ДУШАНБЕ, 11.08.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар сиёсатшиносию таърихнигории тоҷик китобҳои нодири Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун манбаъҳои арзишманди таърихӣ, фалсафӣ ва сиёсӣ мақоми хосро доро мебошанд. Яке аз чунин асарҳо китоби машҳури «Уфуқҳои Истиқлол» аст, ки соли 2018 дар нашриёти «Ганҷ-нашриёт»-и шаҳри Душанбе бо теъдоди 436 саҳифа чоп шудааст. Ин китоб дар арафаи 27-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз чоп баромада, ҳамчун ҳадяи арзишманд ба мардуми ҷумҳурӣ пешниҳод гардида буд.

-Дар китоби «Уфуқҳои Истиқлол» муаллиф Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи бурду бохт ва комёбиву дастовардҳои мамлакат дар чаҳоряк асри замони истиқлоли давлатӣ, марҳалаи эҳё, барқарорсозию рушди давлати миллии тоҷикон, тараққиёти иқтисодии мамлакат, сиёсати иҷтимоӣ ва натиҷаҳои умедбахши он, ваҳдати миллӣ ва суботи иҷтимоӣ, манфиатҳои миллӣ дар арсаи байналмилалӣ ва сиёсати хориҷӣ, мақоми Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаҳони муосир ва фардои дурахшони ҷумҳурии соҳибистиқлоламон сухан меравад.

Мундариҷаи китоб аз сарсухан, 5 боб ва охирсухан иборат мебошад.

Дар сарсухан муаллифи муҳтарам ба аҳамияти истиқлолият барои миллати тоҷик ва нақши он дар эҳёи давлати миллӣ таваҷҷуҳ зоҳир намудаанд. Ин боб ҳамчун муқаддимаи китоб ҳадафҳои асарро муайян кардааст. Муаллифи муҳтарам таъкид менамоянд, ки дар боби таърихи қадимӣ ва сарнавишти давлатдории ниёгонамон мо дар китобу навиштаҳои пешини худ ба таври васеъ изҳори назар кардаем ва руҳи шикастнопазиру симои ҷовидонаи миллатамонро дар оинаи таърих инъикос додаем, аммо дар ин китоб дар бораи бисту панҷ соли душвор, вале пурифтихори Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон фикру андешаҳои худро баён намудем.

БОБИ I. ИСТИҚЛОЛИЯТИ ДАВЛАТӢ – МАРҲАЛАИ ЭҲЁ ВА БАРҚАРОРСОЗИИ ДАВЛАТИ МИЛЛИИ ТОҶИКОН. Ин боб ба таҳлили вазъи мамлакат дар аввали солҳои 1990, баъд аз пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ ва оғози ҷанги шаҳрвандӣ бахшида шудааст. Муаллифи муҳтарам чунин иброз менамоянд: «Ба хотири манфиатҳои миллии ҷумҳуриамон мо ба таври огоҳона сиёсати «дарҳои кушода»-ро интихоб намудем, ки дар тамоми ин давра ҳамчун мактаби сиёсии воқеъбинона ва сулҳомез амал карда, натиҷаҳои зарурӣ дод ва мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар сатҳи ҷаҳонӣ муқаррар намуд. Имрӯз Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳамчун чумҳурии мутамаддини демократӣ ва дар ҳамкорӣ бо мамлакатҳои дӯст ҳамчун шарики боэътимод эътироф гаштааст. Сиёсати хориҷии «дарҳои кушода»-и мо бар пояи фарҳанги куҳанбунёди миллии тоҷикон, аз қабили поктинатӣ, дӯстӣ, бародарӣ, таҳаммулпазирӣ ва меҳмоннавозӣ бунёд ёфтаст». Дар ин давра ҷумҳурӣ бо мушкилоти зиёди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ рӯ ба рӯ шуд, аммо бо сарварии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рушди устувор, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ таъмин гардид.

БОБИ II. РУШДИ ИҚТИСОДИИ ТОҶИКИСТОН ВА ДУРНАМОИ СТРАТЕГИИ ОН. Ин боб ба таҳлили масоили соҳибистиқлолӣ, афзалияти стратегии ҷумҳурӣ, амалисозии сиёсати мустақили иқтисодӣ, рушди муносибатҳои иқтисодӣ бо давлатҳои дигар, такмили низоми идораи рушди иқтисод, рушди бахши хусусӣ, авлавияти рушди соҳаи саноат, рушди соҳаи сайёҳӣ, пешбурди сиёсати минтақавии ҷумҳурӣ бахшида шудааст. Муаллифи муҳтарами китоб иброз менамоянд, ки дар даврони Истиқлолияти давлатӣ қонунгузорие, ки муносибатҳои кориро танзим карда, дар маҷмуъ, ба меъёрҳои байналмилалии меҳнат мувофиқат менамояд, ташаккул ёфт. Сиёсати давлат ба ташкили ҷойи нави кор тавассути мусоидат ба бахши хусусӣ ва соҳибкорӣ, ҷалби сармоя, дастгирии рушди соҳибкории хусусӣ ва шуғли занон, инчунин рушди касбҳои мардумӣ ва меҳнати хонагӣ, густариши амалияи истифодаи шаклҳои мавсимии шуғл ва мутобиқ гардонидани малакаи қувваҳои корӣ ба талаботи бозори меҳнат нигаронида шуда, дар ин самт як қатор тадбирҳо амалӣ гардиданд. Дар ин давра шумораи аҳолии қобили кор ду маротиба афзуд ва ҳоло 5,2 миллион нафарро ташкил медиҳад. Давоми даҳ соли охир ба ҳисоби миёна ҳар сол аҳолии қобили кор ба миқдори 123 ҳазор нафар меафзояд.

БОБИ III. СИЁСАТИ ИҶТИМОӢ ВА НАТИҶАҲОИ УМЕДБАХШИ ОН. Муаллифи муҳтарам дар ин боб ба дастовардҳои соҳаи илм, рушди соҳаи маориф, миллати солим, муҳоҷират дар даврони Истиқлолияти давлатӣ диққати махсус медиҳанд. Аз ҷумла, муаллифи муҳтарам таъкид менамоянд, ки дар муддати 25 соли истиқлолият мо дар ҳаёти иҷтимоии ҷумҳуриамон ба дигаргуниҳои куллӣ ноил гардидем ва рушди сармояи инсониро барои пойдории давлати миллиамон дар мадди аввал қарор додем. Дар баробари ин, барои паст намудани сатҳи камбизоатӣ, ташкили ҷойи нави кор, танзими муҳоҷирати корӣ, идораи равандҳои марбут ба даромад ва хароҷоти пули аҳолӣ, пардохти нафақаю кумакпулиҳо, сохтмони иншооти иҷтимоӣ, таъмини ҳифзи саломатии аҳолӣ, рушди илму маориф, тандурустӣ, фарҳанг, беҳтар кардани ҳифзи муҳити зист ва ғайра чандин барномаҳои давлатиро қабул ва дар амал татбиқ намудем. Татбиқи ҳадафҳои дар ин барномаҳо тарҳрезишуда нишон доданд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон, тибқи муқаррароти Конститутсия, ҳамчун давлати иҷтимоӣ, воқеан, ҳалли масъалаҳои соҳаи иҷтимоии ҳаёти ҷомеаро ба ҳайси самти афзалиятноки сиёсати давлат эътироф ва дар амал татбиқ менамояд».

БОБИ IV. ВАҲДАТИ МИЛЛӢ ВА СУБОТИ ИҶТИМОӢ ДАР МЕҲВАРИ СИЁСАТИ ДОХИЛИИ ДАВЛАТ. Ин боб ба таҳлили масоили фарҳанги миллӣ, забони давлатӣ, низоми идораи давлатӣ, мақоми зан ва ҷавонон дар ҷомеа, озодии виҷдон, озодии баён, таъмини амнияти миллӣ бахшида шудааст. Ба андешаи муаллифи муҳтарам, ҷомеаи имрӯзаи ҷаҳониро ҷомеаи иттилоотӣ ном мебаранд ва дар Тоҷикистон низ барномаи махсуси давлатӣ то соли 2020 дар самти таҳкими он қабул шуд. Унсури муҳими ҷомеаи иттилоотӣ дастрасии мустақим ба иттилоот аст ва хизматрасониҳои гуногуни давлатиро ба маротиб осон мегардонад. Имрӯзҳо шаҳрвандони Тоҷикистон аз дастовардҳои ҷомеаи иттилоотӣ ба таври васеъ истифода менамоянд, ки он, дар навбати худ, хусусияти миллии фарҳанги нави сиёсиро дар ҳоли рушду пешрафт қарор додааст. Пешбинӣ мешавад, ки бо устувор гаштани пояҳои ҷомеаи иттилоотӣ дар Тоҷикистон фарҳанги сиёсии шаҳрвандӣ таҳким меёбад ва истифодаи васеи неруи инсониро дар сиёсатгузориҳои давлатӣ ба роҳ монда, барои татбиқи ҳадафманди он шароити мусоид фароҳам меорад.

БОБИ V. МАНФИАТҲОИ МИЛЛӢ ВА СИЁСАТИ ХОРИҶӢ: МАҚОМИ ТОҶИКИСТОН ДАР ҶАҲОНИ МУОСИР. Дар ин боб марҳалаҳои ба роҳ мондани сиёсати хориҷии ҷумҳурӣ, барқарор намудани равобити хориҷӣ, муаррифии ҳадафҳои асосии сиёсати хориҷӣ, амалӣ намудани сиёсати «дарҳои кушод», густариши равобити минтақавӣ ва байналмилалии Тоҷикистон, ташаббусҳои байналмилалӣ мавриди таҳлил қарор дода шудаанд. Аз ҷониби муаллифи муҳтарам иброз мегардад, ки албатта, солҳои оянда таҳаввулот ва дигаргуниҳои ҷиддӣ дар фазои геополитики ҷаҳон ва хусусан, дар муносибати қудратҳои бонуфузи ҷаҳонӣ фазои татбиқи сиёсати бисёрсамтиро мураккабтар менамояд. Шиддат ёфтани ихтилофи байни қудратҳои ҷаҳонӣ ба вазъияти умумии байналмилалӣ таъсири ҷиддӣ мегузорад, ки вазъияти минтақаи мо низ аз он истисно нест. Аз ин рӯ, воқеияти нави байналмилалӣ ва геосиёсӣ тақозо менамояд, ки таҷрибаи даврони Истиқлолияти давлатӣ ба таври ҷиддӣ омӯхта ва ҷамъбаст гашта, ин сиёсат бо ҷиддияти боз ҳам бештар, бо камоли воқеъбинӣ ва прагматизми сиёсӣ идома дода шавад. Дар ҷамъбасти масъала бояд гуфт, ки самараи чунин сиёсатро мо дар робитаҳои хориҷии гуногунҷанбаи мамлакатамон дар арсаҳои мухталиф мебинем. Дар айни замон Тоҷикистон дар маҷмуъ ба узвияти беш аз 80 созмони минтақавию байналмилалӣ ва ниҳоди молиявии ҷаҳонӣ пазируфта шуда, ҳамроҳ бо дигар давлатҳо дар ҳалли мушкилоти сиёсию амниятӣ, иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷаҳон саҳм мегузорад.

ОХИРСУХАН. Дар охирсухан муаллифи муҳтарам хулоса бароварда, таъкид менамоянд, ки «акнун давраи гузариш ба анҷом расид ва Ҷумҳурии Тоҷикистон аз марҳалаи эҳёву барқарорсозӣ ба марҳалаи рушди устувор қадам гузоштааст. Албатта, дар ин марҳала низ мушкилоти ҷиддӣ пешорӯйи мо хоҳанд буд, вале, бо вуҷуди ин, мо тамоми шароит ва имкониятро барои ҳаракат ба сӯйи рушди устувор дорем. Муҳимтар аз ҳама, барои оғози чунин марҳалаи тақдирсоз ба боварӣ, эътимод ва иродаи қавии мардуми шарифи Тоҷикистони азиз такя менамоем».

Китоби «Уфуқҳои Истиқлол» барҳақ ҳамчун сарчашмаи боэътимоди таърихӣ, худшиносӣ ва ватандӯстӣ шинохта шудааст. Дар нашрияҳои гуногун, аз ҷумла дар рӯзномаи «Ҷумҳурият» андешаҳои ҷолиб дар бораи ин китоб чоп шудаанд. Аз ҷумла, гуфта мешавад, ки ин асар ба ҷавонон дар фаҳмиши амиқи арзишҳои истиқлол кумак мерасонад. Пешвои миллат дар ин китобашон иброз менамоянд, ки ватандӯстии ҷавонон дар шароити кунунӣ аҳамияти хос дорад, зеро онҳо ояндаи миллатанд.

Ин асари арзишманди Пешвои миллат дар доираи фаъолияти илмӣ ва таълимӣ низ васеъ истифода мешавад. Масалан, дар Академии миллии илмҳои Тоҷикистон ва муассисаҳои таълимӣ он ҳамчун манбаи таҳлили жарфбинонаи паҳлуҳои ҳаётан муҳими зиндагии миллат истифода мегардад. Ҳамчунин аз рӯйи матни китоб гуфторҳои аудиоӣ таҳия шудаанд, ки ба паҳн кардани паёмҳои мубрами он мусоидат мекунанд.

Китоби «Уфуқҳои Истиқлол» ҳамчун ёдгории арзишманди даврони истиқлол садсолаҳо боқӣ мемонад. Он на танҳо бурду бохтҳои замони гузаштаро таҳлил мекунад, балки ба фардои дурахшони Тоҷикистон умеду имон мебахшад. Барои ҳар тоҷики ватандӯст хондану омӯхтани ин асар ҳатмист, зеро он калиди дарёфту дарку фаҳмиши таъриху ҳастии миллат ва олами пуртазоди муосир аст. Дар шароити ҷаҳонишавӣ чунин асарҳо ба ҳифзи ҳувияти миллӣ ва пешрафти давлату давлатдорӣ мусоидат мекунанд.

МУЛОҲИЗАЕ ЧАНД РОҶЕЪ БА НАҚШИ ТАЪРИХИИ МУАЛЛИФИ КИТОБ – ПРЕЗИДЕНТИ ТОҶИКИСТОН МУҲТАРАМ ЭМОМАЛӢ РАҲМОН. Барои миллати тоҷик дар охирин даҳаи қарни бистум, ки он вақт Тоҷикистон қадамҳои нахустинашро дар ҷодаи соҳибистиқлолӣ мегузошт ва бо хатари нобудшавии давлат ва миллат рӯ ба рӯ омад, ниёз ба шахсияти наҷотбахш ва тавоно ба миён омад. Ҳазорон шукр, ки аз байни фарзандони миллати куҳанбунёди мо чунин шахс пайдо шуд. Ва ин шахс муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд. Агар шуҷоату мардонагӣ ва ҷуръати сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намебуд, аз даст додани истиқлоли давлатӣ як амри воқеӣ буд.

Насли калонсол ва миёнаи мамлакати мо ҳанӯз ба равшанӣ дар хотир доранд, ки оғози истиқлолияти Тоҷикистон, алалхусус нимаи дуввуми соли 1992, дар таърихи навини халқи тоҷик бо чӣ ошуфтагӣ, беқонунӣ, ҳараҷу мараҷ ҳамроҳ буд. Дар ин айёми мусибатбор Тоҷикистонро аз фано шудан, ба маънои воқеии ин калима, фосилае ба қадри як сари мӯй ҷудо мекард.

Дар мамлакат беҳокимиятӣ ва бесарусомонии сиёсӣ ҳукмрон буд. Минтақаҳои ҷанубӣ ва пойтахти мамлакат аслан дар дасти гурӯҳҳои ғоратгари мусаллаҳ қарор доштанд. Мардум бо сабаби даргириҳо байни гурӯҳҳои мусаллаҳ дар тарсу ҳарос ва изтироб ба сар мебурданд. Ҳокимони давр – онҳое, ки то дирӯзи наздик худро «хизматгори халқ» меномиданд, аз вазъи ноором ва барояшон «мусоиди» ҷумҳурӣ истифода бурда, бо азхудкунии моликияти давлатӣ машғул буданд ва ба ҳоли ошуфтаи мардуми мусибатзада коре надоштанд.

Ҷанги бемаънии шаҳрвандӣ ва вазъи ҷиноии мамлакат, ки Тоҷикистонро ба сарзамини доғ табдил дода буданд, аз обрӯи миллати тоҷик мекостанд ва мо бо номи нангини як миллати ҷангҷӯ вориди саҳнаи сиёсати байналмилалӣ мешудем.

Дар ин лаҳзаҳои ғамангез муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун наҷотдиҳандаи миллат ва давлат ба майдони сиёсати ҷаҳонӣ ворид шуданд. Мардуми тоҷик дар шахси намоядагони худ дар Парлумони ҷумҳурӣ ягона қадами дуруст ва бехато гузошт ва сарнавишти миллат ва давлати тоҷиконро ба дасти ҷавонмарди ватандӯст, ҷасур ва хирадпеша муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон супорид. Маҳз дар ҳамон рӯзҳои поёни тирамоҳи соли 1992 бо ба сари қудрат омадани фарзанди баномус ва сиёсатмадори ҷавон Эмомалӣ Раҳмон нуқтаи гардиши наҷоти Тоҷикистон ба вуқуъ пайваст. Ҳанӯз аз рӯзҳои аввал барои мардуми мамлакат аён гардид, ки дастгоҳи идораи киштии зиндагии миллат дар дасти қавии инсони боэътимод супорида шудааст ва Ватан, миллат ва тамоми мардуми ҷумҳурӣ яқинан ба вартаи нобудӣ, ки бадхоҳони миллат барояшон омода карда буданд, фурӯ нахоҳанд рафт.

Хизмати бузурги муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди миллати шарифи Тоҷикистон ва таърихи миллат дар он аст, ки ин шахси нодир ва сиёсатмадори дурандеш дар шароити печида ва муракабби муноқишаҳои ҳамватанӣ ва ҷанги таҳмилӣ давлатдории тоҷикон ва бақои давлатро аз парешонӣ ва фано шудан ҳифз намуданд. Аз ин рӯ бо итминони комил метавон гуфт, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон наҷотбахши миллати тоҷик ва давлати тоҷикон аст. Маҳз шахсияти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баробари фитнаи душманони миллати тоҷик, ки дар давраҳои гуногуни таърихӣ халқи моро борҳо ба гирдоби хун кашида буданд, қодир ба истодагарӣ гардид. Ва ин дафъа бо хости сарнавишт дар раъси давлати мо шахсияте қарор гирифт, ки ғайричашмдошти бисёриҳо тамоми ҳадафҳои бадхоҳони миллати моро барбод дод.

Бо хондани ин сатрҳо дар хонандаи гиромӣ суоли мантиқӣ ва барҷое метавонад пайдо шавад, ки чаро маҳз муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар он замон ҳеҷ таҷрибаи фаъолият дар зинаҳои баланди идораи давлат надошт, роҳбари Тоҷикистон интихоб гардид?

Бояд ин нуктаро таъкид намуд, ки дар он рӯзҳои ошуфта ва пурфоҷеаи ҷанги шаҳрвандӣ, ки роҳбарияти ҷумҳурӣ яке аз паси дигар иваз мешуд, вале дар пешорӯи алангаи ҷанг бечора мемонд, касе аз сиёсатмадорон ҷуръат намекард, ки масъулияти душвори қатъ кардани ин фоҷеаи миллатро ба зиммаи хеш гирад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бе дудилагӣ, бо мардонагӣ ва бо шуҷоати фавқулода бар дӯши худ масъулияти вазнини хотима додан ба ҷанги бародаркушӣ, бунёди появу асосҳои конститутсионӣ ва эҳёи давлатдориро гирифтанд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хубӣ дарк мекарданд, ки дар он шароите, ки Тоҷикистон қарор гирифта буд, яъне дар вазъияте, ки давлат фақат дар рӯи коғаз вуҷуд дошт ва дар асл тамоми рукнҳои давлатдорӣ корношояму фалаҷ шуда буданд ва ё умуман вуҷуд надоштанд, таърих ва сарнавишт барояш рисолати бузург, вале ниҳоят душвори бунёд намудани давлати навинро гузоштааст.

Биёед, биандешем оё осон буд, ки як сиёсатматдори таҷрибаи кофӣ надошта чунин масъулиятро ба дӯши худ бигирад? Агар ҳамаи он чиро, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар давраи кӯтоҳе дар поягузории аркони давлат анҷом доданд, сарфи назар кунем, фақат ҷуръати инсониашон ва тасмими қавиашон, ки бори гарони эъмори давлатро бар дӯш гирифтанд, худаш қаҳрамонӣ аст.

Хушбахтона, умеди мардум ба навмедӣ накашид. Ва Эмомалӣ Раҳмон бе таамул ва бо иродаи матин ба муқобили ҷангу хунрезӣ паёми сулҳу ризоияти миллиро ҳамчун зербинои давлатдорӣ ташхис дода, алорағми қувваҳои адоватпешаи дохиливу хориҷӣ, ки ҷиддан мекӯшиданд, то оташи ҷанг дар Тоҷикистон хомӯш нагардад, ба иқдом пардохтанд. Кӯшишҳои пайгирона ва талошҳои шабонарӯзии Сарвари давлати Тоҷикистон, ки дар фазои ҷонибдории тамоми халқи Тоҷикистон доир мешуданд, марҳала ба марҳала ҷумҳурии моро ба сӯи мақсуд раҳнамун сохтанд.

Бо такя ба дониши амиқи вазъи мавҷуда дар мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хулосае омаданд, ки нахуст якпорчагии мамлакатро бояд таъмин намуд ва баъдан роҳҳои пешбурди иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷумҳуриро пеш гирифт, ҷанбаҳои хоси рушди онро ҷустуҷӯ намуд. Вазифаи муҳимтаринашонро низ дар он медиданд, ки ҳувияти дар асари ҷангу хунрезӣ ва парешонии ақидавӣ дургаштаи мардумро бозгардонанд, ваҳдату пайванди пойдори афроди ҷомеаро эҷод намоянд ва бо баҳрагирӣ аз ин ягонагиву ваҳдат тавсеаи иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро ба роҳ андозанд ва дигар ҳеҷ гоҳ нагузоранд, ки бадхоҳони миллати тоҷик саҳнагардони хоки муқаддаси Ватани мо шаванд.

Таъкиди ин нукта муҳим аст, ки дар он шароити буғранҷи буҳрони сиёсӣ ва парешонии ақидавӣ, ки дар мамлакат ҳукмрон буд, ва дар вазъе, ки тамоми мақомоту сохторҳои ҳокимияти давлатӣ аз ҳам рехтаву корношоям буданд, он чи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз обод кардани мулк ва сарҷамъ намудани миллат ҳарф мезаданд, хаёлпардозие бештар дарёфт намешуд. Он рӯзҳо чӣ дар мамолики ҳамсоя ва чӣ дар мамлакатҳои дур чун сухан аз Тоҷикистон мерафт, пуристеъмолтарин калимот «фано шудан», «дар оташи ҷанги ҳамватанӣ сӯхтан», «то охирин тоҷик ҷанг кардан»… буд.

Ва дар воқеъ ҳам ба ҳақиқат пайвастани ин «пешгӯиҳо» аз эҳтимол дур набуд. Аз эҳтимол дур набуд – дар он ҳолат, ки агар аз байни миллати тоҷик шахсияте пайдо намешуд, ки масъулияти наҷоти Ватан ва хотима додан ба ҷанги бародаркуширо бар уҳда гирад. Ва низ муҳим ин ки тавонад ҳамватанонро даъват кунад, то аҳамияту арзиши иқдоми ӯро дарк намуда, бо саҳмгирии мустақимашон сарнавишташонро ба дасти худ гиранд ва аз тасмимоту фаъолияти Сарвари давлат, ки ба хотири онҳо анҷом медиҳанд, огоҳ бошанд, ба моҳияти онҳо пай бибаранд ва манфиатҳои миллӣ ва ватанашонро аз ҳар чизе болотар гузоранд.

Дониёр САНГИНЗОДА, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим,
доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Зафар САЙИДЗОДА, мудири шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, мушовири давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон,

Фиристодаи Фавқулода ва Мухтори Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Обшавии пиряхҳо яке аз масъалаҳои доғи рӯз ба ҳисоб меравад. Чӣ хеле ки Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, обшавии босуръати пиряхҳо айни замон ба як буҳрони глобалӣ табдил ёфта, дар тӯли даҳсолаҳои охир бо суръати баланд давом карда истодааст. Ин дар таърихи инсоният раванди ниҳоят ташвишовар ва бесобиқа ба ҳисоб рафта, қариб тамоми минтақаҳои ҷаҳонро фаро гирифтаааст, ки машҳуртаринашон Арктика (қутби шимол, минтақаи Океани Яхбастаи Шимолӣ) ва қитъаи Антарктида (қутби ҷануб) мебошанд.

Сабаби асосии обшавии яхбандиҳо тағйирёбии иқлим ва гармтар шудани ҳарорати ҳаво мебошад, ки ба фаъолияти инсон, бахусус сӯзонидани сӯзишвории истихроҷшуда ва бар асари ин дар атмосфера ҷамъ шудани газҳои гулхонаӣ, робитаи зич дорад. Дар давоми даҳсолаи охир олимон ҳарорати миёнаи солонаи сатҳи рекордиро ҳуҷҷатгузорӣ намуда, дар саросари сайёра, инчунин дигар аломатҳои тағйирот, аз он ҷумла тақсимшавии қабатҳои яхин, инчунин шӯршавӣ, болоравии сатҳ ва ҳарорати уқёнусҳоро мушоҳида кардаанд.

Мувофиқи натиҷаи ин мушоҳидаҳо, суръати обшавии пиряхҳо нисбат ба солҳои 90-уми асри гузашта 57% афзуда, тибқи тамоилҳои кунунӣ, агар гармшавӣ ҳамин тавр давом ёбад, то соли 2100 метавонанд аз се ду ҳиссаи пиряхҳои Замин аз байн раванд.

Масалан, нисбат ба соли 1912, беш аз 80 фоизи барфҳои машҳури Килимандҷаро дар Африқо, об шуда рафтаанд. Пиряхҳои Ҳимолой дар Ҳиндустон чунон зуд ақибнишинӣ карда истодаанд, ки аксари пиряхҳои қисмати марказӣ ва шарқии он метавонанд то соли 2035 қариб тамоман аз байн раванд. Тӯли 30 соли охир яхбандиҳои баҳрии Арктика тақрибан 10% коҳиш ёфта, обшавии яхбандиҳо дар нимкураи шимолӣ нисбат ба 150 соли пешин нӯҳ рӯз пештар ва яхбандии тирамоҳӣ даҳ рӯз баъдтар рух медиҳанд. Обшавии босуръати яхбандии абадӣ дар баъзе қисматҳои Аляска бошад, боиси беш аз 4,6 метр паст фуромадани сатҳи замин шудааст.

Пиряхҳо дар Шветсия ва Норвегия бо суръати бесобиқа об шуда истодаанд. Олимон инро мустақиман ба гармшавии давомдори глобалии марбут ба тағирёбии иқлим, ифлосшавии ҳаво ва афзоиши партовҳои газҳои гулхонаӣ нисбат медҳиҳанд, ки бар асари онҳо пиряхҳо, ба ҳисоби миёна, соле 1,8 метр коҳиш меёбанд, ки аз меъёрҳои муқаррарии таърихӣ афзунтар мебошад. Агар ин тамоюл ҳамин тавр идома ёбад, бахше аз пиряхҳои ин минтақаҳо дар тӯли чанд даҳсолаи оянда аз байн хоҳанд рафт.

Гренландия пас аз Антарктида дувумин яхбандии калонтарин буда, масоҳати яхбандиаш 1 833 900 километри мураббаъро ташкил менамояд, ки тақрибан 80% қаламрави онро ишғол мекунад. Дарозии яхбандӣ аз шимол то ба ҷануб тақрибан 2530 километр ва бараш дар шимол 1094 километрро ташкил медиҳад. Ғафсии миёнаи яхбандӣ 1500 метр ва ғафсии бузургтаринаш зиёда аз 3000 метр мебошад. Тибқи баъе сарчашмаҳо синну соли яхбандиии ин минтақа, тақрибан 110 ҳазор сол ва тибқи сарчашмаҳои дигар, зиёда аз 200 ҳазор сол арзёбӣ шудааст. Зери яхбандии Гренландия дарозтарин оббурдаи (дараи) рӯи замин мавҷуд мебошад, ки аз соҳили шимолӣ то ба масофаи 750 километр тул кашидааст.

Соли 1930 дар болои яхбандии Гренландия станцияи кутбии «Эйсмитт» шинонида шуд, ки дар он, дар баландии тақрибан 3000 метр аз сатҳи баҳр, тадқиқотҳои метеорологӣ ва глятсиологӣ (омӯзиши пиряхҳо) гузаронида мешаванд.

Мушоҳидаҳои моҳворавии давоми солҳои 2007 - 2008 гузаронидашуда нишон доданд, ки масоҳати яхбандии Гренландия, дар тӯли 30 соли тадқиқотҳо, ба ҳадди минималии худ расидааст. Ҳаҷми яхбандӣ 2,85 миллион километри мукааб ҳисоб карда шуда, агар он об шавад, сатҳи баҳр 7 метр баланд мешавад.

Тахмин меравад, ки то ба ҳадди 3°С афзудани ҳарорати миёнаи солона, яхбандии Гренландия об шуда истода, тӯли ҳазорсолаҳо коҳиш меёбад ва бо афзоиши ҳарорати ҳаво то ба 8°C, метавонад дар тӯли 1000 сол комилан об шуда равад.

Талафоти зиёдтарини яхбандиҳо дар қаторкӯҳҳои арзҳои муътадил ва тропикӣ, ба монанди Тиёншон, Ҳимолой, Алп ва Кӯҳҳои Харсангӣ (дар ИМА) мушоҳида мешавад. Пиряхҳои баландиҳои субэкваториалӣ ва экваториалӣ, аз қабили вулкани Килиманҷаро дар Африка, кӯҳҳои Рвензори, Кения, Ҷайя, қисматҳои шимолии қаторкӯҳи Анд - даҳсолаҳои охирини мавҷудияти худро аз cap гузаронида истодаанд.

Дар давраи яхбандии хурд, тақрибан байни солҳои 1550 - 1850, ҳарорати миёнаи ҳаво дар ҷаҳон, назар ба имрӯз, каме пасттар буд. Пас аз нимаи дуйуми асри 19 тавозуни массаи бисёр пиряххои сайёра манфӣ шуда, боиси камшавии масоҳат ва тавозуни массаи пиряххо, инчунин зиёд шудани абляция (обшавӣ) дар қисмати забонаи онҳо гардид. Ин ақибнишинӣ дар муддати кӯтоҳи мӯътадилшавии иқлим, давоми солҳои 1950 – 1990, суст ва ҳатто қатъ шуд. Дар ин давра бисёр пиряхҳои кӯҳҳои Сент Элиас, яхбандиҳои Патагония ва Скандинавия ба тавозуни мусбати масса соҳиб шуда, пешрафти забонаҳо ва ғафсшавии майдонҳои ҷамъкунии онҳо (аккумулятсионӣ) мушоҳида карда шуд.

Аз солҳои 1980 асри гузашта, оҳиста - оҳиста гармшавии назарраси глобалӣ ба мушоҳида расида, он боиси обшавии нав ва шадидтари пиряхҳо дар саросари ҷаҳон ва асосан манфӣ гардидани тавозуни массаи онҳо гардид.

Ин маълумотҳо нишон медиҳанд, ки тағирёбии иқлим ба ҷаҳони гирду атрофи мо то чӣ андоза таъсири ҷиддӣ мерасонад, бахусус ба қабатҳои яхбандӣ бо номи криосфера. Мувофиқи тадқиқотҳои дар соли 2024 гузаронидаи олимон, пиряхҳо бо суръати рекордӣ об ва ҷангалзорҳо ба миқдори зиёд нобуд шуда истодаанд. Дар давоми як соли гидрологӣ - аз октябри соли 2023 то сентябри соли 2024 - 19 пиряхи зери мушоҳидаҳо қарордошта 450 миллиард тонна массаашонро гум кардаанд.

Аз соли 1990 бошад, то инҷониб, инсоният 420 миллион гектар ҷангалзорро нобуд кардааст, ки ба нисфи масоҳати Чин баробар аст. Суръати талафоти ҷангалзор махсусан давоми солҳои 2015 - 2020, ки соле тақрибан 10 миллион гектар ҷангалзор бурида мешуд, хеле тез буд. Ин ба он нигоҳ накарда ки ҷангалзорҳо барои сайёраи мо бисёр муҳиманд, зеро онҳо дуоксиди карбонро фуру бурда, ба ҷилавгирӣ аз гармшавии глобалӣ мусоидат мекунанд.

Олимон ҳушдор медиҳанд, ки барои суст кардани ин равандҳо мо бояд партовҳои газҳои гулхонаиро, ки захираи пиряхҳоро ҳифз мекунанд, ба таври фаврӣ кам кунем ва агар чораҳои зарурӣ адешида нашаванд, оқибаташ барои табиат ва одамон фалокатбор шуда метавонад. Онҳо, аллакай аз ҳозир, баъзе оқибатҳои обшавии пиряхҳоро қайд кардаанд:

сатҳи баҳр дар саросари ҷаҳон соле 3,2 миллиметр баланд шуда, интизор меравад дар даҳсолаҳои оянда афзоиш ёбад;

баъзе намудҳои ҳайвонот зери хатари нестшавӣ қарор доранд, масалан, баъзе популятсияҳои пингвинҳои Адели дар Антарктида 90% коҳиш ёфтаанд;

муҳоҷирати баъзе намуди шабпаракҳо, рӯбоҳҳо ва растаниҳо ба шимол ё ба минтақаҳои баландтару хунуктар ҷараён дорад;

гарчанде дар саросари ҷаҳон боришот (борону барф) ба ҳисоби миёна зиёд шуда бошад ҳам, бо вуҷуди ин, баъзе минтақаҳо хушксолии шадидтарро аз сар гузаронида истодаанд (сӯхтори ҷангал, талафоти ҳосил ва норасоии оби ошомиданӣ);

агар тамоми яхҳои Антарктида (90% яхбандии ҷаҳон ва 70% оби тозаи он) об шаванд, сатҳи баҳр дар саросари ҷаҳон тақрибан 61 метр баланд мешавад.

450 миллиард тонна яхҳо об шуда, миллионҳо гектар ҷангалзорҳо нобуд шудаанд.

Дар ин радиф, Тоҷикистон чун натиҷаи ҷамъбасти Кофронси байналмилалии дар моҳи майи соли 2025 ба муносибати соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо баргузоршуда, ҷиҳати коҳиш додани раванди обшавии пиряхҳо амалҳои фаврии зеринро пешниҳод намудааст:

баланд бардоштани сатҳи огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши ҳаётан муҳимми пиряхҳо дар таъмини захираҳои оби ошомиданӣ ва ҳалли маҷмӯи масъалаҳои рушди устувор;

таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ, бо ҷалби фаъоли олимону пажӯҳишгарон, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдор барои ҳалли мушкилоти обшавии босуръати пиряхҳо ва оқибатҳои фарогири он;

ба роҳ мондани мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ бо мақсади беҳтар дарк намудани ҷараёни тағирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба низомҳои экологӣ (экосистемаҳо), захираҳои об, масъалаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва тағйирёбии глобалии иқлим;

татбиқи иқдомҳои дастаҷамъӣ бо мақсади бартараф намудани оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии босуръати пиряхҳо, аз ҷумла таъсири он ба дастрасӣ ба об, ҳифзи амнияти озуқаворӣ, истеҳсоли неруи барқ ва ҳифзи мероси фарҳангию табиӣ;

андешидани чораҳои таъхирнопазир ҷиҳати ҳифзи наботот ва ҳайвоноте, ки дар натиҷаи обшавии босуръати пиряхҳо аз шароити маъмулии зисти худ маҳрум мегарданд;

ҳамоҳанг ва наздик намудани чораҳои ба ҳифзи пиряхҳо равонашуда бо тадбирҳои марбут ба ҳалли мушкилиҳои тағйирёбии иқлим;

истифодаи самаранок ва ҷалби захираҳои молӣ ва фаннӣ барои татбиқи амалии ташаббусҳо ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди боэътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

таҳия ва татбиқи стратегия ва барномаҳои амал дар сатҳҳои миллӣ ва минтақавӣ ба хотири наслҳои оянда. Инчунин, аз ҷониби Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод карда шуд, ки Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ таҳия карда шавад.

Алишо Шомаҳмадов – ходими пешбари илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои физикаю математика

Ташаббусҳои ояндасози Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ таҳким ва густариши робитаҳо дар доираи сохторҳои ҳамкории байналмилаливу минтақавӣ, ҳамчунин, созмонҳои байналмилалӣ ҷойгоҳи хоса дорад. Аз ин рӯ, Ҷумҳурии Тоҷикистонро оламиён ҳамчун кишвари мустақил эътироф менамоянду тоҷиконро ба ҳайси мардуми дорандаи таърихи куҳан, сулҳпарвар, башардӯст ва бунёдкор мешиносанд. Ҳоло иқдоми навбатии Ҷумҳурии Тоҷикистон – “Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ” дар сатҳи милливу минтақавӣ ва ҷаҳонӣ амалӣ гашта истодааст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки ташаббусҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саривақтӣ буда, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб пазируфта шуда, дар сатҳи байналмилалӣ пайравӣ ва татбиқ гардида истодаанд.

Зеҳни сунъӣ ҳамчун технологияи калидии асри XXI маҳсуб ёфта, дорои иқтидори таъсиррасонӣ ба тағйирёбии низоми байналмилалиро дорост. Аввалин таҳқиқот дар соҳаи зеҳни сунъӣ “Лоиҳаи таҳқиқоти тобистонаи Дартмут оид ба зеҳни сунъӣ” соли 1956 гузаронида шудааст. Фарзияи мазкур аз “ҳар як ҷанбаи фаъолияти зеҳнии инсонро метавон тавре тавсиф кард, ки техника метавонад онро дубора тавлид кунад”, иборат буд. Таҳқиқоти минбаъдаи соҳа аз ҷониби Вазорати мудофиаи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико (минбаъд ИМА) гузаронида шуд. Бояд қайд намуд, ки солҳои 1970 ва 1990 ҳукумати ИМА аз сабаби бесамарӣ ва имконнопазирии татбиқи амалии онҳо барномаҳоро маҳдуд ва маблағгузории онро қатъ намуда, бо роҳи “зеҳни сунъии зимистонӣ” наҷот ёфт. Бинобар ин, солҳои 2000 – ум дар технологияҳои омӯзиши амиқ пешрафт ба амал омада, барномаҳои зеҳни сунъӣ ба марҳалаи нави рушд ворид гардид.

Дар асоси ҳадафи таҳқиқот вазифаҳои зерин гузошта шуданд:

муайян кардани мушкилоти асосии марбут ба омӯзиши муосири ҷанбаҳои гуманитарии таҳқиқоти зеҳни сунъӣ;

муайян кардани самтҳо ва стратегияҳои омӯзиш ва татбиқи зеҳни сунъӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ;

пазируфтани ташаббуси навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ.

Бояд таъкид намуд, ки таҳлил ва ба низом даровардани мафҳумҳои назариявии зеҳни сунъӣ ҳамчун усулҳои асосӣ истифода шуданд. Усулҳои таҳлили низомӣ, таҳлили ҳуҷҷатҳои давлатӣ ва байналмилалӣ имкон доданд, ки самтҳои омӯзиши зеҳни сунъӣ ва нақши он дар таҳқиқоти байналмилалӣ муайян карда шаванд.

Асоси назариявӣ боназардошти ҷанбаҳои гуманитарии зеҳни сунъӣ дар асарҳои олимони хориҷӣ Ҷ. Серл ва Н. Бостром мавриди баррасӣ қарор гирифтааст. Инчунин, дар асарҳои Ҷ. Мур асосҳои этикаи компютерӣ ва К. Ҳён нақш ва мавқеи зеҳни сунъӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ таҳқиқ гаштааст.

Бо вуҷуди ин, дар консепсияи зеҳни сунъӣ чунин нуқтаҳои баҳснок мавҷуданд:

Якум, фаҳмиши дақиқе нест, ки зеҳн чист.

Дуюм, рушди технология дар марҳалаи муосир наметавонад рафтори инсонро комилан танзим кунад.

Сеюм, пайдоиши масъалаҳои ахлоқии марбут ба технологияҳои истифодаи дуҷониба метавонад ба рушди инсон таъсир расонад.

Дар баробари ин, зеҳни сунъӣ ба навъҳо тақсим мегарад. Инчунин, байни зеҳни сунъии заиф ва зеҳни қавӣ фарқият гузошта мешавад. Маънои зеҳни сунъии заиф қобилияти таҳияи функсияҳои маърифатии инфиродии инсонро дорад. Зеҳни сунъии қавӣ маънои моделсозии мураккаби зеҳни инсонро дорад. Дар ин ҳолат, имкониятҳои чунин низом ба имкониятҳои инсон баробар хоҳанд буд. Ҳамзамон, мафҳуми зеҳни сунъии “супер” низ вуҷуд дорад, ки бо ягонагии технология алоқаманд аст. Бинобар ин, зеҳни сунъии “супер” имкониятҳои инсонро дар ҳама соҳаҳо болотар пешгӯӣ менамояд. Аз нуқтаи назари масъалаҳои умумии фалсафӣ соҳаи зеҳни сунъӣ масъалаҳои “ахлоқи хусусӣ”, ҷангу сулҳ, ба вуҷуд омадани “масъалаҳои амниятӣ” ва қабули қарорҳоро баррасӣ мекунад.

Ҳамчунин, аз нуқтаи назарияи муносибатҳои байналмилалӣ дар омӯзиши зеҳни сунъӣ фарқиятҳои парадигматикӣ мавҷуданд. Дар доираи равиши реалистии нав зеҳни сунъӣ ҳамчун омили тағйирёбии эҳтимолии тавозуни қувваҳо дар низоми байналмилалӣ баррасӣ мешавад. Ба ин ҷангҳои рақамӣ, ҷангҳои иттилоотӣ, амнияти иттилоотӣ ва чолишҳои нави амнияти байналмилалӣ ба эҷоди зеҳни сунъии соҳибихтиёр дохил мешаванд. Як соҳаи муҳимми татбиқи зеҳни сунъӣ дипломатияи рақамӣ маҳсуб меёбад. Аз ин рӯ, дар доираи равиши либералии нав зеҳни сунъӣ ҳамчун технологияи манфиати умумӣ ба ҳисоб рафта, ҳам хатарҳо ва ҳам имкониятҳоро дорад. Ҷанбаҳои ҳуқуқӣ ва ахлоқии зеҳни сунъӣ, ҳуқуқ ва озодиҳои инсон дар зеҳни сунъӣ муҳим арзёбӣ гардида, дар қабули қарорҳои иштирокчиёни ғайридавлатӣ нақши асосиро мебозанд. Дар сатҳи миллӣ абарқудратон стратегияҳои рушди зеҳни сунъиро таҳия мекунанд. Соли 2017 Ҷумҳурии Мардумии Чин (минбаъд ҶМЧ) “Барномаи рушди насли нави зеҳни сунъӣ то соли 2030” – ро нашр кард. Дар стратегияи ҶМЧ, як курси роҳбарияти ҷаҳониро дар соҳаи зеҳни сунъӣ нишон дода шудааст.

Марҳалаи аввал, барои бартарияти технология вазифаи расидан ба ҳамон сатҳи рақобатпазир бо ИМА то соли 2020 буд;

Марҳалаи дуюм, зарурати таъмини пешравии калидии технология дар соҳаи зеҳни сунъӣ то соли 2025;

Марҳалаи сеюм бартарияти ҳукмронии ИМА ва ба вуҷуд овардани роҳбарияти ҷаҳон.

Инчунин, андеша бар он аст, ки ҳаҷми умумии сармоягузорӣ ба соҳаҳои ояндадор то соли 2030 тақрибан 1,5 триллион долларро ташкил дода, ҳаҷми умумии бозори технологияҳои зеҳни сунъӣ мувофиқи модели чинӣ 150 миллиард долларро роҳандозӣ мекунад [1]. Дар айни ҳол, ИМА яке аз роҳбарони асосии технологияи зеҳни сунъӣ мебошад. Илова бар идомаи барномаҳои Агентии лоиҳаҳои таҳқиқотии пешқадами Вазорати дифои ИМА (DARPA), дар соли 2018 Маркази муштараки зеҳни сунъиро ислоҳ кард, ки вазифаҳои коршиносиро дар соҳаи истифодаи ҳарбии технологияҳо иҷро мекунад. Дар соли 2019 Д. Трамп фармони иҷроияро имзо кард, ки оғози ташаббуси амрикоии зеҳни сунъиро ба расмият медарорад. Инчунин, соли 2020 Стратегияи миллии технологияҳои муҳим ва рушдёбанда интишор шуд, ки дар он принсипҳои роҳбарии технологии ИМА, ҳамкориҳои ҷаҳонӣ дар технологияҳои асосӣ ва аҳаммияти идоракунии хатарҳо нишон дода шудаанд [5]. Конгресси ИМА барои рушди соҳаҳои дар стратегия пешбинишуда зиёда аз 100 миллиард доллар ҷудо кардааст [7]. Ҳадафи стратегии ИМА ин аст, ки қудратманд ва навовар дар соҳаи зеҳни сунъӣ боқӣ монда, рақибони ҶМЧ ва Федератсияи Русияро дар бар гирад. Соли 2020 барои ширкатҳои амрикоӣ хариди маҷмӯи барномаҳо, дастурҳои Huawei-и ҶМЧ ва лабораторияи Касперскийи Федератсияи Русия манъ карда шуд. Инчунин, хариди маҷмӯи лавозимоти ИМА барои истеҳсоли микросхемаҳо манъ карда шудааст. Боварӣ ба он, ки рушди зеҳни сунъӣ ба инқилоби нави саноатӣ оварда расонида, ба муҳаррики муборизаи технологии ИМА ва ҶМЧ табдил меёбад. Аз ин рӯ, доштани бартарии стратегӣ дар ин самт пешравии иқтисодии ҷаҳон ва қобилияти таъсир расонидан ба тартиботи ҷаҳониро таъмин мекунад.

Мавриди тазаккур аст, ки дар сатҳи боломиллӣ, зеҳни сунъӣ дар заминаи амнияти байналмилалӣ, рушди устувор, ахлоқ ва ҳуқуқи инсон баррасӣ мешавад. Аз соли 2013 инҷониб баҳсҳои ғайрирасмии коршиносон оид ба танзими қонунҳо ва ворид намудани тағйирот ба Конвенсия оид ба баъзе силоҳҳои муқаррарӣ гузаронида мешаванд. Соли 2017 барои идомаи кор дар ин самт гурӯҳҳои коршиносии байниҳукуматӣ таъсис дода шуданд. Инчунин, дар соли 2017 дар Созмони Милали Муттаҳид (минбаъд СММ) бо иштироки чунин созмонҳои коршиносӣ, аз қабили Иттиҳоди байналмилалии телекоммуникатсионӣ (ITU), Коди байналмиллалӣ, ки хусусиятҳои воситаҳои молиявиро ифода мекунад (CFI), Институти муҳандисони электротехника ва электронӣ (IEEE), Институти таҳқиқоти байниминтақавии ҷиноят ва адолати СММ (UNICRI) оид ба зеҳни сунъӣ ва робототехника таъсис дода шуд. Дар доираи баррасии масъалаҳои рушди устувор дар соли 2017 ҷаласаи Кумитаи дуюми Ассамблеяи Генералӣ ва Шурои иқтисодӣ ва иҷтимоии СММ (ЭКОСОС) “Ояндаи ҳама чиз – Рушди устувор дар давраи тағйирёбии технологӣ” баргузор гардид. Аз соли 2017 Иттиҳоди байналмилалии телекоммуникатсионӣ рӯзномаи зеҳни сунъиро пешбарӣ мекунад, ки дар он нуқтаи назари ҷаҳонии ба рушди технология бартарӣ дорад.

Мақсади зеҳни сунъӣ таҳияи алгоритмҳо ва амсилаҳое мебошад, ки метавонанд зеҳни инсонро тақлид кунанд ва вазифаҳои гуногунро ҳал кунанд. Ба вуҷуд овардани низомҳои зеҳни сунъӣ барои иҷрои вазифаҳое, ки ҳарчанд барои инсонҳо осон ва табиӣ мебошанд, барои мошинҳо ва алгоритмҳо бо истифода аз усулҳои дарёфт ва таҳлил маълумот, омӯзиш ва истилоҳот, қароргирӣ ва дигар вазифаҳои иншоотӣ имконпазир аст. Ҳоло, якчанд мутахассисон дар соҳаи илмҳои компютерӣ кӯшиш доранд, ки зеҳни сунъӣ-и қавӣ (AGI – Artificial General Intelligence) созанд, ки қодир бошад мисли инсон фикр кунад ва ҳамаи вазифаҳоро иҷро намояд.

Маврид ба зикр аст, ки 25 июли соли 2025 Маҷмаи Умумии СММ лоиҳаи қатъномаи махсусро зери унвони “Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ”, ки бо ибтикори Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардид, бо иттифоқи оро қабул намуд. Қабул гардидани қатъномаи таърихии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба зеҳни сунъӣ дар Маҷмааи Умумии СММ, ки бо ташаббуси навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби СММ ва кишварҳои ҷаҳон бо иттифоқи оро қабул намуданд.

Ташаббуси мазкур аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмоммалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар Мубоҳисаҳои умумии Иҷлоси 79 – уми Маҷмаи Умумии СММ 24 сентябри соли 2024 пешниҳод гардида буд. Санади мазкур бо бархурдорӣ аз пуштибонии якдилонаи кишварҳои узви СММ қадами муҳиммеро дар роҳи бунёди ризояти ҷаҳонӣ оид ба истифодаи бехатар ва бар ахлоқ асосёфтаи зеҳни сунъӣ, аз ҷумла рушди механизмҳои худтанзимкунӣ ва мудирияти масъулиятноки технологияҳои зеҳни сунъӣ дар сатҳи минтақавӣ ва миллӣ ташкил медиҳад. Қатъномаи мазкур, ки аз ҷониби аксарияти кулли кишварҳои узви СММ дастгирӣ ёфт, розигии байналмилалиро дар масъалаҳои истифодаи ахлоқӣ ва амни технологияҳои зеҳни сунъӣ тасдиқ мекунад. Он ифодаи иродаи ҷомеаи ҷаҳонӣ аст барои ташкили низомҳои шаффоф, боэътимод ва масъули зеҳни сунъӣ, ки ба манфиати башарият хизмат кунанд.

Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯзномаи худро дар соҳаи истифодаи зеҳни сунъӣ дар ҷомеа ташаккул дода, ҳамчун ташаббускор конференсияи байналмилалӣ оид ба зеҳни сунъӣ ва мизҳои мудаввар дар соҳаи истифодаи касбии зеҳни сунъӣ баргузор менамояд. Инчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ аввалин кишварест, ки Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ барои давраи то соли 2040 (Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 сентябри соли 2022, №483) ва Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ барои давраи то соли 2040 (Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31.01.2025, №83) қабул гардидааст. Стратегияи мазкур то соли 2040 – ро дар бар мегирад ва масъули иҷроиши он Вазорати саноат ва технологияҳои нави Тоҷикистон мебошад. Илова бар ин, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои истифодаи самараноки зеҳни сунъӣ ва татбиқи он “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040” – ро қабул намудааст, ки дар ин замина аллакай якчанд корҳо ба анҷом расонида шуданд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 24 ноябри соли 2023 дар саммити Барномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид барои иқтисодиёти Осиёи Марказӣ (СПЕКА) дар шаҳри Боку зимни суханронӣ чунин изҳор намуданд: “Дар марҳалаи дарпеш истода дар амал татбиқ намудани зеҳни сунъӣ метавонад яке аз самтҳои дигари ҳамкорӣ дар доираи Барнома бошад. Дар чорчӯбаи “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040”, ки соли гузашта қабул гардидааст, кишвари мо дар ин самт иқдомоти мушаххас андешида истодааст. Пешниҳод дорем, ки дар пойтахти Тоҷикистон Маркази СПЕКА оид ба рушди зеҳни сунъӣ таъсис дода шавад. Истифодаи васеи технологияҳои рақамӣ ҷузъи таркибии рушди иқтисоди кишварҳои мо мебошад. Мо дар Тоҷикистон барои марҳала ба марҳала рақамӣ кардани ҳамаи соҳаҳои иқтисод, идораи давлатӣ ва тиҷорат саъю талоши зарурӣ ба харҷ дода истодаем. Консепсия ва Барномаи рушди “иқтисоди рақамӣ” қабул шудаанд. Пешниҳод дорем, ки дар чорчӯби Барномаи СПЕКА ҳамкории ҷонибҳо барои рақамикунонии мубодилаи гуногунвасилаи маълумот ва санадҳо оид ба самтҳои транзитӣ дар долонҳои минтақавии нақлиётӣ фаъол карда шавад” [2].

Пешниҳоди мазкур ҳамчун механизми калидии таъмини рушди устувор дар Осиёи Марказӣ масъалаҳои зеринро ба инобат хоҳад гирифт:

ташаккули шабакаи умумии марказҳои иттилоотӣ ҷиҳати баланд бардоштани мавҷудияти қудрати ҳисоббарор;

дастгирии стартапҳои зеҳни сунъӣ байни паркҳои технологии минтақа;

пешбурди барномаҳои таълимии муштарак барои мутахассисони зеҳни сунъӣ;

таъсиси лоиҳаҳои таҳқиқотӣ байни донишгоҳҳо ва лабораторияҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ;

Қатъномаи мазкур рушди механизмҳои минтақавии худтанзимкуниро дастгирӣ мекунад, ки ба пешбурди низомҳои бехатари зеҳни сунъӣ нигаронида шудаанд. Инчунин, ҷиҳати арзёбии таъсири ин гуна низомҳо ба ташаккули имкониятҳои нави рушди устувор дар минтақа диққати махсус дода мешавад.

Бояд қайд намуд, ки дар асоси қарори Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ аз 7 майи соли 2019, таҳти №276 “Корхонаи воҳиди давлатии “Шаҳри ҳушманд (Smart city)” – и мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе таъсис дода шудааст. Инчунин, таъсиси пойгоҳи ибтидоии инфрасохтори рақамӣ “Шаҳри ҳушманд” дар шаҳри Душанбе барои ҷорӣ намудани зеҳни сунъӣ замина фароҳам меорад. Ҳамзамон Созишномаҳои байналмилалие, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон барои мутобиқ кардани стандартҳои миллӣ ба тасвиб расонидаанд [3, 70-71].

Ҳоло дар шаҳри Душанбе марказҳои таҳияи барнома ва кор дар самти зеҳни сунъӣ аллакай амал мекунанд. Яке аз онҳо “TajRupt” — нахустин лаборатория ё маркази зеҳни сунъӣ аст, ки дар Осиёи Марказӣ онро беназир медонанд. Дар доираи стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай кор оид ба ҷорӣ намудани технологияҳои нав ба низоми таълимӣ оғоз шудааст. Аз моҳи сентябри соли 2025 дар 10 мактаби кишвар дарсҳои омӯзиши зеҳни сунъӣ дар ҳолати озмоишӣ оғоз мешаванд.

Дар раванди рақамисозии муносибатҳои байналмилалӣ табдили рақамии агентиҳо ва амалияҳои дипломатӣ ногузир сурат мегирад. Истифодаи маълумотҳои калон ва алгоритмҳои асоси зеҳни сунъӣ дар дипломатияи рақамӣ боиси пайдоиши дипломатияи иттилоотӣ гардид. Дар дипломатияи рақамӣ ва иттилоотӣ, зеҳни сунъӣ мустақиман ҳамчун абзор барои пешгӯии рафтори рақамии корбарони васоити ахбори иҷтимоӣ дар асоси таҳлили афкорҳо, афзалиятҳо ва изи рақамӣ истифода мешавад.

Се ҷанбаи асосии истифодаи зеҳни сунъӣ дар дипломатия ҷудо карда мешавад:

1) зеҳни сунъӣ ҳамчун мавзуи гуфтушунид;

2) зеҳни сунъӣ ҳамчун воситаи дипломатӣ;

3) зеҳни сунъӣ ҳамчун омили тағйир додани контексти гуфтушунид.

Таъсири зеҳни сунъӣ аз пайдоиши мавзуъҳои нав барои музокирот, ки ба рушди роботҳои ҷангӣ таъсир мерасонад, инчунин тағйир додани диққат дар гуфтушунидҳои ҷорӣ, масалан, ба истифодаи ахлоқӣ вобаста аст. Дар мавриди зеҳни сунъӣ ҳамчун омили тағйирот, ин ба пайдоиши навъҳои нави низоъҳои марбут ба ғарази алгоритмҳои зеҳни сунъӣ ва истифодаи маълумот, инчунин истифодаи зеҳни сунъӣ дар ҳолатҳои муноқиша дахл дорад.

Ҳамин тариқ, дар марҳалаи муосир Ҷумҳурии Тоҷикистон ташаббусҳоро дар соҳаи зеҳни сунъӣ ва технологияҳои рақамӣ фаъолона инкишоф дода, аз муколамаи созанда ва шарикии стратегӣ дар ин соҳаи муҳим дар арсаи байналмилалӣ ҷонибдорӣ мекунад. Зеҳни сунъӣ ва технологияҳои марбут ба он дар ҷаҳони муосир як қисми ҷудонашавандаи рушди илмӣ ва технологӣ мебошанд. Ин технологияҳо дар ҳолати кунунӣ бо суръат рушд мекунанд ва таъсири амиқе ба ҳамаи соҳаҳои ҳаёти инсонӣ доранд. Истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун на танҳо барои пешрафти технологӣ, балки барои рушди иқтисоди рақамӣ ва таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ аҳаммияти калидӣ дорад.

Дар муносибатҳои байналмилалӣ, зеҳни сунъӣ, аз як тараф, ҳамчун технологияи калидӣ, ки ба тақсимоти қудрат дар низоми байналмилалӣ ҳамчун воситаи сиёсат таъсир мерасонад, ва аз тарафи дигар, ҳамчун мавзуи гуфтушунид ва ҳамкориҳои байналмилалӣ баррасӣ мешавад. Ин дар стратегияҳои миллии абарқудратони ҷаҳон дар соҳаи фанноварӣ, инчунин дар санадҳои СММ ва қатъномаҳо оид ба соҳаҳои гуногуни татбиқи зеҳни сунъӣ инъикос ёфтааст.

РАҲМОНЗОДА Азимҷон Шералӣ ходими пешбари илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ номзади илмҳои таърих,

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

Ковачич Л. Китайский опыт развития отрасли искусственного интеллекта: стратегический подход // Carnegie Endowment. 2020. 7 июля. URL:https://carnegieendowment.org/2020/07/07/ru-pub-82172 (дата обращения: 29.07.2025).

Суханронӣ дар Саммити Барномаи махсуси СММ барои иқтисодиёти Осиёи Марказӣ (СПЕКА) URL: (санаи муроҷиат: 08.08.2025)

https://president.tj/event/'speeches/36175

Раҳмонзода А.Ш. Муносибатҳои байналмилалии минтақаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (дар мисоли шаҳри Душанбе). Китоби дарсӣ / А.Ш. Раҳмонзода. — Душанбе: Матбааи “Дониш”. 2025. — 98 с. 70-71

Раҳмонзода А.Ш. Нақши зеҳни сунъӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ URL: (санаи муроҷиат: 08.08.2025)

https://www.osiyoavrupo.tj/.../na-shi-ze-ni-sun-dar...

Executive Order 13859 of February 11, 2019. Maintaining American Leadership in Artificial Intelligence.

National Strategy for Critical and Emerging Technologies of October 2020.

S. 1260. – Endless Frontier Act of April 20, 2021.

Tsvetkova, N.A. (2020), “The Digital Diplomacy as a Phenomenon of International Relations: Research Methodology”, RSUH/RGGU Bulletin. “Political Science. History. International Relations” Series, no. 2, pp. 37–47

Ба истиқболи 34 -умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Инсон чун ба дунё омад, азбаски ҳанӯз ба гуфтану роҳгардиҳо қодир нест, аз дигарон вобаста аст. Бинобар ин, муддате то густариши афкор ниёзманд мебошад ва корҳоеро анҷом медиҳад, ки дигарон ба ӯ тавсия медиҳанд. Ба ин монанд истиқлол аст, ки дар аввал ҳар гуна истидрори дигаронро таҳаммул карда, пасон бо дарки масоили гуногун мустақил мешавад. Истиқлоли давлатӣ ифтихору масъулияти бузурги ватандӯстӣ, сарчашмаи саодат ва шукуфоии тамоми мардуми кишвар аст. 34 сол муқаддам халқи рӯзгордида ва фарҳангии тоҷик ба комёбиҳои бузург, ки истиқлоли давлатӣ аст, ноил гардид.

Соҳибихтиёрии давлат, ки бо меҳнату заҳмати пайвастаи мардуми озодихоҳ ва махсусан, заҳматҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омадааст, оғози марҳалаи сифатии таърихи давлатдории Тоҷикистон ва сарнавишти халқи моро ифода намуда, моро ба иҷрои вазифаи хеле муҳими таърихӣ - бунёди давлати наве, ки ба манфиатҳои халқ ҷавобгӯ бошад, навсозӣ ва вогузор кард.

Аксар кишварҳо дар заминаи муқовимат ба истиқлоли давлатӣ расида, бо мурури замон ин ганҷи асосиро такомул бахшидаанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон ва соири кишварҳои пасошуравӣ дар заминаи пошхӯрии Иттиҳоди қавитарин дар солҳои 90-уми асри XX соҳибихтиёриро ба даст оварда, онро бо гузашти вақт такмил додаанд. Суол матраҳ мешавад, ки чаро дар ҳамаи кишварҳои пасошуравӣ пас аз пошхӯрии он бархурду муноқишаҳои марзӣ рух доданд? Посухи ин суолро мебоист дар тақсимоти миллию марзии соли 1924 ҷустуҷӯ кард. Тақсимоте, ки замоне дар пояи манфиат содир гардида буд, имрӯз аносири кинхоҳиро ба бор оварда, ҳосилаш ҷуз адоват чизе нест. Бинобар ин, раванди истиқлолхоҳии аксар кишварҳои пасошуравӣ бо ҳам иртибот дошта, дар заминаи бархурду мусоидат ба вуқуъ пайвастаанд. Аммо вижагиҳои истиқлоли тоҷикон аз дигар ҳамсоякишварҳо ва давлатҳои пасошуравӣ фарқ мекунад.

Аввалан, вижагии хос дар раванди такомули истиқлол гузашткории қудрат аст, ки бо мухолифони худ созишномаи сулҳро ба имзо расонида, пасон, сӣ дар сади ваколатҳои вазифавиро барои онҳо тақдим намуд. Чун онҳо ба ниҳодҳои қудратӣ ворид гардиданд, ҳамон ормонҳо ва фаъолияти сиёсии дар заминаи итоат аз қудратҳои сатҳи ҷаҳониро идома дода, оқибат боиси ноором гардидани давлат шуданд. Бинобар ин, дер ё зуд саркуб гардиданд, чунки дар таҳияи кирдорномаҳояшон мустақил набуданд.

Сониян, дигар вижагии хос бобати таъмини истиқлоли Меҳан, ки дар дигарон набуд, паноҳандагии мухолифон дар кишварҳои ҳамзабон чун Эрону Афғонистон аст. Сафари фавқуллодаи Эмомалӣ Раҳмон ба Кобул ба ҳайси Сарвари давлат, ки хеле хатаровар буд, ин гуфтаҳоро тасдиқ менамояд.

Сеюмин, сиёсати сулҳҷуёнаи Эмомали Раҳмон ба сифати раҳбари сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон раванди истиқлолхоҳии тоҷиконро ба манфиати миллату давлат баррасӣ намуд, ки чунин иқдом дар фаъолияти дигар роҳбарон мушоҳида намешаванд.

Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар воқеъ, поягузори аслии сулҳу Ваҳдати миллӣ буда, кишварро аз нестӣ раҳо намудааст, истиқлоли дилхоҳ давлатеро ба ҳайси “шиносномаи байналмилалӣ” ва ба унвони “эътибори ҷаҳонии миллат” ном мебарад. Ба қавли номбурда, истиқлол неъмати бебаҳо ва рамзи пойдории давлат аст: “Озодӣ ва истиқлолият дар ҳар давру замон неъмати бебаҳо ва волои ҳаёти инсон, нишонаи барҷастаи симо ва ташаккули таърихӣ, кафили пешрафт, рамзи асолату ҳуввият ва шарти бақои миллат ва пойдории давлат мебошанд. Гузашта аз ин, истиқлолият мазҳари идеалу ормонҳои таърихи, шиносномаи байналмилалӣ, замонати ҳастии воқеӣ ва шарафу эътибори ҷаҳонии миллат аст” [3,28].

Бобати ба вуқуъ пайвастану идома ёфтани ҷанги таҳмилӣ дар Тоҷикистон ва музокироти сулҳи тоҷикон анъанаи ёддоштнависӣ идома ёфта, аксар ҳамзамонон хотироти хешро ҷиҳати омилҳои пайдоиш ва паҳншавии ҷанг дар шакли китоб ба қалам овардаанд. Ин хотираҳо нуқтаи назари муаллифонро ба таври мухталиф оид ба вазъияти сиёсии давраи мазкур баён гардидааст. Масъалаи қаламдод намудани сулҳу ваҳдати миллӣ мавқеи аввалиндараҷаро ишғол намуда, бевосита аз ҷониби афроди иштироккарда дар раванди музокироти сулҳ таълиф гардидаанд, ки дар онҳо ба таври воқеӣ мушкилот, лаҳзаҳои ҳассос ва тақдирҳалкунандаи тоҷикон тасвир ёфтааст. Дар натиҷа Созишномаи сулҳ дар бораи барқарор кардани ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон байни қувваҳои даргир ба имзо расид, ки баъдан, ҷаҳониён ин таҷрибаро ба таври муносиб мавриди арзёбӣ қарор додаанд. Маҳз ҳамин сабақҳои таърих бо ташаббуси Сарвари давлат боис гардид, ки халқ роҳи сулҳу ваҳдат ва созишро пеш гирифта, давлат ва миллатро аз вартаи нобудшавӣ раҳо намуд.

Аз мазмуни адабиёти ёддоштӣ дар хусуси сулҳу ваҳдати Тоҷикистони соҳибистиқлол бармеояд, ки ҷумҳурии тозаистиқлол тарафдори сиёсати озоди эътирофу эҳтироми меъёрҳои ҳуқуқи байналхалқӣ, мудохила накардан ба истиқлолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишварҳои дигар, густариши ҳамкориҳову равобити мутақобилан судманд бо ҳамаи давлатҳои ҷаҳон баҳри химояи ҳуқуқу манфиатҳои миллии шаҳрвандон ва марзу бум маҳсуб мешавад.

Қариб дар ҳамаи кишварҳои шомил ба Иттиҳоди Шуравӣ он ҳангом дар заминаи буҳрони сиёсӣ бархурдҳои ақидавӣ пайдо гардида, зимни идора кардани ҳокимияти сиёсӣ мушкилӣ ба вуҷуд омад. Мухолифони қудрат бо ниқоби демократия ба саҳнаи сиёсат ворид гардида, авзоъро ноором менамуданд. Онҳо ғолибан, ашхоси ранҷида, ё худ аз сохтори давлатӣ рондашуда буданд ва шояд ҳамин омил онҳоро водор сохт, ки ба ақидаҳои хеш хиёнатро раво бинанд. Онҳо зуд ормонҳояшонро фаромӯш сохтанд. Чаро? Чунки онҳоро бо арзиши кучактарин чун мавод харидорӣ карда, ба минбарҳо . интиқол доданд ва чун баландгуяк ба манфиати тахрибкорон амр ба маъруф менамуданд. Бинобар набудани барномаи муқовимат ва тафаккури истиқлолхоҳӣ онҳо дар атрофи ҳизби феълан дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мамнуъи наҳзати исломӣ муттаҳид шуда, ҳадафҳои қаблан демократии хешро бар ивази кумакҳои молиявии ин ҳизби мамнуъгардида бохтанд.

Бояд мутазаккир шуд, ки фаъолияти тахрибкоронаи ҳизби мазкур дар заминаи Ҳизби исломии Иттиҳоди Шуравӣ, ки солҳои 70-уми садаи гузашта дар шаҳри Қазони Федератсияи Россия дар заминаи кумакҳои молиявию сиёсии қудратҳои ҷаҳонӣ тавлид ёфта буд, оғоз гардида, ҳеҷ паҳлуи сиёсати муосирро дар бар намегирифт ба ҷуз терорризм ва кирдорҳои тахрибкорона. Шояд касоне пайдо шаванд ин ақидаро бобати аз терроризм сарманшаъ пазируфтани исломи сиёсӣ инкор кунанд, аммо далелҳое ин ҷо пешниҳод мекунем, ки инкори онҳо ботил хоҳад буд. Ин кирдорҳоро дар шакли зерин пешкаш менамоем:

1. Тазоҳуроте, ки дар он одамон назорат мешуданд ва ҳар кӣ муқобил меандешид, ӯро ба канор бурда, мавриди латту кӯб қарор медоданд;

2. Дигар ин ки зимни тазоҳур кӯдаку ноболиғро мисли калонсолон гаравгон гирифтанд ва ин ҳодиса тобистони соли 1992 ба вуқуъ пайваста буд;

3. Пасон, татбиқи кирдорҳои террористӣ зимни иштирок дар ҷанги таҳмилӣ ва агар инсони соҳибфикр дар воқеъ, ҳадафманд мебуд, дар ҳеҷ сурат алайҳи бародарону хоҳарони худ тир намеандохт;

4. Баъдан, изҳори ширкат доштан дар кирдорҳои нафратовари ДИИШ, ки созмони террористии таҳияшуда дар Ғарб муаррифӣ мегардид;

5. Ҳамакнун, ширкат дар ғасбкориҳое, ки таҳти бахши хуросонӣ дар Аврупои Шарқӣ маскун ҳастанд. Бинобар ин, онҳо бо вуҷуди бастани ахду паймон ба халку давлати тоҷикон хиёнат намуда, то кунун дар гӯшаву канорҳои мухталифи сайёраамон тибқи дастурҳои бегонагон амал мекунанд.

Гузашта аз ин, хоинони Меҳан зуд-зуд ақидаи худро иваз намуда, дунболи андешаҳое ҳастанд, ки онҳоро қудратҳои ҷаҳонӣ ҷиҳати татбиқи ҳадафҳои геосиёсии худ таҳия ва роҳандозӣ намудаанд. Таъминшавии гурӯҳи хиёнатпешаи мазкур бо ҷои зист ва бо маблағ бобати роҳандозӣ шудани кирдорҳои террориста дар кишварҳои мутараққӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки онҳо аз ҷониби дилхоҳ қудратҳо суиистифода шуда, ба интиқоли афкори таҳмилӣ муваззаф гардидаанд.

Дар даврони муосир чӣ дар кишварҳои мутараққӣ ва чӣ дар давлатҳои рӯ ба инкишоф мухолифати ашхос вижагиҳои сарпарастӣ дошта, бо дарназардошти кумакҳои молиявии нопайдоканор дар дилхоҳ давлат татбиқ мегарданд. Сарпарастони хориҷии гурӯҳҳои тахрибкор зимни омӯзиши аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ин хулосаи муқаррар омадаанд, ки аҳолӣ бештар хурофотзада мебошанд. Бинобар ин, дар ин гуна одамон, ки афкори дунявиро душмани дин ҳисобида, фақат бобати дину аҳком меандешанд. Маҳз чунин афкори таҳмилшуда ва дар заминаи ҷанги иттилоотӣ тавсеаёфта дар даврони мо мушкилиҳои гуногунро ба бор овардаанд. Масалан, тарвиҷ ёфтани сияҳпӯшии занону бонувони муосир яке аз самтҳои асосии фаъолияти ашхоси хиёнатпеша аст. Гузашта аз ин, бо истифода аз ҳиҷоб татбиқгардии амалҳои ҷосусӣ на танҳо имрӯз, балки дар таърих исбот шудааст. Бинобар ин, кишварҳои Ғарб бобати таҳия ва интиқоли пӯшишҳои таҳмилӣ сахткӯш буда, баробари иҷрои ин амал боз манфиати гӯшношуниде мебинанд. Аммо ҳамаи ин аз хотири як ҳадаф бознигарӣ гардида, татбиқ мешавад ва он низ олуда намудани аҳолии кишвар бо силоҳи маънавии Ғарб аст, ки худи онҳо ба ин таҷҳизоти ихтирошудаашон “исломи сиёсӣ” ном гузоштаанд.

Таҳиягарони маводи кашфгардида этиқод доранд, ки агар аз инсон ихтиёрро боз гиред, дер ё зуд истиқлоли ӯ хароб шуда, ҷои онро побандӣ мегирад. Бинобар ин, ягона хатари асосӣ ба истиқлоли Ватан ба ном “исломи сиёсӣ” аст, ки Ҳукумати кишвар ҷиҳати кам кардани майли хурофотпарастии аҳолӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи танзими ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон”-ро таҳия намуд. Бо вуҷуди ин, гироиши аҳолӣ, бавижа ҷавонон ба фарогирии «исломи сиёсӣ» дар дохили кишвар низ мушоҳида шуда, омилҳои хатарзоеро ҷиҳати ҳифзу тақвият бахшидани соҳибихтиёрии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд овардааст.

Ҳанӯз ҳам аҳолии кишвар ба гурӯҳҳо ҷудо шуда, тавассути он афкореро пайгирӣ мекунанд, ки аз дидгоҳашон барои манфиатҷӯйӣ муносиб мебошад. Майли чапу рост ва миёнаравии дилхоҳ зиёии тоҷик гувоҳӣ медиҳад, ки аз дохил низ баъзе аз ҳамватанон бар манофеи аҷнабӣ фаъол ҳастанд. Маҳз ҳамин гироишҳо, ки дар заминаи бархурду мусоидат пайдо шудаанд, роҳҳои муқовимат бо онҳоро таъмин намуда, рушду пешравиро дар заминаи бархурди афкор ба вуҷуд меоранд. Ин ҷо вазифадор ҳастем тазаккур диҳем, ки чаро гирояндагии бархе аз ҳамватанони мо афкори таҳмилӣро ба вуҷуд овард? Е ин ки чаро уламову аҳли маорифи мамлакат дар аксар мавридҳо алорағми навиштаҳои худ амал мекунанд? Дар ҳоле ки ашхоси бохабар набояд гароянда бошанд ва барои онҳо майл ба бегона марг аст. Таассуфовар аст, ки инчунин гарояндагӣ на фақат дар кирдори диндорон, балки дар рафтори олимон ҳам мушоҳида гардида, далолат аз ин мекунад, ки ҷаҳонбинии динӣ дар аксар шаҳрвандон ғолиб омада, ҷаҳонбинии илмӣ бошад, ҳанӯз ба ҳадди густариш нарасидааст. Бинобар ин, бобати кам кардани сатҳи гарояндагии аҳолии кишвар ба афкори таҳмилӣ зарур меояд, ки биниши дунявии аҳолӣ таҳия гардида, сипас, ба ҳадди комил тақвият ёбад. Густариши тафаккури дунявӣ имкон фароҳам меорад, ки шаҳрванд бобати амнияти хеш бештар мутафаккир бошад, чунки ақидаи эҷоди хатар дар кишвар ва ҷонибдории ақибмондагии он мусоидат ба нестии давлату миллат аст.

Лозим ба ёдоварист, ки истиқлол дар дилхоҳ давлат ҳифз мешавад ва омилҳои хатарзо дар раванди истиқлолхоҳӣ бартараф хоҳанд шуд. Аммо ҷиҳати ҳифзу такомули соҳибистиқлолӣ зарурат пеш омадааст, ки инсонҳо на бо унвони дин, балки чун намоянда аз миллат муаррифӣ шаванд. Бинобар ин, Сарвари давлат зимни мулоқот дар соли 2024 тазаккур доданд, ки “аввал тоҷикам, баъдан мусулмон мебошам”.

Баъзан чунин ба назар мерасад, ки шахсиятҳо бо истифода аз қудрати миллӣ бобати татбиқи ҳадафҳои сиёсӣ сахткӯш мешаванд, аммо ин намунаро мо дар рафтори бархе аз чеҳраҳое, ки дар овони ҷанги шаҳрвандӣ манфиатҷӯ будаанд, собит месозем. Ҳатто манфиатҷӯйӣ бархе аз инсонҳоро водop кард, ки бобати ба ҳадаф расидан қудратҳои ҳамсоякишварро ба дахлварзӣ дар сарнавишти Меҳан ҳидоят бинмоянд. Онҳо фикр накарданд, ки бо истифода аз бегонагон худ низ дар назди онҳо побанд мегарданд. Зимни баррасии ин хусусиёт, ки ба раванди истиқлолхоҳии тоҷикон дахолат дорад, мо мебинем, ки ашхоси мансабпараст побандиро бар ивази кумаки хориҷӣ таманно мекунанд. Бинобар ин, дар ин маврид шоҳсухани Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣ ба ёд меояд, ки бамаврид гуфтааст:

Ҳар кӣ аввалбин бувад, аъмо бувад,
Ҳар кӣ охирбин, чӣ бо маъно бувад.

Ҳар кӣ аввал бингарад поёни кор,

Андар охир ӯ нагардад шармсор.

Аммо соҳибистиқлолӣ фақат ҳаводиси солҳои 90-ум намебошад ва ҳар лаҳзаи ҳаёт бобати таҳкими истиқлоли давлатӣ саҳмгузор буда, торафт бо гузашти айём вижагиҳои нави он пайдо мешаванд. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки имрӯз ҷомеаи ҷаҳонӣ дар чӣ ҳолати ҳассосе қарор доранд ва дар раванди муосири ҷаҳонишавӣ ва рушду инкишофи худ бо чи гуна таҳдидҳои дохилӣ ва берунӣ рӯ ба рӯ шуданд. Дар иртибот ба фазоӣ басо мураккаб, печида ва зудтағйирёбандаи ҷаҳони муосир, вазъи геополитикии сайёра, афзудани тамоюлҳо ва хатарҳои гуногун аз он тақозо менамояд, ки истиқлолияти миллӣ, ҳимояи манфиатҳои халқ ва давлат метавонанд дучори хатару таҳдидҳои ҷиддии хориҷӣ ва дохилӣ гарданд. Бо назардошти чунин вазъи ҳассос метавон омилҳои зерини бунёдкунандаи нооромӣ ва бесуботӣ дар кишварҳои мухталифро ишора намуд: қочоқ ва муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир ва нашъамандӣ; қочоқ ва муомилоти ғайриқонунии яроқу аслиҳа ва моддаҳои тарканда; хариду фурӯши одамон ва одамрабоӣ, бахусус занону кӯдакон; кибертерроризм (амнияти иттилоотӣ); экстремизми сиёсии динӣ; бархӯрди тамаддунҳо; гурӯҳҳои ҷинояткори фаромиллӣ ва ғайра. Амалҳои зикршуда тавассути қувваҳои мухталифи радикалӣ ва террориста дар Осиёи Марказӣ идора мешаванд.

Агар геополитикаи муосирро аз дидгоҳи сиёсатҳо баррасӣ кунем, пас ба хулосае меоем, ки тамоми афроди ислоҳталаб, ки ҷиҳати тағйир додани низоми сиёсии мавчудбуда ба низоми теократии “Хилофат” ҷахд намудаанд, мисли Саид Ҷамолиддини Афғонй, Шайх Муҳаммад Абдуҳи Мисрӣ, ҳизбу созмонҳои муосир бо мо аз қабили “Ҳизбуттаҳрир” ва амсолашон маҳсули тафаккури аҳли мустахбираи кишварҳои Ғарб ва қабл аз ҳама, ИМА мебошад. Бинобар ин, терроризм ва шаклҳои мухталифи тахрибкорӣ дар замони муосир бахше аз геополикаи муосир маҳсуб мешавад.

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба торафт мураккаб гардидани вазъи ҷаҳони муосир, густариш пайдо кардани зуҳуроти ниҳоят хатарноки асри нав - терроризм ва экстремизм, вусъати бесобиқаи бархурди манофеи абарқудратҳо барои аз нав тақсим кардани ҷаҳон таваҷҷуҳи алоҳида зоҳир намуда, аз ҷумла қайд намуданд: “Аз ин лиҳоз, метавон гуфт, ки бар асари истифодаи қувва ва зӯрӣ дар равобити байналмилалӣ, дар ҳифзи манфиатҳои хеш рӯ ба рӯ омадани қудратҳои ҷаҳонй ва минтақавӣ, зери фишори нерӯву унсурҳои бегона амалан аз байн рафтани низоми давлатдории як силсила кишварҳо ва вусъати торафт афзояндаи терроризму экстремизм вазъи ҳуқуқи байналмилалӣ хеле заифшуда, истиқлолияти давлатҳои миллӣ осебпазир гардидааст” [4, 4].

Ҳамлаҳои геополитикии қудратҳои ҷаҳонӣ ба кишварҳои рӯ ба инкишоф, махсусан, давлатҳои мусалмоннишин аз қабили Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар ҳоли ҳозир бо истифода аз таассуби динӣ ва майли хурофотзадагии аҳолӣ роҳандозӣ шуда, ҷиҳати паст бурдани сатҳи ҷаҳонбинии дунявии мусалмонони ҷаҳон таҳия ва тадвин гардидааст. Бинобар ин, ғолибан, дар татбиқи амалҳои террористь, ки яке аз усулҳои татбиқсозии манофеъи геополитикӣ маҳсуб мешавад, мусалмонон ширкат дошта, қудратҳо онҳоро бинобар гумроҳии беинтиҳо суиистифода мекунанд ва хоҳанд кард. Ҷамоҳири Осиёи Марказӣ бобати дучороӣ ба ҳамлаҳои геополитики дар айни замон аз минтақаҳое маҳсуб мешавад, ки қудратҳои ҷаҳонӣ онро ҷиҳати муқовимат бо Россиян федеролӣ истифода мекунанд. Аз ҷониби дигар, ин кишварҳо бо Афғонистон ҳамарз буда, хатари кучонидани фасоди динӣ аз ҳамсоякишвар ба онҳо тахдид менамояд.

Агар мо кишварҳои соҳибтаваҷҷуҳро ба минтақа тазаккур дода, ҷиҳати ошкоршавии ҳадафҳояшон бобати чигунагии Осиёи Марказӣ баррасӣ кунем, дер ё зуд ба хулосае меоем, ки онҳо дар минтақа манфиатҳоро дунболгирӣ намуда, иқдоми онро доранд, ки ба кишварҳои минтақа таъсиргузор бошанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз лиҳози ҷуғрофӣ сарҳади тӯлонӣ бо Ҷумҳурии Исломии Афғонистон дорад, ки дар тӯли зиёда аз сӣ сол гирифтори даргириҳои дохилӣ мебошад. Азбаски вазъи сиёсии ин кишварро пешгӯйӣ кардан ғайриимкон аст, он ҳамчун манбаи низоъҳои минтақавӣ боқӣ мемонад. Кишварҳои Ғарб ва Амрико, новобаста аз эълони таъмини сулҳу субот дар Афғонистон, ягон кори ҷиддие дар ин самт анҷом надодаанд. Аз ҳама масъалаи нигаронкунанда он аст, ки интиқоли қисмати ДИИШ ба марзҳои шимолии Афғонистон оғоз гардидааст, ки вазъи минтақаро мураккаб месозад. Чунин раванд метавонад вазъи кишварҳои ҳамсарҳадро низ ноамн гардонад, вале Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ кишвари нисбатан канора буда, ба вазъи минтақа таъсири калон дошта наметавонад. Онро ҳамчун пойгоҳи интиқоли қувваҳои бегона ба дохили минтақа метавонанд табдил диҳанд. Дар айни ҳол чунин барномаҳои геостратегӣ низ аз ҷониби баъзе коршиносон, аз ҷумла коршиноси рус В. Малашенко пешгӯйӣ шудааст.

Яке аз манфиатҳои иқтисодии Россия дар Осиёи Марказӣ афзудани ҳаҷми гардиши молҳо ва густариши иқтисодиёти кишвар дар минтақа вобаста ба низоми иқтисодӣ ва алоқамандии ҳамгироии онҳо бо Россия ба ҳисоб меравад. Бархе аз манфиатҳои иқтисодии Россия дар минтақаи Осиёи Марказӣ ба манобеъи энергия вобастагӣ дорад. Самти муҳими стратегияи ШМА ин зери назорат гирифтани захираҳои энергетикии ҷаҳонӣ мебошад, ки ҳавзаи баҳри Хазар дар он нақши калидиро мебозад. Минтақаи Осиёи Марказӣ, аз ҷумла ҳавзаи баҳри Хазар аз ҷиҳати захираҳои нафтӣ баъд аз Шарқи Наздик дар ҷойи дуюм қарор дорад. Аз ин лиҳоз, ШМА назорати ин захираҳоро яке аз ҳадафҳои асосии хеш қарор додааст.

Қудратҳои манфиатдор баҳсҳои ҳассоси марзии миёни кишварҳои минтақаро тақвият дода, бо ин роҳ мехоҳанд вазъи сиёсиро ноустувор карда, барои низоъҳои дохили минтақа замина омода намоянд. Ҳар яке аз абарқудратҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ барномаҳои мушаххаси стратегии дарозмуддати худро барои таъмини нуфуз дар Осиёи Марказӣ тарҳрезӣ кардаанд. Дар айни замон, се барномаи иқтисодии бузургҳаҷм: “Иттиҳоди иқтисодии Авруосиё” аз ҷониби Россия, “Камарбанди иқтисодии Роҳи абрешим” аз ҷониби Чин ва “Осиёи Марказии Бузург” аз тарафи Амрико тарҳрезӣ ва дар амал роҳандозӣ мешаванд. Рақобат байни ин қудратҳо барои касб кардани нақши калидӣ дар минтақа ба омили тахдидкунанда ба амнияти минтақа табдил ёфтааст.

Яке аз муҳаққиқони вижаи сиёсати геополитикӣ ва хатару манфиатҳои геосиёсии қудратҳои ҷаҳонӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсӣ С. Ятимов мебошад. Номбурда дар мақолаи хеш таҳти унвони “Геополитика: манфиат ва амният” тазаккур медиҳад, ки ҳар навъи таблиғ манфиати гурӯҳеро ҳимоя хоҳад кард. Аз ҷумла, мавсуф бобати геополитика чунин менависад: “Дар чаҳорчӯби нақшаҳои геополитикӣ, дин воситаи таъмини манфиатҳои сирф ғаразҷӯёна, ба хотири даст доштан дар сиёсати глобалӣ ва минтақавӣ, дахолат кардан ба корҳои дохилии давлатҳои мавриди ҳадаф қароргирифта, азхудкунии манбаъҳои ашёи хоми стратегӣ, ноором сохтани вазъи дохилии мамлакатҳо барои тағйири масири роҳҳои транзитии нақлиёт, газ, нафт ба манфиати хеш, эҷоди мушкил ба рақибони стратегии худ ва монанди инҳо хизмат мекунад. Ба хун оғушта кардан, бехонумон, сарсону саргардон намудани миллионҳо одамони бегуноҳ барои ин бозигарон касб, кори ҳаррӯза, чизи одӣ, маъмулист. Бадбахтӣ он аст, ки дар ин масир, хадамоти махсуси кишварҳои мавриди назар аз имконоти худи мусулмонон истифода мекунанд. Барои ҳар кишвар аз дохили мардумони он кишвар” [5, 56].

Мо имрӯз ба ғайр аз он роҳҳое, ки дар таърихи давлатсозӣ маълуманд, роҳҳои дигареро бояд ҷустуҷӯ намоем, ки замон тақозо мекунад. Тоҷикистон барои баромадан аз буҳрон сиёсати бисёркутбаро амалан татбиқ менамояд. Пӯшида нест, ки дар замони бозиҳои муташанниҷи гуногунраванду берун аз ҳама гуна назарияҳои давлату ҳуқуқ бояд ҳар як давлати хурди рӯ ба рушд аз тамоми имконот истифода бурда, роҳи хосси худро вобаста ба манфиатҳои миллию давлатии худ интихоб намояд. Ба ин амал таҳдидҳои зерини минтақавие, ки барои давлатҳои Осиёи Марказӣ аз он ҷумла ба Тоҷикистон вуҷуд дорад, водор месозад:

- радикализми сиёсии динӣ;

- баҳсҳои ҳудудӣ;

- тақсими захираҳои об;

- мавҷуд будани анклавҳои миллӣ дар кишварҳои ҳамсоя;

- ривоҷи қочоқи маводи мухаддир;

- норасоии бозори дохилӣ;

- хатари паҳншавии вазъи ноороми Афғонистон ба давлатҳои ҳамсоя;

- гурӯҳҳои ҷинояткори трансмиллӣ.

Истилоҳи “мустақилият” чандин фаҳмишро дар замони муосир ба вуҷуд оварда, ҳар яке дар асли хеш муҳтавои мушаххасеро фарогир мебошанд. Бинобар ин, дастурҳои амалие, ки ҷомеашиносон дар хориҷу дохили кишвар тадвин намудаанд, бештар бахшҳои илмии мафҳумро дар бар кардаанд. Баъзе аз уламои ҷомеашинос, ин калидвожаро дар иртибот бо суботи сиёсӣ ва амнияти кишвар матраҳ намуда, ихтиёрро аз дидгоҳи амниятӣ мавриди пажуҳиш қарор додаанд. Ниҳоят, ин мафҳум дар муқобили ғасбкорӣ низ истифода мешавад ва ин маънӣ ғолибан, вижагиҳои оммавӣ дорад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар минтақа ягона кишварест, ки аз лиҳози нажодӣ ва забонӣ аз соири кишварҳои минтақа мутафовит мебошад, аммо шомилшавии кишвари мо ба ҳайати кишварҳои Осиёи Марказӣ далолат хоҳад кард, ки ҳар навъи ҳамлаҳои геополитикӣ ба минтақа ба Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дахолат дорад. Бинобар ин, зимни пажуҳиши мавзуъ мо тасмим гирифтем кишварро аз минтақа ҷудо накарда, онҳоро дар ҳамбастагӣ баррасӣ кунем. Осиёи Марказӣ айни замон мавриди таваҷҷуҳи қудратҳои ҷаҳонӣ, Иттиҳоди Аврупо, Ҷумҳурии халқии Чин, Ҷумҳурии исломии Эрон, Туркия, Арабистони Суудӣ ва дигар кишварҳо қарор дошта, ҳар яке аз онҳо дар минтақа манфиатҳоеро ҷустуҷӯ мекунанд, ки ҷиҳати таҳмилу татбиқи онҳо тамоми асолати қудратиро вазифадор сохтаанд. Бинобар ин, таваҷҷуҳи ҳарҷониба ба минтақа ва кишварҳои алоҳида ҷойгоҳи вижаро дар татбиқсозии сиёсати хориҷии ин кишварҳо дар бар карда, ҳар яке бо роҳу равиши махсусе ба минтақа наздик мешавад.

Муҳаққиқи рус Л. Ивашов масъалаи қудратталабиро бо ҳифзи истиқлоли миллӣ баррасӣ намуда, зимнан таъкид мекунад: “Дар сиёсат одамон, ҷуғрофиё, таърих, иқлим ва муҳити инсон бо ҳам зич алоқаманданд. Мавзуи асосӣ инсон аст, ҳарчанд метавон таъсири қавии омилҳои табииро ба ташаккули ӯ, симои ӯ (архетип) ва рафтори ӯ бихонд. Аммо ин агар аз асосҳои илмии материалистӣ баромад карда, чунин далелҳоеро, ки басо вазнин ва ба одам таъсир мерасонанд, ба назар нагирем, масалан, дин, энергияи ченнашудаи экологӣ, энергияи рӯҳ, хотира, шуур ва ғайра, чунки ихтиёрдорӣ барои синтез дар худ тарҳрезӣ шудааст” [1, 8].

Навъи муосири татбиқи ҳамлаҳои геополитикӣ дар минтақа суиистифода шудани аҳолии нисбатан гумроҳ ва аҳли илму маориф маҳсуб мешаванд, ки дар қиёс бо соири қишрҳои иҷтимоӣ дар батни ҷомеа ниёзманд ҳастанд ва ақидаҳои хурофотиро паҳн менамоянд. Бинобар ин, абарқудратҳо ҷиҳати дарозумрии манфиатҳои геополитикии худ ҳавасманданд, ки аҳолии кишварҳои Осиёи Марказӣ минбаъд ҳам ғофил монда, дар банди хурофотзадагӣ умри гаронмояро барбод диҳанд. Шояд аз ҳамин хотир аст, ки Ғарб дар зинаи аввал панисломизмро таҳия карда, мунташир сохт ва баъдан дар зинаи дигар, сиёсисозии исломро таҳия намуда, қариб ҳамаи кишварҳои исломиро гирифтор кард. Гузашта аз ин, ҳамаи кишварҳои минтақа нигоҳи хешро ба геополитикаи муосир доро буда, дар иртибот бо кудратҳои ҷаҳонӣ аз он равишҳое истифода мекунанд, ки баъзан, “манфиатҳои миллӣ” номгузорӣ шудааст, аммо гузашта аз он, байни ин кишварҳо, ки як минтақаро ташкил кардаанд, рақобатҳои дохилӣ ва бархурди манофеи геополитикӣ мавҷуд аст, ки мо онҳоро дар моҷароҳои марзӣ мушоҳида менамоем. Дар шароити муосир мо воқеан эҳсос менамоем, ки кудратҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ дар роҳандозӣ намудани сиёсати худ ҳанӯз аз тактикаи дастгирии молиявию низомии ҷангҳои динию мазҳабӣ ҳамчун омили асосии нигахдории ихтилофот дар Ховари Миёна даст накашидаанд. Идома ёфтани ин раванд ба вазъи муносибати давлат ба дин дар ҳама гуна ҷомеаҳои мусулмонӣ таъсиргузор шудааст ва ҳар лаҳза метавонад ҳамзистии тарафайнро халалдор созад, ҳифзи манфиатҳои давлатдории миллӣ, пойдории сулҳу субот ва таъмини рушди устувори иқтисодиёт ва иҷтимоиёти ин кишварҳоро зери шубҳа андозад. Ҳоло мебинем, ки маъракаи мавқеъгириҳои исломӣ дар пӯшиши ифротгароӣ ва тундгароии динӣ барои як марҳалаи дарозмуддат пешбинӣ шуда будааст. Бо андаке эҳтиёт тахмин намудан мумкин аст, ки роҳ додан ба густариши даҳшатноки терроризм ва экстремизм дар минтақаи Ховари Миёна дорои ду ҳадафи стратегии ҷаҳонӣ ва минтақавист. Нахуст, шояд он бошад, ки ташкил шудани як созмони сиёсии кишварҳои умумииттифоқӣ бо номи Иттиҳоди Аврупо ҳамчун ниҳоди империяшакли монанд ба Иттиҳоди Шуравӣ дар матни сиёсати абарқудратони ибтидои асри XXI хушбинона пазируфта нашуд. Аз ҷониби дигар дар дурнамои ҳадафҳои ояндаи Иттиҳоди Аврупо низ бо ҳар роҳу равиш таъмин намудани ҳамкории комплексӣ ва густурда бо кишварҳои ҳавзаи Баҳри Миёназамин пешбинӣ шуда буд. Ба таъхир афтодани қабули Туркия ба узвияти Иттиҳоди Аврупо аз мавҷуд будани ихтилофоти ҷиддӣ ва дур будани мавқеи тарафҳо дарак медод. Коршиносони аврупоӣ бо ёрии шарикони стратегии ҷаҳонии худ муайян карданд ва вердикт ҳам бароварданд, ки кишварҳои мусулмонии қисмати шарқӣ-ҷанубӣ ва ҷанубии ҳавзаи Баҳри Миёназамин, ба ҷуз Алҷазоир ва Магриб ба меъёрҳои демократии Иттиҳоди Аврупо ва ормонҳои эҳёи фарҳанги нави ҳеллинистӣ тамоман мутобиқат надоранд. Абарқудратони ҷаҳон ҳамин баҳогузории ҳассоси сиёсиро зуд ба эътибор гирифтанд ва дар андешаи амалӣ кардани он афтоданд. Онҳо мақсад гузоштанд, ки аз як тараф, бо истифода аз неруи идеологии ислом бо мазмуни террористии даҳшатафканиаш ба сохтори Иттиҳоди Аврупо рахна ворид намоянд, ки ниҳоят дар шакли Брексит ифода гардид ва аз тарафи дигар, ба амалӣ шудани ваҳдати кишварҳои ҳавзаи баҳри Миёназамин зарбаи ҷонкоҳ ворид карданд.

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ҳифзи истиқлоли миллӣ аз сатҳи мафкура ва авомили тағйирёбии низоми геосиёсии минтақа ва ҷаҳон иборат буда, рафъи ақибмондагиро чӣ дар иқтисод ва чӣ дар маънавиёт иқтизо хоҳад кард. Алҳол, истиқлоли давлатӣ аз сатҳи густариши ҳувияти миллӣ вобаста буда, бинобар иқдомҳои нави башар дар шароити ҷаҳонишавӣ шаклу мазмуни васеътаре ба худ касб намудааст. Бинобар ин, ҷаҳониён ба мазмуни “истиқлоли давлатӣ” нигоҳи ҷадиде дошта, онро зимни баррасии ормонҳо муқаддастарин ҳадаф ҷиҳати таъини сарнавишти хеш пиндоштаанд. Гузашта аз ин, ҷомеашиносони Гарб ва ШМА ба мисли Э. Гидденс ва С. Хантингтон мушкили ҷомеаҳои рӯ ба инкишофро дар сатҳи басе ҳузнангези тараққӣ дида, тарзи тафаккури ғарбиро андешаи ғолиб муаррифӣ намудаанд. Тибқи андешаи онҳо, дар давлатҳои рӯ ба инкишоф ҳанӯз тарзи муосири ҳувияти миллӣ густариш наёфта, аҳолӣ дар доми хурофаҳои динӣ асиранд ва онҳоро бар манофеъ истифода кардан басе осон аст. Воқеан, дар садаи XXI бо тарзи андешаронии асримиёнагӣ зистан, алаккай мағлубист ва ҳеҷ алоқа бо рушду тараққӣ надорад. Аз ҳамин хотир, бобати таъмини пешрафт инсонҳо бояд бо такмили ҷаҳонбинии дунявӣ зиста, ба дигарон имкон надиҳанд, ки аз ғафлаташон истифода кунанд.

Ҷомеаҳои пасошӯрави дар замони муосир бо мушкилиҳое рӯ ба рӯст, ки дар заминаи ақибмонии зеҳнӣ пайдо шудаанд, вагарна ҳеҷ инсони муосир бо мо дар зиёни хеш маблағ сарф намекунад. Ҳамчунин, худро вазифадор намедонад, ки зиндагии дигаронро аз ҳисоби маблағҳои худ тақвият бахшад. Аммо дар кишвари мо аксар шаҳрвандон дар доми хурофот ва зиёдаравӣ гирифтор буда, дар зиёни хеш сахткӯш мебошанд. Ин ба он маъност, ки ҳанӯз ҳам бештари ҳамдиёрони мо худогоҳ набуда, бинобар ғафлат некро аз бад ва судро аз зиён наметавонанд фарқ кунанд. Бинобар ин, дар ояндаи наздик зарурати дигаргун сохтани муҳтавои зеҳнии шаҳрвандон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш омада, истифода аз сабақҳои таърихие, ки бархе аз миллатҳои ҷаҳон бобати таъмини рушди маънавӣ роҳандозӣ намудаанд, лозим мешавад. Зарур медонам тазаккур диҳам, ки хурофотзадагӣ омили асосии ақибмонии мост ва на чандон муассир хоҳад буд, агар мо бо чунин биниш дар замони муосир қадам занем. Бояд муосир тафаккур кунем ва муосир пӯшем, вагарна раҳо кардани ҷомеаи зидди дунявӣ боз ҳам мушкилтар мешавад.

Ба кишвари сулҳ мубаддал гардидани Тоҷикистон заминаҳои хуби гузаронидани ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро фароҳам овард. Ба раванди ислоҳоти сиёсӣ зарурати қабули конститутсияи нав, ба расмият даровардани санаду қонунҳои ҷадид, тасдиқи рамзҳои давлатӣ, сохтори бисёрҳизбӣ дар ҷумҳурӣ, барқарор кардани муносибатҳои дипломатӣ бо кишварҳои хориҷӣ ва кушодани сафоратхонаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳудуди давлатҳои ба мо дӯст ва баръакс, ба роҳ мондани сиёсати дохилию хориҷӣ марбут аст. Дар ҳақиқат, ҳар як инсони бовиҷдону оқил бояд ифтихор намояд, ки дар тӯли солҳои Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти сарварии Пешвои миллат чи қадар дигаргуниҳои куллӣ бобати ба эътидол овардани вазъи сиёсию иқтисодии мамлакат, дарёфт намудани роҳи рушди босуботи иқтисодию иҷтимоии кишвар ва дар ин асос баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум ба вуҷуъ пайвастааст. Тоҷикистон дар замони соҳибистиқлолии миллӣ тавассути сиёсати Пешвои муаззами миллат таҳти унвони “Ваҳдати миллӣ” тавонист аз буҳрон наҷот ёфта, кишварро аз нестшавӣ эмин гардонад ва ба пешрафти назаррасе соҳиб гардад, ки дар тӯли ҳафтод соли ҳукуматдории Шуравӣ ба он соҳиб нагардида буд.

Бояд дар назар дошт, ки ҳар давлату миллат ҳамон вақт ба пешрафтҳои назаррас ноил мегардад, ки соҳиби ҳофизаи таърихӣ ва эҳсоси баланди худшиносӣ дошта бошад. Бинобар ин, сатҳи муосири худогоҳии миллӣ зарур аст, ки вобаста ба он ватанамонро аз ҳар гуна хатарҳои таҳмилӣ эмин нигаҳ дорем. Ҳамин тариқ, чун гавҳараки чашм ҳифз кардани сулҳу суботи кишвар, оромию осудагӣ, муқаддасоти миллӣ, арзишҳои фарҳангию таърихӣ вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди ҷумҳурӣ маҳсуб ёфта, арҷ гузоштан ба Истиқлолияти давлатӣ ва таҳким бахшидани рукнҳои давлатдории миллӣ аз худшиносии миллӣ, бедориву ҳуввияти миллӣ ва зиракии сиёсӣ гувоҳӣ медиҳад.

ҚУРБОНОВА Ширин, - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Адабиёти истифодашуда:

1. Ивашов Л.Г. Геополитика Русской цивилизации / Л.Г. Ивашов, - М.: Институт русской цивилизации, 2015, - 800 с.

2. Олимов К. Андешаҳо дойр ба фалсафа, ирфон ва худшиносии милли, - Душанбе: 2014.

3. Раҳмонов Э. Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён. (китоби сеюм) - Душанбе: 2006, - 228 с.

4. Эмомали Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор, - Душанбе, 2016,-364 с.

5. Ятимов С. Геополитика: манфиат ва амният. Ҷумҳурият, 30.05.2017

Мардуми Тоҷикистон таҳти роҳбарии сарвари ғамхору раҳнамои худ бо барқарорсозии сулҳу осоиш ба ҷомеаи мутамаддини ҷаҳонӣ роҳ ёфта, имконоти дар чаҳорчӯби қонун ҳаллу фасл намудани ихтилофоти дохилиро нишон доданд.

Маҳз бо баракати сулҳу оштӣ якпорчагии Ватани азизи мо ҳифз гардида, имкони ба роҳ мондани зиндагии осоишта, амнияту ваҳдати сартосарӣ ва гузаронидани чорабиниҳои бузурги умумимиллӣ, ки ба тарғибу ташвиқи ғояҳои муттаҳидкунанда, баланд бардоштани ҳисси ифтихори миллӣ ва худшиносию худогоҳии мардум равона гардида буданд, ба даст омад.

Барои расидан ба ин ҳадафи олӣ Сарвари давлати тоҷикон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, ки қувваҳои солими ҷомеа, аз ҷумла ҳизбу ҳаракатҳои сиёсӣ, сохторҳои фарҳангӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятиро муттаҳид созад.

Иштироки фаъол ва саҳми арзандаи Созмони Миллали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо ва давлатҳои нозир чун Федератсияи Русия, ҷумҳуриҳои исломии Эрон, Афғонистон ва Покистон, ҷумҳуриҳои Қазоқистон, Узбекистон, Қирғизистон, Туркманистон ва дигар созмону давлатҳо низ, пеш аз ҳама, аз талоши сулҳҷӯйӣ, дасту дили поки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва инчунин аз сиёсати хориҷии «дарҳои кушода»-и Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки баъдтар ба сатҳи «сиёсати бисёрсамтӣ» бардошта шуд, сарчашма мегирифт.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон яке аз бузургтарин сабақҳои мактаби сиёсатмадорӣ ва давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки ҳам дар дохили кишвар ва ҳам дар сатҳи ҷаҳонӣ мавриди таҳқиқу омӯзиш қарор гирифт. Таҷрибаи ба даст овардани сулҳи миёни тоҷикон ҳамчун намунаи нодири сулҳофарӣ ва ҳалли ихтилофи дохилӣ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф шуд ва ҳоло барои пешгирии чунин моҷароҳо дар гӯшаҳои гуногуни ҷаҳон мавриди истифода қарор дорад.

Ин таҷрибаи таърихии ба Ватан ва ба макони зист баргардонидани қариб як миллион нафар гурезаҳо ва ташкил кардани ҳамгироии иҷтимоии онҳо аз тарафи ташкилоту созмонҳои бонуфуз, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо ҳамчун модели нодири сулҳофарӣ эътироф гардид.

Аз ҷумла, Кофи Аннан, собиқ Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид, ки он солҳо ба таври мунтазам ва огоҳона раванди сулҳи тоҷиконро пайгирӣ мекард, пас аз анҷоми бомуваффақияти он дар яке аз ҷаласаҳои Шӯрои амнияти СММ таъкид намуда буд, ки «таҷрибаи сулҳи тоҷикон сазовори он аст, ки ҳаматарафа омӯхта шавад». Ва барои чунин натиҷагирӣ далел ҳам дошт. Зеро сулҳи Тоҷикистон яке аз амалиётҳои бобарори сулҳофаринии СММ ба шумор меравад. Муқовимати сиёсӣ ва низомӣ дар кишвари мо дар кӯтоҳтарин муддат дар севуним сол ё 1171 рӯз ба сулҳу оштӣ расид. Ҳол он ки низоъҳои дигар, аз қабили низоъҳои арабҳову исроилиён, инглисиҳову ирландиҳо, покистониҳову ҳиндиҳо, қазияи Афғонистон ва ғайра солҳои сол идома доранд.

Сабаби аслии барори фаъолияти сулҳофаринии СММ дар Тоҷикистон, ба назари мо, дар он буд, ки талошҳои сулҳхоҳонаи саривақтии ин созмони бонуфузи байналмилалӣ ба манфиатҳои миллии худи тоҷикон ва кишварҳои манфиатдори қазияи Тоҷикистон созгор омад. Идомаи муқовимати мусаллаҳона на танҳо ба манфиати тарафҳои даргири тоҷик набуд, балки ба манфиатҳои кишварҳои минтақа низ рост намеомад.

Далели он ки тарафҳои даргири қазияи Тоҷикистонро маҳз дарки зарурати ҳифзи манфиатҳои миллӣ ба сулҳу оштӣ ба музокирот водор сохта буд, ин аст, ки дар муҳимтарин санадҳое, ки дар ҷараёни музокироти сулҳи тоҷикон ба имзо расида буданд, як нукта гаштаю баргашта таъкид ёфтааст, ки тарафҳо «барои таъмини риояи манфиатҳои олии халқ ва давлати тоҷик азми қатъӣ дошта, бо дарки хатари ҳалокатбори муқовимати низомию сиёсӣ ва масъулияти бузурги худ барои ояндаи халқ ва давлати тоҷик... ба созиш расиданд». «Мо - гуфта буданд Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Кобул рӯзи 19 марти соли 1995 - манфиатҳои олии мардуми тоҷик ва мамлакати азияткашидаамонро ба инобат гирифта, ба хотири ноилшавӣ ба сулҳу ризоият дар Тоҷикистон, муҳайё сохтани шароити мусоид барои ободонию шукуфоии ҳақиқии Ватан... мулоқот доир сохтем».

Манфиатҳои миллии Тоҷикистон дар арафа ва рафти музокироти сулҳи тоҷикон, пеш аз ҳама, аз ҳифзи якпорчагии Тоҷикистон, тамомияти арзӣ ва давлатдории тоҷикон иборат буд. Зеро дар он вақт, хатари ҷиддии аз байн рафтани давлати тозаистиқлол ва навбунёди Тоҷикистон, халалдоршавии тамомияти арзии он ва ба минтақаву маҳалҳои ҷудогона қисмат шудани он таҳдид мекард.

Хушбахтона, тарафҳои даргири тоҷикон ба шарофати ақлу фаросати меросиашон сари вақт дарёфтанд, ки ҷанг роҳи ҳалли мушкилашон нест, балки наҷоти миллат, кишвар ва давлаташон дар сулҳу оштӣ ва дар ҳамдигарфаҳмию якпорчагист.

Мо аз он ифтихор дорем, ки фарҳанги сулҳи тоҷикон барои ҷаҳониён намунаи ибрат буда, аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун таҷрибаи нодир эътироф гардидааст. Таърих кам ёд дорад, ки ҷанги шаҳрвандӣ дар чунин муҳлати кӯтоҳ хотима ёбад ва ҷонибҳои даргир боз ба ҳам дасти дӯстиву бародарӣ дода, ба хотири бақои давлат, ҳифзи марзу буми аҷдодӣ, амнияти халқу миллат ва арзишҳои миллӣ бо ҳам муттаҳид гардида, фаъолияти солими дастгоҳи воҳиди давлати хешро ба ободии кишвар равона карда бошанд.

Аз ин хотир, имрӯз ва минбаъд тамоми неруҳои сиёсӣ ва ҳар як фарди солимфикри Тоҷикистони азиз бояд дастовардҳои сулҳ, истиқлоли давлатӣ ва асосҳои давлатдории миллии тоҷиконро чун гавҳараки чашм ҳифз намуда, барои таъмин намудани рушду нумӯъ ва пешрафту шукуфоии Ватани аҷдодӣ ва шукргузорӣ аз ҳаёти осоиштаю созандаи мардум пайваста ҷаҳду талош намоянд.

Номзади илмҳои техникӣ ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррозия устувор”-и

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Худойбердизода Саидмири Убайдулло

Ҳамасола 10-уми август дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Рӯзи варзишгарон ҷашн гирифта мешавад. Ин рӯз, на танҳо арҷгузорӣ ба варзишгарони шуҷоъ ва мураббиёни содиқ аст, балки як паёми рӯшан барои тарғиби тарзи ҳаёти солим, рушди маънавӣ ва ҷисмонии ҷомеа ба шумор меравад.

Дар шароити муосир, ки ҷаҳони муосир бо чолишҳои зиёди иҷтимоӣ ва фарҳангӣ рӯ ба рӯ аст, нақши варзиш дар тарбия ва рушди инсони комил беш аз пеш аҳамият пайдо кардааст. Варзиш танҳо мубориза дар майдон нест, балки он мадрасаи ирода, масъулият ва ватандӯстист.

Дастгириҳои Пешвои миллат -пояи рушди варзиши миллӣ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба соҳаи тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш ҳамеша таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамоянд. Бо роҳнамоӣ ва сиёсати дурандешонаи Сарвари давлат, варзиш дар Тоҷикистон ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоӣ табдил ёфтааст.

Аз ибтидои соҳибистиқлолӣ то имрӯз, тавассути барномаҳои давлатӣ, дастгирии инфрасохторӣ ва ташкили мусобиқаҳои варзишии сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ, шароити зарурӣ барои рушди ҳамаҷонибаи варзиш фароҳам гардидааст. Бунёди варзишгоҳҳои муосир, толорҳои бисёрсамта, майдончаҳои варзишии маҳаллӣ, пойгоҳи олимпӣ, ва клубҳои варзишии кӯдакона аз ин дастгирии пайваста шаҳодат медиҳад.

Ҷавонони тоҷик имрӯз бо дастгирии Пешвои муаззами миллат имконият доранд дар арсаи байналмилалӣ ширкат варзида, парчами Тоҷикистони азизро баланд бардоранд. Имрӯз варзишгарони тоҷик дар мусобиқаҳои Осиёӣ, ҷаҳонӣ ва олимпиадаҳо натиҷаҳои назаррас ба даст меоранд, ки натиҷаи сиёсати варзишпарваронаи давлат аст.

Нақши муҳими Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар рушди соҳаи варзиш

Шаҳри Душанбе — маркази сиёсӣ, фарҳангӣ ва варзишии кишвар, дар тӯли солҳои охир ба як қутби калони рушди варзиш табдил ёфтааст. Дар ин раванд, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ, худ шахсияти варзишӣ ва ғолиби чандин мусобиқаҳои муҳими кишварӣ, дар рушди соҳаи тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш саҳми бевосита ва муассир гузоштаанд.

Бо ташаббус ва сарпарастии бевоситаи Раиси шаҳр, дар пойтахт садҳо майдончаи варзишӣ барои наврасону ҷавонон, иншооти муосири варзишӣ, марказҳои омодагии варзишӣ, мактабҳои махсуси варзишӣ, ва инфрасохторҳои фарогири варзишӣ сохта ва мавриди истифода қарор дода шуданд.

Баргузории мусобиқаҳои мунтазам, аз ҷумла “Дави миллӣ”, “Пойгаи велосипедронӣ”, “Бозиҳои мактаббачагон”, “Спартакиадаи шаҳрӣ” ва дигар чорабиниҳои оммавӣ, ҷиҳати ҷалби насли наврас ба варзиш ва тарзи ҳаёти солим, дар сиёсати шаҳр мавқеи марказӣ доранд. Ин тадбирҳо боиси болоравии сатҳи иштироки ҷавонон дар варзиш ва дур шудани онҳо аз омилҳои манфии иҷтимоӣ шудаанд.

Варзиш — василаи тарбияи ватандӯстиву худшиносӣ

Имрӯз беш аз ҳар вақти дигар, варзиш бояд ҳамчун василаи муҳими тарбияи ватандӯстӣ, солимфикрӣ ва худшиносии миллӣ истифода бурда шавад. Ба варзишгарони мо зарур аст на танҳо дар майдонҳои мусобиқа, балки дар ҳаёти ҳаррӯза низ намунаи ахлоқ, низом ва садоқат бошанд.

Зеро ҳар як ғалабаи варзишгар, ҳар як медали тилло, нуқра ё биринҷӣ ин танҳо як мукофот нест. Ин ифтихори миллӣ, шарафи давлат ва намунаи ифтихор барои миллионҳо шаҳрвандон аст.

Бо ифтихор метавон гуфт, ки дар партави сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дастгирии доимии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ, варзиш дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ба як мактаби муҳим барои тарбияи кадрҳои ҷавон ва мутахассисони соҳа табдил ёфтааст.

Ба ифтихори Рӯзи варзишгарон ба ҳамаи қаҳрамонон ва мураббиёни соҳаи варзиш, кулли дӯстдорони ҳаёти солим ва фаъолони тарбияи ҷисмонӣ муборакбод мегӯем. Бигзор ҳамеша дар дилу ҷисми Шумо қувват, нерӯ, ирода ва муҳаббат ба Ватан ҳукмфармо бошад!

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1 - уми ихтисоси идоракунии давлатии Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Бо назардошти муҳимияти масъалаҳои обу иқлим, ҳифзи пиряхҳо ва манбаъҳои обӣ аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон якчанд ташаббусҳои сатҳи ҷаҳонӣ таи солҳои соҳибистиқлолии кишвар ба Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод гардиданд, ки ҳамаи онҳо бо қатъномаҳои Маҷмаи Умумии ин созмони бонуфузи ҷаҳонӣ қабул карда шуданд, аз ҷумла:

- соли 2003 эълон шудани “Соли байналмилалии оби тоза”;

- эълон шудани даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт 2005-2015”;

- эълони “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”;

- эълони даҳсоли байналмилалии амал «Об барои рушди устувор,2018-2028”);

-эълони “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025”;

-эълони даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034.

Ду иқдоми нав, яъне «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “Даҳсолаи байналмилалии омӯзиши илмҳои криосферӣ, солҳои 2025-2034”, ки бештар ба омӯзиши пиряхҳо ва ҷузъиёти дигари қишри криосфера, равона гардидаанд. Бо назардошти таҳаввулоти иқлимии минтақаи моро фаро гирифта, омӯзиши дақиқи криосфера ва сабабҳои обшавии босуръати пиряхҳо дар давоми даҳсолаҳои охир аҳамияти ҳаётан муҳим дорад.

Сабабҳои обшавии пиряхҳо гуногун буда, яке аз сабаби асосӣ ин албатта гармшавии глобалии ҳарорат дар руи замин мебошад вале дар баробари ин якчанд сабабҳои дигар низ ба ин раванд таъсиргузор мебошанд.

Афзоиши истихроҷи сарватҳои табиӣ, ки рушд ва некуаҳволии ҷомеъа бо он пайвастагии ногусастанӣ дорад, яке аз омилҳои таъсиррасон ба ин раванд дониста мешавад. Бинобар афзоиши талаботи иқтисодиёти ҷаҳон ба сарватҳои табиӣ, хусусан ашёи минералӣ ҳамасола ҳаҷми корҳои вобаста ба истифодабарии қаъри замин зиёд гашта, таъсиррасонии техногенӣ ба муҳити зист тамоюли бештарро касб намуда истодааст.

Дар кишвари мо низ баъд аз эълон гардидани солҳои 2022-2026 ҳамчун солҳои рушди саноат ҳаҷми корҳои иктишофи геологӣ ва истихроҷи канданиҳои фоиданок бо суръат афзоиш ёфта, шумораи зуҳурот ва конҳои канданиҳои фоиданок ба маротиб зиёд шуда истодаанд. Ин раванд дар мисоли зиёдшавии корхонаҳои истихроҷи ангишт ва истеҳсоли семент дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бараъло мушоҳида мегардад. Айни замон истихроҷи ангиштсанг дар конҳои Шӯроб, Назар Айлоқ, Кафтархона, Фан-Яғноб, Ғузн, Зиддӣ, Ҳакимӣ, Сайёд ва Даштиҷум бо усулҳои гуногун ба роҳ монда шудааст. Қобили зикр аст, ки ҳаҷми истихроҷи солонаи ангишсанг дар соли 2024 то ба 2 млн. 300 ҳазор тонна расонида шудааст.

Истихроҷи ашёи минералӣ барои истеҳсоли семент бошад дар гирду атрофи шаҳри Душанбе, Ваҳдат, Исфара, ноҳияҳои Б.Ғафуров, Ёвон ва дигар шаҳру ноҳияҳои мамлакат босуръат идома дорад . Истеҳсоли семент дар ҷумҳурӣ ба 4 млн. 300 ҳазор тонна дар соли 2024 баробар шуда, қисме аз он ба хориҷи кишвар содирот карда мешавад.

Албатта дастовардҳои зикргардида назаррас буда аз нигоҳи иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ин муваффақиятҳо заминаи хубро барои боз ҳам баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва некуаҳволии сокинони мамлакат фароҳам меоварад, зеро чунин лоиҳаҳо барои таъсис додани ҷойҳои нави корӣ ва ғанӣ гардонидани буҷаи давлат мусоидат менамоянд.

Вале набояд фаромуш кард, ки риояи талаботи қоидаҳои бехатарии экологӣ ва андешидани чораҳо баҳри пешгирӣ ва кам кардани оқибатҳои таъсири манфии корҳои истихроҷӣ ба табиат вазифаи аввалиндараҷаи ҳар як истифодабарандаи қаъри замин ба шумор меравад.

Дар аксари объектҳои дар боло зикргардида истихроҷи ангишт ва маводи сементӣ бо усули руизаминӣ ё кушода иҷро карда мешаванд, ки ин ба ҳолати муҳити зисти табиӣ аз ҷумла ба пиряхҳо бетаъсир буда наметавонад.

Ба ҳамагон маълум аст, ки ҳангоми иҷрои корҳои истихроҷи руизаминӣ бо истифода аз маводи тарканда, ҳаҷми зиёди кандании фоиданок ва ҷинсҳои куҳӣ аз як ҷой ба ҷойи дигар кӯчонида шуда, бутунӣ ва устувории қитъаҳои алоҳида вайрон мегарданд ва ба атмосфера чанг, оксидҳои карбон ва нитроген, ангидриди сулфат, карбогидридҳо ва дигар газҳои ғализ партофта мешаванд. Ин ҳама ба ифлосшавии кимиёвӣ ва воқеъии муҳити зист яъне ҳавои атмосфера, обҳои руизаминӣ ва зеризаминӣ, қитъаҳои алоҳидаи замин, нестшавии бошишгоҳҳои ҳайвонот ва растаниҳо оварда мерасонад.

Бо назардошти хусусиятҳои таъсиррасонии ин корҳо ба табиат, гуногуншаклӣ ва бузургҳаҷмии онҳо ҳар як истифодабарандаи қаъри замин барои эмин нигоҳ доштани муҳити зист аз оқибатҳои манфии корҳои зикргардида бояд аз паи таъсис додани шабакаи мушоҳидавии экологии босамари замонавӣ шавад. Ҷиҳати ба даст овардани маълумоти инъикоскунандаи ҳолати воқеъӣ дар мавзеъҳое, ки истихроҷи ангиштсанг ва маводи сементӣ ба роҳ монда шудаанд, бояд мушоҳидаҳои махсуси маҷмуӣ бо мақсади муайян намудани ифлосшавии ҳавои атмосфера, замин ва обҳои табиӣ гузаронида шаванд, то ин, ки қитъаҳои бештар зарардида ошкор карда шуда, барои солимгардонии онҳо чораҳои мақсадноки саривақтӣ андешида шаванд.

Бояд зикр кард, ки дар ҷараёни фаъолияти истеҳсолӣ таъмини пурраи бехатарии экологӣ мутаасифона имконнопазир аст, яъне таъсис додани раванди бехатарии экологии мутлақ дар кони кандании фоиданок ғайриимкон аст. Вале ин набояд истифодабарандагони қаъри заминро водор намояд, ки аз уҳдадориҳои ба зимма доштаашон дар таъмини бехатарии экологӣ сарфи назар намоянд ва онҳо корро тавре бояд ба роҳ монанд, ки хатари паҳншавии партовҳои зараррасон ба муҳити зист аз байн бурда шавад.

Барои ноил шудан ба ин мақсад бояд дар объектҳои корӣ воситаҳои техникии санҷишии ҳолати муҳити зист насб карда шуда, санҷиши мунтазами ҳама гуна воситаҳои техникӣ, таҷҳизоти иктишофи геологӣ ва истихроҷии куҳӣ гузаронида шаванд. Инчунин таҷҳизоти муосир ва замонавӣ харидорӣ карда шуда, чорабиниҳое, ки барои ба даст овардани тавозун байни фаъолияти истеҳсолии корхона ва муҳити зист равона шудаанд, татбиқ карда шаванд.

Абдусалом Маҳмадалиев, номзади илмҳои геология ва минералогия,

сарходими илмии озмоишгоҳи МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

12-уми июни соли 2025 оид ба татбиқи сиёсати «Осмони кушод» дар фурудгоҳҳои байналмилалии Душанбе, Хуҷанд, Кӯлоб ва Бохтар қарори дахлдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Тибқи он, принсипи баробарӣ байни ширкатҳои ҳавопаймоии миллӣ ва хориҷӣ муқаррар гардид. Ҳоло дар доираи татбиқи сиёсати «Осмони кушод» барои дастрасии озод ва фарогир ба бозори хизматрасониҳои авиатсионӣ барои ширкатҳои ҳавопаймоии сершумор шароит фароҳам оварда шудааст.

Маврид ба зикр аст, ки Тоҷикистон барои рушди соҳаи авиатсия ва беҳтар намудани шароити авиатсионӣ бо бисёр кишварҳои ҷаҳон шартномаҳои дуҷониба ва бисёрҷониба ба имзо расондааст. Дар доираи татбиқи ин созишномаҳо ширкатҳои ҳавопаймоии байналмилалӣ барои зичии парвозҳо ва ё маҳдудияти хатсайрҳо дастрасӣ пайдо карданд. Дар навбати худ, қарори қабулкардаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба татбиқи «Осмони кушод» озодии ҳаракати ҳавоиро фароҳам меорад ва дастрасӣ ба озодиҳои сеюм ва чорумро (парвозҳои байналмилалӣ) кафолат медиҳад.

Мафҳуми дараҷаи «сеюм» ва «чаҳорум»-и озодӣ дар заминаи татбиқи сиёсати «Осмони кушод» маънои ба ширкатҳои ҳавопаймоӣ фароҳам овардани имкони анҷоми парвозҳои байналмилалӣ байни кишварҳои гуногунро дорад. Ин «дараҷаҳои озодӣ» қоидаҳоеро ифода мекунанд, ки тартиби кори ҳаракати ҳавоӣ, масирҳо ва самтҳои онро муайян месозанд.

Татбиқи сиёсати «Осмони кушод» ба рушди комплекси авиатсионии кишвар дар самтҳои зерин мусоидат мекунад:

Якум, он муҳити рақобатро фаъол мекунад – ширкатҳои ҳавопаймоии маҳаллию байналмилалӣ, бидуни маҳдудият дар шумораи парвозҳо ва зичиҳо дар хатсайрҳои муайян озоданд. Дар натиҷа, нархи чиптаҳо коҳиш ёфта, сифати хизматрасонӣ беҳтар мегардад: дар заминаи рақобати афзоянда, ширкатҳои ҳавопаймоӣ ба беҳтар кардани хизматрасониҳо, пешниҳоди хизматрасониҳои иловагӣ ва бароҳат шуруъ мекунанд.

Дуюм, афзоиши мусофиркашонӣ: ширкатҳои ҳавопаймоӣ имкон пайдо мекунанд, ки парвозҳои байналмилалиро озодона анҷом диҳанд, ки ин боиси афзоиши мусофиркашонӣ мегардад. Осмони кушод барои сода кардани дастрасии хатсайрҳои байналмилалӣ барои шаҳрвандон имкониятҳои васеъ фароҳам меорад, талаботро ба парвозҳои ҳавоӣ, аз ҷумла ба сайёҳон афзоиш медиҳад. Афзоиши шумораи парвозҳои мустақим барои баланд бардоштани сатҳи ҷолибияти мусофирон, ки ба саёҳати қулайтар ва зудтар манфиатдоранд, мусоидат мекунад.

Сеюм, рушди инфрасохтори авиатсионӣ: афзоиши шумораи парвозҳо ва интиқоли мусофирон зарурат ё талаботро барои такмил ва навсозии инфрасохтори авиатсионӣ - фурудгоҳҳо, терминалҳо, хатҳои парвоз ва ғайра ба вуҷуд меорад. Кишварҳое, ки ба созишномаҳои “Осмони кушод” дохил мешаванд, маҷбуранд фурудгоҳҳоро навсозӣ кунанд, барои васеъ намудани иқтидорҳо чораҳо андешанд.

Чорум, дар натиҷаи татбиқи сиёсати «Осмони кушод» рушди иқтисодии маҷмааи авиатсионии кишвар дар заминаи фаъол гардондани раванди ҷалби сармоя ва баланд бардоштани сатҳи ҷолибияти сармоягузорӣ барои сармоягузорони хориҷӣ таъмин мегардад. Воқеан, дар кишварҳое, ки ҳаракати ҳавоӣ рушд кардааст, таъмини инфрасохтор ва ҷараёни сармоягузории хориҷӣ бештар мусоид ва дастрас мегардад, ҳаракати ҳавоӣ ба ҳаракати сармояи байналмилалӣ, сайёҳон мусоидат мекунад, ки ин омили таъсиси ҷойҳои нави корӣ ва некуаҳволии мардуми кишварҳои қабулкунанда мебошад.

Панҷум, раванди интернатсионализатсияи соҳаи авиатсия пурзӯр мегардад, ба шабакаи байналмилалӣ зичтар муттаҳид шудани соҳаи авиатсияи кишвар вусъат меёбад. Дар натиҷа, сатҳи фаъолияти ширкатҳои ҳавопаймоии ватанӣ боло рафта, доираи фаъолияти иқтисодии ширкатҳои ҳавопаймоӣ васеъ ва мавқеи онҳо дар бозорҳои байналмилалии хизматрасонии авиатсионӣ пайдо мешавад. Ҳамкорӣ ва шарикиро байни ширкатҳои ҳавопаймоии гуногун, аз ҷумла тавассути созишномаҳои кодшерӣ ҳавасманд мекунад.

Шашум, дигаргунсозӣ дар боркашонӣ. Дар натиҷаи татбиқи сиёсати «Осмони кушод» на танҳо нақлиёти ҳавоии мусофирбар, балки боркашонӣ, низ имтиёз ба даст меорад. Ифтитоҳи парвозҳо ва хатсайрҳои нав имкон медиҳад, ки ҳамлу нақли борҳо васеътару самаранок шавад ва ба ин васила татбиқи стратегияи ба содирот нигарондашудаи субъектҳои хоҷагидор фаъол гарданд, амалиёти содироту воридот ҳам вусъат ёбад.

Дар маҷмуъ, татбиқи сиёсати «Осмони кушод» барои рушди на танҳо комплекси авиатсионии кишвар шароити нав фароҳам меоварад, балки ба рушди дигар соҳаҳои хоҷагии халқ, махсусан ба тезондани ҳаракати одамон ва молҳо низ таъсири калон мерасонад. Сифати инфрасохтори маҷмааи авиатсионӣ, мутобиқати он ба стандартҳои байналмилалӣ, ташаккули нархҳои қобили қабули хизматрасониҳои авиатсиониро беҳтар намуда, ба татбиқи иқтидори транзитии кишвар, рушди сайёҳӣ ва тиҷорати байналмилалӣ мусоидат мекунад. Ин дар ҳолест, ки нақш ва аҳамияти танзими фазои ҳавоии кишвар тавассути такмили механизми назорат аз болои ширкатҳои ҳавопаймоии хориҷӣ рӯз ба рӯз меафзояд. Зеро сиёсати “Осмони кушод” имкони вуруди озоди ширкатҳои ҳавопаймоии бузурги байналмилалиро фароҳам меорад, ки метавонад ба вобастагии аз ҳад зиёди ҳаракати ҳавоии миллӣ аз бозигарони хориҷӣ оварда расонад. Аз ин рӯ, назорати тарифҳо ва амалияи тиҷоратӣ бояд ба ҷорӣ намудани меъёрҳо ва қоидаҳо барои ширкатҳои ҳавопаймоии хориҷӣ равона гардад, то аз демпинги нархҳо амалҳои нодуруст, ки метавонад ба ширкатҳои маҳаллӣ таҳдид кунад, пешгирӣ шавад. Механизмҳои иҷозатномадиҳӣ ва танзим, муқаррар намудани стандартҳо ва расмиёти возеҳ барои ширкатҳои ҳавопаймоии хориҷӣ, ки мехоҳанд дар бозор фаъолият кунанд, муҳим мебошанд. Андешидани чораҳои қонунӣ ҷиҳати пешгирии консентратсияи аз ҳад зиёди бозор, ки ба пешгирии монополизатсияи хатсайрҳои асосӣ аз ҷониби интиқолдиҳандагони байналмилалӣ нигаронда шудаанд, ба ин васила тамаркузи аз ҳад зиёди бозорро пешгирӣ мекунад.

Раҳмон Юсуф Азим, номзади илмҳои иқтисодӣ, ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории

Институти иқтисодиёт ва демографияи АМИТ