Май 31, 2025 10:15

ДУШАНБЕ, 31.05.2025. /АМИТ «Ховар»/. Ҷумҳурии Тоҷикистон давоми се даҳсолаи охир дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонии экологӣ, ки ба захираҳои об, кам кардани таъсири тағйирёбии иқлим ва ҳифзи пиряхҳо вобастаанд, нақши назаррас гузоштааст. Ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба масоили об дар ҳалли масъалаҳои истифодаи оқилонаи захираҳои обии сайёра нақши муҳим доранд. Чунин изҳори назар намуд Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қобилҷон Хушвахтзода ба мухбири АМИТ «Ховар.

Қабули ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид оид ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намудани соли 2025 бозгӯи он аст, ки Тоҷикистон пайваста дар ҳалли ин мушкилоти муҳими ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати дурбинонаро пеш мебарад. Дар доираи ин ташаббус конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор шуда истодааст, ки дар он мутахассисони пешрафтаи ҷаҳонӣ иштирок доранд.

Президенти Академияи миллии илмҳои мамлакат изҳор дошт, ки ҳақиқати бебаҳс ин аст, ки тағйирёбии иқлим зиндагии ҳаррӯзаи башариятро тағйир медиҳад. Ин, пеш аз ҳама, тавассути таъсиррасонӣ ба захираҳои обӣ мушаххас мегардад. «Ба иттилои олимон, яке аз нишондиҳандаҳои асосии тағйирёбии низоми обӣ обшавии зуд-зуди пиряхҳо дар натиҷаи гармшавии глобалӣ мебошад. Аз ҳама бештар коҳиш ёфтани ҳаҷми пиряхҳо дар Арктика, Антарктида ва Гренландия ҳамаро ба ташвиш овардааст. Хусусан пиряхҳои кӯҳӣ нисбат ба тағйирёбии иқлим хеле осебпазиртар ҳастанд»,-гуфт ӯ.

Тибқи баҳодиҳиҳои муосир, пиряхҳои Осиёи Марказӣ аз аввали солҳои 50-уми асри гузашта тақрибан 30%-и ҳаҷми худро аз даст додаанд. Ин раванд махсусан дар даҳсолаҳои охир бештар гардидааст. Қобилҷон Хушвақтзода изҳор медорад, ки пиряхҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ аҳамияти ҳаётан муҳим доранд, зеро аз ҳолати онҳо мустақиман таъмини аҳолӣ бо оби нӯшокӣ, рушди кишоварзӣ, энергетика, саноат ва дигар соҳаҳои калидии фаъолияти ҳаётӣ вобастагии зич дорад.

Дар баробари таъсири тағйирёбии иқлим афзоиши шумораи аҳолӣ низ фишорро ба захираҳои обӣ зиёд менамояд. Ба маълумоти мавҷуда, то солҳои 60-уми асри гузашта дар Осиёи Марказӣ ба ҳар нафар беш аз 8 000 метри мукааб об дар як сол рост меомад. Имрӯз ин нишондиҳанда беш аз чор баробар коҳиш ёфтааст.

«Обшавии зуд-зуди пиряхҳо на танҳо боиси камшавии захираҳои обии минтақа мешавад, балки сабаби афзоиши ҳодисаҳои хатарноки гидрологӣ — омадани сел, обхезӣ, лағзиш ва тармафароӣ мегардад, ки ҳар сол ба иқтисод ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ зарари калон мерасонанд»,-мегӯяд ӯ.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30 май зимни суханронӣ дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар «Кохи Сомон»-и шаҳри Душанбе иброз намуданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо раванди таъминоти обро халалдор ва ба амнияти озуқаворӣ таҳдид карда, ба истеҳсоли неруи барқи тоза таъсири манфӣ мерасонад. Ин раванд, ба таъкиди Сарвари давлат, дар аксари ҳолатҳо хатарҳои зиёд эҷод намуда, нобаробарии иқтисодӣ ва осебпазирии аҳолиро меафзояд.

Ба таъкиди Сарвари давлат, бахусус дар минтақаҳои кӯҳистон раванди обшавии босуръати пиряхҳо боиси обхезӣ, омадани сел ва фаромадани ярч гардида, ба инфрасохтор зарари калон мерасонад.

Дар ин замина Қобилҷон Хушвахтзода изҳор медорад, ки ҳолати муосири криосфера, бахусус пиряхҳои Тоҷикистон, ки дар ташаккули захираҳои обии Осиёи Марказӣ нақши калидӣ доранд, на танҳо таҳлили амиқ талаб мекунанд, балки қабули чораҳои мушаххасро низ зарур медонанд. «Ин чораҳо тақвияти пойгоҳи моддиву техникӣ ва рушди таҳқиқоти илмии муштаракро бо таъкид бар омӯзиши пиряхҳо дар бар мегирад. Дар ин замина таҳкими ҳамкории байналмилалӣ бо шарикон дар соҳаи таҳқиқоти яхшиносӣ дар минтақа хеле муҳим мебошад»,-чунин мешуморад ӯ.

Тавре иттилоъ дода шуд, бо назардошти аҳамияти масъалаи таҳқиқи пиряхҳо соли 2018 дар сохтори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Маркази омӯзиши пиряхҳо таъсис ёфт, ки дар он таҳқиқоти гуногунҷанба дар соҳаи яхшиносӣ бо истифодаи усулҳои муосири таҳқиқотӣ гузаронида мешаванд. Ҳоло дар марказ зиёда аз 60 корманд кор мекунад. Дар давраи фаъолияти марказ барои омӯзиши пиряхҳо дар минтақаҳои баланду душворгузари Тоҷикистон зиёда аз 50 экспедитсияи илмӣ ташкил карда шудааст.

Шаҳлои САДРИДДИН, АМИТ «Ховар»

(Дар ҳошияи сафари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шаҳри Остона ва иштирок дар нахустин Саммити сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ – Италия”)

Нахустин саммити сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ - Италия дар таърихи 30 майи соли 2025 дар пойтахти Ҷумҳурии Қазоқистон шаҳри Остона баргузор гардид.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин нишаст ширкат намуданд.

Дар ин сафар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро вазири корҳои хориҷӣ, ёрдамчиёни Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба масъалаҳои робитаҳои хориҷӣ ва оид ба масъалаҳои иқтисодӣ ва дигар шахсони расмӣ ҳамроҳӣ намуданд.

Дар Фурудгоҳи байналмилалии Нурсултон Назарбоев Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро Сарвазири Ҷумҳурии Қазоқистон Олжас Бектенов ва дигар шахсони расмӣ самимона истиқбол гирифтанд.

Гуфтан ба маврид аст, ки ин нахустин нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва сарвазири Италия Ҷорҷа Мелонӣ дар ин рӯз дар Остона баргузор шуда ва худи ҳамин рӯз раиси ҳукумати Италия бо сафари расмӣ ба Қазоқистон ташриф овард. Дар ин бора ТАСС бо истинод ба хадамоти матбуоти президенти ҷумҳурии Қазоқистон хабар дод.

Маълум аст, ки давоми чанд соли охир Мулоқоти сарони кишварҳои "панҷгонаи" Осиёи Марказӣ - Тоҷикистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Узбакистон бо иштироки давлатҳои ғайри минтақавӣ баргузор мешавад. Бояд гуфт, ки дар чунин чорабиниҳо иштироки роҳбарони вазорати корҳои хориҷӣ ё дигар идораҳо низ дар сатҳи баланд баргузор мешаванд.

Гуфтан ба маврид аст, ки ин нишастҳо ба таври доимӣ дар ҳар як кишвари Осиёи Марказӣ ба роҳ монда шуда, тобистони ҳамин соли 2025 дар пойтахти Ҷумҳурии Қазоқистон шаҳри Остона нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Чин баргузор мешавад. Инчунин дар тирамоҳи ҳамин соли 2025 ин нишаст, яъне нишасти сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ ва Русия дар шаҳри Душанбе пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон зери номи “Нишасти кишварҳои Осиёи Марказӣ-Русия” ба нақша гирифта шудааст.

Дар ин сафар Сарвари кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар робита ба вазъи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷумҳурии Италия иброз доштанд, ки ҳадафи Тоҷикистон ин аст, ки содироти маҳсулотро аз истеҳсолкунандагони тоҷик ба бозорҳои Аврупо, хусусан ба Италия аз ҷумла тавассути истифодаи имтиёзҳои тиҷоратиро ба ҳамдигар боз ҳам густариш бахшад.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба имкону захираҳои табиии Тоҷикистон, иқтидорҳои бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ андешаронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ, ворид кардани технологияҳои навини итолиёвӣ ва истифодаи таҷрибаи ширкатҳои бонуфуз ҳавасманд мебошад.

Бояд гуфт, ки Италия дар маблағгузории лоиҳаҳои бузург саҳми созгор дорад ва дар соҳаи энергетика дар Тоҷикистон сармоягузорӣ менамояд ва ширкати «Салини Импреҷило» (Salini Impregilo) дар бунёду барқарорсозии иншооти гидроэнергетикӣ, аз ҷумла Неругоҳи барқи обии “Роғун” саҳми назаррас дорад.

Зикр намудан ба маврид аст, ки пудратчии сохтмони сарбанди Неругоҳи барқи обии Роғун Ширкати «Салини Импреҷило» баҳри татбиқи саривақтии нақшаи лоиҳавии бунёди иншоот тадбирҳои заруриро амалӣ карда, корҳоро сари вақт ва бо сифати баланд анҷом медиҳанд.

Инчунин, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаҳои рушди энергетика, густариши ҳамкорӣ барои рушди бахши хусусӣ ва сармоягузорӣ ба таъсиси ҷойҳои корӣ, омодасозии коргарони баландихтисос ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию гуманитарӣ андеша намуданд.

Дар ин нишаст рушди ҳамкориҳои Осиёи Марказӣ ва Италия дар бахшҳои тиҷорат, иқтисод, сармоягузорӣ, энергияи сабз, илм ва инноватсия дар минтақаро дар бар мегирад.

Зиёев Субҳиддин Насриевич, - ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Илм, фарҳанг, иқтисод ва саноати ҳар кишвар набзи ҳар ҷомеа ва мизони шинохти сатҳи моддӣ ва маънавии зиндагӣ дар он аст. Дар шароити буҳронҳои моддӣ ва маънавии ҷаҳони муосир, таҳрими кишварҳое аз як сӯ ва имтиёзҳои навишта ва нонавиштаи қудратҳое аз дигар сӯ, ҳар фарди солим ба унвони узве аз пайкари ҷомеа, нигарони пайомадҳое мебошад, ки барои ин ҷаҳон ногузир пеш омада ва дар оянда пеш омаданист. Дар чунин вазъият дифоъ аз ҳарими таърихӣ, андарзпазирӣ аз таҷрибаҳои гузашта ва ҳол, ҳифзи арзишҳои моддӣ ва маънавии ҷомеа метавонад ба ҳукми сипар, кишвари моро аз газандҳои фарогири асри ҳозир эмин бидорад. Оғозин коре, ки дар ин роҳ метавон анҷом дод, дарки аҳаммияти фарҳанги донишпарвару хирадмеҳвар, илм ва фанноварӣ аст.

Дар мулоқотҳои Президенти муҳтарами Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва маорифи кишвар, ки ҳамасола баргузор мегардад, вазъи илм ва фанновариҳо дар ҷомеаи мо баррасӣ шуда ва ба натиҷаҳо ва дастовардҳои коромади илмӣ ва истеҳсолӣ ва дар баробар, камсамар ва гоҳе бесамар мондани бахшҳои муҳимме аз онҳо таъкид мегардад.

Дар чанд соли пасин кӯшишҳо ва заҳматҳои фардӣ ва ҷамъӣ дар соҳаҳо ва бахшҳои гуногуни фаъолияти ҷомеаи кишварамон натиҷаҳое ба бор овард, ки табиист, ҳам ба сурати дастовардҳо ва ёфтаҳои муваффақиятомез, ҳам ба гунаи таҷрибаҳои ислоҳталаб ва ниёзманди бознигариҳо арзёбӣ мешаванд. Барномаҳо ва корҳое, ки бавижа дар чанд соли охир барои беҳбуд бахшидан ба системаи таҳқиқ ва пажӯҳишҳои илмӣ пеш гирифта шуд, кӯшишҳои давлат ва ҳукумати Тоҷикистонро дар ислоҳ ва пешрафти омӯзиш ва таҳсилот, пажӯҳиш ва ҷусторҳои илмӣ нишон медиҳад.

Дар марҳалае, ки корбурди “зеҳни маснуӣ” дар кишварҳои ҷаҳон рӯ ба афзоиш аст, ҷойгоҳи неруи инсонӣ дар бақои ҷомеа ба унвони муҳимтарин сармоя арзёбӣ мешавад, ки дар пайи паёмҳои пешини Президенти муҳтарами Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар мулоқотҳои солҳои 2024-2025 бо аҳли илм низ бар он таъкид гардид ва гуфта шуд, ки пешрафти иқтисод ва рақобатпазирии он бе саҳми сармояи инсонӣ ғайримумкин мебошад.

Аз ҷиҳатҳои дигаре, ки дар мулоқотҳои мавриди назар муҳим дониста шуд, истифода аз роҳи ҳал ва равишҳои корсоз барои ривоҷ ва пешрафти илм буд. Муҳимтарини онҳо сармоягузории муносиб барои расидан ба натиҷаи матлуби рушд ва пешрафти илм ва фанноварӣ дониста шуд. Президенти мамлакат дар мулоқоте, ки 30 майи соли 2024 бо аҳли илм ва омӯзиш доштанд, зимни ёдоварӣ аз тасвиби Қонун «Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ» (2022), гуфтанд: “Татбиқи қонуни зикршуда метавонад вазъи маблағгузории соҳаи илмро бамаротиб беҳтар гардонида, ба ҳарчи бештар амалӣ шудани дастовардҳои илм дар истеҳсолот мусоидат намояд”. Дар баробари ин, таъкид шуд, ки бино ба натиҷаи таҳлилҳо, “ҳанӯз роҳу воситаҳои татбиқи самараноки қонун таҳия нагардидааст ва қисми зиёди олимону ихтироъкорони мо доир ба моҳияти он маълумоти кофӣ надоранд”. Аз ҷумлаи онҳо қаноатбахш набудани сатҳи мавҷуди робитаи миёни илм ва истеҳсолот дониста шуд.

Пӯшида нест, ки чанде аз соҳаҳои фаъолият ва таҳқиқоти илмӣ ба иллати камбуд ва ё набуди сармоягузории мавриди ниёз, коршиносони соҳибтахассус ва гоҳе низ, ба далели муносибати саҳлангорона ба мавзуи пажӯҳишӣ, боровари натиҷаҳое мешаванд, ки чандон посухгӯ ба сатҳи меъёр нестанд. Таваҷҷуҳ ва кӯшишҳои давлат ва ҳукумат ба ҷиҳати мазкур, ҳамакнун барои ҷомеаи кишварамон ва бахусус, барои пажӯҳишгарону коршиносони марказҳо ва муассисаҳои илмӣ дар рушди боястаи соҳаҳо ва бахшҳои гуногуни фаъолияти илмӣ бамавқеъ мебошад. Ба ин манзур, фароҳам овардани зербинои муносиб ва пояи мутаносиб ба унвони шарт ва омили таъсиргузор дар фаъолияти самарбахш ва муназзами илмӣ ва истеҳсолӣ арзёбӣ мегардад, ки аз роҳи бознигарӣ ва ислоҳот дар сохтори муассисаҳои илмӣ ва системаи омӯзишу пажӯҳиш имконпазир дида мешавад. Дар ин росто дар яке аз суханронии Президенти муҳтарами кишварамон зимни мулоқот бо аҳли илм (2024) таъкид гардид: “Зарурати ислоҳоти ҷиддӣ, аз ҷумла таҷдиди сохтории Академияи миллии илмҳо ва муассисаҳои илмию таҳқиқотии он ба миён омадааст”.

Дар иртибот бо заминаҳои мавриди назар, дар паёмҳои пешин ва ҳамчунин, дар дидору суҳбати Президенти муҳтарами кишварамон бо аҳли илм интихоби равишҳои беҳтари фаъолияти вазоратҳои маориф ва илм, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ ба манзури таҳкими заминаи моддию техникии муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ муҳим дониста шуда, ҳамкории фаъоли онҳо бо муассисаҳо ва коргоҳҳои истеҳсолӣ омили таъсиргузор дар омода кардани мутахассисон ва коршиносони риштаҳои техникӣ ва муҳандисӣ арзёбӣ гардидааст.

Нуктаи муҳимми дигар ҷалби таваҷҷуҳи ҷавонон ба мутолиа, ҷустор ва фаъолияти пажӯҳишӣ буд. Ёдоварӣ шуд, ки таъсиси озмунҳои “Илм – фурӯғи маърифат”, “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст” аз ҷумлаи корҳои таъсиргузор ва шоистаи солҳои охир дар миқёси кишвар мебошад. Дар воқеъ, ҷои хушнудист, ки дар солҳои охир баргузории озмунҳои мазкур ва ҳамчунин, мусобиқаҳо, ҷашнвораҳо ва чанде барномаҳои дигар шавқу ангезаи бесобиқаи намояндагони наслҳои гуногун ва пеш аз ҳама, кӯдакон ва навҷавонони ватанамонро ба мутолиа ва фарогирии донишҳо бедор кардааст. Бино ба таъкиди Президенти муҳтарами мамлакат, роҳнамоии кӯдакон ва ҷавонони соҳибистеъдод ва кӯшо дар марҳалаҳои пас аз озмунҳо вазифаи тахассусӣ ва инсонии устодон, коршиносон, вазоратҳо ва ниҳодҳои масъул аст. Дар тақвияти нуктаҳои ироашуда дар мулоқоти мавриди назар бояд гуфт, тадбири муҳимме, ки дар марҳалаи муосир метавонад сарнавиштсоз бошад, пайдо кардани механизмҳои дуруст ва имконпазири ҷалби мутахассисону коршиносони ҷавон ба фаъолиятҳои илмӣ, фанноварӣ ва истеҳсолӣ аст, то ин ки бо гирифтани пеши роҳи муҳоҷирати потенсиали зеҳнии ватанамон ва ё ҳадди аққал, коҳиш додани он, дар ояндаи наздик ҷои неруи муносиб, таҳсилдида, соҳибтаҷриба ва коромад дар дохили кишвар таъмин гардад.

Дар маҷмуъ, дар пайи таъйини самтҳои бартар дар тағйиру ислоҳоти лозим дар системаи фаъолияти муассисаҳои илмии мамлакатамон, аз соли 2024 ба ин сӯ шоҳиди оғози дигаргуниҳое дар сохтор ва низоми кори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳастем. Бо дастури давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ибтикор, ҷустуҷӯ ва пешниҳодҳои президент ва узви вобастаи АМИТ Қ.Х. Хушвахтзода, дигар масъулон ва аъзои гурӯҳҳои корӣ марҳалаи бознигарӣ, баррасӣ ва натиҷагирии фаъолиятҳои мавҷуд сурат гирифт. Бар асоси зинаҳои анҷомшудаи аттестатсияи кормандон, тасмими тағйироти лозим ба манзури беҳтар намудани фаъолияти марказҳо ва институтҳои ин ниҳоди муҳимми илмии кишвар сурат гирифта ва фароянди мазкур идома дорад.

Умед аст, масъулиятшиносии бештари коршиносон ва пажӯҳишгарон, тамаркуз ва кӯшишҳои ҷиддӣ барои ҳаллу фасли масъалаҳо ва ҳадафҳои матраҳшуда ба корбурди бештари ёфтаҳои илмӣ ва натиҷаҳои фанноварӣ дар истеҳсолот мусоидат хоҳад намуд, ки он аз муҳимтарин омилҳои пешрафти муназзами мамлакат дар соҳаҳои гуногуни иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ хоҳад буд. Таъмини чунин пешрафт, пеш аз ҳама, ба коҳиши сатҳи бекорӣ ва муҳоҷирати корӣ таъсиргузор метавонад бошад, ки дар навбати худ, заминаи суботи иқтисодӣ ва иҷтимоиро фароҳам оварда метавонад.

Ҳоҷибоева Л.Т, Шарофова М.У. МД МТТИ Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, Озмоишгоҳи фарматсевтика ва пизишкии таҷрибавӣ

Истифода аз маводди маъданӣ ва гиёҳӣ аз дер боз дар дарозои ҳазорон сол дар назди инсон роиҷ будааст. Санъати дорусозӣ аз ҳангоме оғоз шуд, ки роҳу равиши синтези маводди кимиёӣ кашф гардид. Моддаи дурдаи пешоб (мочевина) ва моддаи асиди сирко (уксусная кислота) бад-ин гуна фароҳам шуданд ва пайрави он ҳазорон моддаи доруӣ тавлид ва батадриҷ ҷонишини маводди табиии доруӣ гардиданд. Таҷрибаи чандин даҳа истифода аз доруҳои синтезшуда ва мушоҳидаи пеш омадани ихтилолоти шадид дар саломатӣ, аз ҷумла истифода аз доруҳое монанди талидомид, ки сабаби нақси узв дар навзодон шуд, дидгоҳи умумиро нисбат ба ин гуна доруҳо тағйир дод ва сабаб шуд, ки дубора гиёҳпизишкӣ ҷойгоҳи худро биёбад. Аз он ҷо, ки доруҳои синтезшуда нахуст аз гиёҳон истихроҷ мешавад ва нишон дода шудааст, ки дар бисёре аз мавридҳо баъзе аз молекулаҳо, ки асароти доруии муҳимме доранд, ба сабаби мураккаб будан, қобили синтез намебошанд ва ночор бояд аз ҳамон фишурдаи гиёҳӣ (экстракт) барои сохтани он истифода кард. Дар натиҷа, имрӯза фаровардаҳои гиёҳӣ метавонад дар канори доруҳои синтезшуда ҷойгоҳи худро дошта бошад. Бештари доруҳои синтезшуда аз як то чанд молекулаи таъсиргузор ташкил шудаанд, вале фаровардаҳои гиёҳи доруӣ беш аз сад молекуларо доро мебошанд, ки дар бисёре сабаб мешаванд, ки аз оризаҳои ҷонибии он бикоҳанд. Каммият (миқдор) ва кайфият (сифат)-и маводди муассири доруии гиёҳӣ бастагии танготанг бо шароити парвариш ва рушди гиёҳон дошта ва он робита бо об, хок, иртифоъ (баландӣ) ва мизони офтоб дар минтақа дорад. Хушбахтона, кишвари Тоҷикистон аз он ҷо, ки сарзамине кӯҳистонӣ ва пурофтоб аст, фаровардаҳои доруӣ ба мизони бештаре дар гиёҳон тавлид мегардад.

Ҷойгоҳи гиёҳдармонӣ дар кишвари Тоҷикистон аз дер боз дар миёни мардум, бавижа, бонувон аз аҳаммияти фаровоне бархурдор будааст. Бино ба гузориши Кейт Уилямс (Keith Williams), дар ҷануби Тоҷикистон аз 23 нафар, ки дар ин кор саришта доштаанд, 69,57% зан буданд, 56,52% аз посухдиҳандагон дар мавриди истифода аз гиёҳони доруӣ аз яке аз аъзои хонавода ё ҷомеа омӯхтаанд[1]. Дар гузориши дигар хулосае аз корбурди 18 гиёҳи доруии муаттар аз Тоҷикистон ва таркиботи метаболитҳои сонавияи (дуввумдараҷа) онҳо ироа шудааст[2] ва аз гиёҳон ба унвони ганҷинаҳои табиӣ, ки манбаи муҳимме аз маводди муғаззӣ (ғизодиҳанда) ва омилҳои дармонӣ ҳастанд, ёд шудааст. Дар ин гузориш омадааст, ки гиёҳон бояд аз худ дар баробари уфунатҳои гиёҳхорӣ (гиёҳхӯрӣ) ва микробӣ дифоъ кунанд ва дар тӯли 400 миллион соли гузашта танаввуи болое аз метаболитҳои сонавияро, ки барои ҳайвонот ва микроорганизмҳо саммӣ (заҳрнок) ҳастанд, эҷод кардаанд. Ба далели ин пешинаи такомулӣ, бештари метаболитҳои сонавия аз назари биологӣ фаъол ҳастанд. Дар гузоришҳои дигар хосиятҳои ҳипогликемияи бархе аз гиёҳони доруии Тоҷикистон, ки аз дер боз барои дармони диабети қанд истифода шудааст, омадааст[3]. Бархе аз гиёҳони доруии коҳишдиҳандаи қанд ба далели доро будани таркиботе бо амалкарди шабеҳи инсулин, бар метаболизми карбоҳидратҳо бештар аз доруҳои маснуӣ таъсир мегузоранд. Гиёҳони доруӣ нисбат ба доруҳои маснуӣ бартарӣ доранд. Онҳо камтар саммӣ (заҳрдор) ҳастанд, асари мулоиме доранд, метавонанд барои муддати тӯлонӣ истифода шаванд, ба хубӣ бо доруҳо таркиб шаванд, асари дармонии онҳоро афзоиш диҳанд. Дар ин росто, доктор Анзурат Акобиршоева дар китобе ба вижагиҳои доруии гиёҳон дар баландкӯҳҳо (дар мисоли рустаниҳои Рӯшон) пардохтааст[4].

Дар гузоришҳои дигар Юсуф Нуралиев ба ҳамроҳи Саидҷон Нодирӣ дар китобе ба номи “Дармони санги гурда ба ривояти Ибни Сино” аз 40 гиёҳи доруӣ дар ин росто ном бурдаанд[5] ва бад-ин гуна, пажӯҳишгарони зиёде корҳои худро ба гунаи мақола ва ё китоб арза кардаанд. Осори донишмандоне монанди Барзуя, Бахтишуҷ, Исмоили Ҷурҷонӣ, Муҳаммад Закариёи Розӣ, Абубакри Бухорӣ, Абуалии Сино, Абумансури Ҳиравӣ ва дигар пизишкону ҳакимони тоҷик аз садаҳо пеш таъсири басазое дар густариши пизишкӣ ва фитофармакология доштаанд[6]. Осори донишмандони фармакологи Тоҷикистони имрӯза – профессор Нуралиев Ю.Н., профессор Азонов Ҷ.А., профессор Ишанқулова Б.А., доктори илмҳои тиб Шарофова М.У., номзади илмҳои тиб Муллозуҳур Тоҳирӣ, номзади илмҳои тиб Зубайдова Т.М., номзади илмҳои тиб Юлдошева У.П., номзади илмҳои тиб Ӯрунова М.В., номзади илмҳои тиб Музаффарова М., номзади илмҳои тиб Ҳоҷибоева Ф.М., номзади илмҳои тиб Халилова Ш., номзади илмҳои тиб Саидов Ф.Л., гиёҳпизишк Садриддиншоҳи Ҷалолӣ, фармакогноз Исмоил Ҳаитов ва дигарон гузориши пажӯҳишҳои зиёдеро мунташир кардаанд, ки ҳамаи ин гуна додаҳо ба гунаи пароканда дар дастрас буда ва мутаассифона, бо даргузашти ҳар донишманд, ҳама доштаҳо ва донистаниҳо низ ба хок супурда мешавад. Бо таваҷҷуҳ ба ин, метавон ба ин натиҷа расид, ки ҳанӯз дар Тоҷикистон як сохтор, ки битавонад дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ арзиши дорудармонӣ ва ганҷинаи гиёҳон дар Тоҷикистон ва гиёҳони шифобахшро муаррифӣ карда, то ҷойгоҳи вижае дар сатҳи ҷаҳонӣ дошта бошад, вуҷуд надорад. Бад-ин сабаб, бунёнгузории як институти гиёҳдармонӣ дар Тоҷикистон яке аз барномаҳои арзишманд дар сатҳи академӣ ва давлатӣ хоҳад буд. Кишвари Тоҷикистон бо шароити ҷуғрофиёие, ки дорад, бо ганҷинаи гиёҳони доруии худ аз арзиши волое дар ҷаҳон бархурдор мебошад. Фарҳехтагон ва донишмандони гиёҳшинос, дорушинос, мутахассисон дар риштаҳои физика, химия, биохимия, фармакология ва пизишкон, ҳар кадом дар риштаи худ то тавонистаанд, дар заминаҳое, ки роҳу равиши онро медонистаанд, пешрафти басазое доштаанд, вале дар як сохторе мунсаҷим бо ҳам ҳамкорӣ надоштаанд. Эҷоди як институт, ки заминаро барои ҳамкории илмии ин фарҳехтагон фароҳам намояд, метавонад ба гунаи фарогир ва муассир боздеҳи корҳои пажӯҳишӣ, фармакологӣ ва болиниро дар сатҳи миллӣ ва ҳамкориҳои байналмилалӣ густариш диҳад. Чунин институти фармакологӣ барои гиёҳони шифобахш, беҳтар аст бар пояи пешрафти ин илм дар ҷаҳон барномарезӣ гардад, то битавонад ҷойгоҳи вижаи худро дошта бошад. Сохтори чунин марказе бар асоси як барномаи замонбандишуда, афзун бар як гурӯҳи илмии хубраи академӣ ва бо ҳамкории пажӯҳишгарон ва муҳандисони ҷавон, метавонад аз бахшҳои гуногуни тавлиди дору, бахши бозаргонӣ, бахши ҳамкориҳои байналмилалӣ, бахши сомонаӣ (тасвир) дар кӯтоҳмуддат бархурдор бошад. Бо фароҳам намудани шароит барои ҳамоишҳои солона мизони пешрафти ин фанновариро дар сатҳи дигар донишгоҳҳо ва муассисаҳои давлатӣ бисанҷад, то бар пояи он роҳҳои ҳамкориро бо ин сохторҳо фароҳам намояд.

Барои оғози кор метавон аз хубрагони фаъоли академияи илмҳо, ки корҳои тавлидӣ (истеҳсолӣ) дар корномаи худ доранд ва ҳамчунин, муҳандисон ва пажӯҳишгарони номдор даъват ба ҳамкорӣ намуд. Натиҷаҳои муфид пас аз сабти расмӣ, дар маҷаллаи вижа, ки намоёнгари пешрафти кори гурӯҳӣ хоҳад буд, дар сомонаи хоси ин институт дар ихтиёри ҷаҳониён қарор хоҳад гирифт. Ин институт метавонад барои як барномаи дусола бо бист-бисту панҷ нафар кори худро оғоз намояд ва батадриҷ, ҳар сол байни 5 то 10 нафар ва ҳадди аксар то 50 нафар пас аз панҷ сол ба гунаи собит ва коромад дарояд.

Барномаи чунин пажӯҳишгоҳро метавон ба чаҳор даста тақсим намуд:

1) бахши академӣ: дар ин бахш ҳамаи донишмандони гиёҳшинос, касоне, ки рӯи гиёҳон барои хосиятҳои умумии он пажӯҳиш доштаанд, мутахассисони гиёҳони мавриди истифода дар пизишкӣ, пизишкии суннатии гиёҳдармонӣ, ғизодоруҳои роиҷ дар Тоҷикистон интихоби беҳтарин намунаҳо барои корбурди пажӯҳишӣ хоҳад буд. Натиҷаи кори ин бахш шинохтани тавони доруӣ дар гиёҳпизишкии суннатии Тоҷикистон барои тавлид (истеҳсол)-и ғизодору барои дармони беморони бо ихтилоли инъиқоди хун, саратон, бемориҳои гурда, ҳепатопротектор, иммунопротектор, зидди бемориҳои уфунӣ, зидди хастагӣ ва стресс ва ғайра мебошад. Ҳамаи ин шохаҳо дар намудор ба ранги сабз дида мешавад.

2) Бахши озмоишгоҳӣ: аз он ҷо, ки сабаби дармон дар гиёҳон молекулаҳои доруӣ дар он мебошад, дар ин бахш кӯшиш мешавад, ки дар озмоишгоҳ нахуст асароти доруӣ ва асароти ҷонибии саммии он дар рӯи ҳуҷайраҳои гуногун дар озмоишгоҳ ва ҳамчунин, рӯи ҳайвонот, аз ҷумла, муш, калламуш ва харгӯш баррасӣ мешавад. Ғизодоруҳое, ки хосияти дармонии он бештар аз хосияти саммии он мебошад, интихобшуда ва барои таҳлил ба озмоишгоҳи фитохимия супорида мешавад. Натиҷаи кори ин бахш интихоби беҳтарини ғизодоруҳои роиҷ дар Тоҷикистон барои бемориҳои гуногун мебошад.

3) Бахши бемористонӣ: дар ин бахш нахуст ғизодоруҳои интихобшуда дубора рӯи ҳайвонот барои хосияти дармонии он озмоиш мешавад. Пас аз таъйид, ҳар ғизодору бино ба равишҳои стандарт дар ҷаҳон, ба беморон дар бемористонҳои Тоҷикистон дода шуда ва мизони таъсири онҳо бар бемориҳо мушаххас мешавад.

4) Бахши идорӣ: ҳама ғизодоруҳои интихобшуда пас аз сабт дар дафтари ихтироот, барои ин ки битавонад вориди бозор шавад, барои бастабандӣ ва гунаи тавлид баррасӣ шуда ва беҳтарин сохтор барои арза ба бозор интихоб ва дар ихтиёри созмонҳои дармонӣ қарор мегирад. Бахши ҳамкориҳои байналмилалӣ, китобхона ва дигар тасҳилоти идорӣ, аз ҷумла, фароҳам намудани бахши сомонаӣ, бозаргонӣ, таблиғ ва бозшинохти Тоҷикстон ва гиёҳони доруӣ дар ин кишвар дар дафтарҳои ҷудогона дар ин бахш анҷом мешавад.

Шарофова М.У., Ҳоҷибоева Л.Т., Миршоҳӣ М. - кормандони Озмоишгоҳи фарматсевтика ва пизишкии таҷрибавии МД МТТИ Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шеъри тоҷик дар тӯли таърихи худ ҳамчун оинаи фарҳанг, анъана ва арзишҳои миллӣ хизмат кардааст. Дар даврони муосир шеър на танҳо як шакли адабӣ, балки воситаи муҳими таблиғи ғояҳои миллӣ, сулҳу ваҳдат ва рушди иҷтимоию сиёсӣ низ гардидааст. Шеъри “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!”-и шоир Дониёр Сангинӣ як намунаи барҷастаи адабиёти муосири тоҷик аст, ки ба ситоиши Пешвои Миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дастовардҳои ӯ дар барқарории сулҳ, ваҳдат ва рушди кишвар бахшида шудааст.

Сулҳу ваҳдатро асосу халқу миллатро симо,

Барқарории низому ҳодӣ аст дар кори мо.

Соҳибунвону саодатманду фахри уламо,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Ҷангро аз байн бурду мулкро ором кард,

Ҳар гурӯҳе муттаҳиду саркашонро ром кард,

Ҳар чи коре кард онро баҳри худ не, ом кард,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Қонуну қонунгузориро, барои мо навишт,

Ҳокимиятро намуд ӯ устувору монд хишт,

Кишвари моро чу боғе кард монанди биҳишт,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Тоҷикистони азизам карда машҳури ҷаҳон,

Ё ки Наврӯзи Аҷамро ҷашни байни мардумон,

Дониёро, бош шокиру дуогӯ ҳар замон:

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Шеъри “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” як ситоишномаи адабист, ки ба ситоиши шахсияти Пешвои Миллат ва дастовардҳои ӯ дар бунёди давлати муосири Тоҷикистон бахшида шудааст. Мавзӯи асосии шеър ифтихор аз сулҳу ваҳдат, қонунгузорӣ, рушди фарҳанг ва ободии кишвар аст, ки ҳамаи он ба фаъолияти Пешвои Миллат нисбат дода мешавад. Ғояи марказии шеър дуои нек барои Пешво ва таъкид бар аҳамияти нақши ӯ дар таъмини устувории давлат ва хушбахтии мардуми Тоҷикистон мебошад.

Мисраи такрории “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” на танҳо як дуои самимӣ, балки як рамзи вафодорӣ ва эҳтироми мардум ба роҳбари худ мебошад. Ин мисра дар ҳар банд такрор шуда, сохтори шеърро мустаҳкам ва паёми онро муассир мегардонад.

Шеър аз чаҳор банд иборат буда, дар вазни арузӣ навишта шудааст, ки ба он як ритми мушаххас ва мусиқиёти дохилиро мебахшад. Истифодаи вазни арузӣ нишонаи пайванди шеър бо анъанаҳои классикии адабиёти тоҷик аст, ки дар он шоирон ба монанди Рӯдакӣ, Фирдавсӣ ва Ҷомӣ аз ин вазн истифода мебурданд.

Шоир аз воситаҳои бадеии мухталиф, аз қабили истиора, ташбеҳ, муболиға ва такрор истифода кардааст. Масалан, ташбеҳи “Кишвари моро чу боғе кард монанди биҳишт” Тоҷикистонро ҳамчун як макони ободу зебо тасвир мекунад, ки натиҷаи фаъолияти Пешвои Миллат аст. Истифодаи калимаҳои “сулҳу ваҳдат”, “қонунгузорӣ” ва “саодатманд” ба шеър як мазмуни сиёсӣ ва иҷтимоӣ мебахшад, ки бо забони адабӣ ифода шудааст.

Забони шеър содда, вале пур аз рамзҳо ва маъноҳои амиқ аст. Истифодаи калимаҳои “миллат”, “давлат” ва “Худо” ба шеър як маънои муқаддас ва умумимиллӣ мебахшад. Шоир бо истифода аз забони халқӣ ва дуои маъмул (“нигаҳ дорад Худо”), шеърро ба дили хонанда наздик мекунад ва эҳсоси ифтихору вафодориро дар ӯ бедор месозад.

Яке аз муҳимтарин дастовардҳои Пешвои Миллат, ки дар шеър низ таъкид шудааст, барқарории сулҳ ва ваҳдат дар Тоҷикистон аст. Дар солҳои 1990-ум, Тоҷикистон баъди пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ ба ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) гирифтор шуд, ки боиси талафоти ҷонӣ, харобии иқтисод ва парокандагии ҷомеа гардид. Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раҳбари Комиссияи оштии миллӣ (1994–1997) тавонист гурӯҳҳои мухталифи сиёсӣ ва минтақавиро муттаҳид созад ва бо имзои Созишномаи сулҳи миллӣ дар соли 1997 ба ҷанг хотима бахшад.

Мисраи “Ҷангро аз байн бурду мулкро ором кард” дар шеър ин дастовардро бо забони адабӣ тасвир мекунад. Сулҳи ба даст омада на танҳо ҷомеаро аз нобудӣ наҷот дод, балки заминаро барои рушди минбаъдаи сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фароҳам сохт.

Пас аз барқарории сулҳ, Пешвои Миллат ба таҳкими сохтори давлатдорӣ шурӯъ кард. Дар соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки асоси ҳуқуқии давлати соҳибихтиёрро муқаррар намуд. Мисраи “Қонуну қонунгузориро барои мо навишт” ба ин дастовард ишора мекунад. Инчунин, ислоҳоти маъмурӣ, таъсиси ниҳодҳои давлатӣ ва таҳкими ҳокимияти қонунӣ ба устувории давлат мусоидат кард.

Сулҳу ваҳдат, ки дар шеър ҳамчун “асосу халқу миллатро даҳо” тавсиф шудааст, барои Тоҷикистон аҳамияти ҳаётӣ дорад. Пас аз ҷанги шаҳрвандӣ, барқарории эътимод байни гурӯҳҳои мухталифи ҷомеа ва минтақаҳо яке аз вазифаҳои муҳим ба шумор мерафт. Барномаҳои давлатӣ, аз қабили “Соли Ваҳдати миллӣ” (1997) ва таҷлили Рӯзи Ваҳдати миллӣ (27 июн), ба таҳкими ваҳдати ҷомеа мусоидат мекунад.

Сулҳ имкон дод, ки Тоҷикистон ба созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкории Шанхай аъзо шуда, дар сатҳи ҷаҳонӣ мавқеи худро мустаҳкам сохта, заминаро барои ҷалби сармояи хориҷӣ ва рушди иқтисодӣ фароҳам овард.

Қонунгузорӣ, ки дар шеър ҳамчун “ҳокимиятро намуд ӯ устувору монд хишт” тавсиф шудааст, яке аз рукнҳои асосии давлатдории муосир аст. Аз соли 1994 то 2024, зиёда аз 400 қонун дар Тоҷикистон қабул шуд, ки соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла иқтисод, маориф, тандурустӣ ва фарҳангро танзим мекунанд. Яке аз қонунҳои муҳим Қонуни “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” (2007) буд, ки ба коҳиши хароҷоти зиёдатӣ ва пешгирии исрофкорӣ мусоидат намуда, сатҳи камбизоатӣ аз 53% дар соли 2007 то 20.4% дар соли 2024 коҳиш дода шуд. Инчунин, қонун ба ҳифзи арзишҳои фарҳангии миллӣ ва таҳкими тартиботи ҷамъиятӣ кумак кард.

Шеър ҷашнгирии Наврӯзро ҳамчун “ҷашни мардумӣ” ишора мекунад, ки яке аз дастовардҳои муҳими Пешвои Миллат дар сатҳи ҷаҳонӣ аст. Дар соли 2010, бо ташаббуси Тоҷикистон, Наврӯз аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эътироф шуд. Ин иқдом на танҳо фарҳанги тоҷикро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард, балки ифтихори миллиро дар байни мардуми Тоҷикистон тақвият бахшид.

Пешвои Миллат ба рушди маориф ва фарҳанг таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуда, дар саросари кишвар ба болоравии сатҳи маърифати аҳолӣ мусоидат кардааст. Эҳёи анъанаҳои миллӣ, аз қабили либосҳои миллӣ ва санъати мусиқии тоҷик, ба таҳкими ҳуввияти миллӣ кумак кардааст.

Шеъри Дониёр Сангинӣ “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” на танҳо як асари адабӣ, балки як санади муҳими иҷтимоию сиёсӣ аст, ки эҳсоси миллати тоҷикро нисбат ба Пешвои миллат ифода мекунад. Таҳлили шеър нишон дод, ки он бо забони соддаи оммафаҳм, пурмаъно, ки дастовардҳои Пешвои Миллатро дар барқарории сулҳ, ваҳдат, қонунгузорӣ ва рушди фарҳанг тавсиф мекунад.

Нақши Пешвои Миллат дар таҳкими сулҳу субот, тинҷиву оромӣ, ташаккули давлатдории муосир, коҳиши камбизоатӣ, аз нав эҳёи фарҳанги миллӣ ва муаррифии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ аз муҳимтарин дастовардҳои ӯст, ки дар шеър низ инъикос ёфтааст. Барои оянда, зарур аст, ки ин дастовардҳо тавассути таҳкими маориф, фарҳанг ва иқтисод идома ёбанд, то Тоҷикистон ҳамчун давлати пешрафта ва устувор дар ҷаҳон мавқеи худро боз ҳам мустаҳкам созад.

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Дар замони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари ташаббускор эътироф гардидааст. Маҳз бо талошу заҳматҳои беназир ва таҳлилҳои дурбинонаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон буд, ки дар як муддати кутоҳ Ҷумҳурии Тоҷикистон ба дастовардҳои бузурги байналмилалӣ ноил гардида, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахси ташаббускор эътироф гардидааст. Дар замони муосир ва бархурди манфиатҳо ҳифзи муҳити зист ва тағийрёбии иқлим, яке аз масъалаҳои мубрам ва ҳасос мебошад, ки тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ барои пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ аз ҷумла обшавии пиряхҳо талошҳои худро равона сохтаанд. Тағийрёбии иқлим ва аз ҳад зиёд гарм шудани ҳаво боиси талафоти зиёди пиряхҳо гардида, хатарҳои ҷиддиро барои инсоният ва табиат эҷод менамояд. Ҳифзи пиряхҳо ва бартараф намудани хатарҳои он яке аз масъалаҳои муҳими сиёсиву иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва глобалӣ мебошад, ки Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ба он таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудаанд.

Қобили зикр аст, ки моҳи марти соли 2021 дар ҷаласаи пешвоёни Эътилофи обу иқлим Пешвои миллат, Эмомалӣ Раҳмон дар баромади худ ибрози андеша намуда, қайд намуданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Аз ин рӯ, пешниҳод намуданд, ки ҷиҳати тамазкур кардан ба масъалаи мазкур дар сатҳи байналмилалӣ соли 2025 “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” муайян гардида, Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шавад. Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки дар асоси ин қатънома пешниҳодҳои ироашудаи Президенти кишвар аз ҷониби кишварҳои узви СММ дастгирӣ шудаанд. Аз ҷумла:

- Эълон гардидани 21-уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

- Элон шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

-Дар назди СММ таъсис ёфтани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо[2].

Билохира 14-уми декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи “Соли 2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардида буд, қабул кард. Ин яке аз қатъномаи нодир мебошад, ки дар он ҳам эълони Рӯзи байналмилалӣ ва ҳам Соли байналмилалӣ дарҷ гардидааст. Иқдоми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд[2].

Бояд қайд намуд, ки пиряхҳо ва қабатҳои яхбандӣ тақрибан 70 дарсади оби ширини ҷаҳонро дар бар мегирад. Ин ташаббуси глобалии Ҳифзи пиряхҳо бо мусоидати Созмони Милали Муттаҳид, Созмони илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО) ва Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ барои муттаҳид кардани ҷомеаи ҷаҳонӣ барои ҳифзи сарчашмаҳои об, ки беш аз 2 миллиард нафарро бо оби ширин таъмин менамояд, равона гардидааст[3].

Дабири кулли Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ Селесте Сауло оид ба ҳифзи пиряхҳо чунин қайд мекунад: “Обшавии яхҳо ва пиряхҳо ба амнияти дарозмуддати об барои миллионҳо одамон хатари ҷиддӣ эҷод мекунад. Эълон намудани соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ҳушдор кардани ҷомеаи ҷаҳон буд.” Ҳамзамон доир ба масъалаи мазкур Доктор Лидия Брито, ёвари директори генералии ЮНЕСКО оид ба илмҳои табиӣ, дар маросими муаррифии Женева чунин ибрози андеша намуд: “50 макони мероси ЮНЕСКО бо пиряхҳо, тақрибан 10 дарсади майдони пиряхҳои Заминро

ташкил медиҳанд.” Вале дар як тадқиқоти охир чунин таъкид шудааст, ки пиряхҳо дар сеяки ин маконҳо то соли 2050 аз байн хоҳад рафт[3].

Мавриди зикр аст, ки тайи даҳсолаи охир тағйирёбии иқлим махсусан аз ҳад зиёд гармшавии курраи замин тамоми ҷомеаи ҷаҳонро ба ташвиш овардааст. Обшавии пиряхҳо ба табиат ва инчунин ба муҳити зист хатарҳои ҷиддиро ба миён меорад. Сабаби дигари обшавии пиряхҳо ин заводҳо ва корхонаҳои саноатӣ мебошад, ки ба рушди иқтисодиёт мусоидат менамояд вале мутаассифона ба табиат, ҳифзи муҳити зист, инчунин ба обшавии пиряхҳо заминаи асосӣ гардида метавонанд. Ҳамасола дар курраи замин зарарҳои офатҳои табиӣ ба назар мерасад, ки боиси талафотҳои зиёди иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ низ гардидааст. Солҳои охир тағйирёбии иқлим, махсусан обшавии пиряхҳо, боло рафтани ҳарорати гармӣ, обхезӣ ба иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон хисоротҳои ҷиддӣ расонид. Ҳамасола дар фасли баҳору тобистон дар минтақаҳои кӯҳӣ махсусан дар минтақаҳои Ванҷу Дарвоз обхезӣ ва дигар садамаҳои табиӣ рух медиҳад, ки ба иқтисоди кишвар зарар мерасонад, ки боиси нигаронии Ҳукумати кишвар гардидааст. Аз ин рӯ Пешвои миллат барои пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ ба Созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ муроҷиат намуда, барои ҳалли мушкилотҳои мазкур таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудаанд. Зеро мушкилотҳои офатҳои табиӣ махсусан обшавии пиряхҳо, обхезӣ, фаромадани тарма натанҳо мушкилотҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон балки мушкилотҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ низ ба шумор мераванд.

Доир ба масъалаи мазкур доктор Каролина Алдер аз Ташаббуси Тадқиқоти Кӯҳистон чунин мегуяд: “Пиряхҳо парво надоранд, ки мо ба илм бовар дорем- онҳо танҳо дар гармӣ об мешаванд.” Ҳамзамон қайд кардан зарур аст, ки моҳи майи соли 2025 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон конфронси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо баргузор хоҳад шуд, ки дар он олимон, сиёсатмадорон ва роҳбарони созмону ташкилоти гуногун барои муҳокима ва ёфтани роҳҳои ҳалли мушкилотҳои тағйирёбии иқлим ва обшавии пиряхҳо гирди ҳам меоянд. Баҳодур Шерализода, раиси Кумитаи ҳифзи муҳити зисти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин қайд мекунад “Тоҷикистон беандоза ифтихор дорад, ки дар тадбиқу таблиғи қатъномаи Ҳифзи пиряхҳо нақши муассир дорад” [3].

Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз кишварҳои кӯҳии минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад, ки дорои 8000 макони пирях буда, миллионҳо нафарро бо оби тозаи нӯшиданӣ таъмин менамояд. Ин пиряхҳо дар натиҷаи гармшавии глобалӣ об шуда, дар минтақа таъсири зиёди экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ ба вуҷуд меорад. Обшавии пиряхҳо дар Тоҷикистон солҳои тӯлонӣ боиси нигаронӣ гардидааст. Тибқи гузориши Бонки Ҷаҳонӣ, пиряхҳои кишвар аз соли 1950 тақрибан 30 дарсади вазни худро аз даст додааст. Интизор аст, ки ин раванд идома хоҳад ёфт ва баъзе коршиносон чунин пешгӯи намудаанд, ки бештари пиряхҳои Тоҷикистон дар тӯли чанд даҳсолаи оянда аз байн хоҳад рафт. Тоҷикистон дорои калонтарин пиряхҳо дар минтақаи Осиёи Марказӣ мебошанд. Тибқи маълумотҳо “Маркази тадқиқоти пиряхҳои Тоҷикистон” пиряхҳое, ки аз нишебиҳои қуллаи Сомонӣ сарчашма мегиранд, ба баландии 7400 метр мерасад ва дар ҳавзаҳои дарёҳои Сурхоб ва Кофарниҳон бошад хело кам аз 4500-5000 метр аз сатҳи баҳр зиёд мешавад. Калонтарин пирях дар Осиёи Марказӣ Пиряхи Федченко мебошад. Асосан дар кишвар 18 намуди пирях мавҷуд аст, ки ҳиссаи асосии онҳо дар қисмати шарқии кишвар мутамарказ мебошанд. Кишвар асосан ба пиряхҳои худ барои обёрӣ ва таъмини оби ошомиданӣ такя мекунад. Вақте, ки пиряхҳо об мешванд, об барои кишоварзӣ ва истифодаи маишӣ кам хоҳад шуд. Обшавии пиряхҳо метавонад боиси нарасидани озуқаворӣ ва афзоиши рақобатҳои захираҳои маҳдуди об гардад. [4].

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари ташаббускори ҳалли масъалаҳои глобалӣ дар минтақа ва ҷаҳон дар самти истифодаи самараноки захираҳои об эътироф гардидааст. Гарчанде ки ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои об ба пешравиҳои назаррас ноил гардидааст, вале тақрибан 1 миллиард аҳолии ҷаҳон аз оби ошомиданӣ танқисӣ мекашанд. Мушкилоти асосии об дар ҷаҳон муқовимати иқлим ба захираҳои об, афзоиши корхонаҳои саноатӣ, талабот ба об барои кишоварзӣ ва ғайра мебошад. Тибқи маълумотҳо даҳсолаҳои охир ҳарорати ҳаво боло рафта, ҳазорон пиряхҳои хурд аллакай об шудаанд. Аз сабаби он ки онҳо манбаи асосии дарёҳои пиряхӣ мебошад, ки боиси кам шудани онҳо дар як муддати тулонӣ гардидааст. Вобаста ба ин афзоиши аҳолӣ яке аз омилҳои асосии таъмини об мебошад. Бояд қайд кард, ки афзоиши солонаи аҳолии Тоҷикистон тақрибан 2,5 фоизро ташкил медиҳад, ки боиси зиёдшавии талабот ба об, неруи барқ, манзил ва озуқаворӣ мегардад. Зиёдшавии аҳолӣ ва талабот ба захираҳои об барои танзими дуруст ва тақсимоти одилонаи захираҳои об, идоракунии об, идоракунии маҷмӯи захираҳои об, ҳамоҳангсозии истифодабарандагони гуногун, истифодаи самараноки об, дар истеҳсолот ҷорӣ намудани технологияҳои каммасрафи об чораҳои таъхирнопазиррро талаб мекунад. Ҳамзамон метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар даврони соҳибистиқлолӣ тавонист бо кишварҳои хорҷа робитаҳои судманд дар соҳаҳои гуногун барқарор намояд, инчунин дар асоси ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ дипломатия ва сиёсати хориҷии худро ба роҳ мондааст, ки дар ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари таъсиргузор дар ҳаллӣ масъалаҳои глобалӣ эътироф гардидааст[1].

Мавриди зикр аст, ки норасоии об ва таъмини аҳолии курраи замин бо оби ширин яке аз масъалаҳои ҳаётан муҳим ба шумор меравад, ки солҳои охир ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои бонуфузи байналмилалию минтақавӣ ба ин масъала таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, барои ҳалли мушкилоти мазкур пайваста мубориза мебаранд. Пушида нест, ки аз норасоии об дар курраи замин ҳамасола чандин ҳазорҳо нафар ҷон бохта, ҳатто табиату ҳайвоноту наботот низ зарари ҷиддӣ дида истодаанд. Аз таҳлилҳои дар боло зикр гардида, чунин бар меояд, ки обшавии пиряхҳо, норасоии оби ошомиданӣ ва тағйирёбии иқлим ба олами зинда пайваста таъсири манфии худро мерасонад, ки боиси ташвишҳои сиёсиву иҷтимоӣ гардидааст. Мубориза бар зидди хатарҳои офатҳои табиӣ кори начандон осон буда, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ махсусан кишварҳои абарқудрат, созмонҳои бонуфузи байналмилаливу минтақавӣ лозим аст, ки бо ҳам муттаҳид гардида, дар доираи ҳамоишҳо ва конфронсҳои байналмилалӣ масъалаҳои мазкурро ҷиддӣ баррасӣ намояд ва роҳи ҳалли онҳоро дарёбанд.

Қобили зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон зери шиори “Об ба ҳамкорӣ табдил гардад” минбаъд масъалаҳои обро дар рӯзномаи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳимоят намуда, аз ҳукуматҳо оҷонсиҳои СММ, созмонҳои байналмилалӣ, созмонҳои ғайридавлатӣ ва дигар сохторҳои манфиатдор барои дастгирии онҳо ҷиҳати таъмини амнияти об барои наслҳои оянда дават менамояд. Солҳои охир Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Созмони Милали Муттаҳид оид ба аҳамияти об дар сатҳи ҷаҳонӣ як қатор ташаббусҳои байналмилалиро ба миён гузошт:

- Эълони соли 2003 ҳамчун Соли байналмилалии оби тоза, ки дар сессияи 54-уми Ассамблеяи Генералии СММ (1 октябри соли 1999) пешниҳод гардида буд. Дар асоси ин ташаббус дар Иҷлосияи 55-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2003 Соли байналмилалии оби тоза эълон гардида, дар шаҳри Душанбе 29 август -1 сентябри соли 2003 Форуми байналмилалии оби тоза баргузор гадид.

- Ташаббуси Президенти Ҷумҳурии тоҷикистон оид ба эълони Даҳсолаи байналмилалии “Об барои ҳаёт”солҳои 2005-2015.

Тибқи Эъломияи Душанбе 23 декабри соли 2003 Маҷмаи Умумии СММ қатънома қабул карда, солҳои 2005-2015-ро Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт» эълон кард.

- Эълони соли 2013 ҳамчун Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об. Соли 2013 ҷомеаи ҷаҳонӣ Қатъномаи 67/204 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳидро дар бораи Соли байналмилалии ҳамкорӣ да соҳаи об бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф гардид. Дар қароргоҳи ЮНЕСКО 11 феврали соли 2013 дар Париж маросими эълони Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар об баргузор гардид, ки дар он Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок ва суханронӣ намуд.

- Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон намудани солҳои 2018-2028 Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”. СММ 21 декабри соли 2016 қатъномаи дахлдорро қабул намуда, солҳои 2018-2028-ро Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” эълон кард. Иқдоми мазкур 12 декабри соли 2015 дар форуми ҷаҳонии об дар шаҳри Дегуи Кореяи Ҷанубӣ аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардида буд[5].

Дар ин робита, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ӯҳдадориҳои худ барои фароҳам овардани платформаи муколамаи сиёсӣ, шарикӣ ва амалӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, минтақавӣ ва миллӣ бо дастгирии Созмони Миллали Муттаҳид ва дигар шарикон конфронсҳои байналмилалӣ дар сатҳи баланд оид ба “Даҳсолаи Амал оид ба об” ташкил менамояд. Чорабиниҳои мазкур истилоҳи “Раванди оби Душанбе”-ро ташкил дод. Дар ин доира рӯзҳои 20-21-уми июни соли 2018 дар шаҳри Душанбе аввалин Конфронси байналмилалӣ дар сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии “Об барои рушди устувор”, солҳои 2018-2028 (Аввалин Конфронси Даҳсолаи Амал оид ба оби Душанбе) баргузор гардид. Дар натиҷаи конфронс бо тавсияҳо оид ба Форуми сиёсии сатҳи баланди СММ оид ба рушди устувор бо баррасиҳои амиқи татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор гузаронида шуд. Эломияи ниҳоии Конфронси якуми Душанбе диққати конфронси навбатӣ дар мавзуи “Катализатори фаъолият ва шарикӣ дар соҳаи об дар сатҳи маҳалӣ, миллӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ”, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои Даҳсолаи амали об ва дигар ҳадафҳои марбут ба обро тасдиқ кард [5].

Хулоса метавон гуфт, ки норасоии оби ошомиданӣ, обшавии пиряхҳо ба яке аз масъалаҳои муҳими глобалӣ дар арсаи ҷаҳон табдил ёфтааст. Зеро солҳои охир тағйирёбии иқлим ба ҳифзи муҳити зист ва обшавии пиряхҳо оварда расонидааст. Маҳз талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон буд, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ барои ҳалли мушкилотҳои глобалӣ махсусан ҳифзи пиряхҳо, норасоии оби ширин ва тағйирёбии иқлим таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудаанд. Боиси ифтихор аст, ки созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ махсусан СММ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари ташаббускор дар соҳаи обу ҳифзи пиряхҳо эътироф намудаанд. Аз ин рӯ, Ҳукумати кишвар бо истифода аз имкониятҳои ҷойдошта, барои бартараф намудани хатарҳои табиӣ конфронсҳои байналмилалӣ оид ба Ҳифзи пиряхҳо ва об дар сатҳи баланд баргузор менамояд. Мақсади асосии баргузор намудани конфронсҳои мазкур пешгирӣ намудани хатарҳои офатҳои табиӣ, обшавии пиряхҳо ва мушкилотҳои норасоии оби ошомиданӣ мебошад, ки барои ба даст овардани натиҷаҳои назаррас пайваста кӯшишҳои худро равона месозад.

Нигора ФАЙЗУЛЛАЕВА, ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт:

1. Қурбонов А, Набиев З.А “Tajikistan's implementation in a solution of global issues related to water” URL:https:// moluch.ru/ archive/ 309/69715 / ?ysclid =m8qv9y3579925833862 Санаи муроҷиат 27.03.2025

2. Пуштибонии ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ URL:https://www. mfa.tj /tg/ main/ view /11780/pushtibonii-tashabbusi-navbatii-prezidenti-jumhurii-tojikiston-oid-ba-elon-namudani-soli-2025-hamchun-soli-bainalmilalii-hifzi-piryakhho-az-jonibi-jomeai-jahoni Санаи муроҷиат 28.03.2025

3. Climate emergency: 2025 declared international year of glaciers UN News URL: https:// news. un. org /en / story / 2025/01/1159236 Санаи муроҷиат 2. 04.2025

4. T. Shavazov, A. Ashurov, J. Yoqubov “Analysis of the melting of glaciers in the territory of the Republic of Tajikistan based on remote sensing technologies”//Sustainable Agriculture/ №2 (18) соли 2023 саҳ 11 URL:https://staff.tiiame.uz/storage/users/893/articles/yBrc2JRVQczdGa8G6LYEZEkkfFLFbv09GWtvjI5i.pdf Санаи муроҷиат 2. 04.2025

5. The Republic of Tajikistan Leads Global Water Initiatives URL:https://trendzmena.com/the-republic-of-tajikistan-leads.../ Санаи муроҷиат 2.04.2025

Ба ифтихори нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо санаи 29-31 майи соли 2025, шаҳри Душанбе ва ташрифи Сарвазири Покистон ба Тоҷикистон

“Дар шароити тақвият ёфтани раванди гармшавии ҷаҳонии иқлим масъалаи аз меъёр зиёд об шудани пиряху қабатҳои барфи минтақаҳои ташаккули захираҳои об боиси нигаронии шадид мебошад”.

Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ РАҲМОН

“Об санги асосии ҳаёт аст, ки барои иқтисод, системаҳои ғизо ва муҳити зисти мо муҳим аст. Бо вуҷуди ин, ин манбаи ҳаёт дар зери фишори бесобиқа қарор дорад."

Сарвазири Покистон Шаҳбоз ШАРИФ

Тоҷикистон аз мамлакатҳоест, ки бо Покистон пайванди ҷуғрофии наздик дошта, муносиботи дипломатӣ байни ҳар ду давлат 6 июни 1992 барқарор гардид. Аввалин маротиба соли 1993 Сафорати Ҷумҳурии Исломии Покистон дар Душанбе боз гардида, фаъолияти он аз ибтидои 1994 оғоз шуд. Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нахустин маротиба соли 1994 ба Покистон сафар намуданд, борҳо барои иштирок дар нишасту ҷаласаҳо ба ин мамлакат сафар карданд.

Мавриди зикр аст, ки дар Осиёи Миёна ва Ҷанубӣ ба хусус дар Афғонистону Покистону Ҳиндустон мудирияти обу нарасидани он аз муаммаҳои муҳими иҷтимоӣ буда, муноқишаву танишҳо низ ба суботи минтақа таъсири манфӣ меоваранд. То ба имрӯз дар бештари кишварҳои ҷаҳон сулҳу суботу амният, нарасидани обу мудирияти ноодилонаи он ва ноустувории иқлим ва пешгирии ҳифзи пиряхҳо аз масоили муҳим маҳсуб меёбанд.

Аҳолии нисфи сайёраи заминро минтақаи Осиё ташкил медиҳад, ки нақши кишварҳои он ба хусус Тоҷикистон хело аҳамияти стратегӣ ва геополитикӣ дорад. Тавоноиҳои кишварҳоро гуногунӣ ва ташаббусу таҳаввулоти ташкил медиҳад, ки Осиёро ба макони инкишофи босуръаттарини минтақаи ҷаҳон роҳнамоӣ мекунад. Ҳамин тавр, Тоҷикистон бо ташаббусҳои созандаву саривақтӣ дар партави роҳнамоиҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масоили обу пиряхҳо ва наслҳои ояндаи ҷаҳон таваҷҷуҳ карда, онро чун дипломатияи муҳим барои рушди иқтисодӣ ва некуаҳволии мардуми минтақа ва ҷаҳон медонад.

Дар шароити мушкилоти печидае, ки мамлакатҳои саросари ҷаҳон рӯбарӯ ҳастанд, кишварҳои узви Созмони ҳамкории Шанхайро зарур меояд то барои пешбурди ҳадафу мақсадҳои он якҷоя кор кунанд. Ҳадафи он ҳалли масъалаҳои таъхирнопазир ва мусоидат ба амнияти минтақавӣ, шукуфоии иқтисодӣ ва табодули фарҳангӣ мебошад. Он на танҳо барои Созмони ҳамкории Шанхай ҳамчун як созмони байналмилалӣ арзишманд, балки ҳамчунин дорои зарфияти намунавӣ барои муносибатҳои байни мамлакатҳои ҷаҳон мебошад. Бо ташвиқи ҳамоҳангӣ ва ҳамкорӣ, барои пешрафти дастаҷамъӣ ва шукуфоии ҳама шарикон илҳом мебахшад.

Об ва нақши он дар ҳаёти башар аз масоили муҳим арзёбӣ шуда, бо ташаббуси Прездиенти Тоҷикистон пайваста дар семинарҳои минтақавиву фароминтақавӣ мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, баррасӣ мегардад. Об яке аз арзишманду муҳимтарин сарвату неъмати бузургу нодирест, ки тамоми мавҷудоти олам аз он истифода карда, тавассути он рӯҳияи тоза гирифта, шодону шодоб умр ба сар мебаранд. Дар ин зимн, Президенти кишвар дар мулоқоту суханрониҳои худ таъкид намудааст, ки “ҳамагон бояд фаҳманд, ки арзишмандии об на камтар аз арзишмандии нафт, газ ва дигар навъҳои сӯзишвориву манбаъҳои энергия барои ояндаи босуботи кишвар ва минтақа мебошад”.

Дар натиҷаи саъю кӯшишҳои пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ташаббусҳои созандаи кишвар соли 2013 ҳамчун соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об эълон шуда, соли "Оби Тоза","Об барои Ҳаёт" ва "Об барои рушди устувор" ва "Даҳсолаи байналмилалии амал об барои рушди устувор 2018-2028” пешниҳод гардида, пазируфта шуд.

Пиряхҳо чун манбаи оби ширин маҳсуб ёфта, дар ҳудуди Тоҷикистон беш аз 8492 ба ҳисоб гирифта шудааст, ки майдони умумии онҳо 8476,2 километри мураббаъро ташкил дода, тақрибан 6 % масоҳатро дарбар мегирад. Бештари ин пиряхҳо дар Помири Шимолию Ғарбӣ ва кӯҳистони Ҳисору Олой дар баландиҳои 3000-3500 то баландиҳои 3500-5300 м ҷой гирифтаанд. Олимони соҳа ва зистшиносон исбот карданд, ки нақши пиряхҳо дар тағйирбии кураи Замин хеле бузург буда, бо инкишофи муҳити ҷуғрофӣ мувозинати гармӣ ва намнокӣ муайян мешавад, ки ба ҷараёни шаклгирию тағйирёбии пиряхҳо хело вобастагии калон дорад. Паст шудани ҳарорати ҳаво ва боришҳои зиёд иқлимро дигаргун сохта, бо афзоиши обшавии пиряхҳо гармии миёнаи Замин баланд хоҳад шуд, ки ба ҳаёти зисти инсонҳо таъсири манфӣ хоҳанд расонд. Арзишу муҳимият ва ҳифзи обу пиряхҳоро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз корҳои аввалиндариҷаи худ дониста, моҳи марти соли 2021 таъкид карда чунин ишора намудааст, “Обшавии босуръати пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби тоза мебошанд, дар баробари зиёдшавии истеъмоли об бар асари афзоиши теъдоди аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ, метавонад боиси оқибатҳои бағоят манфӣ гардад. Возеҳ аст, ки ин масъалаи доғ бояд дар меҳвари таваҷҷуҳи хоси ҷомеаи ҷаҳонӣ ва хусусан пешвоёни сиёсӣ қарор дошта бошад”.

Ҳамин тариқ, пешниҳои нави Тоҷикистон зери номи “Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни баргузории Иҷлосияи 77-уми худ қатънома санаи 14-уми декабри соли 2022 пешниҳод шуд, ки бо дастгирии кишварҳои узв мавриди пазириш қарор гирифт.

Бояд қайд кард, ки бисёр кишварҳои дунё бо сабаби тақсимбандии нодурусту ноодилонаи обу дарёҳо ба дасрас нашудану норасоии он ба мушкилоти зиёде дучор шуда, миёни ҳам муноқишаҳо доранд. Мавриди зикр аст, ки зиёда аз 70 дарсади аҳли сайёра обро барои обёрӣ намудани замин истифода карда, ин амал соли 1950 ин фоиз се баробар афзудааст, ки тавассути обёрӣ намудани замин хок обро фурӯ бурда, бо намакҳои зери замин бархӯрд карда, дар болои замин қарор гирифта, заминаи шӯршавии замин шуда, фоиданокиву ҳосилнокии онро кам месозад.Тибқи сарчашмаҳо набуду норасоии обҳо аз се як ҳиссаи аҳолии сайёра ранҷу азият кашида, ба мушкилот рӯ ба рӯ ҳастанд.

Боиси ёдоварист, ки Тоҷикистон дорои беш аз 1300 кӯл буда, дар баландии аз 3500 то 5000 метр аз сатҳи баҳр ҷойгиранд. Ҳамаи ин фаровониҳоро Президенти Тоҷикистон бо чашми хирад нигариста, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро ба эътибор гирифта, Ҳукумати мамлакат аз 1 декабри соли 2001 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” қарор қабул кард.

Бо ташаббуси Тоҷикистон рӯзҳои 20-21 июн дар шаҳри Душанбе Конференсияи байналмилалӣ оид ба оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» баргузор гардида, дар он намояндагони беш аз 110 кишвари ҷаҳон иштирок карда, дар сессияҳои алоҳида вобаста ба об, аз ҷумла «Тақвияти амалҳо ҷиҳати рушди устувори захираҳои обӣ», «Татбиқи ислоҳоти бахши об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Муколамаи ҷамъият оид ба ҳисоботи ниҳоӣ», «Мушкилоти об дар мисоли гурезагон ва муҳоҷирон» мавриди таҳлилу баррасӣ қарор доданд.

Дар ин зимн, дар пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе пайваста Конфронсҳои байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» таҳти унвони «Такон бахшидан ба амалҳо ва шарикӣ дар соҳаи об дар сатҳҳои маҳаллӣ, миллӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ» баргузор гардида, намояндагони баландпоя аз созмонҳои ҷаҳонӣ ва давлатҳои мухталиф бо ташаббусу иштироки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Созмони Милали Муттаҳид таҳти роҳбарии Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок мекунанд. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки барои қадри зарро шинохтан аввал инсон бояд заршинос бошад, вагарна ҳамаи дороиву зару зеварашро аз даст дода, нодору фақир мегардад. Роҳбарияти Тоҷикистон хусусан Президенти кишвар чун заршинос ба қадри ҳар қатра об расида, истифодаи дурусти обҳову ҳифзи пиряхҳоро ба мардумони минтақа ва ҷаҳон аз корҳои муҳим дониста бо гузаронидани чорабаниҳои саривақтӣ тавсияҳо медиҳанд.

Боиси ифтихор аст, ки ташаббусҳои Тоҷикистон аз ҷониби кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Покистон мавриди дастгирӣ ёфта, ҳар ду кишвар мубрамияти обу манбаҳои онро муҳим шуморида муштаракона мулоқотҳо карда, ҷаласаҳо мегузаронанд. Роҳбарияти Покистон саъю талошҳои пурарзиши Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷиҳати баргузории Ҷаласаи вазирони «Қалби Осиё – Раванди Истамбул» дар Душанбе рӯзҳои 29-30 марти соли 2021 намуда, Тоҷикистон низ баргузории Конфронси маҷозии вазирони шаш кишвари ҳамсояи Афғонистон дар таърихи 8 сентябри соли 2021 ва баргузории ҷаласаи Гурӯҳи тамоси СҲШ-Афғонистон баҳри шукуфоии минтақа ва талошҳо барои сулҳу субот пайваста қадрдонӣ менамояд. Сарони ду кишвар талошу азми худро ҷиҳати таҳкими ҳамкориҳои мутақобилан судманд дар сатҳи ҷаҳонӣ ва дар чаҳорчӯби созмонҳои минтақавӣ, аз ҷумла СММ, СҲИ, СҲШ ва ЭКО оид ба масъалаҳои марбут ба ҳамкориҳои мутақобилан судманд, аз ҷумла, масъалаҳои байниҳамдигарии кишварҳои мусулмоннишин, ҳамоҳангӣ, рушди устувор ва тағирёбии иқлим ҳамбастагии муштарак дошта, ҳамчунин аз номзадии якдигар ба узвияти ғайридоимии Шӯрои амнияти СММ барои солҳои 2025-2026 Покистон ва 2028-2029 Тоҷикистон истиқбол ва дастгирӣ карданд. Ҳамин тариқ, Сарвазири Ҷумҳурии Исломии Покистон аз ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон намудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дастгирӣ карда, аз қабули Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ таҳти унвони «Конференсияи миёнамӯҳлати Созмони Милали Муттаҳид оид ба баррасии ҳамаҷонибаи Барномаи Ҳадафҳои Байналмилалии Муттаҳид « Рушд, солҳои 2018-2028” ҷонибдорӣ кардааст. Ҷонибҳо пайваста дар соҳаҳои гуногун тафоҳумнома ба имзо расонида, барои пешбурди ҳамкориҳои гуногунҷанбаи ду кишвари дӯст заминаи мусоиди ҳуқуқӣ фароҳам меоранд.

Покистон бо Тоҷикистон пайванди ҷуғрофии наздик дошта, муносиботи дипломатӣ миёни ҳар ду давлат 6 июни 1992 барқарор гардид. Ҳамин тариқ, 24-26 апрели соли 2024 бо ташаббуси Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Покистон дар Донишгоҳи Осиёи Бузург (Grand Asia), дар шаҳри Сиялкути вилояти Панҷоб, ки зодгоҳи файласуф ва шоири Шарқ Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ аввалин Конфронси байналмилалӣ бахшида ба тағйирёбии иқлим баргузор гардид, ки дар партави таъкидҳои пайвастаи Президенти Тоҷикистон дар он масъалаи мубрами обу экология баррасӣ шуд. Дар конфронси мазкур намояндаи Сафорати Тоҷикистон дар Покистон таъкид намуд, ки Тоҷикистон, ки 93 фоизи қаламрави онро кӯҳҳо ташкил дода, аз рӯёрӯйӣ бо пайомадҳои тағйирёбии иқлим ба мисли Покистон осебпазир буда, бештар вақтҳо бо обхезӣ, сел, фаромадани ярчу тарма ва дигар офатҳои табиӣ дучор мешавад.

Покистон кишвари аграрӣ буда, аксари иқтисодиёти он барои парвариши зироатҳо аз об вобаста буда, аз осебпазиртарин дар муқобили иқлим аст. Тибқи пажӯҳиши NASA ҳаҷми кӯлҳои пиряхҳо дар саросари ҷаҳон аз соли 1990 ба далели обшавии пиряхҳо тақрибан 50% афзоиш ёфта, дар Гилгит-Балтистон ва Хайбар-Пахтунхва зиёда аз 3044 кӯлҳои пиряхӣ муайян шуданд, ки аз ин шумора 33 онҳо эҳтимоли нестшавиро доранд.

Тибқи маълумоти Сандуқи Байналмилалии пул, ин кишвар аз ҷиҳати норасоии об дар ҷои сеюм қарор дошта, тақрибан 60 дарсади обҳои умумӣ аз боронҳои муссонӣ ва қисми зиёди боришоти зимистон ба даст меоянд. Ба маъуломоти Вазири федералӣ оид ба тағирёбии иқлим ва ҳамоҳангсозии муҳити зисти Покистон Мусаддиқ Малик кишвараш хонаи дуввумин бузургтарин системаи пиряхӣ дар ҷаҳон берун аз минтақаҳои қутбӣ буда, ҳифзи ин манораҳои оби табииро аз тағирёбии иқлим муҳиму саривақтӣ мешуморад .

Мавриди зикр аст, Пассу яке аз 7,200 пиряхҳоест,ки дар се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қаракорам ва Ҳимолой паҳн шуда, Покистонро ба хонаи бештарин пиряхҳо дар ҷаҳон берун аз Арктика ва Антарктика табдил додааст. Ин се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қарокурум ва Ҳимолой дар якҷоя «қутби сеюм»-ро ташкил медиҳанд. Ба назари коршиносон қуллаҳои яхбандии сафеди пиряхи Пассу дар кӯҳҳои Қаракорам бо қабати сиёҳ печонида аз партовҳо, тармаҳо ва резиши сангҳо дар тӯли садсолаҳо ҷамъоварӣ шуданд.

Тибқи маълумоти дарёфтшуда тавассути обшавии барф ва пиряхҳо аз Қаракорам ва Ҳимолойи ғарбӣ миллион нафар аҳолии ҳавзаи Ҳинд барои нушидан ва истеҳсоли энергияи обй, саноат ва обьёрй истифода мекунанд. Ҳамин тариқ, тағйирёбии иқлим тағйирёбии гардиши обро афзоиш дода, дурнамои ҷараёнҳо ва дастрасии обро коҳиш медиҳад. Аз ин рӯ, ба андешаи коршиносон банақшагирии истифодаи об бояд ба тағйирёбии иқлим ва идоракунии об, аз ҷумла дарки нақши криосфера ба ҷараёни дарёҳо муносибати маҷмӯӣ сурат гирад.

Зеро обҳои ҷоришудаи ин пиряхҳо дар саросари Қарокурум ва Ҳимолойи Ғарбӣ беш аз 300 миллион нафар аҳолии ҳавзаи дарёи Ҳиндро таъмин намуда, бузургтарин системаи кишоварзии обёришавандаи ҷаҳонро, ки дар саросари Ҳиндустон ва Покистон паҳн мешавад, амалӣ менамояд. Ба обшавии пиряхҳо аз сабаби тағирёбии иқлим таъсир расонида, хатари обхезиро афзоиш дода, ба қавли сокинони минтақа бо сабаби афзоиши мавҷҳои гармо обшавии пиряхҳо бо суръат идома ёфта, бештари қисматҳои кишоварзӣ аз он зарар мебинанд.

Ҳамин тариқ, тавсия дода мешавад, ки кишварҳои минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ба хусус Покистону Ҳиндустон бояд аз дипломатяи сулҳу созадагии кишварҳои Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистону Қирғизистону Узбекистон сабақ гирифта, муноқишаҳои худро ҳаллу фасл намуда, аз самаранокии моделҳои гидрологӣ бо истифода аз маълумотҳо, ки тавассути боздидҳои мунтазам ба пиряхҳо ҷамъоварӣ шудаанд, махсусан дар давраи барвақт бо беҳтар шудани мониторинг ва самаранокии модели минбаъда, бозёфтҳои боз ҳам устувортар ба тарҳрезии сиёсати беҳтаршудаи идоракунии устувори об дар иқлими тағйирёбанда бештару беҳтар мустафид шаванд. Зеро барои беҳтару бештар ҳифзу ҷилавгирӣ кардан ва пешбурди раванди ҳалли самараноки масъалаҳо дар соҳаи обу пиряхҳо бо ҳамаи тарафҳои манфиатдор ҳамкории муштаракро ба роҳ монда, бо рушди босуботу муназзам тавассути истифодаи захираҳои васеи иқтидори гидроэнергетикӣ барои расидан ба мақсади ниҳоӣ амалӣ кард.

Ҳамин иқтидори бузурги энергетикии Тоҷикистон мебошад, ки кишвар истеҳсолкунандаи «энергияи сабз» аз ҷиҳати экологӣ тоза ба қатори шаш кишвари пешсафи сайёра шомил шуда, неруи барқ танҳо аз ҳисоби энергияи обӣ 98%-ро ташкил медиҳад. Истифодаи дурусти манобеи захиравии фаровони кишвар заминаи хубро дар ҷилавгирӣ аз таҳдиду хатарҳо аз боду иқлими сайёра фароҳам оварда, ба яке аз мамлакатҳои сабз табдил ёфта, манфиати он ба ҳама аҳли минтақа ҷаҳон хоҳад расид.

Ба андешаи нигорандаи сатрҳо кишварҳои ҷаҳон бо истифода аз унсуру моделҳои хос баҳри ҳифзи обу иқлиму пиряхҳо ҳамкориҳои муштарак намуда, дар рушду пешрафти иқтисодӣ, фаъолсозии лоиҳаву барномаҳои муассири пазируфташудаи худ, минтақа ва ҷаҳонро ба самти созандагиву сулҳофаринӣ ҳидоят фармуда, тавсеаву тақвият хоҳанд бахшид. Аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ва 22 март Рӯзи ҷаҳонии об муҳим арзёбӣ шуда, мақсаду маромии аслии он баҳри саломативу саодатмандии сокинони сайёра буда, кишварҳо бо чорабиниҳои байналмилалӣ ва инчунин миллӣ нақши пиряхҳову обҳоро дар системаи ҷаҳонӣ бештару беҳтар баррасӣ хоҳанд кард. Покистон аз гузашта таҷрибаи хуб дар бахшаҳои саноат, тиҷорату туризм ва ҳарбӣ дошт, ки мисолу намунаҳои онро дар сектору форуму бахшҳои гуногуни созмонҳои ҷаҳон аз ҷумлаи Созмони Милали Муттаҳид метавон мушоҳида кард.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон ва Покистон чун аъзои фаъоли Созмони ҳамкории Шанхай метавонанд дар пешбурди сулҳу субот ва иқтисоду тиҷорату саноату саёҳат саҳми муҳим ва муассир гузоранд. Ҳамаи кишварҳои аъзои Созмони ҳамкории Шанхай дурнамои худро дар бораи расидан ба амнияту сулҳи пойдор бо унсуру моделҳои хос, аз ҷумла тарғибу ташфиқи фарҳангӣ, рушду пешрафти иқтисодӣ, фаъолсозии лоиҳаву барномаҳои муассири пазируфташудаи худ, ҳамкории муштарак, пайвастшавӣ ва раҳоӣ аз таҳдиду хатарҳо кору фаъолияти муштарак барқарор намуда, минтақа ва ҷаҳонро ба самти созандагиву сулҳофаринӣ ҳидоят фармуда, дипломатияи мардумиро тавсеаву тақвият бахшанд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Май 27, 2025 13:20

ДУШАНБЕ, 27.05.2025 /АМИТ «Ховар»/. Бо дастури Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ чоп ва ба тамоми мардуми мамлакат дастрас карда мешавад. Аввалин нусхаҳои нашри пурраи «Шоҳнома» 7 марти соли равон аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷамъомади тантанавӣ ба муносибати Рӯзи Модар дар шаҳри Душанбе ба занону духтарон тақдим карда шуд. «Шоҳнома» бузургтарин достонест, ки маҳсули эҷодиёти ҳаким Фирдавсии Тусӣ буда, дар назми ҷаҳон назир надорад. Ин мавзуъро профессор, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Нуриддин САИД дар мақолааш, ки ба унвони АМИТ «Ховар» ворид гардидааст, чунин шарҳ додааст:

— Муҳаққиқон «Шоҳнома»-ро ба се қисми асосӣ – асотирӣ, паҳлавонию қаҳрамонӣ ва таърихӣ тақсим кардаанд. Қисми нахустини «Шоҳнома» аз ибтидои муборизаҳои неруи хайр Аҳура Маздо ва неруи шарр — Аҳриман ибтидо гирифта, то ба саҳнаи таърих падид омадани Сом давом мекунад.

Бахши дуввуми «Шоҳнома» аз ба арсаи таърих омадани Манучеҳр сар шуда, то зуҳур ёфтани Зардушт-пайғамбар ва бақо гардидани дини оташпарастӣ идома ёфтааст.

Давраи сеюми «Шоҳнома» аз парокандагии сулолаи Хоҳоманишиҳо ё Каёниён ва Эронро ғасб намудани Искандари Мақдунӣ оғоз гардида, то аз ҷониби арабҳо забт шудани Эрон ва кушта шудани Яэдигурди 111 анҷом мепазирад.

«Шоҳнома» аз силсилаи достонҳо иборат буда, ҳар як достон дорои мазмуну моҳияти ба худ хос мебошад. Муборизаи қувваҳои некӣ ва бадӣ аз ибтидо то интиҳои ин асари безавол давом ёфта, онро чун силсилаи занҷир ба ҳам мепайванданд.

Ду қисми аввал «Шоҳнома» ба шаҳриёрии сулолаи Пешдодиён бахшида шудааст, ки онҳо дар ҳазораи 4-3- уми то мелод авлод ба авлод ҳукумронӣ ва давлатдорӣ кардаанд.

Сулолаи Пешдодиён аз Каюмарс оғоз гардида, чун Ҳушанг, Таҳмурас, Ҷамшед, Фаридун, Манучеҳр, Нӯзар ва дигарон, ки аз даҳ нафар иборатанд ва бо навбат подшоҳӣ намудаанд. Маҳз онҳо пояи аввалин низоми давлатдорӣ ва ҷавҳари тамаддунҳои ориёиро гузоштаанд. Каюмас нахустин маротиба дар ҷаҳон тахту тоҷи подшоҳиро бунёд ниҳод ва роҳҳои пайдо намудани ризқу рӯзӣ ва фарҳанги аз бар кардани сару либосро ҷорӣ намуд. Дар аҳди шаҳриёрии авлодони ӯ бо ёрии оташ сохтани асбобу анҷом, бунёди манзилҳо ва шаҳрҳо, сохтани киштӣ, омӯхтани донишҳо ва шароити беҳтари зиндагӣ ба амал омад. Пешравиҳо ва дигаргуниҳои ҷамъияти Обшинаи Ибтидоӣ дар «Шоҳнома» бо обуранги дилкаш чунин таҷассум ёфтаанд:

Нахустин яке гавҳар омад ба чанг,
Ба дониш зи оҳан ҷудо кард санг.
Чу бишнохт оҳангарӣ пеша кард,
Куҷо з-ӯ табар, арраву теша кард.
Чу ин карда шуд, чораи об сохт,
Зи дарё бароварду ҳомун навохт,
Ба ҷӯю ба рӯд обро роҳ кард,
Ба фарри Кай ранҷ кӯтоҳ кард.
Чу огоҳ мардум бар он барфузуд,
Парокандани тухму кишту дуруд.

Чун асрори Саразми бостон ошкор ва омӯхта шуд, таърихи шашҳазорсолаи он таҳқиқ гардид, ошкоро аён гашт, ки Саразмиён ва Пешдодиён дар сабоҳи таърихи башар ҳамасру ҳамзамон ва ҳамтақдир будаанд. Зеро аввалин намунаҳои ибтидоии ҳаёти мадании Саразмиён ва Пешдодиён чун ду қатраи об бо ҳам шабоҳат доранд. Биёед, як лаҳза ба суханони кошифи Саразм Абдуллоҷон Исҳоқов диққат диҳем. Ӯ мегӯяд: «Олоти маъдании Саразмиён чӣ гуна будааст? Инҳо табар, теша, корд, ханҷар, дирафш ва сӯзан буданд, ки дар зиндагии инсон мавқеи муҳим доранд. Мо дар Саразм аввалин маротиба ба ин намуди олоти мисӣ дучор шудем. Ҳамин тариқ, мис дар ҳаёти инсон аввалин маъдане буд, ки одамон аз он асбоби аввалин ва аз ҳама зарурро месохтанд. Ин ихтирооти инсон дар таърихи рушди ҷомеа табадулот ба шумор меравад».

Бубинед, гӯё Фирдавсӣ мазмуни суханони бостоншиноси тоҷикро ҳазор сол пеш аз ӯ дарк намуда бошад, ки онро ба риштаи назм кашидааст ва рӯзгори муштараки Пешдодиён ва Саразмиёнро, ки ба ҳам шабоҳат доранд, мавриди тасвир қарор додааст. Пас Фирдавсӣ ҳақиқати таърихиро таҷассум намудааст. Шаҳриёрони Пешдодӣ тамаддуни ориёиро ба зинаҳои баланди рушду нумуъ бардоштаанд, ба суннатҳои воло ва ҷашнҳои бузурги ориёӣ асос гузоштаанд ва барои мо — тоҷикон ёдгориҳои бегазанд ба мерос мондаанд.

Дар аҳди шаҳриёрии Ҳушанг аз падид омадани оташ шод гаштанд ва онро муқаддас донистанд. Барои арҷ бигзоштан ба оташ ҷашни бузурге оростанд ва онро Сада ном ниҳоданд.

Бигуфто: «Фурӯғест ин Эзидӣ,
Парастид бояд, агар бихрадӣ».
Шаб омад, барафрӯхт оташ чу кӯҳ,
Ҳамон шоҳ дар гирди ӯ бо гурӯҳ.
Яке ҷашн кард он шабу боди хвард,
Сада номи он ҷашни фархунда кард.
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.
К-аз обод кардан ҷаҳон шод кард,
Ҷаҳоне ба некӣ аз ӯ ёд кард.

Чун Ҷамшеди Пешдодӣ бар тахти шоҳӣ нишаст, гӯё асри тиллоии ҷамъияти инсонӣ фароҳам омад, мамлакат аз хайру баракат, аз адолату додгустарӣ ва аз файзи шаҳриёри одил гул-гул шукуфт. Ба ифтихори ба тахт нишастани Ҷамшед анҷумани бошукӯҳе ороста шуд ва он рӯзи фирӯзро Наврӯз ном ниҳоданд.

Чу хуршеди тобон миёни ҳаво,
Нишаста бар ӯ шоҳи фармонраво.
Ҷаҳон анҷуман шуд бари тахти ӯй,
Фурӯ монда аз фарраи бахти ӯй.
Ба Ҷамшед – бар гавҳар афшонданд,
Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.
Ба Наврӯзи нав шоҳи гетифурӯз.
Бар он тахт биншаст фирӯзрӯз,
Бузургон ба шодӣ биёростанд.
Маю ҷому ромишгарон хостанд,
Чунин рӯзи фаррух аз он рӯзгор,
Бимонда аз он хусравон ёдгор.

Ҷашнҳои бузургу безаволи Наврӯз, Сада, Меҳргон ва Тиргон ёдгори абадӣ аз шаҳриёрони ориёии мо мебошанд, ки имрӯз дар саросари Тоҷикистон ва ҷаҳон бо баракати ҷаҳду талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз нав эҳё гардида, ба ҷашни миллӣ ва ҷаҳонӣ табдил ёфтаанд. Хусусан Наврӯзи бостонии шашҳазорсола ба ҷашни ҷаҳонӣ табдил ёфта, шукуҳу азамати нав пайдо намудааст.

«Шоҳнома» достонест, ки қаҳрамонони беҳад зиёде дорад. Дар байни чеҳраҳои подшоҳон ва сарлашкарон, ҷаҳонпаҳлавонон ва номдорони мамлакат як ном чун ахтари тобон медурахшад ва он Рустами Достон аст. Ӯ таҷассуми қудрату тавоноӣ ва ақлу хиради халқи тоҷик буда, чун наҷотбахши тахту тоҷи Сулолаи Пешдодиён шуҳрати ниҳоят баланд дорад. Вай танҳо замоне ба ҷанг бармехезад, ки агар халқу ватанро хатари лашкари бегона таҳдид намояд. Рустам ба қувваи шикастнопазири худ бовар дорад ва дар майдони набард пирӯзӣ ҳамеша насиби ӯст.

Маро зӯри фирӯзӣ аз довар аст,
На аз подшоҳу на аз лашкар аст.
Замин бандаву Рахш гоҳи ман аст,
Нигин гурзу мағфар кулоҳи ман аст.
Сари найзаву гурз ёри мананд,
Ду бозуву дил шаҳриёри мананд,
Шаби тира аз теғ равшан кунам,
Бар овардгаҳ – бар сарафшон кунам.

Рустам аз ҷангҳои бардавому хунрезиҳо байни Эрону Турон ба ҷон расидааст ва сабаби онро аз фитнаи шоҳони тиҳимағз Афросиёбу Ковус медонад. Чун Сӯҳроб донист, ки Рустам падари ӯст, хост ҳамроҳи ӯ шоҳони бехирадро аз байн бардошта, байни Эрону Турон сулҳу дӯстӣ барқарор намояд. Бо ин мақсад ба Эрон лашкар кашид. Аммо Афросиёби фитнаангезу маккор тамоми чораву тадбирро ба кор андохт, то падару писар дар майдони ҷанг якдигарро нашиносанд ва ташнаи хуни якдигар гарданд. Ва шоҳ Кобус Рустамро ба ҷанги зидди лашкари Сӯҳроб фиристод ва хост ҳардуро аз байн бардорад. Пас аз ҷангҳои пай дар пай ва бесамар ҳар ду паҳлавон ба ҷанги тан ба тан бархостанд. Муҳорибаҳои ҳарду паҳлавон басо шадид ва хунрезона буд ва ҳар яке бар қасди ҷони рақиби хеш талош мекард. Оқибат, ханҷари Рустам синаи Сӯҳробро пора кард. Чун Рустам дарёфт, ки Сӯҳроб – писари худро куштааст, осмон бар сараш фуруд омаду замини зери пояш ба ларза даромад ва доду фиғонаш ба фалак печид.

Киро омад ин пеш, к-омад маро,
Ки фарзанд куштам бар пиронсаро.
Буридан ду дастам сазовор ҳаст,
Ҷуз аз хоки тира мабодам нишаст.
Чӣ гӯям, чу огаҳ шавад модараш,
Чӣ гуна фиристам касеро бараш.
Чӣ гӯям чаро куштамаш бегуноҳ,
Чаро рӯз кардам бар ӯ бар сиёҳ?
Кадомин падар ҳаргиз ин кор кард,
Сазоворам акнун ба гуфтори сард.

Чун Таҳмина – модари Суҳроб аз марги писар воқиф гашт, аз нолаи ҷонгудозаш оташ ба дашту саҳро афтод, рӯй мӯй канд ва пероҳан бар тан пора кард:

Баровард бонгу ғиреву хурӯш,
Замон то замон з-ӯ ҳамерафт ҳуш.
Ҳамегуфт; «Эй ҷони модар, кунун,
Куҷоӣ сиришта ба хоку хун?!
Кунун ман киро гирам андар канор?
Ки хоҳад будан мар маро ғамгусор?
Падар ҷӯстӣ, эй гурди лашкарпаноҳ,
Ба ҷои падар гӯрат омад ба роҳ».

Аз фитнаангезии ду шоҳи моҷароҷӯ оташи ҷанг байни Эрону Турон аз нав фурӯзон гашт. Ҷанги нангини хештанкушӣ, писару падар ва бародаркушӣ расм гардид. Сарнавишти талх ва фоҷиаангези Рустаму Сӯҳроб дар таърихи ҷаҳон назир надорад. Вай бонги изтироб аст ва мардумонро ҳушдор медиҳад, ки аз ҷангу хунрезӣ барҳазар бошанд.

«Шоҳнома» асосан достони қаҳрамонию ватанпарастӣ, озодиву истиқлолхоҳӣ ва муборизаи беамон байни ду қувва-Хайру Шарр (некӣ ва бадӣ) аст. Аммо дар баробари ин, вай сарчашмаи олами маънавӣ ва мактаби тарбияи инсони комил аст.

Фирдавсӣ вассофи забардасти ақлу хирад аст. Пайваста мардумро ба хирадмандӣ ва пос доштани хирад даъват менамояд. Хирадро тоҷи сари инсон меҳисобад ва чун арзи сипос ба он достонашро бо ситоиши хирад оғоз менамояд:

Хирад раҳнамою хирад дилкушой,
Хирад даст гирад ба ҳар ду сарой.
Касе к-ӯ хирадро надорад зи пеш,
Дилаш гардад аз кардаи хеш реш.
Ҳамеша хирадро ту дастур дор,
Бад ӯ ҷонат аз носазо дур дор.

Баъзе муҳаққиқон иброз намудаанд, ки Фирдавсӣ хирадро дар баландтарин поя қарор дода, ибораи «хирад»- ро дар «Шоҳнома» нуҳсад маротиба такрор намуда, асарро чун гулҳои рангоранг зебу оро додааст.

Шоири бузург андешаҳои баланд ва саршор аз хирадро бештар аз забони донишмандон, файласуфон, шаҳриёрон, мӯбадон ва пешвоёни халқ баён доштааст. Чунончӣ, аз забони шоҳи одилу додгар Фаридун гуфтааст:

Биё, то ҷаҳонро ба бад наспарем,
Ба кӯшиш ҳама дасти некӣ барем.
Набошад ҳаме неку бад пойдор,
Ҳамон беҳ, ки некӣ бувад ёдгор.

Андешаҳои сиёсиву иҷтимоӣ, башардӯстӣ ва давлатдориву асолати миллии Фирдавсӣ бештар аз забони Кайхусрав – писари Сиёвуш баён гардидааст. Кайхусрав шаҳриёрии худро аз адлу дод, инсофу мурувват, аз ободонии мамлакат ва дилшод намудани халқу сипоҳ оғоз намудааст. Ӯ чун шоҳи сиёсатдону адолатпарвар ба сарбозону сарлашкарони хеш амр намуда, ки ба худсариву беадолатӣ ва ғоратгарӣ ҳаргиз роҳ надиҳанд ва ба сарбозони душман, ки ихтиёрӣ таслим шудаанд, раҳму адолатро пеш гиранд:

Зи дилҳо ҳама кин берун кунед,
Ба меҳр андар ин кишвар афсун кунед.
Бикӯшеду хубӣ ба кор оваред,
Чу дидед сармо баҳор оваред.
Зи хун рехтан даст бояд кашид,
Сари бегуноҳон набояд бурид.
Зи чизи касон сар бупечед низ,
Ки душман шавад дӯст аз баҳри чиз.
Наёяд ҷаҳонофаринро писанд,
Кӣ ҷӯянд бар бегуноҳон газанд.

Фирдавсӣ аз забони Кайхусрав мавриди ғамхориву парасторӣ қарор додани кӯдаконеро, ки падарҳояшон дар ҷангҳои озодихоҳона қурбон шудаанд, қарзи инсонӣ ва имонӣ медонад:

Ҳар он кас, ки шуд кушта дар корзор,
В-аз ӯ хурду кӯдак бувад ёдгор.
Чу номаш зи дафтар бихонад дабир,
Дирам пеши кӯдак бувад ногузир.

Фирдавсӣ вазифаи муқаддаси шоҳи одилро дар он мебинад, ки дасти фитодагонро бигирад, ба кӯдакони ятим, занони танҳо, пирони барҷомонда бо чашми меҳрубонию ғамхорӣ бингарад:

Дигар кӯдаконе, ки бемодаранд,
Заноне, ки бешую бечораанд.
Дигар он, к-аш ояд ба пирӣ ниёз,
Зи ҳар кас ҳамедорад ӯ ранҷ боз.
Ба эшон дари ганҷ баста мадор,
Бубахшу битарс аз бади рӯзгор.

Фирдавсӣ бар он аст, ки ҳар кас дар ҷаҳон мукофоти амали хешро хоҳад дарёфт. Зеро аз некие, ки кардаӣ некӣ хоҳӣ дид, аммо аз кори бад умеди некӣ набояд кард:

Ба назди кеҳону ба назди меҳан,
Ба озори мӯе наарзад ҷаҳон.
Дароз аст дасти фалак бар бадӣ,
Ҳама некӯӣ кун, агар бихрадӣ.
Чу некӣ кунӣ, некӣ ояд барад,
Бадиро бадӣ бошад андархӯрат.

Андешаҳои сиёсӣ ва адолати иҷтимоии Фирдавсӣ дар симои пешвои халқи заҳматкаш Маздак хеле равшан таҷассум ёфтааст. Ӯ шахси таърихист ва дар солҳои 488-531 дар аҳди Қубодшоҳ дини наверо ҷорӣ намуд. Асоси таълимоти Маздак он аст, ки тамоми неъматҳои моддӣ ва сарвати табиат ба кулли мардум чӣ синфи доро ва чӣ мардуми бечора баробар тааллуқ дорад ва набояд тафовуте дар миён бошад. Ҳаргиз набояд, ки гурӯҳе дар айшу ишрат ва гурӯҳе дар хориву зиллат ба сар баранд. Аз ин рӯ дини нави Маздакро дини баробарӣ ва бародарӣ хондаанд ва он тарафдорони беҳад зиёде пайдо намуд. Ҳадафи Маздак чунин аст:

Ҳамегуфт: «Ҳар к-ӯ тавонгар бувад,
Таҳидаст бо ӯ баробар бувад.
Набояд, ки бошад касе барфузуд,
Тавонгар бувад тору дарвеш пуд.
Ҷаҳон рост бошад, ки бошад ба чиз,
Фузунӣ ҳаром асту нохуб низ».

Маздак ҳарчанд аз дасти Қубодшоҳ ба қатл расид, аммо мақсаду таълимоташ чашми оммаи мардумро боз намуд ва халқро ба муборизаи беадолатии иҷтимоӣ ва зидди ғуломдорӣ бархезонд.

Симои Фирдавсӣ дар саросари «Шоҳнома» чун ватанпарасти воқеӣ ва беҳамто бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷассум ёфтааст. Фирдавсӣ чун шоири бузурги миллӣ ва аз насли озодагон ҳастии хешро бидуни Ватани хеш тасаввур карда наметавонист. Ӯ муҳаббати гарму ҷӯшонашро ба ин сарзамини бостонӣ аз забони Рустами Достон ботантана эълон намуда, гуфтааст:

«Чу Эрон мабодо, тани ман набод!»

Муҳаббати гарму ҷӯшони шоир ба Ватан аз ин андешаи шевою баланд сарчашма гирифтааст:

Нигоҳ кун бад-ин лашкари номдор,
Ҷавонони шоистаи корзор.
Зи баҳри бару буму фарзанди хеш,
Зану кӯдаки хурду пайванди хеш.
Ҳама сар ба сар, тан ба куштан диҳем,
Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем.

Он Ватане, ки Фирдавсӣ онро дӯст медошту дар «Шоҳнома» васфаш намудааст, саросари қаламрави давлатҳои Сосониён, Сомониён ва Аҷамро фаро мегирад. Басо ҷолиб аст, ки тамоми воқеаҳои «Шоҳнома» дар сарзаминҳои тоҷикнишини Мовароунаҳру Хуросон ба амал омадаанд ва қаҳрамонони асосии достон аз ҳамаи сарзаминҳо бархостаанд.

Пас «Шоҳнома» таърихи манзуми мардуми ориёитабори тоҷику форс мебошад.

«Шоҳнома» муҷассамаи боазамат, бошукуҳ ва бегазанди забони тоҷикист. Агар баъзе ибораҳои аз истеъмол баромадаро сарфи назар намоем, пас забони Фирдавсӣ забони зинда ва зебою шевои имрӯзаи тоҷикӣ аст. Дар ин хусус беҳтар аз дигарон устод Айнӣ изҳори андеша намуда, гуфтааст: «Забони «Шоҳнома» содатарин ва софтарин забони классикони Эрон аст. На ин, ки сар то пои он ба оммаи тоҷикон фаҳмост, балки бештари онҳо имрӯз дар забони зиндаи мардуми тоҷик кор фармуда мешаванд. Ҳатто дар «Шоҳнома» онгуна луғатҳои тоҷикӣ- форсӣ ва бо ингуна талаффуз кор фармуда шудаанд, ки имрӯз дар забони адабии Эрон кор намефармоянд, аммо дар байни тоҷикон зиндаанд. Баъзан онҳоро сухани кӯчагӣ гӯён ҳатто баъзе тарҷумонҳо ва адабтарошони тоҷик ҳам кор намефармоянд. Аммо Фирдавсӣ кор фармудааст ва тоҷикон ҳам бо вай гап мезананд».

Фирдавсӣ чун рассоми забардаст «Шоҳнома»-ро бо олитарин ва шевотарин санъатҳои бадеӣ зебу оро додааст, ки яке ба дигаре шабоҳат надорад. Ин гувоҳи эъҷози истеъдод ва ҳунари волои Ҳаким Фирдавсӣ мебошад.

Фирдавсӣ бо дастони хеш ифтихор менамуд ва онро бо унвонҳои «нома», «номаи бостон», «номаи хусравон», «номаи шаҳриёр» ёд мекард. «Шоҳнома», ба гуфтаи худи Фирдавсӣ аз шаст ҳазор байт иборат аст ва он дар муддати 35 сол аз қобилияти фавқулода ва аз илҳоми баланд ва аз дили бузурги шоири ҷаҳонӣ чун гавҳари ноб зарра- зарра бурун омадааст. Ин достони бузург тамоми умр зери назари Фирдавсӣ қарор дошт ва борҳо таҳриру тасҳеҳ ёфтааст.

«Шоҳнома» донишномаи бузургест, ки аз аҳди Каюмарс то аҳди Яздигурд комрониву шаҳриёрии 58 нафар подшоҳонро мавриди тасвир қарор додааст. Аз ин миқдор танҳо ду нафар – Заҳҳок ва Искандар аз қавми бегонаанд, дигар ҳама шаҳриёрони ориённажод мебошанд.

«Шоҳнома» чун ҳамосаи бузурги миллӣ, ифтихори ҳар як тоҷики худогоҳ ва кули тоҷику форсизабонони ҷаҳон аст.

5 декабри соли 2023 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар Симпозиуми байналмиллалии илмӣ ба ифтихори 115- солагии аллома Бобоҷон Ғафуров, ба хотири ошноӣ аз таъриху фарҳанг ва тамаддуни оламшумули аҷдодони гузаштаи мо, тоҷикон дастур доданд, ки «Шоҳнома»- и безавол чун китоби «Тоҷикон» нашр гардида, ба тамоми мардуми мамлакат аз номи Сарвари давлат тақдим карда шавад. Ин боз як иқдоми дигари таърихӣ, қаҳрамонӣ ва хиради олии Пешвои фарҳангсолори тоҷикон буд, ки дар ҷаҳони мутамаддин назир надорад.

«Шоҳнома»- е, ки хонадони ҳар як тоҷикро бо нури маърифат равшан менамояд, яке аз нашрҳои комилтар ва аз лиҳози илмӣ боэътимод буда, дорои зиёда аз 52 ҳазор байт мебошад.

«Шоҳнома» номаи розу ниёз, ранҷу азоб ва ифтихори Фирдавсӣ аст, ки ба инсоният ёдгор гузоштааст. Беш аз ҳазор сол аст, ки адибону донишмандон ва хонандагони достон Фирдавсиву «Шоҳнома»- ро васфу ситоиш менамоянд. Вале олитарин ва шевотарин баҳоро ба «Шоҳнома» худи ҳаким Фирдавсӣ додааст:

Пай афкандам аз назм кохе баланд,
Ки аз боду борон наёбад газанд.
Бад-ин нома бас умрҳо бигзарад,
Бихонад ҳар он кас, ки дорад хирад.
Басе ранҷ бурдам дар ин сол сӣ,
Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ.
Намирам аз ин пас, ки ман зиндаам,
Ки тухми суханро парокандаам.

«Шоҳнома» — паёми таърихӣ, мизони методологии худшиносии миллӣ, ифтихори ватандорӣ ва дастури амал барои рушди шаъну шарафи шаҳрвандии мо, тоҷикон аст, ки Ҳаким Фирдавсӣ ба наслҳои имрӯз ва фардои мо, тоҷикон ва аҳли башар мерос гузоштааст.