӣ гузаронида шуд.

Маълумот дар бораи хокистарнокии ангишт пеш ва баъд аз коркарди кислотагӣ дар ҷадвал оварда шудааст:

Аз рӯи ин натиҷаҳо маълум аст, ки барои деминерализатсияи ангишт истифодабарии кислотаи консентратсияаш баланд самарабахш аст. Ин шароити деминерализатсия барои фаъолнокии химиявии адсорбсионии нимкокс (полукокс), ки ҳангоми термолизи ангишти конҳои «Зиддӣ» ва «Фон-Яғноб» ҳосил шудааст, истифода бурда шуд.

Рустамзода Сӯҳроб Истамӣ - ходими илмии озмоишгоҳи “Синтези органикӣ”

Ба ифтихори ҷашни Рӯзи пойтахт

Тавре, ки мо сокинони шаҳри зебо ва дилорои Душанбе ҳамагон хуб медонем, дар замони Истиқлол, яъне аз соли 2005 инҷониб ҳамчун як анъанаи дерина ҳамасола дар шаҳри Душанбе рӯзи шанбеи сеюми моҳи апрел Рӯзи пойтахти мамлакатамон дар сатҳи баланди давлату давлатдорӣ ва бо эҳтимоми некандешонаи шаҳрдорӣ, хусусан Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ботантана таҷлил карда мешавад.

Лозим ба тазаккур аст, ки пойтахти кишвари мо - шаҳри дилорои Душанбе, шаҳри дорои таъриху тамаддуни пурғановату таърихии ба худ хос буда, он ҳамчун яке аз шаҳрҳои ободу зебо ва басо бузургу мутараққӣ маҳсуб ёфта, тибқи таҳқиқоти муҳаққиқону муаррихон ба давраи Кушониён тааллуқ дорад, ки боиси ифтихору сарфарозист.

Ба ифодаи олимон ва бостоншиносони маъруф, шаҳри Шумон ё худ Душанбе аслан гирем дар соҳили дарё, ки ҳоло онро мардуми таҳҷойии он дарёи Душанбе меноманд, ҳанӯз дар асрҳои III ё IV пеш аз мелод пайдо шудааст. Чунки маҳз бозёфтҳои пораҳои сафолҳои қадима ва давраи атиқа бештар аз он шаҳодат медиҳанд, ки воқеан ҳам дар дохили деворҳои шаҳр як қатор шаҳракҳо ва инчунин гузарҳою маҳалҳои мухталифи аҳолинишин ва қадимтарин вуҷуд дошта буданд.

Барои далел ба ин гуфтаҳо зикр кардан ба маврид аст, ки дар бозёфтҳои хаттӣ аз деҳаи Душанбе бори нахуст дар охири соли 1676 ёдоварӣ шудааст. Муҳаққиқон зикр кардаанд, ки шаҳри Душанбе дар сари чорроҳа қарор дошт ва рӯзҳои душанбе дар ин ҷо бозори калон ташкил мешуд, ки асли баромади номи шаҳр низ аз он ҷо гирифта шудааст.

Бузургсолон зикр кардаанд, ки дар ин шаҳр зиёда аз 500 хонавода ё худ ба гуфти он замона буна мавҷуд буда, бар замми ин тақрибан дар ин шаҳр зиёда аз 8000 нафар аҳолӣ кору зиндагонӣ мекарданд. Дар баъзе аз маъхазҳои бойгонӣ расман зикр шудааст, ки соли 1826 пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри зебоманзари Душанбе - Қӯрғон ном дошт.

Аз рӯи маълумотҳои муҳаққиқон харитае, ки дар он шаҳри Душанбе ишора шудааст, соли 1875 тартиб дода шуда буд. Он вақт шаҳр аз як қалъаи баланде иборат буд, ки дар соҳили дарёи ҳамноми худ Душанбе ҷойгир буд ва зиёда аз 10 ҳазор нафар аҳолӣ дошт.

Маҳаллаҳои шаҳри Душанбе аз рӯйи мансубияти касбӣ ва ҳам аз рӯйи ҷамъиятҳои миллӣ тақсим карда мешуданд. Дар маркази пойтахт якчандто мактабу корвонсаройҳо, ду мадраса ва дар аксари маҳаллаҳо масҷидҳо низ мавҷуд буданд.

Шаҳр дар ҷойи қамишзорҳо бунёд мешуд. Кӯчаҳои шаҳри навбунёд он солҳо пур аз чангу лой ва басо ҳам харобу абгор буданд. Солҳои пештар дар аксар маҳаллаҳои пойтахт миллатҳои мухталиф аз қабили мардуми ҳисориҳо, бухороиҳо, яҳудиҳо, ургутию уротеппагиҳо ва тотору урусҳо пайдо шуда, дар қатори тоҷикони маҳаллӣ дар пойтахт кору зиндагонӣ мекарданд.

Дар шаҳр масъалаи таъминоти аҳолӣ бо оби нӯшокӣ хело душворӣ дошт. Аз ин рӯ машкобҳо барои таъминоти аҳолӣ бо оби нӯшокӣ аз соҳилҳои дарёҳои Лучоб ва Душанбе об мекашониданд.

Оби нӯшокии поку зулолро машкобҳо ба мисли ширфурӯшони имрӯза ба дари хонаҳои мардум тавассути зарфҳои чӯбину аробаҳо мекашониданду ба муштариёни худ “оби дарё да биё, оби софу покиза да биё!” гӯён фарёд мекарданд. Агар ба касе оби нӯшокӣ зарур мешуд, онҳо ҳар рӯз дар вақти зарурӣ ба хонаи ӯ дастрас гардонида, сипас дар девори хонааш як хатти оддӣ мекашиданд, ки он маънои ҳисобу китоби байни обфурӯшу обхарро дошт.

Баъдтар солҳои 1933-1934 якчанд чоҳу қубурҳои об гузарониданд, ки он аз ду крани обкашонӣ иборат буд. Як сатил об ба ивази як таллон дода мешуд. Қувваи барқ низ вуҷуд дошт. Дар паси меҳмонхонаи ҳозираи “Вахш” як пойгоҳи барқӣ ҷойгир буд. Азбаски ҳавлиҳои каҷукилеби зиёде вуҷуд доштанд, мардум барои хӯрокпазӣ бештар аз оташ истифода мебурданд. Зимистон бо сандаливу бухорӣ хонаҳояшонро гарм мекарданд. Аксарияти сокинон бомҳо начаканд гуфта, тез-тез ба он намак мепошиданд.

Падару бобоёнамон ба мо нақл карданд, ки шаҳри Душанбе дар даврони мавҷудияти Иттиҳоди Шуравӣ хеле тараққӣ карда, бунёди биноҳои муосир ва хонаҳои баландошёна шурӯъ гардид. Шаҳр рӯз аз рӯз ободу зебо ва сабзу хуррам гардонида шуд. Дар гулгашту хиёбонҳояш бо гузашти айём дарахтони нодир ва чанорҳои сар ба афлок кашида пайдо шуданд. Хусусан чинорҳои хиёбони асосӣ – Рӯдакӣ (собиқ хиёбони Ленин) хеле хуб сабзида бо шукӯҳу шаҳомати худ ба ҳусни пойтахти мамлакат ҳусни дигареро зам намуданд, ки дар ягон шаҳри олам ин гуна чинорҳо нашъунамо наёфтаанд ва аз нигоҳи илми дендрологӣ, яъне дарахтшиносӣ низ нодиру аҷоиб ба назар мерасанд.

Солҳои 1924 -1929 шаҳр расман ба забони русӣ Дюшамбе ном дошт. Рӯзи 16 - уми октябри соли 1929 ба ифтихори доҳии пролетарҳои ҷаҳон Иосиф Виссарионович Сталин ба шаҳр номи Сталинобод дода шуд. Соли 1961 номи таърихии Душанбе боз ба шаҳр баргардонида шуд.

Душанбеи давраи Иттиҳоди Шуравӣ ҳамагӣ дар давоми якчанд сол аз як шаҳри хурду назарногир ва кӯчаҳои пурлою қамишзори зиёд ба яке аз калонтарин шаҳрҳои мутараққӣ ва пешрафтаи Осиёи Марказӣ табдил ёфт. Агар мо ба таърихи гузаштаи ин шаҳри зебою дилоро назар афканем, суратҳои кӯҳна хотираи ӯро нигоҳ медоранд, ки ӯ дар замони Шуравӣ чӣ гуна буду имрӯз бо мурури замон ва гузашти айём чӣ хел шудааст.

Феълан дар ҳудуди шаҳри Душанбе 16 боғ ва аз ин ҳам зиёдтар гулгаштҳои дилрабо ва майдонҳои мухталиф мавҷуданд. Бузургтарин боғ, ки онро “Боғи Истиқлол” мегӯянд, дар атрофи Маҷмааи “Истиқлол” ҷойгир аст. Он дар даврони соҳибистиқлолии кишварамон, яъне соли 2022 дар арафаи ҷашни бошукӯҳи 31- солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон сохта ба истифода супорида шудааст.

Аз ҷониби берун атрофи онро дар маҷмуъ 14 деворнигораҳои андозаи 9 бар 5.20 метр иҳота намудаанд. Ҳудуди умумии майдон ва маҷмаа тақрибан 30 гектарро ташкил медиҳад.

Ҳар сол бо қарори Раиси шаҳри Душанбе мӯҳтарам Рустами Эмомалӣ Нақшаи чорабиниҳо оид ба шинонидани ниҳолҳо, дарахтону буттаҳои ороишӣ ва гулҳои мавсимию бисёрсола дар пойтахт дар мавсими тирамоҳу баҳор тасдиқ карда мешавад. Мутахассисони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон омода мебошанд, ки оид ба риояи талаботҳои агротехникии шинонидани ниҳоли дарахтону буттаҳо ва гулҳои мавсимию бисёрсолаи интродуксияшуда вобаста ба хусусиятҳои ботаникии онҳо ва инчунин нигоҳубини онҳо тавсияҳои муфид пешниҳод намоянд.

Аҷаб шаҳри дилороӣ, Душанбе,

Хаёлам зеби дунёи Душанбе!

Бобозода Бақохоҷа - директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон