Теғи Сино Ину оне ҳар куҷо даъвои Сино мекунад,

То ба боми шӯҳрати олам гузорад нардбон.

Лек Сино он қадар ин бомро бардоштаст,

Ину он кай метавонад нардбон монад бар он?

Аз азал доруи тоҷик решаи хор асту бас,

Лек то ҳафтод пушташ бӯи Сино мекунад.

Абӯалӣ ибни Сино, ки умри пурбаракати худро пурра сарфи омӯхтани илм намудааст, аз бузургтарин донишмандони замони худ, ҳамчунин донандаи хуби илмҳои ситорашиносӣ, кимиё, геология, мантиқ, математика, физика ва фалсафа буд. Ӯ шоир, равоншинос, табиатшинос ва муаллими беҳамто буд ва ба омӯзиши улуми дини Ислом низ таваҷҷуҳи хос дошт ва дар ин роҳ ҳам муваффақ гардида буд.

Абуалӣ ибни Сино дар Ғарб бо номи Авиценна машҳур аст ва яке аз бузургтарин донишмандони асрҳои миёна ба шумор меравад. Ӯ дар соҳаи тиб, фалсафа, мантиқ, астраномия ва кимиё корҳои арзанда анҷом додааст. Гарчанде бештар бо “Қонуни тиб” маъруф аст, саҳми ӯ дар рушди кимиё низ аҳамияти бузург дорад.

Тавре аз сарчашмаҳои таърихӣ бармеояд, Абӯалӣ ибни Сино давоми як шабонарӯз то 18 - 20 соат ба корҳои илмӣ машғул мешуд. Ӯ ба мушкилоту сахтиҳои замон таслим нашуда, ба ояндагон осори гаронбаҳояшро ба мерос гузошт.

Ӯ гуфта буд: “Ягон шаб пурра нахуфтаам ва рӯзона ба ҷуз омӯхтани илм ба коре машғул нашудаам.”

Дар замони Ибни Сино кимиё бештар бо шакли алхимия машҳур буд. Алхимикон кӯшиш мекарданд металҳои оддиро ба тилло табдил диҳанд. Ибни Сино ин ақидаро рад кард ва нишон дод, ки табдили ҳақиқии металлҳо ғайриимкон аст. Ӯ исбот намуд, ки хусусиятҳои металлҳо модарзодӣ ва аз таркиби онҳо вобастаанд. Бо ин, вай як қадами муҳимме ба тарафи илмӣ намудани кимиё гузошт:

“Китоб ал-Шифо”-асари фалсафӣ ва илмӣ, ки унсурҳо ва тағйироти онҳо баррасӣ шудаанд.

“Донишнома”- асари энсиклопедӣ ба забони форсӣ, ки дар он низ ҷабҳаҳои кимиёву тиббӣ ҷой доранд.

Абуалӣ ибни Сино ба таҷрибаҳои амалӣ таваҷҷуҳи зиёд дошт ва равандҳои зеринро истифода мебурд:

Дистилятсия- барои ҷудо кардани моеъҳо;

Бухоркуни ва кристализатсия - барои тозакунии моддаҳо;

Филтратсия- барои ҷудо кардани омехтаҳо;

Сӯзондан ва таҳлил -барои шинохти хусусиятҳои моддаҳо.

Ин усулҳо на танҳо дар кимиё, балки дар дорусозӣ ва тайёр кардани атрҳо васеъ истифода мешуданд. Ибни Сино ақида дошт, ки ҳамаи моддаҳо аз унсурҳои асосӣ (об, оташ, хок ва ҳаво) сохта шудаанд. Ӯ таъсири “мизоҷ”-и моддаҳоро шарҳ дода, қонуниятҳои тайёр кардани доруҳои кимиёвиро асос гузошт. Саҳми муҳимаш дар рушди дорусозӣ он аст , ки қоидаҳои илмии тозакунии доруҳоро бо равандҳои кимиёвӣ мураттаб сохт.

Бо рад кардани ақидаҳои пурафсона ва ирфонии алхимикон, Ибни Сино ба илми воқеии кимиё роҳ кушод. Назарияҳои ӯ баъдан ба донишмандони аврупоӣ таъсир гузошта, ба пайдоиши кимиёи таҷрибавии асрҳои XIV-XV замина гузоштанд.

Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи қайди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Абуалӣ ибни Синоро кашшофи карболен (хосияти адсорбсионии ангишт) ҳисоб кардан мумкин аст, зеро ӯ дар асарҳояш хосияти ҷаббандагӣ доштани ангишти чӯбро нишон дода буд. Ба одамоне, ки даҳондард мешуданд, милкашон варам мекард ё худ даҳонашон буй мекард хоида партофтани ангишти чубро тавсия медод. Маълум аст, ки дар ин маврид ангишти чӯб моддаҳои заҳри даҳону дандонро ҷаббида мегирад ва даҳон тоза мешавад. Ҳамин хосияти адсорбсионии ангиштро ба ҳисоб гирифта онро ҳамчун моддаи ҷаббанда (адсорбент) дар ниқоби зидди газӣ (противогаз) дар ҷанги дуюми ҷаҳон истифода бурда ҳазорҳо одамонро аз марг наҷот додаанд.

Абуалӣ ибни Сино дар ҷилди панҷуми асари худ “Ал-қонун фӣ-т-тиб” ҳангоми таҳқиқ кардани моддаҳо ба об аҳамияти махсус додааст. Ӯ обро ҳамчун офаранда, вайронкунанда ва ҳалкунандаи ҳамаи дигар ҷисмҳо ҳисобидааст. Дар мавридҳои алоҳида ҳалшавии ягон моддаро дар об аз як шакл ба шакли дигар мубаддалшавӣ меномад. Азбаски дар об металлҳои гуногун ба андозае ҳал мешаванд, Сино ба обҳои минералӣ диққати махсус додааст. Масалан ӯ зикр мекунад, ки агар дар обҳои минералӣ миқдори муайяни тилло ва нуқра ҳал шуда бошад, чунин обҳо ба организм таъсири хуб мерасонанд. Инчунин вай дар бораи оби муқаттар, яъне оби бо усули буғронӣ тозакардашуда, ки хосияти хуби ҳалкунандагӣ дорад, маълумот додааст. Абуалӣ ибни Сино ҳангоми тайёр кардани доруҳо аз оби муқаттар истифода мебурд. Вай дар бораи тарзи тайёр кардани оби муқаттар, фарқи он аз оби муқаррарӣ ва хосиятҳои он маълумоти муфид додааст. Фарзияи дар таркиби ҳаво мавҷуд будани вирусро низ бори аввал Ибни Сино қайд кардааст ва баъд аз 800 сол олим Пастер онро тасдиқ кардааст.Дар соҳаи химия Ибни Сино раванди буғронии равғанҳои эфириро кашф кард.

Абуалӣ ибни Сино намакҳои баъзе металлҳои вазнинро ҳамчун дорувор тавсия менамуд. Ӯ усулҳои тайёр кардани намаки ош (хлориди натрий) ва сулема (хлориди симоб)-ро ошкор сохтааст. Вай вобаста ба тасаввуроти ҳамонвақта дар бораи дигар металлҳо аз он ҷумла: оҳан, мис, қурғошим, қалъагӣ ва нуқра маълумот медиҳад. Сино мис ва пайвастҳои онро барои тайёр кардани марҳамҳо ба мақсади муолиҷаи бемориҳои чашм ва пӯст истифода мебурд. Мавсуф зикр мекунад, миси беҳтарин миси Кипр ба ҳисоб рафта ранги зард ё сурх дорад. Инчунин дар бораи оҳан сухан ронда менависад, ки агар оҳани зангзадаро дар сирко ҳал карда ҷӯшонед, ва маҳсули онро полоида гиред барои бемории шуш даво аст. Ибни Сино атсетати оҳанро ҳамчун маводи доруворӣ тавсия намудааст. Аз нуқтаи назари вай нуқра хосияти хушккунӣ дошта агар нуқраро бо дигар доруҳо омехта карда ба ҷароҳат бандем, дар ҷои ҷароҳат фасод ҷамъ намешавад. Дар бораи симоб , бухоршавии симоб, заҳрнокии симоб ва тарзи истифодаи он барои муолиҷаи бемориҳои гуногуни пӯст маслиҳатҳои муфид додааст. Доир ба пайвастшавии сулфур бо дигар металлҳо, истифодаи пайвастҳои сулфур ҳамчун доруворӣ маълумот пешниҳод кардааст. Олим бештар ба хосиятҳо, ҳосил кардан ва истифодаи ҳафт металли (тилло, нуқра , мис, оҳан, симоб, қурғошим ва қалъагӣ) дар ҳамон замон машҳургашта бештар аҳамият медодааст ва тиллоро дар ҷои аввал мегузоштааст. Вай аз ҳамаи илмҳои замони худ бохабар будааст ва бо ҳодисаҳои табиат бо чашми хирад менигаристааст. Дар таҳқиқотҳои илмии худ нисбат ба ҳамаи ҳаммаслаконаш пеш рафта буд.

“Ал - Қонун фӣ - т - тиб”- и Абӯалӣ Синоро, ки имрӯзҳо нусхаи асли он дар яке аз осорхонаҳои шаҳри Лондон нигаҳдорӣ мешавад, метавон яке аз китобҳои гаронарзиш ва нодири соҳаи гиёҳдармонӣ донист. Дар қисми аввали ин китоб доир ба колбадшиносӣ, ташхис, ташреҳ ва ҷарроҳия баҳс мекунад, инчунин хосияти бемориҳои шадид ва музмин, роҳу воситаҳои табобаташонро баён намудааст. Дар қисми дуюми ин асар Сино дар бораи 810 маводи доруӣ маълумот додааст, ки 376 - тои онҳо маводи гиёҳӣ мебошанд. Ҳамзамон фармудааст, ин гиёҳҳоро метавон аз минтақаҳои кӯҳистон пайдо намуд. Маълум мешавад, ки реша ва пӯстлохи ҳар гиёҳу дарахте барои табобати бемориҳои инсон шифобахш аст.

Вай асрори табобатии чандин гиёҳҳоро кашф намуда, онҳоро барои рафъи бемориҳо тавсия кардааст. Хосиятҳои бешумори заҳри мор, асал ва ҳазориспандро низ бори аввал Ибни Сино ошкор сохтааст. Ба ақидаи халқ хосияти шифобахшии чойи куҳӣ ва пудинаро низ бори нахуст Сино муайян кардааст. Дар ривоятҳо инчунин омадааст, ки аввалин касе, ки шуллукро барои аз бадан дур сохтани хуни мурдор тавсия кардааст, Ибни Сино мебошад.

Ҳатто наркозро бори аввал Абуалӣ ибни Сино кашф намудааст. Гуфта мешавад, маҳз ӯ аввалин маротиба ҷарроҳии омосро муваффақона анҷом дода, мавриди хушсифат ва хатарнок будани он иттилои пурра дода буд. Табиист, ки анҷоми ин кор бе беҳис кардани ҷисми инсон оқибати марговар дошт. Ба ин хотир, табиб роҳи пурра беҳуш намудани инсонро ҷуст ва онро пайдо намуд. Ӯ таҷрибаҳои гуногун гузаронда, якчанд роҳи илман асосноки ба таври сунъӣ беҳис кардани ин ё он узви бадан ва ё тамоман беҳуш кардани инсонро пайдо намудааст. Он замон табибони Аврупо беморонро бераҳмона, бо зарбаи сахт беҳуш менамуданд.

Ибни Сино аввалин шуда сабабу аломат ва усулҳои табобати чунин касалиҳои хавфнокеро ба монанди сарсом ва мараз, зотулҷанб ва захми меъда ба таҳқиқ оварда буд. Ӯ нахустин касест, ки тоунро аз вабо ҷудо карда, касалиҳои махав, зардпарвин ва сиёҳзахмро шарҳу тавзеҳ додааст. Дар ҷаҳон аввалин шуда сохти мушакҳои чашмронишон додааст. Бемории сирояткунанда будани сил (туберкулёз) низ кашфи Синои бузург аст. Сино бори аввал сироятнокии бемории обакон (гул, нағзак)-ро ошкор сохтааст. Аввалин дастгоҳро барои мушоҳидаи ситораҳо Ибни Сино сохтааст, танҳо баъди 500 соли вафоти ӯ ҳамон дастгоҳро соли 1542 донишманди португоли Педро Нуниец аз сари нав кашф мекунад, аз ҳамон замон ин ҷониб ин дастгоҳро “Нониус” ном мебаранд.

Абуалӣ ибни Сино на танҳо табиби бузург, балки поёнгузори равиши илмӣ дар кимиё низ мебошад. Ӯ бо асрҳои худ, бо таҷрибаҳои амалии кимиёвӣ ва бо истифодаи ин илм дар тиб саҳми назаррас гузошт. Ин мерос то имрӯз арзиши таърихӣ ва илмии худро нигоҳ доштааст.

Ҳукумати Тоҷикистон ва халқи тоҷик ба нишони сипос ва қадршиносии ин фарзанди фарзона ва пуршарафи худ дар кишварамон ба номаш чандин хиёбонҳо, донишкада ва ноҳияро номгузорӣ карда, ҷоизаи бонуфузи илмиеро ба гиромидошти ӯ таъсис додааст. Муҷассамаи бузургаш яке аз зеботарин хиёбонҳои шаҳри Душанберо оро дода, таҷассуми хирад ва бузургии заковати ӯст. Вале бузургтар аз ҳама эҳтироми ӯ ва маскани ӯ дар дили халқи мост. Дар Тоҷикистон барои гиромидошти Абӯалӣ ибни Сино бо қарори КМ ҲКТ ва Шӯрои Вазирони ҶШС Тоҷикистон Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Ибни Сино — ҷойизаи олии ҷумҳуриявӣ дар соҳаи илму техника (1 марти соли 1967), номгузории Донишгоҳи давлатии тиббии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ Ибни Сино, майдону хиёбонҳо, маҳалаву ҷамоатҳо ва пайкараву нимпайкараҳо гузошта шудаанд. Соли 1999 пули миллии Тоҷикистон, 20 сомонӣ бо расми Ибни Сино баромад. Дар соли 1980 дар ҶШС Ӯзбекистон 1000 солагии Ибни Сино ҷашн гирифта шуд ва китоби «Канон врачебной науки» дар 5 ҷилд аз чоп баромад. 4 июли соли 2006 бо Қарори Ҳукумати Тоҷикистон қуллаи Ленин ба номи Абӯалӣ Ибни Сино гузошта шуд. Карл Линней ба шарафи Ибни Сино номи растаниеро Авитсенна гузошт.Дар олами синамо бошад: филми бадеии «Ҷавонии Бузургвор» (1982), ки киностудияҳои “Узбекфилм” ва “Тоҷикфилм”, бахшида ба солҳои кӯдакӣ ва наврасии Сино офарида шудааст. Режиссёри филм Элёр Ишмухамедов мебошад.

Усманова Сураё - номзади илмҳои химия

Қодирова Гулрӯ - ходими илмӣ Озмоишгоҳи “Пайвастагиҳои калонмолекула”-и

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Дар баробари соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати қабули Конститутсияи нав пеш омад. Бо дарназардошти муҳимияти ин санаи таърихӣ дар ҳаёти мардуми саодатманди кишвари соҳибистиқлоли мо, ҳар сол 6-ноябр дар ҷумҳурӣ ҳамчун иди «Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешавад.

Мардуми Тоҷикистон марҳилаи давлатдории демократӣ, эъмори ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ривоҷи муносибатҳои нави иқтисодиро дар заминаи моликияти хусусӣ ва соҳибкорӣ шурӯъ намуд. Дар ҷомеа зарурати таърихии интихоби шакли нави давлатдорӣ, низоми мақомоти нави ҳокимияти давлатӣ, таъмини арзишҳои воқеъан олии инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он, танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ эҳсос мегардид. Ҳамаи ин дигаргуниҳои дар ҳаёти кишвар бавуҷудомада, зарурати муайян намудани асосҳои ҳуқуқии тағйироти куллӣ ва пешрафти минбаъдаи ҷомеаи тоҷиконро ба миён овард.

Бо ҳидояти хирадмандонаи Президенди Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон халқи Тоҷикистон бо эҳтиром гузоштан ба озодӣ, ба ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд, ба арзишҳои аслии башарӣ ва ба бунёди давлати соҳибихтиёр, демокративу ҳуқуқбунёд марҳилаи тозаи қонунгузориро дар қаламрави кишвари худ асос гузошт. Дар саргаҳи ин иқдом қабули Конститутсияи нави мамлакат қарор дошт ва бори аввал дар таърихи давлатдории тоҷикон аз тариқи раъйпурсии умумихалкӣ сурат гирифта, хамчун хуҷҷати раҳнамои як давлати комилҳуқуқ аз чониби ҷомеаи ҷахонӣ эътироф шуд. Дар ин замина 6-уми ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар райъпурсии умумихалқӣ қабул гардида, қувваи қонунӣ гирифт. Ин рӯйдод яке аз дастовардҳои бузурги давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Ҷомеа ва давлати Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нави таърихи инкишофи худ ворид шуд ва дар кишвар давраи дигаргуниҳои куллӣ дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа оғоз гардид. Минбаъд чун тағйиротҳои дар ҷомеа ба амаломада, дар Конститутсия низ тағйиротҳои куллӣ ба вуҷуд омад. Дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ - 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон (соли 1994) тағийру иловаҳо ворид карда шудаанд. 22 майи соли 2016 дар Тоҷикистон раъйпурсии умумихалқӣ оид ба ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар натиҷаи он калимаи Сарқонун аз байн гирифта шуда, минбаъд Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ монда шуд. Ба вуқуъ пайвастани чунин рӯйдоди таърихӣ, албатта, пешравии ҷомеа ва соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон гардид. “Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади воломақоми миллат ва шоҳсутуни устувори сулҳу ваҳдат, раҳнамои ҳамешагии мо хоҳад буд”,- гуфтаанд Президенти ватанамон Эмомалӣ Раҳмон.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади сарнавиштсоз ва муайянкунандаи муносибатҳои муҳими ҳуқуқии кишвар ба шумор рафта, дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Тоҷикистон, шакли давлатдорӣ, фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд ба расмияти ҳуқуқӣ дароварда шудаанд. Ин санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз Конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.
Конститутсияи соли 1994 маҳсули зеҳнии халқи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки он тариқи райпурсии умумихалқӣ муҳокима ва қабул карда шудааст. Тақдирсоз будани Конститутсияро дарк намуда, Президенти кишвар, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баъди Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон интихоб шудан, бевосита ба мураттабсозии лоиҳаи он ба ҳайси Раиси комиссияи конститутсионӣ машғул гардиданд ва новобаста аз вазъи ногувори сиёсиву иқтисодии ҷумҳурӣ барои омӯзиши таҷрибаи пешрафта, аъзоёни комиссияро ба давлатҳои гуногуни мутараққӣ фиристоданд. Комиссия таи ду соли мураттабсозии лоиҳаи Конститутсия фикру андешаҳои гуногунро омӯхта, лоиҳаро ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод намуд.

Таклифу пешниҳодҳои мардуми шарифи Тоҷикистон имконият дод, ки лоиҳа манзури рӯзи гузаронидани райпурсӣ карда шавад. Дар байни аъзоёни комиссия оид ба идоракунии президентӣ ва парлумонӣ баҳсҳои гуногун вуҷуд доштанд ва ниҳоят шакли идоракунии президентӣ пазируфта шуд, ки мо самараи онро ҳамарӯза эҳсос мекунем.
Ҳанӯз соли 1993 бо пешниҳоди Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда буд, ки «мақсади Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон - бунёд намудани давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва гузариш ба иқтисодиёти бозоргонӣ аст». Ин суханҳои пешгӯинамудаи Сарвари давлат баъди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6-уми ноябри соли 1994) ба қисми таркибии ин санади сарнавиштсоз ворид гардид ва дар муддати кӯтоҳи таърих самараи худро нишон дод.

6-уми ноябри соли 1994 дар таърихи Тоҷикистони соҳибистиқлол санаи фархунда ва фаромӯшнашаванда мебошад, чунки дар ин рӯз ду зуҳуроти муҳим ва тақдирсоз - қабули Конститутсия ва интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифт. Ин ду воқеаи сиёсӣ дар давлатдории навини Тоҷикистони соҳибистиқлол падидаи нав ба шумор мераванд. Халқи тоҷик тавонист дар он марҳилаи ҳассос шахси ботаҳаммул, хоксор, пурзаковату хирадмандро сарвари давлати худ интихоб намояд.
Конститутсия низ ҳамчун санади қувваи олии ҳуқуқидошта самтҳои асосии фаъолияти Тоҷикистони соҳибистиқлолро муайян намуда, бо ёрии он мо тавонистем миллати тоҷикро аз парокандагиҳо эмин нигоҳ дошта, давлати мутамаркази ҳуқуқбунёду муосирро бунёд намоем ва алангаи оташи ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандиро хомӯш созем.
Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар арзи ҳастӣ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва амали мустақими меъёрҳои он шаҳодат медиҳанд, ки он яке аз конститутсияҳои асосии беҳтарини дунё маҳсуб меёбад. Бо шарофати замонавӣ ва мутобиқ ба меъёрҳои санадҳои байналхалқӣ будани Конститутсия, Тоҷикистони соҳибистиқлолро зиёда аз 150 давлати дунё пазируфтаанд. Имрӯз давлати мо бо зиёда аз 100 давлати дунё муносибатҳои дӯстона ва равобити дипломатӣ дошта, аъзои зиёда аз 50 ташкилотҳои бонуфузи байналхалқӣ мебошад. Президенти мамлакат ҳамчун ҳомии халқ ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли муаммоҳои глобалии ҷаҳони муосир диққати ҷиддӣ зоҳир менамоянд.
Эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи кишвар вазифаи ҳар як шахс мебошад ва ба ин хотир мо ҳамеша бо мақсади баланд бардоштани сатҳи тарбияи насли наврас, тарғибу ташвиқи одоби ҳамидаи муошират, риояи арзишҳои волои умумибашарӣ ва миллӣ, дар рӯҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ ва ҷавонмардиву ахлоқи нек ба воя расонидани ҷавонон бояд кӯшиш намоем ва танҳо дар ин сурат метавонем ба дастовардҳои нав ноил гардида, муқаррароти Қонуни асосии кишварро воқеан дар ҳаёт амалӣ созем.
Конститутсия ҳамчун ифодакунанда ва равшангари роҳ ба сӯи ояндаи неку пурсаодат моро водор месозад, ки минбаъд низ бо риояи арзишҳои волои демократӣ ва ҳуқуқӣ ҷомеаи худро аз ҳама гуна хатарҳои дохиливу берунӣ эмин нигоҳ дорем ва дар Ватани азизамон барои ҳар як шаҳрванд шароити мусоиду шоистаи зиндагӣ ва фаъолиятро муҳайё созем.

Рахмонов Р.О. – муовини директор оид ба илм ва таълими

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Конституция является фундаментом любого современного государства, выражением его суверенитета, правовой основы и политической идентичности. В истории Республики Таджикистан принятие Конституции 6 ноября 1994 года стало событием исключительной важности, ознаменовавшим завершение переходного периода от советской системы к независимой государственности и заложившим правовые основы демократического развития. Этот документ не только закрепил юридические принципы нового государства, но и стал символом национального возрождения и независимости таджикского народа.

После провозглашения независимости 9 сентября 1991 года перед Таджикистаном встал ряд сложных задач — формирование государственных институтов, установление правопорядка и разработка собственной Конституции. Однако процесс становления молодого государства осложнялся социально-экономическим кризисом и гражданским конфликтом 1992–1993 годов. В этих условиях создание Основного закона приобрело судьбоносное значение. Он должен был стать инструментом примирения, объединения и возрождения государства на основе общенациональных интересов и демократических принципов.

Подготовка проекта Конституции велась в напряжённой обстановке, требовавшей политической мудрости и широкой общественной поддержки. В разработке документа приняли участие представители науки, права, парламента, общественных объединений. Результатом этой масштабной работы стал проект, который 6 ноября 1994 года был вынесен на всенародный референдум и одобрен большинством граждан. Принятие Конституции стало актом исторического значения, символом политического и правового самоопределения таджикского народа. С тех пор 6 ноября ежегодно отмечается как День Конституции Республики Таджикистан.

Конституция Республики Таджикистан провозгласила республику «суверенным, демократическим, правовым, светским и унитарным государством», что закреплено в её первой статье. Эти слова отражают основные принципы государственного устройства, определяют стратегический вектор развития страны и её независимый статус на международной арене. Конституция установила приоритет прав человека, утвердив гуманистические начала в государственном строительстве. В статье 5 Основного закона подчёркивается: «Жизнь, честь, достоинство и другие естественные права человека являются неотъемлемыми». Таким образом, таджикская Конституция стала не только актом государственного устройства, но и документом, утверждающим ценность человеческой личности, верховенство закона и социальную справедливость.

Принятие Конституции имело огромное значение для укрепления политической стабильности и национального единства. В условиях послевоенного восстановления она стала символом возрождения таджикской государственности и объединения всех народов страны вокруг идеи мира и национального согласия. Президент Республики Таджикистан уважаемый Эмомали Рахмон, оценивая значение Конституции, отметил: «Конституция Республики Таджикистан является прочной основой нашего суверенитета, гарантией прав и свобод граждан, а также символом национального единства и стабильности». Эти слова подчеркивают, что Основной закон является не просто юридическим документом, но и духовно-политическим стержнем общества.

С момента принятия Конституции 1994 года она неоднократно совершенствовалась в соответствии с изменениями общественно-политической жизни. Поправки, принятые на референдумах 1999, 2003 и 2016 годов, отражали процесс институционального развития таджикского государства и укрепление принципов правового порядка. Реформы касались уточнения полномочий органов власти, развития парламентаризма, обеспечения устойчивости политической системы и укрепления института президентства. Эти изменения свидетельствуют о способности таджикской Конституции адаптироваться к новым историческим и социальным условиям, сохраняя при этом верность своим основополагающим принципам — независимости, верховенству закона и защите прав человека.

Конституция Таджикистана выполняет не только правовую, но и воспитательную функцию. Она способствует формированию правосознания граждан, укреплению уважения к закону и государству. Знание положений Основного закона рассматривается как важнейший элемент гражданской культуры и национального самосознания. Именно поэтому изучение Конституции включено в образовательные программы школ и вузов, а государственные и общественные структуры проводят просветительскую работу, направленную на повышение правовой культуры населения. Президент Эмомали Рахмон неоднократно подчёркивал: «Будущее нашей страны, её независимость и процветание напрямую зависят от того, насколько мы будем уважать и соблюдать Конституцию — этот святой документ таджикской государственности».

Сегодня Конституция Республики Таджикистан по-прежнему является опорой государственности, гарантом мира и устойчивого развития. Она закрепляет политическую стабильность, обеспечивает равенство всех граждан и отражает волю народа к созиданию. С момента её принятия Таджикистан прошёл путь от послевоенного восстановления к динамичному развитию, укреплению международных связей и устойчивому росту. В этом процессе Конституция остаётся не только юридическим, но и моральным символом — выражением независимости, национальной гордости и единства таджикского народа.

Таким образом, Конституция Республики Таджикистан представляет собой неотъемлемую часть национальной идентичности и государственности. Она выступает гарантом независимости, социальной справедливости и верховенства закона. Сохраняя неизменной идею суверенитета, Конституция продолжает выполнять свою миссию — объединять народ, направлять развитие страны и служить надёжной правовой основой таджикского государства.

Шозедов Х. Н. - научный сотрудник отдела политических проблем

международны отношений ИФПП им. А.Баховаддинова НАНТ

Конститутсия ҳамчун Қонуни асосии ҳар давлат пояи ҳуқуқӣ, сиёсию иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеаро муайян месозад. Дар ин санади тақдирсози давлатӣ ҳадаф, ормон, ҳуқуқу озодиҳо, сохтори ҳокимият ва роҳҳои пешрафти миллат акс меёбанд. Дар Тоҷикистон низ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун дастури ягонаи ҳаёти давлатдорӣ ва ҷомеа, 6 ноябри соли 1994 аз тарафи мардуми кишвар тавассути раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Аз ҳамин рӯ, ҳар сол 6 ноябр, ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад. Илова бар ин санаи мазкур, рамзи оғози давраи нави давлатдории тоҷикон, таҳкими истиқлолият, сулҳ, ваҳдати миллӣ ва бунёди ҷомеаи ҳуқуқбунёд ба ҳисоб меравад.

Бояд гуфт, ки нақши Конститутсия дар давлатсозии навини тоҷикон мақоми махсус дорад. Тоҷикистон пас аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ соли 1991 ба марҳилаи мураккаби сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ворид шуд. Набудани ҳуҷҷати асосии муттаҳидсоз ва ҷангҳои дохилӣ вазъро мушкил гардонид. Қабули Конститутсия дар ин давраи ҳассос барои муқаррар намудани сохти давлатдорӣ, барқарорсозии сулҳу субот, кафолати ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, муайянсозии ҳадафҳои стратегӣ аҳамияти бузург дошт. Дар Конститутсия шакли давлат “Ҷумҳурии демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян гардидааст. Ин таъриф роҳнамо барои тамоми сиёсати давлатӣ ба шумор меравад. Аз тарафи дигар, ҳуқуқу озодиҳои инсон, меҳвари асосӣ маҳсуб мегарданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инсонро арзиши олӣ эълон намуда, ҳуқуқу озодиҳои ӯро бевосита эътироф ва кафолат медиҳад. Маҳз ҳуқуқбунёдӣ будани давлат аз ин ҷо сарчашма мегирад. Ҳуқуқҳои зерин ҳамчун асоси ҳуқуқии шаҳрвандон дар Конститутсия сабт шудаанд: ҳуқуқ ба зиндагӣ, озодӣ ва дахлнопазирии шахс, ҳуқуқ ба таҳсил, меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ, ҳуқуқ ба моликият, ҳуқуқ ба иштирок дар идоракунии давлат, озодии виҷдон, сухан, эътиқод, эҷод ва дигарҳо. Ин меъёрҳо Тоҷикистонро ба самти ҷомеаи адолатпеша ва мардумсолор раҳнамоӣ мекунанд.

Агар дар мавриди тағйиру иловаҳо дар Конститутсия сухан бигӯем, чунин ба назар мерасад, ки барои мутобиқ сохтани Конститутсия ба талаботи замон дар 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиротҳо ба таҳкими пояҳои давлатдорӣ, ҳифзи арзишҳои миллӣ, рушди иқтисод ва беҳтар гардидани идоракунии давлат мусоидат намуданд. Конститутсия ҳамчун санади зинда бо такя ба таҷриба ва шароити воқеии ҷомеа такмил меёбад.

Акнун дар бораи Рӯзи Конститутсия бояд гуфт, ки 6 ноябр дар баробари як ҷашни бошукуҳ буданаш, рамзи хирадмандӣ ва интихоби тарихи миллат, ҷашни ҳуқуқу озодиҳои инсон, нишонаи давлатдории миллии тоҷикон, ҳавасмандкунандаи ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот низ мебошад.

Бояд зикр намуд, ки Рӯзи Конститутсия ҳар сол бо баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, илмӣ ва маърифатию таълимӣ таҷлил мешавад. Дар муассисаҳои таълимӣ дарсҳои кушод, конференсияҳо ва мулоқотҳо доир мегарданд, то насли нав ба қадри арзишҳои конститутсионӣ расад.

Албатта нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди қабули Конститутсия ва барқарории сулҳу субот нақши таърихӣ бозидааст. Бе роҳбарии ӯ ҳеҷ гоҳ имкони ташкили системаи муосири давлатдорӣ ва танзими ҳуқуқии ҷомеа вуҷуд надошт. Маҳз ба шарофати сиёсати хирадмандонаи ӯ Тоҷикистон тавонист, ки ҷанги шаҳрвандиро хотима диҳад, аҳди сулҳро ба даст орад, пояҳои давлати мустақилро бунёд кунад, рушди устувори иқтисодиро таъмин намояд.

Аз ин рӯ, Рӯзи Конститутсия ҳамчунин арҷгузорӣ ба заҳмат ва ҷоннисории халқи Тоҷикистон дар роҳи сулҳу ваҳдат низ мебошад. Албатта Конститутсия дар зиндагии имрӯзаи мардум, нақши бисёр ҳам муҳим дорад. Конститутсия ба ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон чунин имкониятҳоро ба монанди: иштирок дар интихобот, таъсиси ташкилотҳои ҷамъиятӣ, рушди фарҳангу забон, истифода аз манфиатҳои иҷтимоӣ, таҳсил ва пешрафт дар шароити озодро фароҳам меорад.

Хулоса, имсол 2025 аз рузи қабул гардидани Конститутсия 31 сол сипарӣ мегардад. Илова бар ин бояд ҳамеша дар ёд дошта бошем, ки ҳар қадар риояи қонун баланд гардад, ҳамон қадар ҷомеа ба пешрафт ва суботи устувор мерасад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади тақдирсозе мебошад, ки ҳадафҳои бунёдии давлатро муайян карда, роҳнамои ҷомеаи мо ба сӯи ояндаи дурахшон аст. Рӯзи Конститутсия на танҳо ҷашни давлатӣ, балки ҷашни ҳар як шаҳрванди озодандеш ва соҳибғурури тоҷик ба шумор меравад. Таҷлили ин рӯз ҳифзи арзишҳои миллӣ, ваҳдати миллӣ ва эҳтиром ба қонунро дар ҷомеа тақвият мебахшад. Маҳз тавассути риоя ва амалисозии меъёрҳои Конститутсия, Тоҷикистони азизи мо ба сӯи рушду тараққиёт қадамҳои устувор гузошта истодааст.

Беков Дидавар ходими илмии шуъбаи сотсиологияи Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

“Конститутсия ҳамчун муҳимтарин омили таъмини истиқлоли миллӣ ва якпорчагии кишвар тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлатро кафолат дода, халқи Тоҷикистонро сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд” Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол дар таърихи навини кишварамон руйдоди воқеан ҳам сарнавиштсоз мебошад, ки бахтномаи кишвари мо 31 сол пеш, 6 ноябри соли 1994 ба таври демократӣ бо раъйпурсии умумихалқӣ, ки аксарияти ҳамватанони мо ба тарафдории он овоз доданд, қабул гардид ва моро ба ояндаи нек умедвор сохт. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 10 боб ва 100 модда иборат аст.

Боби якум - Асосҳои сохтори конститутсионӣ

Боби дуюм - Ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд

Боби сеюм - Маҷлиси олӣ

Боби чаҳорум - Президент

Боби панҷум – Ҳукумат

Боби шашум - Мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунӣ

Боби ҳафтум - Вилояти мухтори кӯҳистони Бадахшон

Боби ҳаштум - Суд

Боби нуҳум - Прокуратура

Боби даҳум - Тартиби тағйири конститутсия

Бояд ёдовар шуд, ки дар давоми 31 сол ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон се маротиба бо тариқи раъйпурсӣ – 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан барои мустаҳкам намудани ақидаҳои давлати ҳуқуқбунёд, таҷзияи ҳокимият, волоияти худи меъёрҳои Конститутсия, қонунияти ҳуқуқӣ ва конститутсионӣ, адолати судии конститутсионӣ ва назорати судии конститутсионӣ, дахлнопазир эълон шудани ҳуқуқҳои фитрии инсон ва ғайраҳо равона карда шудааст.

Конститутсияи давлати тоҷикон яке аз беҳтарин конститутсияҳои ҷаҳон шинохта шуда, он бахтномаи миллат ва шоҳсутуни давлатдории миллӣ маҳсуб мешавад. Пояи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ормонҳои миллӣ ва мардумии халқи мо бино ёфтааст. Ин санади муҳимми тақдирсоз давлати соҳибистиқлоли тоҷиконро ба сӯйи комёбиҳои бузург раҳнамоӣ мекунад. Давоми 31 соли баъди қабули Конститутсия ҷумҳурии соҳибистиқлоламон таҳти сарварии хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ ва кулли паҳлуҳои ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ пешравиҳои бузург ба даст омаданд. Зеро Конститутсияи амалкунандаи ҷумҳуриамон кафили сулҳ, якпорчагӣ, Ваҳдати миллӣ ва пойдориву таҷассумгари давлату давлатдории мо, барномаи амал ва зиндагии шоиставу раҳнамои ояндаи дурахшони мардуми тоҷик аст.

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мо ҳама сол дар кишвари соҳибистиқлоламон 6-уми ноябрро ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ва бо тантана ва шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирем. Дар ин рӯз дар тамоми минтақаҳои кишвар ҷашни пуршукӯҳ ва як рӯзи таърихӣ барномаҳои фарҳангию фароғатӣ баргузор карда мешаванд.

Хулоса, Конститутсияи давлати демократии мо ҳамеша қутбнамо ва ифодагари манфиатҳои волои халқи дорои таърихи бою рангинамон, манбаи асосии ҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ, пешбарандаи ғояву арзишҳои миллии мардуми шарифи Тоҷикистон ва амаликунандаи умеду ормонҳои чандинасраи ниёгонамон бошад. Бо назардошти ҳамаи ин гуфтаҳо мо олимони ҷавони Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи милли илмҳои Тоҷикистонро зарур аст, ки ба қадри тинҷию осоиштагӣ, ваҳдату ягонагӣ ва озодию истиқлоли миллии дар Конститутсия эълонгашта расида, дар фаъолияти ҳаррӯзаамон қоидаҳои муқарраркардаи Конститутсияи кишварро ба роҳбарӣ гирифта, баҳри ободии кишвар ва ҳифзи истиқлолу якпорчагии он ҳаматарафа талош варзем.

Бобоев К.О – Мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявӣ, доктори фалсафа (PhD), Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар санаи 30 майи соли 2024 такид намуда буданд, ки: “Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, ба мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи имкониятҳоро муҳайё намудааст. Бо дарназардошти аҳаммияти ин масъала, мо мақому манзалати илм, олимону донишмандон, аҳли маориф ва зиёиёни эҷодкорро дар ҷомеа аз нигоҳи иҷтимоӣ, маънавӣ ва молиявӣ давра ба давра баланд бардоштем. Зеро дар ҷаҳони муосир танҳо кишварҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз карда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд”.

Дар ин замина зикр намудан зарур аст, ки ҳуқуқи инсон ба илм ҳамчун ҳуқуқи конститутсионӣ дар дар моддаи 40 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мустаҳкам гардидааст: «Ҳар шахс ҳуқуқ дорад озодона дар ҳаёти фарҳангии ҷомеа, эҷоди бадеӣ, илмӣ ва техникӣ ширкат варзад, аз дастовардҳои онҳо истифода кунад». Ин модда аз моддаи 5 («Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд») сарчашма мегирад ва бо моддаи 23 (маҳрамияти мухобирот), моддаи 30 (озодии сухан) ва моддаи 41 (ҳуқуқ ба таҳсил) пайваст аст.

Илм ин шакли фаъолияти зеҳнӣ ва эҷодии инсон аст, ки ба гирифтани донишҳои нав ва ҳақиқӣ дар бораи ҷаҳон, ҷомеа, инсон, техника, фарҳанг, технологияҳои иттилоотӣ ва ғайра, шинохти қонуниятҳои рушди онҳо, инчунин ҷустуҷӯи роҳҳои татбиқи дастовардҳои илмӣ равона шудааст. Фаъолияти илмӣ бошад фаъолияте мебошад, ки барои ба даст овардан ва татбиқ намудани дониши нав дар ҳама соҳаҳои илму техника ва истеҳсолот барои ҳалли масъалаҳои технологӣ, конструкторӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиву сиёсӣ, таъмини фаъолияти илм, техника ва истеҳсолот ҳамчун низоми ягона, аз ҷумла таҳияи ҳуҷҷатҳои меъёриву техникӣ бо мақсади анҷом додани чунин таҳқиқот равона гардидааст.

Ҳуқуқ ба илм ҷузъи ҳуқуқҳои фарҳангӣ (моддаи 40) ва иҷтимоӣ (моддаи 1 – давлати иҷтимоӣ) баромад менамояд. Олимони ҳуқуқшинос ин ҳуқуқро гуногун шарҳ медиҳанд:

- ҳуқуқ ба илм – ҳуқуқи эҷодӣ ва инкишофии инсон аст, ки мустақилияти зеҳниро кафолат медиҳад. Он на фақат ширкат дар таҳқиқот, балки дастрасӣ ба натиҷаҳо ва озодии интиқодро дар бар мегирад;

- ҳуқуқ ба илм ҷузъи ҳуқуқи инсон ба таҳсил аст ва тафаккури техникӣ ва иҷтимоиро ташаккул медиҳад;

- ҳуқуқ ба илм дуҷониба аст, ки дар он инсон дар эҷод ширкат намуда, аз дастовардҳои илмӣ озодона истифода мебарад.

- ҳуқуқи инсон ба илм ҳамчун ҳуқуқи мустақили зеҳнӣ ва эҷодӣ мебошад, ки озодии ширкат дар эҷоди илмӣ ва истифодаи дастовардҳоро кафолат медиҳад.

Ба андешаи мо мафҳуми ҳуқуқ ба иштирок дар фаъолияти илмӣ ва гирифтани фоида аз он маҳаки асосӣ барои дарки ҳуқуқ ба илм мебошад, ки татбиқи онро дар тадқиқотҳо, сиёсат ва дастрасии ҷаҳонӣ ба донишҳои илмӣ таъкид мекунад. Он уҳдадориҳо, имкониятҳо ва масъулиятро дар таъмини дастрасии умумӣ ба илм равшан месозад ва ба муколамаи ҷаҳонӣ барои сохтани ояндаи инклюзивӣ ва пойдор мусоидат мекунад. Унсурҳои муайянкунандаи ҳуқуқ ба илм фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илм мебошанд, ки ҳамчун қисми ҷудонопазири фарҳанги инсонӣ буда, аҳамияти маориф ва дастрасӣ ба илм ҳамчун ҳуқуқи инсон, уҳдадории ҳифзи истеҳсолкунандагони дониш ва истеҳсоли дониш, инчунин кӯшиши дастрасии воқеӣ ба истифода ва гирифтани фоидаҳо аз илмро дар худ фаро мегирад.

Ҳуқуқ ба иштирок дар фаъолияти илмӣ ва гирифтани фоида аз он заминаи меъёрии ҳуқуқиро доро мебошад. Дар Тоҷикистон 2 санади махсус, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2015 № 1197 "Дар бораи фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника" ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 декабри соли 2022, № 1922 "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" барои танзими ин масоил қабул шудаанд.

Ҳуқуқи иштирок дар фаъолияти илмӣ ва ҳуқуқ ба гирифтани фоида аз неъматҳои илмӣ аз чунин зерҳуқуқҳо иборат аст:

- ҳуқуқ ба эҷоди намудҳои гуногуни дониш тавассути омӯзиши падидаҳои табиӣ ва иҷтимоӣ бо истифода аз равишҳои назариявӣ, мушоҳидавӣ, таҷрибавӣ ва таҳлилӣ барои ҷорӣ ва санҷиши моделҳо, пешбиниҳо, гипотезаҳо ва идеяҳои мавҷуда ва нав, бе маҳдудиятҳои барномаҳои сиёсӣ ё системаҳои эътиқод.

- ҳуқуқ ба шубҳа андохтан ба донишҳои муқарраршуда дар бораи падидаҳои табиӣ ва иҷтимоӣ ҳангоми эҷод ва паҳнкунии моделҳо, пешбиниҳо, гипотезаҳо ва идеяҳои нав, инчунин дар бораи истифодае, ки ин донишҳо барои он буданд ё метавонанд истифода шаванд.

- ҳуқуқ ба ҳамкорӣ ва иштирок дар муколамаи илмӣ ва тадқиқотҳо, ки аз марзҳои миллӣ, сиёсӣ, минтақавӣ ва дигар гузаранд.

- ҳуқуқ ба эълони натиҷаҳои мусбат ва манфии илмӣ.

- ҳуқуқ ба таъсиси ҷамъиятҳо ва ассотсиатсияҳои касбии илмӣ.

- ҳуқуқ ба ҷонибдории истифодаи масъулонаи илм.

- ҳуқуқ ба истифодаи неъматҳои илм.

- ҳуқуқ ба набудани маҳрумият аз имконияти истифодаи неъматҳои илм бо сабаби табъизи ноодилона бо аломатҳои нажод, миллат, пайдоиши этникӣ, забон, ҷинс, ҳуввияти гендерӣ, қобилияти репродуктивӣ, тамоюли ҷинсӣ, синну сол, маъюбӣ, ақидаҳои сиёсӣ ё эътиқодҳои динӣ.

- ҳуқуқ ба дастрасии одилона ба иттилоот, маълумот ва дигар манбаъҳо, ки барои васеъ кардани донишҳои илмӣ, таълимӣ ва тадқиқотӣ заруранд.

- ҳуқуқ ба татбиқи донишҳои илмӣ барои таҳияҳои технологӣ ба фоидаи башарият ва сайёра.

Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ фаъолияти худро дар шакли дастҷамъӣ ё фардӣ амалӣ менамоянд. Субъектҳои фаъолияти дастҷамъонаи илмӣ ва (ё) илмию техникӣ инҳо мебошанд: ташкилотҳои илмӣ; иттиҳодияҳои шахсони воқеӣ ва (ё) ҳуқуқӣ, ки бо мақсади амалӣ намудани фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ таъсис дода мешаванд; коллективҳои муваққатии илмӣ; муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ ва таҳсилоти касбии баъд аз муассисаи олии таълимӣ, такмили ихтисос ва бозомӯзии мутахассисон.

Кормандони илмӣ (муҳаққиқон), муҳандисию техникӣ ва кормандони дигаре, ки бо ташкилотҳои илмӣ, муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ, фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом медиҳанд, инчунин олимоне, ки мустақилона фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро амалӣ менамоянд, шахсони фардии амалисозандаи фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ мебошанд. Ба субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ озодии эҷодӣ, ҳимоя аз рақобати носолим, ҳуқуқҳои баробар барои иштирок дар фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ кафолат дода мешавад. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳуқуқ доранд, ки хизматрасонии озмоишгоҳҳои (лабораторияҳои) истифодаи дастҷамъиро тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода намоянд. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳуқуқ доранд, ки объектҳои моликияти зеҳнӣ, аз ҷумла ҳуқуқи фурӯхтан ва барои фурӯш пешниҳод намуданро бо тартиб ва шартҳои муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истифода намоянд. Шаҳрвандони хориҷӣ ва шахсони бешаҳрванд фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари субъектҳои дастҷамъӣ ва фардӣ амалӣ мегардонанд, агар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Тоҷикистон тартиби дигареро пешбинӣ накарда бошанд. Иштирокчиёни фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ, инчунин шахсони воқеӣ ва ҳуқуқие шуда метавонанд, ки ҳуқуқи иштирок карданро дар фаъолияти мазкур бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати сармоягузор, фармоишгар ба даст овардаанд, аз ҷумла онҳое, ки таъминоти иттилоотӣ, барномавӣ, ташкилию усулӣ ва техникии фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом медиҳанд. Субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ вазифадоранд, ки корҳои илмию таҳқиқотӣ ва таҷрибавию конструкториро, ки ба таъмини амнияти миллӣ равона шудаанд, тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон анҷом диҳанд.

Корманди илмӣ (муҳаққиқ) ҳуқуқ дорад: ҷустуҷӯи илмӣ ва (ё) илмию техникиро анҷом дода, усули таҳқиқотро дар доираи самтҳои таҳқиқоти ташкилоти илмӣ ва (ё) илмию техникие, ки дар он кор мекунад, мутобиқи тахассуси худ интихоб намояд; бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар озмунҳои кушод оид ба корҳои илмию таҳқиқотӣ, таҷрибавию конструкторӣ ва технологӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз он иштирок кунад; бо таклифи тарафи манфиатдор дар таҳияи самту афзалиятҳои сиёсати давлатӣ оид ба илму техника, анҷом додани ташхиси барномаву лоиҳаҳо, арзёбӣ ва пешгӯии натиҷаҳои иҷтимоиву иқтисодии амалисозии онҳо, таҳия намудани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ иштирок кунад; дар мувофиқа бо корфармо дар асоси озмун аз ҳисоби маблағи фондҳои илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ва сарчашмаҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, маблағ гирад; бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳия ва татбиқи барномаю лоиҳаҳои байналмилалӣ ва байнидавлатии илмӣ иштирок кунад; дар тайёр кардани кормандони илмии тахассуси олӣ ба сифати роҳбари илмии (мушовири) унвонҷӯи унвони илмӣ ширкат варзад; мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар озмун барои ишғол намудани вазифаи холии кормандони илмӣ иштирок намояд; тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ғайр аз ҷойи кори асосӣ дар коллективҳои муваққатии илмӣ ва илмию техникӣ ва (ё) ҷои кори иловагӣ кор кунад; барои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ ҳама намуди захира, аз ҷумла захираи моддӣ, молиявӣ, меҳнатӣ, зеҳнӣ, иттилоотӣ ва табииро бо тартиб ва шартҳои муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷалб намуда, истифода барад; ба натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникии худ тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқҳои шахсии молумулкӣ ва ғайримолумулкӣ дошта бошад; дар мувофиқа бо корфармо дар конфронсу симпозиумҳо ва семинару маҷлисҳо, аз ҷумла чорабиниҳои байналмилалии илмӣ ширкат варзад; тахассуси илмиашро такмил диҳад; аз ҳуқуқҳои дигари пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи фаъолияти илмӣ истифода намояд.

Корманди илмӣ (муҳаққиқ) уҳдадор аст: ҳуқуқу манфиатҳои қонунии субъектҳои дигари фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро риоя намояд; фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро бо риоя намудани ҳуқуқу озодиҳои инсон бе расонидани зарар ба ҳаёту саломатии одамони дигар, инчунин муҳити зист амалӣ гардонад; ташхиси барномаю лоиҳаҳо ва рисолаҳои илмӣ (диссертатсияҳо), натиҷаҳои дигари фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникиро воқеъбинона анҷом диҳад; талаботи Кодекси намунавии одоби илмиро риоя намояд; вазифаҳои дигарро дар соҳаи фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷро намояд.

Ба шумори ҳуқуқҳои байналмилалии эътирофшудаи инсон, ки бевосита ба манбаи пешрафти илмӣ-техникӣ, ба мисли фаъолияти эҷодии олимон ва ихтироъкорон таъсир мерасонанд, ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ (human right to freedom of scientific research) ё озодии илм (scientific freedom) дохил мешавад. Озодии илмӣ барои расидан ба ҳадафҳои таҳқиқот ва пешрафти илм ва ҷомеа зарур мебошад. Аз ин рӯ, мазмун ва мушкилоти татбиқи ин ҳуқуқ мавзӯи таҳлили назариявии ҳуқуқҳои инсон гардида аст. Дар адабиёти хориҷӣ ин ҳуқуқ ҳамчунин дар вобастагӣ ба ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ-техникӣ ва истифодаи натиҷаҳои он (human right to enjoy the benefits of scientific progress and its applications), ки дар моддаи 15 Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ соли 1966 пешбинӣ шудааст, баррасӣ мешавад. Таҷрибаи муайяни таҳқиқи ин ҳуқуқ дар ҳамбастагӣ ба рушди ҳамкории байналмилалии илмӣ дар илми ватанӣ низ вуҷуд дорад, аз ҷумла таҳлили ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ-техникӣ ва истифодаи натиҷаҳои он. Гузариши кишвари мо ба рушди босуръати инноватсионӣ, ки танҳо дар асоси шиддатбахшии таҳқиқоти илмӣ ва тиҷоратикунонии натиҷаҳои он имконпазир аст, маънои баланд бардоштани аҳамияти таҳқиқи ҳуқуқи байналмилалии эътирофшудаи инсон ба озодии таҳқиқоти илмӣ ва татбиқи онро дар қонунгузории миллӣ дорад, ки на танҳо онро мустаҳкам мекунад, балки мазмуни онро муфассал месозад. Бе ин муфассалсозӣ эҷоди механизми татбиқи амалии ин ҳуқуқ душвор аст.

Ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ ё озодии илм яке аз воситаҳои идеали шахси озод мебошад, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башари соли 1948 эълон шудааст. Ин ҳуқуқ дар манбаъҳои нарми ҳуқуқи байналмилалӣ ва ҳуҷҷатҳои созмонҳои байналмилалӣ тасдиқ мешавад. Дар банди 8 Рӯзномаи рӯз дар соҳаи илм – Чорабиниҳои амалӣ, ки низоми принсипҳои роҳнамойи фаъолият ва воситаҳои расидан ба ҳадафҳои Эъломия оид ба илм ва истифодаи донишҳои илмӣ (Будапешт, 1999) мебошад, гуфта мешавад, ки гузаронидани таҳқиқоти илмӣ бояд ба чорабиниҳои ҳуқуқии мувофиқ такя кунад. Дар ин ҷо таъкид ба аҳамияти озодии ифодаи ақидаҳо ва ҳифзи ҳуқуқҳои зеҳнӣ меравад. Дар банди 2 Хулосаи № 251 (2004) «Дар бораи лоиҳаи суратмаҷлиси иловагӣ оид ба таҳқиқотҳои биотиббӣ ба Конвенсия оид ба ҳуқуқҳои инсон ва биотиб» Ассамблеяи парлумонии Шӯрои Аврупо дарҷ намудааст, ки «озодии фаъолияти таҳқиқотӣ барои пешрафти илм зарур аст. Он қисми озодии андеша ва озодии сухан аст ва аз ин рӯ, бояд ба категорияи ҳуқуқҳои инсон дохил шавад». ЮНЕСКО дар банди 8 Тавсияҳои соли 1974 оид ба мақоми кормандони илмию таҳқиқотӣ ба давлатҳои узв тавсия медиҳад, ки дар раванди таҳияи сиёсати миллӣ дар соҳаи рушди илм ва техника ба назар гиранд, ки «фаъолияти эҷодии кормандони илмию таҳқиқотӣ бояд бо сиёсати миллӣ дар соҳаи илм дар асоси риояи қатъии мустақилият ва озодии таҳқиқот, ки барои пешрафти илмӣ зарур аст, ҳавасманд карда шавад». Дар банди 8 Эъломияи Венетсияи ЮНЕСКО соли 2009 дар бораи ҳуқуқи инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ ва гирифтани фоида аз он таъкид мешавад, ки озодии таҳқиқот унсури ҳаётан муҳим барои раванди рушди илм дар маънои васеътарини он аст. Хусусияти Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, ки ҳуқуқи инсон ба озодии таҳқиқотро мустаҳкам мекунад, номуайян будани муқаррарот марбут ба мазмуни меъёрии ҳуқуқҳои дар он пешбинишуда мебошад. Бо эътибори баландтарин шарҳҳои Кумита оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фарқ мекунанд, ки ба шакли шарҳҳо (general comments) ва изҳоротҳо (statements) мебошанд. Дар онҳо таҳлили мазмуни меъёрии ҳуқуқҳои гуногун ва хусусияти уҳдадориҳои ҳуқуқи байналмилалии давлатҳо гузаронида мешавад. Аммо бояд қайд кард, ки Кумита ҳанӯз шарҳе таҳия накардааст, ки ба ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ, ки дар банди 3 моддаи 15 Паймон пешбинӣ шуда, дахл дорад. Ҳамзамон, бояд вуҷуди корҳои илмии махсус, ки дар онҳо таҳлили муфассали ин ҳуқуқ гузаронида шудаанд, набудани чунин шарҳҳо қайд мегардад. Дар солҳои охир созмонҳои байналмилалӣ ва илми ҳуқуқи байналмилалӣ ба ҳуқуқи инсон ба ширкат дар пешрафти илмӣ ва истифодаи натиҷаҳои он, ки дар банди 1 (b) моддаи 15 Паймон пешбинӣ шудааст (дар шакли кӯтоҳ – ҳуқуқ ба илм) таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд. Ин ҷанбаи таҳлили муқоисавии ҳуқуқӣ байни озодии илм ва ҳуқуқ ба илм гардид. Рӯйдоди муҳимтарин барои пешбурди фаҳмиши мазмуни меъёрии ҳуқуқ ба озодии таҳқиқоти илмӣ таҳлили ғайримустақими ин ҳуқуқ дар Гузориши Маърӯзачии махсус оид ба гуногунрангии фарҳангӣ дар Шӯрои СММ оид ба ҳуқуқҳои инсон «Ҳуқуқ ба истифодаи фоидаҳои пешрафти илмӣ ва татбиқи амалии он» соли 2011 гардид. Дар банди 39 ҳуҷҷат шарҳ дода мешавад, ки озодии таҳқиқоти илмӣ кафолати онро дар назар дорад, ки ташаббусҳои илмӣ аз дахолати сиёсӣ ва дигар дахолатҳо озод буда, ҳамзамон стандартҳои баландтарини ахлоқии фаъолияти касбии муҳаққиқон таъмин карда мешаванд.

Ҳар ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалии инсон уҳдадориҳои мувофиқи байналмилалии давлатҳоро ба вуҷуд меорад, ки ба се гурӯҳ ҷудо мешаванд: эҳтиром (to respect), ҳифз (to protect) ва амалӣ намудан (to fulfil). Азбаски ҳамкории байналмилалии илмӣ-техникӣ хусусияти институтсионалӣ дорад, метавон дар бораи уҳдадориҳои мувофиқи ҳуқуқии созмонҳои байналмилалӣ сухан ронд. Уҳдадории аввал аз дахолат ба татбиқи ҳуқуқ худдорӣ карданро дар назар дорад; дуюмин барои ҳифз аз ҳуқуқвайронкунӣ аз ҷониби шахсони сеюм равона шудааст. Ва ниҳоят, охирин мусоидати фаъолро бо чораҳои гуногуни молиявӣ ва ташкилӣ дар назар дорад. Гарчанде ин уҳдадориҳо нисбат ба ҳуқуқи баррасишуда ҳанӯз шарҳи расмии Кумитаро наёфтаанд, давлатҳо чораҳои гуногуни қонунгузорӣ, судӣ, маъмурӣ барои татбиқи муқаррароти моддаи 15 Паймонро қабул мекунанд.

Дар сатҳи миллӣ ҳуқуқи байналмилалии эътирофшудаи инсон ба фаъолияти илмӣ ҳамчун яке аз принсипҳои қонунгузории миллӣ дар соҳаи илм, технологияҳо ва инноватсияҳо, инчунин сиёсати давлатии илм баромад мекунад. Дар Тоҷикистон заминаи принсипиалии он – озодии таҳқиқоти илмӣ - ҳамчун инъикоси танзим дар қонунгузории миллӣ рушд ёфтааст. Ин имкон медиҳад, ки дар бораи эътирофи аҳамияти озодии таҳқиқоти илмӣ на танҳо дар сатҳи байналмилалӣ, балки миллӣ сухан ронем. Дар маҷмӯъ, озодии фаъолияти илмӣ, аз ҷумла эҷоди илмӣ ва техникӣ на танҳо дар ҳуқуқи байналмилалӣ мустаҳкам шудааст, балки дасти конститутсионӣ дарҷ гардидааст, ки қисми 1 моддаи 40 Конститутсияи ҶТ далели ин гуфтаҳост. Принсипи танзими муносибатҳо дар соҳаи фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ ифодакунандаи эҳтиром ва риояи ҳуқуқи инсон ба озодии таҳқиқоти илмӣ ва илмию техникӣ мебошад. Дар байни кафолатҳои таъминкардаи мақомоти ҳокимияти давлатӣ аввалин кафолати озодии эҷодии субъектҳои фаъолияти илмӣ ва (ё) илмию техникӣ аст, ки ҳуқуқи интихоби самтҳо ва усулҳои гузаронидани таҳқиқоти илмӣ ва корҳои таҷрибавӣ-конструкториро дар назар дорад. Ҳамаи кафолатҳои пешбинишудаи ҳуқуқӣ шароити заруриро барои татбиқи пурра ва самараноки ҳуқуқ ба фаъолияти илмӣ ташкил медиҳанд. Уҳдадории давлат барои эҳтиром ва риояи озодии эҷоди илмӣ иникоскунандаи уҳдадории махсуси дахолат накардан ба раванди фаъолияти илмӣ дар баробари кафолати самаранокии татбиқи онро дар назар дорад. Муҳимияти ҳуқуқи конститутсионии инсон ба фаъолияти илмӣ дар он аст, ки он на танҳо шароит барои татбиқи ин ҳуқуқ аз ҷониби ҳар як муҳаққиқро бавуҷуд меорад, балки иттилоот дар бораи мазмуни меъёрӣ ва сохтори ин ҳуқуқро пурра мекунад.

Хулоса ҳуқуқи конститутсионии инсон ба фаъолияти илмӣ ҳамчун ҳуқуқи мустақили зеҳнӣ ва эҷодӣ озодии ширкат дар эҷод ва истифодаи дастовардҳоро кафолат медиҳад. Ин ҳуқуқ калиди рушди устувор ва инноватсионии кишвар буда, татбиқи он боиси рушду нумӯи илми тоҷик дар сатҳи байналмилалӣ мегардад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳар як шаҳрванд рӯйдоди муҳими таърихӣ ва тақдирсози давлатдории тоҷикон ба шумор меравад. Ҷашни 31 солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон6 ноябри соли 2025, таҷлил мегардад. Конститутсия бори аввал 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. Ин раъйпурсӣ, ки дар фазои сулҳу суботи комил ва сатҳи баланди сиёсӣ баргузор гардид, бори дигар исбот сохт, ки мардуми Тоҷикистон соҳиби фарҳангу маърифати пешрафтаи сиёсӣ ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ мебошанд. Имрӯз бо қаноатмандӣ метавон гуфт, ки ин санади сарнавиштсози таърихӣ манфиатҳои олии миллат ва давлати соҳибистиқлоламонро инъикос намуда, ба омили муҳимтарини кафолати устувории ҳаёти сиёсии ҷомеа мубаддал гардид.

22 майи соли 2016 мардуми шарифи Тоҷикистон бо истифода аз ҳуқуқи конститутсионии худ бори сеюм тавассути раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсия тағйиру иловаҳо ворид намуданд, ки онҳо матни ин ҳуҷҷати сарнавиштсозро такмил дода, нишонаи ба зинаи нави рушд ворид шудани Тоҷикистонро собит намуданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти давлатии кишвари моро аз лиҳози ҳуқуқӣ расмӣ гардонид ва чун шиносномаи миллату давлати тоҷикон онро бо номи давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона расман ба ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Дар Моддаи 1-уми он зикр гардидааст: Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Шакли идораи Ҷумҳурии Тоҷикистон президентӣ мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: “Бузургӣ ва аҳамияти ин санади муҳими таърихӣ, пеш аз ҳама, дар он ифода меёбад, ки онбори нахуст аз ҷониби худи халқ ва барои халқ бо роҳи ифодаи озодонаи майлу иродаи шаҳрвандони мамлакат кабул карда шудааст. Дар ҳақиқатан бузургӣ ва аҳамияти ин санади муҳими таърихӣ мебошад, ки бо роҳи ифодаи озодонаи майлу иродаи шаҳрвандони мамлакат кабул карда шудааст”. Конститутсия баробарии ҳамаро дар назди қонун эълон намуда, кафолати ҳуқуқу озодиҳоро ба ҳар кас, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва моликият ба дӯши давлат вогузор намудааст.

Маврид ба зикр аст, ки Конститутсия аз як тараф, барои рушди давлати демократӣ ва таъсиси низоми самарабахши ҳокимияти давлатӣ заминаи ҳуқуқӣ гузошта, аз ҷониби дигар, барои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дар саросари мамлакат шароити мусоид фароҳам овард. Конститутсия ҳамчун муҳимтарин омили таъмини истиқлоли миллӣ ва якпорчагии кишвар тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлатро кафолат дода, халқи Тоҷикистонро сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд.

Ҳамин тариқ, дар Конститутсия меъёрҳои принсипҳои демократӣ, аз ҷумла асосҳои демократии сохти давлатдорӣ, моҳияти дунявӣ ва иҷтимоии давлат, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, принсипи гуногунфикрии сиёсӣ, фаъолияти парлумони касбӣ, бунёдҳои ҳуқуқии ҷомеаи шаҳрвандӣ, дахлнопазирии моликияти хусусӣ, таъмини адолати судӣ, баробарии ҳама дар назди қонун, асли озодии виҷдону эътиқод ва ғайра дар бар мегирад.

Соҳиби Баҳруло, - ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сиву як сол муқаддам 6-уми ноябри соли 1994 аввалин маротиба дар таърихи давлатдории тоҷикон Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон ба сифати қонуни олии кишвар бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ, яъне бевосита аз ҷониби худи халқ бо ҳисси масъулияти баланд дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва ояндаи кишвар бо майлу иродаи худ доир ба қабули қонуни сарнавиштсоз, санаде, ки ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро кафолат медиҳад ва Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёду дунявӣ ва иҷтимоӣ муайян менамояд, қабул гардид.

Конститутсия чист?

Конститутсия ин қонуни асосии давлат аст. Он ҳуҷҷате мебошад, ки тартиби сохт ва фаъолияти давлатро муайян намуда, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро муқаррар сохта ва муносибати байни ҳокимият ва мардумро ба танзим медарорад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

Конститутсия – қувваи олии ҳуқуқии санади меъёрии ҳуқуқӣ, мустаҳкамкунандаи асоси сиёсӣ, низоми ҳуқуқӣ ва иқтисодии ҷумҳурӣ инчунин, асоси ҳолати ҳуқуқии шахс аст.

Конститутсия – олитарин шакли ҳуқуқӣ, ки дар он расман сарвати қиматбаҳо, институтҳо ва арзиши сохти конститутсионии Тоҷикистон, асосҳои давлатӣ-ҳуқуқии идоракунии сифатнокии ҷамъиятҳои алоқа ва муносибатҳо, баробарии асоси сохти ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, шакли идоракунӣ ва тақсимоти маъмурию-ҳудудӣ, асосҳои ташкили мақоми марказӣ ва маҳаллии ҳокимият, салоҳият ва муносибатҳои онҳо мустаҳкам шудаанд.

Конститутсия қонуни асосии давлат буда, сохти ҷомеа ва шакли давлатдориро муайян мекунад. Бинобар ин, қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол дар таърихи нави кишвар рӯйдоди воқеан муҳим гардид.

Конститутсия ба сифати қонуни олии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷомеаро муайян намуда, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро, танзим мекунад.

Дар Конститутсия таъкид шудааст, ки Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Ин меъёри конститутсионӣ дар радифи соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ будани давлат, мӯҳтавои иҷтимоии онро ифода менамояд.

Яке аз талаботи муҳими Конститутсия ин риояи ҳатмии муқаррароти он ва қонунҳо, эҳтироми ҳуқуқ, озодӣ, шаъну шарафи дигарон мебошад. Барои расидан ба ин мақсад пеш аз ҳама зарур аст, ки шаҳрвандон меъёрҳои Конститутсия ва қонунҳоро донанд ва эҳтиром намоянд.

Конститутсия истилоҳи лотинӣ буда, маънои ташкил додан, барпо намудан, бунёд гузоштан, эҷод ва таъсис карданро ифода менамояд ва таърихи бисёрсола дорад. Ба ин маъно Конститутсия қонуни асосии давлат мебошад, ки дорои эътибори олии ҳуқуқӣ буда, асосҳои сохтори давлатӣ, ташкили ҳокимияти давлатӣ ва авзои ҳуқуқии шахсро муайян месозад.

Баъд аз қабули Конститутсия 6 ноябри соли 1994 дар райпурсии умумихалқӣ, ҷамъияти Тоҷикистон ба зинаи нави тараққиёт расид, муносибатҳои нави барои давлат бисёр ҳам муҳим ба вуҷуд омаданд, ки онҳо танҳо ба меъёрҳои конститутсионӣ танзим шуда метавонистанд.

Бинобар ин, 26 сентябри соли 1999 ба Конститутсия тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Бо инкишофи давлат ва ҷамъият 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба Конститутсия боз тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Тағйиру иловаҳои мазкур бо роҳи райпурсии умумихалқӣ аз ҷониби мардуми Тоҷикистон қабул гардид.

Конституцияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз даҳ боб ва 100 модда иборат буда, масъалаҳои муҳимтаринро танзим намудааст.

Масалан, боби якум асосҳои сохтори конститутсиониро муқаррар кардааст. Тибқи он ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ амалӣ мегардад. Дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ва ё ба воситаи вакилони худ амалӣ мегардонад. Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

Боби дуюм ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрвандро муайян менамояд. Мутобиқи он:

– ҳама дар назди қонун баробаранд;

– ҳар кас ҳаққи зиндагӣ дорад;

– ҳеҷ кас аз ҳаёт маҳрум карда намешавад, ба истиснои ҳукми суд барои ҷинояти махсусан вазнин;

– ҳеҷ кас то эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукми суд дар содир кардани ҷиноят гунаҳгор дониста намешавад;

– манзили шахс дахлнопазир аст ва ғайраҳо.

Мувофиқи боби сеюми Конститутсия парламенти ҷумҳурӣ – Маҷлиси Олӣ аз ду палата – Маҷлиси намояндагон ва Маҷлиси миллӣ иборат аст. Маҷлиси намояндагон доимоамалкунанда ва касбӣ мебошад. Фаъолияти Маҷлиси миллӣ даъватӣ мебошад.

Тибқи Конститутсия (Боби чаҳорум) Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) аст. Президент ҳомии Конститутсия ва қонунҳо, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, кафили истиқлолияти миллӣ, ягонагӣ ва тамомияти арзӣ, пойдориву бардавомии давлат, мураттабии фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳамкории онҳо, риояи қарордодҳои байналмилалии Тоҷикистон мебошад. Президентро шаҳрвандони Тоҷикистон ба тарзи умумӣ, мустақим, баробар ва овоздиҳии пинҳонӣ ба мӯҳлати 7 сол интихоб менамоянд.

Ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки синни ӯ аз 35 кам набошад, забони давлатиро донад ва дар қаламрави ҷумҳурӣ на камтар аз 10 соли охир истиқомат дошта бошад, метавонад ба номзадии Президент пешниҳод гардад.

Бояд қайд намуд, ки тибқи Конститутсия Президент низоми пулиро муайян намуда, Раиси Бонки миллӣ ва муовинони ӯро ба вазифа таъин ва озод мекунад.

Конститутсия пешбинӣ кардааст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон як вилояти мухтор мавҷуд аст (Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон), ки он қисми таркибӣ ва ҷудонопазирии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Дар Тоҷикистон тибқи Конститутсия ҳокимияти судиро суд ба амал мебарорад. Суд мустақил буда, аз номи давлат ва аз тарафи судяҳо амалӣ мегардад. Ҳокимияти судӣ ҳуқуқ, озодии инсону шаҳрванд, манфиати давлат, ташкилоту муассисаҳо, қонунияту адолатро ҳифз менамояд.

Адолати судиро Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ, Суди Олии иқтисодӣ, Суди ҳарбӣ, Суди Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судҳои вилоят, шаҳри Душанбе, шаҳр ва ноҳия, Суди иқтисодии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, судҳои иқтисодии вилоят ва шаҳри Душанбе, амалӣ мекунанд.

Назорати риояи дақиқ ва иҷрои якхелаи қонунҳоро дар қаламрави Тоҷикистон Прокурори генералӣ ва прокурорҳои тобеи он дар доираи ваколати худ, татбиқ менамоянд.

Тағйиру иловаҳои Конститутсия бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ сурат мегирад. Раъйпурсиро Президент ва ё Маҷлиси намояндагон бо тарафдории на камтар аз се ду ҳиссаи шумораи умумии вакилон таъин мекунанд.

Конститутсия муқаррар кардааст, ки шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат, тағйирнопазиранд.

Конститутсия аз ҷумлаи дастовардҳои бузурги мардуми Тоҷикистон буда, пойдевори ҳуқуқии давлати наву соҳибистиқлоли тоҷикон, шакли ифодаи ҳуқуқии ормонҳои давлатдории миллӣ, ҳимояи ҳадафҳо ва манфиатҳои миллӣ, осори таърихӣ ва фарҳанги миллӣ мебошад.

Конститутсия ба таъмини озодиву ҳуқуқҳои инсон, аз ҷумла озодии сухан, озодии виҷдон ва амсоли инҳо, чун қонуни асосӣ, кафолат медиҳад.

Конститутсия қонуни асосии давлат буда, сохти ҷомеа ва шакли давлатдориро муайян мекунад.

Дар охир қайд менамоем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашмаи ҳуқуқии тамоми соҳаҳои ҳуқуқи Тоҷикистон, мебошад.

Икромов Раҷабалӣ, - ходими илмии Шуъбаи ШМА ва Канадаи

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ