Ҷумҳурии Тоҷикистон баъд аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба марҳилаи нави инкишофи таърихӣ, яъне бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ дар асоси арзишҳои миллӣ, фарҳангӣ қадим ва забони миллӣ ворид гардида, худро ба ҳайси халқи соҳибихтиёр эълон намуда, инсон ва ҳуқуқу озодии ӯро муқаддас эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дод.

Истиқлолияти давлатӣ тағйиротҳои куллиро дар ҳаёти фарҳангӣ-маънавии давлат ва ҷамъият, хусусан рушди забони тоҷикӣ чун забони давлатӣ асос гузошт. Забон дар ҳама давру замон, ҳамчун воситаи шинохти инсоният, инкишофи тамаддун ва ибрози афкору муоширату муносибати байни одамон, тамоми ташкилоту муассисаҳо, мақомот ҳамчун восита ва омили муҳимму асосии расидан ба истиқлолият, пешравии ҷамъият, ташаккули миллат хизмат менамояд.

Забони давлатӣ чун парчам, суруди миллӣ ва нишони давлатӣ яке аз рамзҳои муқаддаси миллати тоҷик буда, ҳастии онро таҷассум мекунад. Вобаста ба ин Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2007 зимни суханрониашон ба муносибати Рӯзи забони тоҷикӣ қайд карданд: “Забони миллӣ ва ҳамзамон ташакули пайвастаи он дар мақоми забони давлатӣ муҳимтарин рамзи истиқлолияти давлативу сиёсии мо ба ҳисоб меравад. Забони миллӣ яке аз рукнҳои асосии давлатдорӣ буда, дар пойдорӣ ва таҳкими давлати миллӣ мақом ва нақши муҳим дорад ва ба ҳамин далел забони миллат бунёд ва пояи давлат маҳсуб мешавад”.

Забони миллӣ яке аз рукнҳои давлатдории миллӣ ва нишонаи ҳастии миллат заминаҳои ҳуқуқии ба худ хосро дорост. Зеро, танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ вобаста ба забони давлатӣ ва ҳифзи он аз ҷониби давлат кафолати рушди устувори он ба ҳисоб меравад.

Заминаҳои ҳуқуқии рушди забони давлатӣ дар Тоҷикистони соҳибистиқлол аз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашма мегирад. Дар моддаи 2 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: “Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст”.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи инкишофи забони миллӣ, ҳанӯз аз солҳои охири мавҷудияти Иттиҳоди Шӯравӣ эътибор дода шуд. 22 июли соли 1989, № 150 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забон”, ки аз 37 модда иборат буд, қабул шуда, қонуни мазкур вазъи ҳуқуқии забони тоҷикӣ ва истифодаи онро ба сифати забони давлатӣ дар тамоми ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда, ҳамчунин кафолати ҳуқуқии амали озоди забони русиро, чун забони муоширати байни халқҳои Иттиҳоди Шӯравӣ, ва забонҳои миллии дигар халқҳоеро, ки дар сарзамини Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндаги доранд, таъмин менамуд. Ин қонун бештар аз 20 сол муносибатҳои ҷамъиятиро дар соҳаи забони давлатӣ танзим намуд. Қонуни мазкур пеш аз қабули Конститутсияи соҳибистиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуда буд, ва ба талаботи давлатдории ҳозира пурра ҷавобгӯ набуд.

Бинобар сабаби ба амал омадани тағйиротҳои куллӣ дар ҳаётии ҷамъиятии халқи тоҷик ва ба даст овардани истиқлолияти миллию давлатӣ, гузаштан ба сохти иқтисодии бозоргонӣ, ба кулли тағйир ёфтани муносибатҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ, илмӣ, маданӣ-маишӣ чӣ дар дохил ва чӣ дар хориҷи кишвар зарурияти қабули Қонуни нави Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ба миён омад. Ин буд, ки 5 октябри соли соли 2009, № 553 қонуни нав қабул гардид. Қонуни мазкур бо риояи меъёрҳои мавҷудаи Конститутсияи кишвар вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим менамояд.

Бо мақсади иҷрои босамари қонунгузории ҷумҳурӣ дар соҳаи забони давлатӣ, аз ҷониби давлат инчунин механизмҳои давлатии амалисозии он ҷорӣ карда шуд. Бо мақсади таъмини иҷрои Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забон” ва таъмини шароити мусоид барои тавсияи забони давлатӣ ва забонҳои миллӣ, пешбурди сиёсати ягонаи давлатӣ дар соҳаи забонҳо ва истилоҳот бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон комиссияи татбиқи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда буд. Шуруъ аз соли 2009 бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 октябри соли 2009, № 604 дар заминаи Комиссияи татбиқи Қонуни забони назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайси мақоми идоракунии давлатӣ Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд.

Заминаҳои ҳуқуқии рушди забони давлатиро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ташкил медиҳад, балки ба ин ин низом дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқие дохил мешаванд, ки тартиби таъмини иҷро, татбиқи он дар ҳаёт, механизмҳои амалишавии онро мустаҳкам мекунанд, дохил карда мумкин аст.

Яке аз гурӯҳҳои калони санадҳои меъёрии ҳуқуқие, ки заминаи ҳуқуқии рушди забони давлатиро ташкил медиҳад, санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оид ба қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ баромад мекунанд. Дар тули 31 соли Истиқлоли давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 3 маротиба қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуд, ки қоидаи имлои забони тоҷикиро ба танзим медаровард. Инҳо, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 сентябри соли 1998, № 355 “Дар бораи Қоидаҳои имлои забони ҳозираи тоҷик”, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 октябри соли 2011, № 458 “Дар бораи қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ” ва қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 июни соли 2021, № 268 “Дар бораи Қоидаҳои имлои забони тоҷкӣ” мебошад.

Нақши муҳимро дар рушди забони давлатӣ Барномаҳои давлатӣ вобасти ба рушди забони давлатӣ мебозанд. Яке аз онҳо, Барнома доир ба тавсиа ва рушди забони давлатӣ ва забонҳои дигари қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 21 октябри соли 1997, № 459, Барномаи рушди забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2016, қи бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2012, № 335 тасдиқ шудааст, баромад мекунад. Барномаи мазкур тибқи нақшаи чорабиниҳо оид ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар мулоқот ба муносибати Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон (5 октябри соли 2010) баён гардидаанд, таҳия шуда буд. Барномаи амалкунанда ин Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 ноябри соли 2020, № 647 тасдиқ гардидааст, баромад мекунад. Барномаи мазкур забони давлатиро барои солҳои 2020-2030 ҳадаф, вазифа, самтҳои асосӣ, усулҳои татбиқ ва натиҷаҳои ниҳоии амалисозии сиёсати давлатиро оид ба забон муайян менамояд. Барнома муқаррароти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон" ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқиро татбиқ намуда, ба ташаккули забони илм, рушди истилоҳоти тахассусӣ, таҳияи дастурҳо, эҳёи номҳои миллӣ, маҳалҳои аҳолинишин ва мавзеъҳои ҷуғрофӣ мусоидат менамояд. Он ҷиҳати татбиқи ҳадафҳои сиёсати давлатӣ оид ба забон равона шуда, барои рушду густариш ва баланд бардоштани мақоми забони давлатӣ нақши муҳим дошта, бобати инкишофи муносибатҳои ҳуқуқӣ, фарҳангӣ, сиёсиву иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон шароит фароҳам меорад.

Дар замони муосир дар радифи эълон нмаудани 20 соли омӯзиш ва рушди илмҳои дақиқ, табиӣ ва техникӣ забони давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бояд ба забони илму техника табдил ёбад. Дар ин самт аллакай заминаҳои ҳуқуқӣ аз ҷониби давлат гузошта шуда, марҳила ба марҳила дар ҳаёт татбиқ карда шуда истодааст. Масъалан, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2004, № 330 Стандартҳои рақамгузорӣ ва ҷобаҷогузории алифбои тоҷикӣ дар клавиатураи компютерии стандартии UNICODE барои истифодабарии компютерӣ қабул гардида, истифодаи он дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон тавсия дода мешавад. Дар ин самт, Барномаи истифода ва рушди технологияҳои иттилоотӣ дар забони тоҷикӣ, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 июни соли 2005, № 188 тасдиқ шудааст, низ баромад мекунад. Саҳми Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар таҳия ва ҳамоҳангсозии татбиқи барномаҳои номбурда хеле калон мебошад.

Ҳамин тариқ, заминаҳои ҳуқуқии рушди забони давлатӣ дар замони Тоҷикистони соҳибистиқлол аз маҷмӯи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ иборат буда, на танҳо вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмин менамояд, инчунин масъалаҳои амалисозӣ, татбиқи меъёрҳо механизмҳои амалишавӣ, самтҳо рушди забони давлатӣ ва истифода онро дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла илму техника дарбар мегирад.

Нематов А.Р. – доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, муовини саркотиби АМИТ

 

Ба ҳамагон маълум аст, ки инсон ҳамеша дар ҷустуҷӯйи зиндагии орому осуда ва дар талоши саодатинаслҳои имрӯзу ояндаи худ аст. Бинобар ин ӯ ҳамеша ниёзмонди ҳидоят ва роҳнамоии шахсиятҳои бузурги дурбину ояндабини имрӯзаву гузашта мебошад. Баҳри ба амал оардани чунин ниёзи мардум Сарвари хирадманди давлати мо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша ва доимӣ дар ҷустуҷӯйи ҳалли масъалаҳои зиндагии орому осуда ва дар талоши саодати мардуми мо буда, аҳли ҷомеаи моро ба худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ ҳидоят менамоянд. Бо мақсади амалӣ гардидани ҳидояти мазкур Сарвари давлат китобе бо унвони “Чеҳраҳои мондагор” таълиф намуд, ки дар он саҳифаҳои пурифтихори таърихи халқи тоҷик, рӯзгори шахсиятҳои номдору сарбаланди илмӣ, адабӣ ва таърихиву сиёшамол баррасӣ шудааст. Аз ҷумлаи чунин бузургони аҳли хирад Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ мебошад. Сарвари давлати чеҳрашиноси мо дар бобати шахсиятубузургии Мавлоно бо муҳаббату самимияти беандоза чунин навиштаанд:

“Орифи бузург Мавлонои Балхӣ дар тамоми ақсои Шарқу Ғарб бо наҷми олангири худ маъруф гаштааст ва шеъру андешаҳои фалсафии ӯро дар тамоми олам бо завқу шавқи беандоза чи пиру чи ҷавон, чи марду чи зан, новобоста аз дину мазҳаб ва ҷаҳонбинии худ қироат мекунанд. Як сабаби асосии ба эҷодиёти мутафаккир рӯ овардани мардуми зиёде дар кишварҳои гуногуниолам ба он алоқаманд аст, ки ӯ аксарияти Масъалаҳои ҳаётан муҳимро воқеъбинона тафсир кардааст. Ин воқеъбинӣ дар қолаби ирфонӣ инъикос ёфта бошад ҳам, на танҳо бо ҷаҳонбинии аҳли тасаввуф ва тафаккури шахсии ин марди донишманд, балки бо тарзи ҳаёт ва шароити таърихию иҷтимоие, ки мутафаккир дар он тарбия ёфтааст, сахт алоқамандӣ дорад. Ин аст, ки андешаҳои зиёди ирфонии Мавлоно то кунун ҳам аҳамияти худро гум накардаанд ва аксарияти он дархури ниёзмандӣ ва эҳтиёҷоти фикрию ахлоқии ҷаҳони муосир аст” [1. 254-255].

Шинохти Мавлоно ҳамчун шоир, ориф ва инсондӯсти кабир таърихи тӯлонӣ дошта, амалан аз даврони зиндагии ӯ оғоз шудааст ва минбаъд миқёсу вусъати ҷаҳонӣ касб кардааст. Мавлонои бузурги мо инсон ва мақому манзалати олии ӯро меҳвари корнамои маънавии худ қарор дод.

Бозтоби ниҳоят васеъ, рангин ва олимонову орифонаи инсонгароиро мо дар осори гуногуни Мавлавӣ қабл аз ҳама, шоҳасари “Маснавӣ-и Маънавӣ” мебинем: дар шаш дафтар ва зиёда аз 25 ҳазор байти ин асари ҷовидона беш аз сесад мавзӯъ мавриди баҳсу баррасӣ қарор гирифтаанд.

Шоири ширинкалом Лоиқ Шералӣ дар инсонгароию инсонпарасти дар ҷаҳон ягона будани Мавлавиро чунин таъкид намудааст:

Яке май, дигаре майдон парастад,

Яке вазд, дигаре виҷдон парастад.

Надидам дар ҷаҳон афсӯс касеро

Ки чун Мавлои Балхӣ инсон парастад.

Сабаби дигари бузургии Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар он аст, ки ба забон эҳтироми ниҳоят зиёде дошта, суханро падида ё нерӯи бузург донистааст. Аз муҳтавои назми пурэъзози ӯ чунин бармеояд, ки оне, ки гӯяндаю ҷӯяндаи сухани некӯ бошад, соҳиби мақому мартабаи баланд гардида, як давлати ӯ ҳазор хоҳад гашт, Мисоли ин панд дар сатрҳои зерин чунин омадааст:

Сухан ба назди сухандон бузургвор бувад,

Зи осмон сухан омад, сухан на хор бувад,

Сухан чу некӯ нагӯӣ, ҳазор яке аст,

Сухан чу некӯ гӯӣ, яке ҳазор бувад.

Бо дарназардошти чунин панди хеш Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ Кӯшиш намудааст, ки ҳикояҳои манзуми осори хешро бо тарзи баёни содавӯ равон ва оммафаҳм баён намояд.

Ба қавли забоншиноси мумтоз шодравон Саид Ҳалимов “Забони ҳикояҳои манзуми” “Маснавии Маънавӣ”-и Ҷалолуддини Балхӣ бо забони гуфтугӯйии мардум шабоҳату монандии зиёде дорад”. Баъдан боз ӯ таъкид менамояд, ки “Ҷалолуддини Балхӣ дар инкишофи забони назмимо, ба ин восита дар инкишофи забона адабӣ хизмати бузурге кард, зеро ӯ дар ҳикояҳои манзум калима ва ибораҳои рехта, мафҳумҳои гуногуни зиндагӣ, маҷозу киноя ва воситаҳои дигари нутқи бадеиро аз забони қаҳрамонон ба асар ворид мекунад [19. 266-267].

Аз ин рӯ забоншиносон ба омӯзишу таҳқиқи забони осори Мавлавӣ таваҷҷӯҳи зиёде зоҳир менамоянд ва то имрӯз хусусиятҳои луғавию грамматикии забони осори шоири мазкур аз ҷониби чанде аз забоншиносон тадқиқу баррасӣ шудааст. Аммо хусусиятҳои таҳвию услубии осори шоир ба омӯзишу таҳқиқот нигарон аст [2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 16, 17, 18].

Забони ҳикояҳои манзуми Мавлоно аз ҷиҳати синтаксисӣ хеле равон ва софу ҳамвор буда, дорои хелҳои гуногуни ҷумлаҳои сода ва мураккаб мебошад. Яке аз омилҳои муҳимми ташаккули ибора ва ҷумла воситаҳои алоқа (пешоянду пасояндҳо, пайвандаку ҳиссачаҳо бандакҳо) мебошанд. Дар забони ҳикояҳои манзуми Мавлоно хусусиятҳои хоси корбурди баъзе аз воҳидҳои мазкур ба назар мерасад. Масалан ба ҷойи пешояндҳои ба, ба тарафи, ба назди ..., ки сӯйи амалро ифода мекунанд, бештар калимаи“сӯи” ба кор рафтааст:

Хоҷа рӯзе сӯи хона рафта буд,

Бар дӯкон тӯтӣ нигоҳбонӣ намуд [18. 25]

Ман ба вақти чошт дар роҳ омадам,

Бо рафиқи худ сӯи шоҳ омадам [18. 32]

Марди бозаргон пазируфт он паём,

К-ӯ расонад сӯи ҷинс аз вай салом [18. 39]

Ҳин, биё з-ин сӯ, бибин, к-ин арғанун;

Мезанад: “-Ё Лайта қавмӣ яъламун” [11. 216]

Дар мисолҳои овардаамон пешоянди сӯи “аслан сӯйро ифода намуда, бо хабари ҷумла (феълҳои ҳаракат) таносуби маъноӣ дорад. Дар забони адабии имрӯзаи тоҷик ба ҷойи “сӯи хона”-ба хона, ба ҷойи “сӯи шоҳ” –ба назди шоҳ, сӯи ҷинс-ба ҷинс, з-ин сӯ аз инсӯ ба кор рафтаанд. Пешояндҳои ба, ба назди, аз ин сӯ ҳарчанд мавқею паҳлуҳои сӯйро ифода карда бошанд ҳам, аммо назар ба онҳо пешоянди“сӯй” хушоҳангу равонтар ба назар мерасад.

Ҳамчунин пешоянди таркибии “аз чӣ” дар забони “Маснавии Маънавӣ” ба ҷойи зарфҷонишинҳои саволии чаро, барои чӣ корбаст шудаанд:

К-Аз чӣ, эй кал бо калон омехтӣ,

Ту магар аз шиша равған рехтӣ [20. 26]

На ки махлуқи туам? Гиран, харам,

Аз чӣ зору пуштрешу лоғарам [15. 126]\

Ҷиҳати ҷолиби дигари вижагиҳои наҳвии забони“Маснавии Маънавӣ” дар шакли замони гузаштаи феъл (шахси сеюми танҳо) ба кор бурдани феъли гуфтан мебошад:

Бо ҳазорон ғуссаву ғамгашт ҷуфт:

К-“Эй аҷаб, ин мурғ кай ояд ба гуфт?!” [18. 26]

Бар умеди он ки мурғ ояд ба гуфт,

Чашми ӯро бо сувор мекард ҷуфт [18. 26]

Дар мисоли овардашуда хабари ҷумла“ояд ба гуфт” ба маънои “сухан гӯяд” ё “ба гуфтор ояд” кор фармуда шудааст, ки он шояд ба сабаби талаботи вазну қофия сурат гирифтабошад.

Дар “Маснавии Маънавӣ” бандаки феълии шахси дуюми танҳо-“ӣ” баъзан ба маънои шахси сеюми танҳо ба кор рафтааст:

Қуръа бар ҳар к-ӯ фитодӣ рӯз-рӯ

Сӯи он шер ӯ давидӣ ҳамчу юз [18. 28]

Шоҳро бар вай набудӣ бадгумон,

Тасхурс мекард баҳри имтиҳон [11. 101]

Дар байтҳои зикршуда хабарҳои ҷумла бо феъли давидӣ ва феъли ёридиҳандаи набудӣ сурат гирифта шахси дуюми танҳоро ифода кардаанд, аммо мубтадоҳои ҷумлаҳои мазкур дар баёни шахси сеюм омадаанд ва байни мубтадову хабар алоқаи мувофиқат дида намешавад. Чунин тарзи баён шояд бо тақозои вазну қофия сурат гирифта бошад.

Дар асари мазкур гоҳо барои ифодаи хабари номии ҷумла феъли ёридиҳандаи будан (бувад) дар шакли мебувад корбурд шудааст:

Ҳар диле, к-андар ғами шоҳ мебувад,

Дам ба дам ӯро сари моҳ мебувад[11. 101]

Феъли ёридиҳандаи мебувад ба маънои мебошад кор фармуда шудааст.

Дар “Маснавии Маънавӣ” барои ифодаи алоқаи маъноии аъзоҳо ва ҷузъҳои ҷумла, ё худ муносибатҳои синтаксисии аъзоҳои ҷумла пасоянди-ро мавқеи муҳимро ишғол намудааст.

Пасоянди-ро дар асари мазкур чун қоидаи забони пешин(аз ҷумла дар асари XI) барои ифодаи ва барои ифодаи муносибати синтаксисии муайянкунандаву муайяншаванда ва ибораҳои исмӣ низ ба кор бурда мешавад.

Профессор Қосимова М.Н. таъкид намудаанд, “Пасоянди-ро на ҳамаи хелҳои муайянкунандаҳоро бо муайяншавандаҳо алоқаманд мекунад. Пасоянди-ро танҳо муайянкунандаҳои соҳибиро, ки бо исмҳо ва ҷонишинҳои шахсӣ ифода мегарданд, бо муайяншавандаҳояшон алоқаманд мекунад[11. 37].

Далели дар мисоли ҷумлаҳои зерини“Маснавии Маънавӣ” ба назар мерасад:

Чанд, охир, даъвии боду бурут,

Эй туро хона чу байт-ул-онкабут [20. 48]

Дар худ ин бадро намебинӣ аён,

В-арна душман будан худро ба ҷон [20. 36]

Оби борон аст моро дар сабу

Мулкату сармояю асбоби ту [20. 54]

Хиракушест моро, дорад диле чу хоро,

Бикшад, касаш нагӯяд, тадбири хунбаҳо кун [15. 19]

Дар ҷумлаҳои байтҳои овардаамон ибораҳои туро хона, худро бо ҷон, моро дар сабу, хиракушест моро ба маънои хонаи ту, ба ҷони худ, дар сабуи мо, хиракуши мо корбурд шудаанд.

Чида шуда омадани аъзоҳои гуногуни ҷумла дар ҷумлаҳои сода ва мураккаби забони осори Ҷалолуддини Балхӣ зуҳуроти ҳусни дигари ҷумласозии шоири сухандону суханвар мебошад. Дар ҷумлаҳои сода ва мураккаби забони осори Ҷалолуддини Балхӣ чида шуда омадани ҳамаи аъзоҳои ҷумла(мубтадо, хабар, пуркунанда, муайянкунанда ва хабар) ба назар мерасад:

Мубтадоҳои чида. Мубтадоҳои чида дар Маснавии Маънавӣ бештар бо исм ифода гардида, алоқаи синтаксиси онҳо маъмулан ва асосан бо пайвандаки пайвасткунандаи ӯ сурат гирифтааст.

Дар забони асри XI бошад, мутобиқи мушоҳидаи профессор Қосимова М.Н. мубтадоҳои чиди бештар ба воситаи пайвандаки ва бо ҳам алоқаманд шудаанд[12. 47].

а) ҷумлаҳои чидааъзое ки аз ду ё се мубтадо иборат буда, алоқаи байни онҳо бо пайвандаки пайвасткунандаи у сурат гирифтааст:

Шеру гургу рубаҳе баҳри шикор

Рафта буданд аз талаб дар кӯҳсор [20. 62]

Ҳукму тақдираш чу ояд бевуқуф,

Ақл кӣ бвад? Дар қамар афтад хусуф[14. 115]

Ин қушу душ ҳаст ҷабру ихтиёр,

Аз варои ин ду омад ҷазби ёр [14. 117]

Дар мисолҳои боло танҳо ҷумлаи чидааъзои аввал аз се мубтадо (шеру гургу рубаҳе) иборат буда, ҷумлаҳои чидааъзои дигар бо ду мубтадо сурат гирифтаанд ва бештару аксари ҷумлаҳои мазкур аз ду мубтадо иборатанд.

Дар ин маврид профессор Қосимова М.Н. бо дарназардошти забони асри XI таъкид намудаанд, ки: “Агар мубтадоҳои чида ба воситаи пайвандаки ва муносибати синтаксисӣ пайдо кунанд, дар он ҳолат конструксияи номаҳдуд ё кушод ба вуҷуд меояд. Ин чунин маъно дорад, ки мубтадоҳо бе маҳдудият чида шудан мегиранд”[12. 48]

Дар забони “Маснавии Маънавӣ” бо пайвандаки ва алоқаманд шудани мубтадоҳои чида беҳад маҳдуд буда, қариб ба назар намерасад.

Тарзи ифодаю баёни дигари мубтадоҳои чида дар забони асари мазкур бо шумораи як (дар ифодаи номуайянӣ) алоқаманд шуда омадани ҳар яке аз мубтадоҳои чида мебошад:

Як фақеҳу як шарифу сӯфие,

Ҳар яке шӯхе, фузуле, й ӯфие. [20. 103]

Дар мубтадоҳои чидаи боло шумораи як номуайянии ҳар як мубтадоро таъкид намуда, оҳанги хушнавои ҷумларо ташаккул додааст. Ҳамчунин хабарҳои чидаи ҷумла (ҳар яке шӯхе, фузуле, й ӯфие) низ артикли номуайянии е-ро қабул намуда ҷиҳати эҳсосию ифоданокиӣ ҷумларо афҳудааст.

Дар асари мазкур бо пайвандаки ҳам алоқаманд шуда омадани мубтадоҳои чида низ ба назар мерасад:

Ҳам Аҷам, ҳам Руму ҳам Турку Араб

Монда аз ҷуду сахояш дар аҷаб[20. 45]

Дар мисоли боло пайвандаки “Ҳам” барои таъкиди мубтадоҳои чида корбурд шудаанд ва дар натиҷа оҳанги эҳсосию ҷиҳати муассирии ҷумла қувватноктар шудааст.

Мубтадоҳои чида тавассути муайянкунандаҳо тафсил ёфта, чун ибораи исмӣ ифода мегарданд, ки дар ин маврид ҷиҳатти ҷаззобии мубтадоҳои чида меафзояд:

Номи шаҳре гуфту з-он даргузашт

Ранги рӯю набзи ӯ дигар нагашт [15. 33]

З-ин ҳамроҳони сустаносир дилам гирифт

Шери Худову Рустами дастонам орзуст [15. 21]

То ҳамесӯзид з-оташ беамон

Кӯрии чашму дили номаҳрамон [15. 218]

Ҳамин тарз, бо интонатсия, пайвандакҳои ё ... е, на ... на алоқаманд шуда омадани мубтадоҳои чида низ дар Маснавиӣ Маънавӣ гоҳ-гоҳе ба назар мерасад, ки теъдоди он ниҳоят кам аст.

Хабарҳои чида. Дар “Маснавии Маънавӣ” чида шуда омадани хелҳои гуногуни хабарҳо назар ба мубтадоҳои чида зиёданд.

Дар асари мазкур ҳам хабарҳои чидаи номӣ ва ҳам хабарҳои чидаи феълӣ ба назар мерасад.

Хабарҳои чидаи номӣ. Хабарҳои чидаи номӣ дар “Маснавии Маънавӣ” маъмулан ва бештар бо феълҳои ёридиҳандаи буд ва шуд сурат гирифта, алоқаи байни хабарҳои чида аксаран бо пайвандаки пайваскунандаи у, ю ифода гардидаанд: Тарзи ифодаи хабарҳои чида ду навъ аст: 1 феъли ёридиҳандаи хабари номӣ бо ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда меояд: г. Ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда номбар шуда, дар охир ҷузъи феълӣ (феъли ёридиҳанда) оварда мешавад:

а) Хабарҳои чидаи номие, ки дар онҳо феъли ёридиҳандаи хабари номӣ бо ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда якҷоя меояд:

Гум шуду нобуд шуд аз фазли ҳақ,

Бар муҳим душман, шуморо шуд сабақ [20. 37]

Ту ҷавон будию қонеътар будӣ,

Зарталаб гаштӣ, худ аввал зар будӣ [20. 46]

б) Хабарҳои чидаи номие, ки дар он ҷузъи номии ҳар як хабари чидашуда номбар шуда, дар охир ҷузъи феълӣ(феъли ёридиҳанда) оварда мешавад:

Шер бо харгӯш чун ҳамроҳ шуд,

Пурғазаб, пуркинаву бадхоҳ шуд [20. 33]

2) Хабарҳои чидаи феълӣ бо якдигар бештар бо пайвандаки пайваскунандаи у ва баъан бо интонатсияи пайваст алоқаманд мегарданд. Хабарҳои чидаи феълӣ бо феълҳои соддаву таркибӣ ифода гардидаанд:

О яке тӯтӣ зи дардат бӯй бурд,

Заҳрааш бидриду ларзиду бимурд [20. 41]

Мустафо субҳ омаду дарро гушод,

Субҳ он гумоҳро ӯ роҳ дод [14. 11]

Хабарҳои чидаи феълӣ баъзан байни худ бо ду воситаи алоқаи грамматикӣ, яъне, бо пайвандаки пайвасткунандаи у ва пешоянди пас алоқаманд мешаванд.

Дар ин маврид пешоянди пас баъд аз хабари якум, пеш аз хабарҳои чидаи феълии дигар омада муносибати синтаксиси онҳоро ифода мекунад:

Маркаб истониду пас овоз дод,

Он салому он амонат боз дод [20. 39]

Тӯтис аз тӯтиён лорзиду пас

Уфтоду мурду бигсисташ нафас [20. 39]

Муайянкунандаҳои чида. Дар забони “Маснавии Маънавӣ” чида шуда омадани муайянкунанда назар ба чидашавии аъзоҳои дигари ҷумла хеле кам ба назар мерасад. Дар асари мазкур асосан муайянкунандаҳои беизофа истифода шудаанд. Алоқаи байни муайянкунандаҳои чида дар ин асар бештар ва асосан бо интонантсия ва -и ваҳдат сурат гирифтааст. Як хусусияти муайянкунандаҳои мазкур дар он аст, ки муайянкунандаҳои чида аз муайяншавандаашон дур мебошад. Дар ин бобат профессори шодравон Қосимова М.Н. дуруст қайд кардаанд, ки: “Муайянкунандаҳои чида аз муайяншавандаашон дур рафта метавонанд, ба шарте, ки воситаи алоқаи муайянкунандаву муайяншаванда –и ваҳдат бошад[12. 57]. Муайянкунандаҳои чидаи беизофа дар “Маснавии Маънавӣ” бо ду тарз ифода шудаанд:

Муайянкунандаҳои чидаи беизофае, ки дар он муайянкунандаҳои чида баъд аз муайяншаванда омадаанд:

Хоҷае будаст, ӯро духтаре,

Зуҳраҳадде, маҳре, симинбаре [14. 195]

Дар мисоли боло дар охири ҳар як муайянкунандаи –и ваҳдат омада дараҷаи баланди ҳуснро таъкид кардааст.

Муайянкунандаҳои чидаи беизофое, ки дар он муайянкунандаҳои чида пеш аз муайяншаванда омадаанд:

Ҷон чу бозу тан мар ӯро кундас,

Пойбаста, паршикаста, бандае [?]

Муайянкунандаҳои чидаи изофӣ низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷой доранд, ки миқдоран хеле каманд. Алоқаи синтаксисии байни муайянкунандаҳои чидаи мазкур бо пайвандаки пайвасткунандаи у воқеъ гардидаанд:

Кошифи асрору ҳам макшуф ӯст,

Шоҳи имрӯзинаву фардои мост: [14. 327]

Шаҳнаи ишқу мукаррар кинаат

Ташти оташ мениҳад бар синаат [14. 122]

Пуркунандаи чида низ дар асари мазкур байни худ маъмулан бо пайвандаки пайвасткунандаи у ва баъзан бо пайвандакҳои ҳам, ё, на ва интонатсияи пайваст муносибати синтаксисӣ пайдо мекунад: а) Ба воситаипайвандаки ӯ

Бингар ин ҳар се зуи хомӣ растаро,

Ҷавзраву Лавзраву пистаро [14. 65]

Ранҷам аз сафрову аз савдо набуд,

Бӯйи ҳар ҳезум падид ояд зи дуд [15. 32]

б) Ба воситаи пайвандаки шам ва у:

Ёрам аз зафтӣ се чандон буд зи ман

Ҳам ба лутфу ҳам ба хубӣ ҳам ба тан [20. 32]

в) Ба воситаи интонатсия:

Бехиёнат, бегунаҳ, бебиму кам

Мулҳидон ҷоиз надоранд ин ситам [20. 97]

Ҳоли чида дар “Маснавии Маънавӣ” байни худ асосан ба воситаи пайвандаки пайвасткунандаи у алоқаманд гардида баъзан ба он пайвандаки пайваскунандаи на ... на ҳамроҳ мешавад, ки он пеш аз ҳар як ҳоли чида меояд:

Медавад бе даҳшату густох ӯ

Хашмчину тунду тезу туршрӯ [20. 30]

Ту бигӯйӣ на зи Балху на-з ҳарӣ,

На зи Бағдоду на Мавсил, на Тароз,

Даркашӣ дар“нею не” роҳи дароз [ ? ]

Ҷумлаҳои мураккаб низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷой дошта дорои баъзе хусусиятҳои хос мебошанд. Ду навъи ҷумлаҳои мураккаб ба назар мерасад: Ҷумлаҳои мураккаби пайваст ва ҷумлаҳои мураккаби тобеъ.

Ҷумлаҳои мураккаби пайваст назар ба ҷумлаҳои мураккаби тобеъ дар асари мазкур бештар ба кор рафтаанд.

Интонатсия, мутобиқати хабарҳо, тартиби ҷойгиршавии ҷумлаҳо, таносуби маъноӣ ва муносибати маъноии тарафайни ҷумлаҳо ва баъзан бо пайвандакҳои пайвасткунандаи у, ё, лек, на ... на алоқаи. Синтаксисӣ пайдо мекунанд:

Баҳсашон бисёр шуд андар хитоб,

Монда гаштанд аз суолу аз ҷавоб. [14. 129]

Даст дадастат Худо, коре бикун,

Максабе кун, ёрии ёре бикун [14. 129]

Дар мисолҳои боло алоқаи байни ҷумлаҳои содаи ҷумлаҳои мураккаби пайваст тавассути интонатсияи пайваст, мутобиқати хабарҳо ва тартиби ҷумла воқеъ гардида ҷумлаҳои мураккаби пайваст муносибати пайиҳамзамонии амалҳоро бо тобишҳои маъноии сабабу натиҷа ва шукру водоркунӣ ифода кардаанд.

Дар ҷумлаҳои мураккаби пайвасти дар боло зикршуда яке аз ҷумлаҳо содаи дутаркиба бошад, ҷумлаи дигар(дуюм) ҷумлаи содаи яктаркиба мебошад.

Дар “Маснавии Маънавӣ” ҷумлаи мураккаби пайвасте, ки ҳар ду ҷумлааш содаи дутаркиба бошад, нисбатаи камтар ба назар мерасад:

Хок зар шуд, ҳайати хокӣ намонд,

Ғам фараҷ шуд, Хори ғамнокӣ намонд. [14. 261]

Гуфт: -“на, на, ман ҳаридш он майм”,

Ман ба завқи ин хушӣ қонеъ наям. [14. 188]

Дар алоқамандшавии ҷумлаҳои содаи таркиби ҷумлаҳои мураккаби пайваст корбурди пайвандакҳои пайвасткунанда хеле кам ба назар мерасад, аз байни пайвандакҳои пайвасткунанда пайвандакҳои у, ё, лек, на ... на хеле кам мавриди истифода қарор доранд:

Тан занам ё дар иборат орамост? [14. 259]

Дор кай монад ба дуздӣ? лек он

Ҳаст тасвири худам ғайбдон. [14. 245]

Ӯ ҳамегардонадам баргирди сар,

На ба зер орои дорам, на забар. [14. 269]

Ҷумлаҳои мураккаби тобеъ дар асари мазкур бештар бо пайвандакҳои тобеъкунандаи ки? то, то ки, баски. агар таркиб ёфтаанд.

Бо ёрии пайвандакҳои тобеъкунандаи мазкур ва алоқаи тарафайни маъноии сарҷумлаю ҷумлаи пайрав ҷумлаи мураккаби тобеъ бештар бо ҷумлаҳои пайрави муайянкунанда, пуркунанда, ҳоли замон, ҳоли сабабу мақсад, миқдору дараҷа ифода гардидааст:

Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо пайвандаки тобеъкунандаи синтаксисии ки дар асар бештар бо ҷумлаҳои пайрави муайянкунанда, пуркунандаҳои дараҷе ба кор рафтаанд: а) бо ҷумлаи пайрави муайянкунанда:

Он диле овар, ки қутби олам ӯст,

Ҷони ҷони ҷони ҷони адам ӯст. [15. 225]

б) Бо ҷумлаи пайрави пуркунанда:

Дон, ки пинҳои аст хуршеди ҷаҳон [14. 261]

в) Бо ҷумлаи пайрави ҳоли дараҷа:

Сахт бераҳмию бас сангиндилӣ,

Ки ба сад шамшер ӯро қотилӣ [14. 293]

г) Бо ҷумлаи пайрави ҳоли дараҷа:

Ман чунон хоҳам, ки ҳамчун ёсамин

Кат ҳамегардан чунон, гоҳе чунин.

Ҷумлаи мураккаби тобеъ бо пайвандакҳои тобеъкунандаи то, то ки, агар низ дар забони“Маснавии Маънавӣ” бештар назаррасанд.

Пайвандаки тобеъкунандаи то, то ки дар асари мазкур сермаъною сервазифа буда, алоқаи сарҷумларо бо ҷумлаҳои пайрави замон, дараҷа, мақсад ифода кардааст: а) Ҷумлаҳои пайрави замон:

То намирӣ, нест ҷон кандан тамом,

Бе камоли нардбон нойи ба бом [14. 260]

То бурун н-ояд аз ин тангин муноҳ,

Кай шавад хӯяш хушу садраш фароҳ? [14. 186]

б) Ҷумлаҳои пайрави дараҷа:

Ҳар ду чашмат баст сеҳри санъаташ,

То ки ҷонро дар чаҳ омад рағбаташ [14. 293]

в) Ҷумлаи пайрави мақсад:

Нон биёварданду дар деге таом,

То бирезандаш ба ҳалқуму ба ком.

Пас ба қосид мард дандон сахт кард

То бибинад сидқи он мичод мард. [14. 129]

г) Ҷумлаи пайрави шартӣ:

Ҷоншро ин дам ба боло масконест,

Гар бимирад, рӯҳи ӯро нақл нест. [14. 261]

Ҷиҳати ҷолиби дигари вижагиҳои наҳвии “Маснавии Маънавӣ” дар қолаби банди наҳвӣ сурат гирифтани ҷумлаҳои содаю мураккаби он мебошад. Банди наҳвӣ дар забони асари мазкур ҳамчун воситаи муассири наҳвӣ ба кор рафтааст.

Банди наҳвӣ ҳамчун қолаби мураккаби наҳвӣ мазмуни муфассал дошта, дорои хусусиятҳои мавзунӣ ва муназзамии ҷузъҳо мебошад. Банди наҳвӣ дар“Маснавии Маънавӣ” бо тарзу воситаҳои зерин сурат гирифта, дар баёни фикру мақсади пурраю муфассал ва тасвиру тавсифҳои мукаммал ба кор рафтааст:

Банди наҳвие, ки дар он калимаи таркибӣ ҳамчун пуркунандаи бавосита пеш аз мубтадои ҷумла, яъне дар аввали ҳар як ҷумлаи сода омада, муносибати маъноии байни ҷумлаҳои содаи банди наҳвиро қовитар намудааст:

Аз муҳаббат талхҳо ширин шавад,

Аз муҳаббат мисҳо заррин шавад.

Аз муҳаббат дурдҳо софӣшавад,

Аз муҳаббат дардҳо шофӣ шавад.

Аз муҳаббат хорҳо гул мешавад,

В-аз муҳаббат сиркаҳо мул мешавад.

Аз муҳаббат дор тахте мешавад,

В-аз муҳаббат бор бахте мешавад.

Аз муҳаббат сиҷн гулшан мешавад,

Бе муҳаббат равза гулхан мешавад.

Аз муҳаббат пор пуре мешавад,

В-аз муҳаббат дев ҳуре мешавад.

Банди наҳвии мазкур аз 24 ҷумлаи сода иборат аст, вале ма бо мақсади риоя намудани ҳаҷми мақола 12 ҷумлаи онрооварден. Дар банди наҳвии мазкур паси ҳам омадани як намуди ҷумла: ҷумлаи содаи дутаркиба бо хабари номӣ, ки бо феъли ёридиҳандаи “шудан” сурат гирифтааст, дар ташаккули банди наҳвӣ нақши муҳим дорад.

Банди наҳвие, ки дар он яке аз нидоҳо дар аввали ҳар як ҷумлаи содаи тавсифӣ омада ҷиҳати эҳсосӣ ва муассирии ҷумлаҳоро меафзояд:

Эй дареғо, нури зулматсӯзи ман,

Эй дареғо, субҳи рӯзафрӯзи ман.

Эй дареғо, мурғи хушпарвози ман,

З-интиҳо паррида то ғози ман.

... Эй дареғо ашки ман дарё будӣ

То нисори дилбари зебо шудӣ

Эй дареғо, эй дареғо, эй дареғ,

К-он чунон моҳе ниҳон шуд зери меғ! [20. 41-42]

Банди наҳвие, ки тавассути такроршавии мухотаб дар аввали ҳар як ҷумлаи сода таркиб ёфтааст. Дар банди мазкур ғайр аз такрори мухотаб пайвандаки пайвасткунандаи ҳам низ дар аввали ҳар як ҷумла такрор мешавад:

Эй забон, ту бас зиёнӣ мар-маро,

Чун туӣ гӯё-чӣ гӯян мар туро.

Эй забон, ҳам оташу ҳам хирманӣ,

Чанд ин оташ дар ин хирман занӣ?

Дар ниҳои ҷон аз ту афғон мекунад,

Гар чи ҳар ҷӣ гӯияш, он мекунад.

Эй забон, ҳам ганҷи бепоён туӣ,

Эй забон, ҳам ранҷи бедармон туӣ

Ҳам сафиру ҳадъаи мурғон туӣ

Ҳам билису зулмати куфрон туӣ [20. 42]

Дар банди наҳвии зикршуда мухотаби “Эй забон” дар аввали ҳар як ҷумла омада, бо оҳанги хитоб ифода гардида, субъекти аломатро таъкид карда бошад, дар охири ҳар ҷумла хабари номӣ бо бандаки феълии шахси дуюми танҳо сурат гирифта, оҳанги таъкидию эҳсосии ҷумларо пурқувват намуда, дар муттаҳид гардидани оҳанги ҷумлаҳои таркиби банди наҳвӣ саҳм гузаштааст.

Бо ҳиссачаи инкории“не” таркиб ёфтани банди наҳвӣ низ дар “Маснавии Маънавӣ” ҷолиб аст. Ҳиссачаи инкории “не” дар аввали ҳар як ҷумлаи сода ва дар байни ҷумлаҳои сода омада, алоқаи маъноии аъзоҳои ҷумла ва ҷумлаҳои содаи дохили банди наҳвиро қавитар намудааст:

К-эй падар, охир куҷоят мебаранд,

То туро дар зери хоке биспаранд?

Мебарандат хонаи тангу заҳир,

Не дар ӯ қолию не фаршу ҳасир.

Не чароғе дар шабу не рӯз нон,

Не дар он бӯи таому не нишон.

Не дараш маъмур, не сақфу на бом,

Не дар ӯ баҳри зиёе, ҳеҷ ҷом.

Не дар он аз баҳри меҳмон оби чоҳ,

Не яке ҳамсоя, к-ӯ бошад паноҳ.

Хулоса, вижагиҳои наҳвии забони“Маснавии Маънавӣ” хеле гуногуну ҷолиб буда, далели онанд, ки воҳидҳои наҳвӣ: воситаҳои алоқа, ҷумлаҳои содаю мураккаби чидааъзо, банди наҳвӣ дар забони “Маснавии Маънавӣ” хеле содаю рехтаю равон ва дорои ҷилоҳои ҳусни баён мебошанд. Вижагиҳои наҳвис, ки дар мақолаи мазкур мавриди таҳқиқу баррасӣ қарор гирифтааст чанд намунаи мебошанд, ки ҳар кадоми он ба тадқиқу баррасии мукаммал нигарон аст.

Рӯйхати адабиёт

Эмомалӣ Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор// Раҳмон Эмомалӣ –Душанбе: Эр-граф, 2016: 363с. (254-264)

Буриев Ш.Р. Лексическая синонимия в “Маснавии маънави” Джалолиддина Руми: Ш.Р.Буриев –Автореф. дисс. канд. филол. нук.-Душанбе, 2002-22с.

Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. Ҷилди 2. Ибора ва синтаксиси ҷумлаҳои содда-Душанбе: Дониш 1986-372с.

Джуразода Ш. Лексико-грамматические особенности “Маснавии Маънавии” Джалалидина Руми / Ш. Джуразода –Душанбе, 1998-146с.

Кабиров Ш., Кабиров Х. Ибораҳои рехта дар ашъори Мавлоно. /Ш. Кабиров/ Забон-рукни тоат. Китоби чорум-Душанбе, 2008. с.153-167

Кабиров Х. Специфические особенности языка поэзии Джаллолиддина Руми. Автореф. диссерт. канд. филол. наук. –Душанбе, 2009-19с.

Кабиров Ш. Ҳунари вожашикании Мавлон Румӣ / Ш. Кабиров // Забон рукни тоат. об // -Душанбе, 2018-С.7-12

Кабиров Ш. Кабиров Х. Мавлоно-вожасози беҳамто Ш. Кабиров // Забон рукни тоат, Китоби чорум –Душанбе, 2008. С. 142-153

Камолиддинов Б. Наҳви забони тоҷикӣ / Б. Камолиддинов- Душанбе: Собириён 2010-279с.

Қосимова М.Н. Оид ба чанд калимаву ибораҳо дар осори Ҷалолиддини Румӣ/Ганҷӣ сухан/ М.Н.Қосимова/-Душанбе: Маориф ва фарҳанг 2013, С.269-274

Қосимова М.Н. Очеркҳо оид ба синтаксиси ҷумлаҳои соддаи насри асри/ М.Н. Қосимова –Душанбе: Ирфон, 1976-216с.

Ҷалолиддин Румӣ Ҳикоятҳои халқии маснавӣ// Румӣ Ҷалолиддин-Душанбе: Нашрдавлтоҷ. 1963-279с.

Қосимова М.Н. Структура ва семантикаи ҷумлаҳои соддаи насри асри XI М.Н. Қосимова/ -Душанбе. 1986-86с.

Қосимова М.Н. Таърихи забони адабии тоҷик / М.Н. Қосимова-Душанбе, 2003-409с.

Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ. Маснавии Маънавӣ. Таҳияву тадвини матн бо муқаддима ва лӯғат номои мухтасар аз Алии Муҳаммадии Хуросонӣ Баҳриддин Ализода, Мубашир Акбарзода. ҷилди 3. /Ҷаллолиддини Балхӣ-Душанбе: Адиб. 2022-511с.

Мунтахаби достонҳои “Маснавии Маънавии” Бозгӯйи Аҳмад Нафисӣ / Душанбе, 2015.-319с.

Назарзода С. “Маснавии Маънавӣ” ва ҷойгоҳи он дар забони тоҷикӣ // Ватаномаи “Маснавии Маънавӣ” (таҳия, тавзеҳот ва баргардони Назарзода Сайфидддин ва Мисканов Илҳом) С. Назарзода/ -Душанбе, 2007-23с.

Насриддин А. Маънишиносии сухани Мавлоно ва вижагиҳои шарҳнависӣ бар он // офтоби маърифат / А. Насриддин/ -Душанбе, 2007- С.72-79

Ҳалимов С. Осор, Ҷилди II. Таърихи забони адабии тоҷикӣ (Аз асрҳои IX-Xто ибтидои асри XX (Васоити таълим).-Душанбе. 2022-595с.

Саломов М. Баъзе хусусиятҳои луғавӣ ва услубии “Маснавии маънавӣ”-и Ҷалолиддини Румӣ / М. Саломов/ Офтоби маърифати/ -Душанбе. 2007-С.218-225

Шарифова Ф. Таҳаввули ҷумлаҳои содаи забони тоҷикӣ / Ф. Шарифова қисми1-Душанбе 2012-223с.

Шарифова Ф.Х. Парадиъма простого предложения языка парси дари / Ф. Х. Шарифова / забон-рукни тоат (маҷаллаи илмӣ) №11-Душанбе, 2018. С.53-58

Баъзе вижагиҳои наҳвӣ дар “Маснавии маънавӣ”-и Ҷалолуддини Балхӣ

Дар мақолаи мазкур аввалан, мақому мартаба, сабабу нишонаҳои бузургии Ҷалолуддини Балхӣ ва дараҷаи омӯзиши забони осори эшон чун муқаддимаи мухтасар баррасӣ шудааст. Баъдан вижагиҳои наҳвии забони “Маснавии маънавӣ” мавриди таҳлилу таҳқиқ ва баррасӣ қарор гирифтаанд, ки он аз вижагиҳои наҳвии зерин иборатанд:

Дар забони “Маснавии маънавӣ” баъзе аз воситаҳои алоқаи калимаҳо дар ибораю ҷумлаҳо дорои хусусиятҳои ба худ хос мебошанд, ки далели онро дар мисолҳои зерин дидан мумкин аст:

а) дар асари мазкур ба ҷои пешояндҳои ба, ба тарафи, ба сӯйи, ба назди... ки сӯйи амалро ифода мекунанд, бештар ва маъмулан калимаи “сӯйи” бе пешоянд ба кор рафтааст;

б) пасоянди-ро бештар ба вазифаи бандаки изофии “и” корбурд шудааст;

Феъли ёридиҳандаи “бувад” дар шакли “мебувад” ба маънои мебошад кор фармуда шудааст;

г) феълҳои “гуфт” “ба гуфт”, ки дар шакли замони гузаштаи шахси сеюм танҳо корбурд шудаанд, дорои маънои гуфтан, гап задан мебошанд;

ғ) ба маънои шахси сеюми танҳо кор фармудани бандаки феълии шахси дуюм низ дар забони асари мазкур ҷолиб мебошад.

2. Дар асар ҳамчун омили ҳусни баён бо аъзоҳою тарзҳои гуногун истифода гардидани ҷумлаҳои чидааъзо ва бо ҳам алоқаманд шудани аъзоҳои чида бештар тавассути пайвандаки пайвасткунандаи у ба назар мерасад.

3. Ҷумлаҳои мураккаби пайваст назар ба ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бештар корбурд шудаанд ва ҷумлаҳои мураккаби пайваст бепайвандак маъмултаранд.

4. Ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бештар бо пайвандакҳои ки, то ки, балки, агар, таркиб ёфта, тавассути онҳо ҷумлаҳои мураккаби тобеъ бо пайрави муайянкунанда, пуркунанда, замон, сабабу мақсад, миқдору дараҷа ташаккул ёфтаанд.

5. Корбурди банди наҳвӣ низ дар асари мазкур ҷолиб буда, дорои ҷумлаҳои гуногуни маъноию эҳсосӣ мебошад.

Хулоса, ҷиҳатҳои сохторию маъноӣ ва наҳвии (синтаксисии) забони “Маснавии маънавӣ” хеле содаву равону оммафаҳм буда, ба забони адабии имрӯзаи мо хеле наздик мебошад.

Калидвожаҳо: вижагиҳои наҳвӣ (синтаксисӣ) воситаҳои алоқа, пешоянд, пасоянд, ҷумлаҳои сода, ҷумлаҳои чидааъзо, ҷумлаҳои мураккаб, ҷумлаҳои мураккаби пайваст, ҷумлаҳои мураккаби тобеъ, банди наҳвӣ.

Некоторые синтаксические особенности «Маснави маънави» Джалал уд-дина Балхи

В данной статье в качестве краткого сведения рассматриваются, прежде всего, статус и звание, причины и признаки величия Джалал-уд-дина Балхи и степень освоения языка в его произведении. Затем были проанализированы, исследованы и обсуждены грамматические особенности языка «Маснави», которые состоят из следующих грамматических особенностей:

1. В языке «Маснави» некоторые средства передачи слов в словосочетаниях и предложениях имеют свои особенности, доказательство чему можно увидеть в следующих примерах:

а) в данном произведении вместо предлогов ба, ба тарафи, ба сӯйи, ба назди, выражающие направления действия, чаще употребляется слова «сӯйи», «ба сӯйи», чаще всего без предлогов;

б) послелог –рочаще всего употребляется как изафетная связка «и».

Вспомогательный глагол «бувад» использован в форме «мебувад» как смысловой «мебошад»;

г) глаголы «гуфт», «ба гуфт», которые употребляются только в прошедшем времени третьего лица, имеют значение «гуфтан, гап задан» (говорить, разговаривать);

ж) в значении третьего лица, в языке данного произведения интересно также употребление настоящего времени второго лица.

2. В произведении как фактор выразительности можно заметить употребление предложений с однородными членами с разными членами предложения и разными способам их соединения , чаще всего с помощью союза –у.

3. Сложно сочинительные бессоюзные предложения чаще используются, чем сложноподчинительные предложения в исследуемом произведении.

4. Подчинительные сложные предложения большей частью состоят из союзов ки, то ки , балки, агар и через них образуются сложноподчинительные предложения с определением, дополнением с придаточным времени, причины, цели и степени.

5. В этом произведении также интересно использование синтаксических предложений, которые содержат разные смысловые и эмоциональные предложения.

В заключение стоит отметить, что структурная, семантическая и грамматическая (синтаксическая) стороны языка «Маснави маънави» очень просты и понятны, которые также близки к современному таджикскому литературному языку.

Ключевые слова: грамматические (синтаксические)особенности, средства связи, предлоги, послелог, простые предложения, предложения с однородными членами, сложные предложения, сложно сочиненные предложения, сложноподчиненные предложения.

Some syntactic features of “Masnavi Manavi” of Jalal ud-din Balkhi

This article, as a brief summary, first of all examines the status and rank, reasons and signs of the greatness of Jalal-ud-din Balkhi and the degree of language mastery in his work. Then the grammatical features of the Masnavi language were analyzed, researched and discussed, which consist of the following grammatical features:

1. In the Masnavi language, some means of conveying words in phrases and sentences have their own characteristics, evidence of which can be seen in the following examples:

a) in this work, instead of the prepositions ba, ba tarafi, ba soyi, ba nazdi the most often used expressing were the words of action directions, “suyi”, “ba suyi”, and most time they were used without prepositions;

b) postposition –ro is most often used as an isafet conjunction (connective word) “and”.

The auxiliary verb "buwad" is used in the form "mebuwad" as the semantic form of "meboshad";

d) the verbs “guft”, “ba guft”, which are used only in the third person past tense, have the meaning “guftan, gap given” (to speak, to talk);

g) in the meaning of the third person, in the language of this work the use of the second person present tense is also interesting.

2. As a factor of expressiveness in “Masnavi”, one can notice the use of sentences with homogeneous members with different members of the sentence and different ways of connecting them, most often using the conjunction -u.

3. Complex coordinating non-conjunctive sentences are more often used than complex subordinating sentences in the work under study.

4. Subordinating complex sentences mostly consist of the conjunctions ki, to ki, balki, agar, and through them complex subordinating sentences are formed with a definition, an addition with subordinate time, reason, purpose and degree.

5. Also interesting in this work is the use of syntactic sentences that contain different semantic and emotional sentences.

In conclusion, it is worth noting that the structural, semantic and grammatical (syntactic) aspects of the “Masnavi Manavi” language are very simple and understandable, which are also close to the modern Tajik literary language.

Key words: grammatical (syntactic) features, means of communication, prepositions, postpositions, simple sentences, sentences with homogeneous members, complex sentences, complex sentences, complex sentence

Маълумот дар бораи муаллиф: Собиржанов Салижон, номзади илмҳои филологӣ, дотсент ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АМИТ. Нишонӣ: Ҷумҳрии Тоҷикистон, 734025, шаҳри Душанбе, хиёбони Рудакӣ 21, тел: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Сведения об авторе: Собиржанов Салижон, кандидат филологических наук, доцент, ведущий научный сотрудник Института языка и литературы имени Рудаки НАНТ. Адрес: Республика Таджикистан, 734025, город Душанбе, улица Рудаки 21, тел: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Information about author: Sobirjonov Solehdzhon, candidate of philology sciences, docent, leading researcher at the Institute of Language and Literature named after Rudaki of NAST. Address: Republic of Tajikistan, 734025, Dushanbe city, 21 Rudaki street , Phone: (+992)907907003; E-mail: solehjon-47@mail.ru

Солеҳҷон Собирҷонов, ходими калони илмии Институти забон ва адабиёти ба номи А. Рӯдакии АМИТ

Девони шеър, чунонки маълум аст, тибқи суннатҳои устувори адаби порсӣ, аз рӯи ҳарфи охири қофия тартиб дода мешавад. Ғолибан, дар девонҳои ғазалиёти шоирони гузаштаи мо ин қоида риоят шудааст.

Вале гоҳе ин қоидаро ба таври нохудогоҳ ё огоҳона риоят накардаанд. Барои мисол, дар замони барҳаёт будани Мавлоно нусхае аз девони ӯро тибқи корбасти авзони арӯзӣ мураттаб сохтаанд, ки чунин амр дар адаби порсӣ падидаи нодир мебошад. Ҷолиб он аст, ки Бадеъуззамони Фурӯзонфар зимни мураттаб сохтани «Куллиёти Шамси Табрезӣ» (Теҳрон, Амири Кабир, 1376) дар баробари риояти ҳуруфи қофия ин нуктаро ба эътибор гирифта, ғазалҳои дар вазн ҳамсонро мутобиқи ҳарфи қофия овардааст.

Ин «Куллиёти девон» беш аз чиҳил ҳазор байт аз ғазалиёт, қасоид, тарҷеот ва рубоиёти Мавлоноро фаро мегирад. Ин шумора ба он далолат дорад, ки Мавлоно яке аз пуркортарин шоирони порсигӯ мебошад. “Мавлоно, - менависад Тақии Пурномдориён, - дар девони худ беш аз панҷоҳ вазн ва ҳафдаҳ баҳри арӯзро истифода намуда, ки аз миёни вазнҳои бакоррафта дар девони ғазалиёт 18 вазн ё ба нудрат дар шеъри форсӣ ба кор рафта, ё аслан пеш аз Мавлавӣ корбурд надоштааст ва ҳадди ақалл 13 вазн аз ибтикороти худи Мавлавӣ аст” [4,166].

Фузун ба ин, диққати моро ду бахши “Куллиёти девон”-и нашри Фурӯзонфар ба худ ҷалб кард, ки яке зери унвони «баҳрҳои мутафарриқа» ва дувумӣ бо номи «авзони ғариба» омадаанд, аз як сӯ, Мавлоно Ҷалолуддини Балхиро ҳамчун арӯзидони бузург ва оҳангсозу мусиқашиноси мумтоз муаррифӣ созад, аз дигар сӯ, он нишонгари тасарруфоту ибдоъот ва ибтикороти шоир мебошад.

Ин вазнҳои ғариба аз авзони маъмулӣ бо кадом хусусиёти худ фарқ доранд ва барои чӣ он дар вазни шеъри порсӣ аз ибтикороти Мавлоно дониста шудааст? Талош мекунем, ки ба ин пурсишҳо посух диҳем.

Аммо пеш аз ворид шудан ба мавзӯъ барои равшан шудани масъала баёни чанд мулоҳизаи муқаддамотӣ лозим аст.

Асоси вазни шеъри порсӣ, тибқи гузориши арӯзиён ва пажӯҳишҳои донишмандон, аз арӯзи арабӣ баргирифта шудааст. Бо он ки мо дар ҷои дигар фарқи илми бадеъи порсии тоҷикиро аз бадеъи арабӣ таҳқиқ кардаем, ин ҷо низ метавонем таъйид кард, ки арӯзи форсии тоҷикӣ аз арӯзи арабӣ тафовут дорад. Ин тафовутҳо чӣ гунаанд? Барои мисол, муҳаққиқи итолиёвӣ Рикардо Зиполӣ (1952) дар мақолаи арзишманди «Пажӯҳиш дар фанни қофияи шеъри форсӣ» дар доираи 11 банд бархе аз ин фарқҳоро махсуси қофия дониста, онҳоро аз ҳамдигар тамоюз додааст, ки барои омӯзиш ва таҳқиқи қиёсии арӯзи арабӣ ва порсии тоҷикӣ аҳаммияти вижа дорад. Мо онҳоро барои равшан шудани моҳияти масъала бо каме ихтисор иқтибос мекунем:

«1) Сохтори ҳиҷоии ду забон – арабӣ ва форсӣ бо якдигар тафовут дорад;

2) Дар забони форсӣ мумкин аст ду ё се сокини мутаволӣ дар охири калима қарор гирад ва дар арабӣ чунин нест;

3) Дар форсӣ мумкин аст дар охири қофия касраи изофа (бандаки изофӣ-У.Ю.) қарор гирад ва дар арабӣ ин равиш корбурд надорад;

4) Дар форсӣ имкони истифода аз пасвандҳо вуҷуд дорад ва дар арабӣ вуҷуд надорад» [5,110].

Дар зимн мо метавонем, ба гуфтаҳои донишманди итолиёвӣ боз чанд бахши дигар изофа намоем:

1) Дар шеъри арабӣ вазнҳои мустаъмали бисёре вуҷуд доранд, ки онҳо дар шеъри порсии тоҷикӣ ба гурӯҳи авзони номатбӯъ дохил мешаванд;

2) Зиҳофоти бисёр пуркорбурде дар вазни арабӣ вуҷуд дорад, ки ҳеч гуна корбурде дар ҳамон авзон дар шеъри порсии тоҷикӣ надорад;

3) Ихтиёроти шоирии мутааддиде дар шеъри арабӣ ҳаст, ки ин ихтиёрот кӯчактарин нақше дар шеъри порсии тоҷикӣ надорад.

Аз замоне ки истилоҳи “шеър” дар адабиёти ҷаҳон, аз ҷумла адабиёти порсии тоҷикӣ ҳамчун ҳунар баррасӣ шуд, ҳамеша мафҳуми он бо мафҳуми вазн лозима доштааст. Вазн навъе аз таносуб аст. Таносуб кайфияти зеҳнӣ буда, миёни ҷузъҳои гуногун низоми воҳидро ба вуҷуд меорад. Ин таносуб агар дар макон воқеъ шавад, қарина номанд ва агар дар замон воқеъ шавад, вазн хонанд. Вазн дорои иқоъ ё ритм ва мусиқист, ки вобаста ба муҳит ва мавзӯъ тағйир меёбад.

Барои мисол, агар дар як мисраъ 4 бор ва дар як байт 8 бор мафоъӣлун корбаст шавад, онро ҳазаҷи мусаммани солим гӯянд, ки баҳри аслии ҳазаҷ мебошад. Ва дар тақтеъ ҳар бор мафоъӣлун хатм шавад, онро “рукн” номанд. Агар аз ин вазн ҳиҷое кам ё зиёд шавад, онро “зиҳоф” хонанд.

Вақте ки мо дар бораи вазни шеъри Мавлоно мехоҳем ибрози андеша кунем, ин гуфтаи донишманди маъруф Шафеъии Кадканӣ пеши назар меояд: “Дар манзумаи шамсии “Девони кабир”-и Мавлоно, ки ҳар лаҳза дар он сайёрае аз таҷориби ноби рӯҳии ӯ, дар мадори собити ишқ тулӯъ мекунад ва ҳаракати ин сайёрот бар ин мадори собит Каҳкашоне аз нуру сурур ва ҳузур меофаринад, нерӯи ҷозиба, бегумон, нерӯи ҷозибаи мусиқист, ки ҳамаи аносири шеърро дар тайфи миқнотисии хеш, низом ва тақорун мебахшад ва нисбати таркибӣ ва ҳандаса забони шеърро дар густарае ба паҳнои ҳастӣ бо мавҷҳо ва авҷҳояш дар сайтараи хеш нигоҳ медорад. Ғазалиёти Мавлоно гурезест аз ҳамаи низомҳо ва урфҳо ва одатҳо барои пайвастан ба низоми мусиқоии кайҳон ва офаридани ин манзумаи шамсӣ” [1,389].

Ҳамин манзумаи шамсӣ ва ғалаёни мусиқии зоҳирӣ ва ботинии ғазалиёти Мавлоно аз мо тақозо мекунад, ки бибинем, дар шеъри ӯ чӣ шӯру қиём ва мусиқии табиию маънавие буда, ки таваҷҷуҳи хонандаро ба худ ҷазб мекунад. Дар ибтидо тасарруфоти Мавлавиро дар вазн нишон хоҳем дод, ки онро метавон қолабшикании вазн номзад кард. Бояд таъкид кард, дарозтарин мисрае, ки дар шеъри порсии тоҷикӣ ба осонӣ қобили идроки зеҳн аст, ғолибан аз 16 ҳиҷо иборат буда, дар ҳадди камоли мавзунӣ қарор дорад. Аммо Мавлоно ғазале сохта, ки дар як мисраъ 20 ҳиҷо дорад. Яъне, ба вазни маъмулӣ, як рукни дигар илова намуда, ки вазни нав ба вуҷуд омадааст. Чунончи:

Оинаам ман, оинаам ман, то ки бидидӣ рӯи чу моҳаш,

Чашми ҷаҳонам, чашми ҷаҳонам, то ки бидидам чашми сиёҳаш

[3, ғазали 1269, с. 495].

Вазни ин ғазал мустафъилотун (4 бор) ва баҳри он раҷази мусаммани матвии мураффал аст. Ин вазн, аз як сӯ, аз сохтаҳои худи Мавлоност ва дар шеъри порсӣ то “Девони кабир” ба мушоҳида нарасида, аз дигар сӯ, сохторшикании ҳиҷоии он аз ибтикороти шоир аст. Дар як мисраъ 20 ҳиҷо истифода шудааст. “Дар урфи шеъри форсӣ, - менависад Парвиз Нотили Хонларӣ, - баландтарин қитъаи силсилаи авзоне, ки қобили идроки зеҳн аст, бист зарб ё бист ҳиҷо мебошад. Аммо идроки қитъаи бистҳиҷоӣ низ мусталзами кӯшиши зеҳнист ва ба ин сабаб баҳри комили мусамман дар форсӣ ривоҷе наёфтааст” [8,170].

Аммо Мавлавӣ ин хатти сурхро убур карда, дар ғазали дигаре ҳудуди ҳиҷои як мисраъро ба 24 ҳиҷо расонида, ки чунин кор то асри XIII собиқа надошта ва аз ҷумлаи навовариҳои Мавлавӣ дар шеър ба шумор меравад. Матлаи ин ғазал чунин аст:

Биё, биё, дилдори ман, дилдори ман, даро даро дар кори ман, дар кори ман,

Туӣ, туӣ гулзори ман, гулзори ман, бигӯ, бигӯ, асрори ман, асрори ман [3, ғазали 1785, с. 671].

Теъдоди рукнҳо аз рӯи муқаррароти шеъри порсӣ 4 бор бояд такрор мешуд, вале дар ин ғазали Мавлавӣ 6 бор омадааст. Ду рукн зиёд аст ва ин амалро тасарруфот гӯянд. Вазни он мафоъилун мустафъилун мустафъилун, мафоъилун мустафъилун мустафъилун мебошад.

Тавре ки ишора шуд, дар шеъри арабӣ вазнҳои мустаъмали бисёре вуҷуд доранд, ки дар шеъри порсии тоҷикӣ ба гурӯҳи авзони номатбӯъ дохил мешаванд ва онро соҳиби “ал-Муъҷам” чунин таъриф карда, ки барои тамйизи арӯзайн муфид мебошад: «… ба ҳукми он ки каломи манзум бар ҳеч як аз ин аркони сегона (сабаб – ватад-фосила) ало сабилилинфироди хеш оянд, набувад ва мақбули тибоъ (табъҳо, завқҳо-У. Ю.) намеомад, на бар асбоби муфрада. Чунонки гуфтаанд:

То кай моро дар ғам дорӣ,

То кай бар мо орӣ хорӣ.

На бар автоди муфрада (ватади танҳо) чунонки гуфтаанд:

Чаро аҷаб надорам аз нигори ман,

Ки бегунаҳ бурун шуд аз канори ман.

Ва низ бар фавосили муфрада (фосилаи танҳо) чунонки гуфтаанд:

Чӣ кунам, санамо, чу дилам ситадӣ,

Бикашам зи ту, ҳар чӣ кунӣ зи бадӣ» [6,30].

Вале Мавлоно бар муқобили ин қоидаи арӯзии Шамси Қайс баромадааст. Агар онро аз рӯи назариёти Шамси Қайс таъриф кунем, гунаи зер ҳосил шавад: «Каломи манзум бар ин аркони сегона (сабаб, ватад ва фосила) ало сабилилиҷтимоъи хеш оянд, мақбули тибоъ уфтад». Ва Мавлоно чунин амал карда, дар вазни фаълун фаълун фаълун (ҷудо - ҷудо, бо ист), яъне дар баҳри мутадорики мусаммани мақтӯъ ду ғазал навиштааст. Ғазали нахуст аз 19 байт иборат аст. Чанд байт мисол меорем:

Чун дил, ҷоно, биншин, биншин,

Чун ҷон беҷо биншин, биншин.

Умре гаштб ҳамчун киштӣ,

Андар дарё биншин, биншин.

Афлотунӣ, Ҷолинусӣ,

Бишкан сафро, биншин, биншин.

Чун май, чун май талхӣ то кай

Ҳамчун ҳалво биншин, биншин [3, ғазали 2097, с. 876].

Ғазали дигар:

Эй ҷон, эй ҷон фӣ сатриллоҳ,

Уштур мерон фӣ сатриллоҳ.

Ҷонам оташ даркаш, даркаш,

Пеши султон фӣ сатриллоҳ.

Соғар то лаб, мехур то шаб,

Андар майдон фӣ сатриллоҳ.

Соқӣ, барҷаҳ, бода дардеҳ,

Пингон, пингон фӣ сатриллоҳ [3, ғазали 2418, с. 898].

Ба андешаи Шамси Қайс, чунонки ишора рафт, чунин тарзи сухан гуфтан нохушоянд аст. Вале, агар мо ба ритми ботинии ин ғазалҳо бо таваҷҷуҳ назар кунем, ба мушоҳида мерасад, ки «ин вазн оҳанги дастак задан аст ба рақс ва барҷастану нишастан ва хостан» [2,148] ва, ба андешаи мо, дар он тапиши қалб, зарабони набз, ҳаракату пӯёии авзони арӯзӣ ва муҳимтар аз ҳама танаввуъ ва такрору тарҷеъ эҳсос мешавад. Ҳақ ба ҷониби Шафеъии Кадканист, ки «шеърро таҷаллии мусиқии забон» [1,389] медонад.

Дар ваҳлаи аввал ҳолати якнавохти бидуни тағйир ба назар мерасад ва ба занни қавӣ мақбули табъ набошад. Мавлоно ин ихтирооти хешро идома бахшида, боз дар вазни мазкур тасарруф ворид месозад ва ба он як рукни дигар меафзояд, ба гунаи зер: фаълун фаълун фаълун фаълун. Фақат ҳангоми хониши он рукни аввал ҷудо ва рукни дувум пайваст иҷро мешавад, ки ҳолати мастии самоъро ба ёд меоварад.

Чунонки:

Бо ман санамо, дил якдила кун,

Гар сар наниҳам, он гаҳ гила кун.

Маҷнун шудаам аз баҳри Худо

З-он зулфи хушат як силсила кун.

Сипора ба каф дар чила шуда,

Сипора манам тарки чила кун.

Эй мутриби дил з-он нағмаи хеш,

Ин мағзи маро пурмашғала кун [3,ғазали 2095, с. 785].

Бо милоки Шамси Қайс мизони ин ғазалро бисанҷем, чунин тақтеъ ҳосил мешавад: мафъӯлу мафоъӣлун фаълун. Бо ин вазн низ хонда мешавад: фаълун фаъилун фаълун фаъилун. Аз ин зовия, соҳиби «ал-Муъҷам» дар арӯзи суннатӣ корбасти онро ба он хотир ҷоиз намешуморад, ки дар қолаби вазни суннатӣ намегунҷад ва ба ин далел онро нохушояд мешуморад. Шамси Қайс дар ин маврид чунин ақида дорад, ки мухолифи корбасти вазни Мавлоност: «Дар мусаддаси ахраби ин баҳр (ҳазаҷ) муроқабат аст, миёни «ё» ва «нун»-и мафоъӣлун ва баъд аз мафъӯлу (ба замми охир) ва мафоъилун ояд, ба суқути «ё» ва ё мафоъӣлу (ба замми охир) ба суқути «нун» ва мафоъӣлуни саҳеҳ баъд аз мафъӯлу (ба замми охир). Набояд илло ки баъд аз ҷузъи саҳеҳ охир бедигар ояд, чунонки мафъӯлу мафоъӣлун мафъӯлу мафоъӣлун ва ин натавонанд буд илло мусамман ё мураббаъ» [6,35].

[Мисли мафъӯлу мафоъилун фаъӯлун (ҳазаҷи мусаддаси ахраби мақбуз ё маҳзуф) ҳамон вазни «Лайлию Маҷнун»-и Низомӣ. Ё Мавлоно бо вазни мафъӯлу мафоъилун мафоъӣлун 11 ғазал дорад.]

Ва чунонки дида мешавад, Мавлоно аз он вазне дигар ихтироъ карда: чаҳор бор фаълун, ки ба забони арӯзӣ гӯем, ҷамъи чаҳор фосилаи суғро. Аммо дар шеъри порсӣ он ду навъ хонда мешавад: яке зарбӣ, яъне баъди ҳар вақф (ист, макс) як зарб бошад, ки дар он даст задан, ҳаракоти рақс ва тоб хӯрдан эҳсос шавад (фаълун, фаълун, фаълун, фаълун) [яъне, пас аз ҳар ист боз як зарб дида мешавад]; дувум изтиробӣ, ки баъди ҳар ҳаракат шитобе ба он афзуда шавад, то ҳаяҷон ва шӯру қиём, ки ангезиши изтироби ҷонро бештар кунад, ба мушоҳида расад, ба ин тарз: фаълун, фаълун, фаълун, фаълун (чунонки як рукнро ҷудо мехонӣ ва рукни дувумро пайваст) ки онро Мазоҳири Мусаффо «самоъи вазн» номидааст, ки хосси вазни шеъри порсист, ба назари мо, ба авзони фаҳлавиёт пайванди мустақим дорад ва муҳимтар аз ҳама онро аз арӯзи арабӣ тамйиз медиҳад. Дар ин сурат чархиш дар вазн ва оҳанг дар лафз пайдо мешавад ва онро зарбию хушоянд мекунад.

2) Баҳрҳои мутафарриқа

Мавлоно дар баҳри мутақориби солим (фаъӯлун, чаҳор бор) 20 ғазал ва баҳри мутақориби маҳзуф ё мақсур (фаъал, фаъӯл) 14 ғазал дорад. Ва мутақориб аз доираи чаҳорум аст (баъди ҳазаҷ, рамал, раҷаз). Аз ҷумла, Шамси Қайс гуфта, баъзе зиҳофҳои муншаъиб аз мутақорибро ба далели ба табиати забони порсӣ хос набуданашон тахриҷ кардаанд. Чунонки Парвиз Нотили Хонларӣ дар мавриди корбасти баҳри мутақориб, ки худ сохтаи порсиён аст, ақидаеро пеш меронад, ки барои баррасии татбиқии арӯзи арабӣ ва порсӣ муҳим буда, дар зоти худ навъе ҳанҷоршиканист: «Ибтикори эрониён дар қисмати вазни шеър иборат аз он аст, ки мавозини ҳиҷоии эрониро ба арӯзи каммии арабӣ татбиқ кардаанд ва аз ин интибоқ, ки қадимтарин ва комилтарин намунаи он баҳри мутақориб аст, шеъри форсии ҷадид ба вуҷуд омадааст» [8,66]. Он дар ашъори ҳамосӣ бештар ба кор рафта, намунаи барҷастааш “Шоҳнома”-и Фирдавсист.

Аммо Мавлоно дар вазни фаълун фаъӯлун, фаълун фаъӯлун 10 ғазал навишта:

Эй ҳафт дарё, гавҳар ато кун,

В-ин миссҳоро пуркимиё кун.

Бигрист бар мо, ҳар санги хоро,

Ин дарди моро, ҷоно, даво кун [3,ғазали 2091. с. 783].

Ин ғазалро метавон бо ду вазни дигари арӯзӣ тақтеъ кард ва онро зубаҳрайн хонд: мустафъилун фаъ/ мустафъилун фаъ ё мустафъилотун, мустфаъилотун, вале вазни аслии он ҳамоно фаълун фаъӯлун, фаълун фаъӯлун аст, ки хоси арӯзи порсӣ мебошад.

Дар ин маврид Мазоҳири Мусаффо менависад: “Ва барои ин вазн тақтеи дигаре ҳам дорем ба ин сурати мусамман (мустафъилун фаъ мустафъилун фаъ) ё ба ин сурати мураббаъ (мустафъилотун мустафъилотун) ва ҷузъи мустафъилотун низ, бино ба қавли арӯзиён, дар шумори сию се ҷуъзи аслу фаръ маъмулу мақбул, ки шеъри азби порсӣ бад-онҳост, наёмадааст ва ҳар кас ки барои изҳори маҳорат аз шоирони мутақаддим сохтаанд, дар шеърҳои мустасқили хеш ба қавли арӯзиён тақаббули шеъри араб кардаанд ва азоҳифи гаронро дар шумори азоҳифи порсӣ набояд шумурд” [2,148].

Аз миёни зиҳофҳои баҳри рамали мусаммани мушаъъаси мусаббағ Мавлавӣ ғазале дорад, ки ба ин вазн тақтеъ мешавад: мафъӯлун мафъӯлун мафъӯлун мафъӯлун, ки аз рӯи сохтор нав мебошад:

Уфтодам, уфтодам дар обе уфтодам,

Гар обе хӯрдам ман, дилшодам, дилшодам

Аз чархе, аз авҷе, бар баҳре, бар мавҷе,

Хуш тахте, хуш тахте, бинҳодам, бинҳодам.

Мавлоям, мавлоям, дар ҳукми дарёям,

Дар авҷаш, дар мавҷаш, мунқодам, мунқодам [3, ғазали 1494, с. 573].

Баҳри хафиф худ аз ибтикороти порсиён аст ва асли он аз мустафъилун фоъилун (ду бор) фоъилотун мафоъилун фаъилотун аст. Аммо арӯзиён корбасти мусаддаси онро хушоянд шумурдаанд ва мураббаъ ва мусаммани он дар арӯзи порсӣ роиҷ набудааст. Ин вазн бори нахуст дар ашъори Одамушшуаро Рӯдакӣ истифода шудааст:

Гар кунад ёрие маро ба ғами ишқ он санам,

Битавонад зудуд з-ин дили ғамхора занги ғам [7,91].

Фоъилотун мафоъилун фоъилотун мафоъилун (мусамман).

Аммо Мавлоно бар хилофи ақидаи арӯзиён аз мусаммани махбуни баҳри хафиф (фоъилотун мафоъилун фаъилотун мафоъилун) 13 ғазал сохта, ки намунааш ин аст:

Ҳала табли вафо бизан, ки биёмад авони ту,

Майи чун арғавон бидеҳ, ки шукуфт арғавони ту [3, ғазали 2295, с. 846].

Дар миёни ғазалҳои Девони Шамс 3 ғазал ба мушоҳида расид, ки тақтеи он мутафоъилотун мутафоъилотун аст. Агар онро ба сурати мусамман оварем, ба тариқи зайл тақтеъ мешавад: мутафоъилун фаъ мутафоъилун фаъ. Мисол:

Дили ман, кӣ бошад, ки туро набошад,

Тани ман кӣ бошад, ки фано набошад? [3,ғазали 963, с. 387].

*

Ту чунин набудӣ, ту чунин чароӣ,

Чӣ кунӣ хусумат, чу аз они моӣ [3, ғазали 3111, с. 1244].

*

Ту Худои хубӣ, ту сифоти ҳуӣ,

Ту яке набошӣ, ту ҳазор туӣ [3, ғазали 3112, с. 1245].

Чунин вазнҳо усулан дар арӯзи арабӣ мавриди корбурд қарор надоранд ва ин аз сохтаҳои порсиён аст, аз ҷумла Мавлавӣ. Бино ба ин, шоир дар ғазалиёти хеш дар баробари авзони суннатӣ талош карда, аз вазнҳои ғариба ва камкорбурде истифода кунад, ки хоси арӯзи порсии тоҷикӣ буда, дар он ҷазаботу шӯри қиёми самоъ эҳсос мегардад. Ва ин яке аз далелҳои танаввуъ ва рангорангии ғазалиёти Мавлавӣ мебошад.

Адабиёт:

1. Кадканӣ, Шафеъии Муҳаммадризо. Мусиқии шеър. –Теҳрон: Огоҳ,1381, чопи ҳаштум. Чиҳилу як+679 с.

2. Мазоҳири Мусаффо. Самоъи вазн дар китоби Ҷону ҷаҳон: зиндагӣ, андеша ва осори Мавлоно Ҷалолуддини Муҳаммади Балхӣ (маҷмӯаи мақолот), ба кӯшиши Алӣ Мирансорӣ. –Теҳрон: Маркази Доиратулмаорифи бузурги исломӣ. 1390. –с. 484. (сс. 145-158).

3. Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммад Мавлавии Румӣ. Куллиёти Шамси Табрезӣ. Ба инзимоми шарҳи ҳоли Мавлавӣ. Ба қалами Бадеъуззамон Фурӯзонфар. –Теҳрон: Амири Кабир, 1376. – с. 1570 с.

4. Пурномдориён Тақӣ, Дар сояи офтоб: шеъри форсӣ ва сохтшиканӣ дар шеъри Мавлавӣ. –Теҳрон: Сухан, чопи дувум, 1384. –с. 418.

5. Рекардо Зипулӣ. Пажӯҳиш дар фанни қофияи шеъри форсӣ //Номаи Фарҳангистон. –Теҳрон, 1383. Давраи 6. Шумораи 4 (паёпай 24) –сс. 109 - 113.

6. Ар-Розӣ Шамсуддин Муҳаммад бини Қайс. Ал-муъҷам фӣ маъойири ашъори-л-Аҷам. Ба тасҳеҳи аллома Муҳаммад б. Абдуваҳҳоби Қазвинӣ ва тасҳеҳи муҷаддади устод Мударриси Разавӣ ва тасхехи муҷаддади Сируси Шамисо. -Теҳрон: Илм, 1388. –с. 640.

7. Рӯдакӣ, Абӯабдуллоҳ. Девони Рӯдакӣ. –Душанбе: Бухоро, 2015. –с. 334.

8. Хонларӣ Парвиз Нотил. Баҳс ва таҳқиқи арӯз. –Душанбе, 2018. – с. 298.

Умриддин Юсуфӣ, - доктори илмҳои филологӣ Мудири шуъбаи таърихи адабиёт

Ҷомеа бидуни забон ва забон бидуни ҷомеа вуҷуд надорад. Аз ин рӯ, баробари рушду пешрафти ҷомеа забон низ такомулу тағйир меёбад ва дигаргуниҳои ҷомеа низ дар забон бозтоб мешаванд.

Забон хосси инсон ва яке аз нишонаҳои асосии ҳар миллат буда, бевосита ба тафаккур алоқаманд аст. Инкишофи тафаккур ба инкишофи мағзи сар ва узвҳои тобеи он ба пешрафти кору муносибатҳои иҷтимоӣ, ба тараққиёти забон вобастагӣ дорад. Тафаккур ва забон ба якдигар таъсир мерасонанд, аз ин рӯ забонро воситаи тафаккур низ меноманд. Имрӯз дар бораи забони тоҷикӣ ва заминаҳои таърихии пайдоиши он фикрҳои гуногун пайдо шудаанд ва аз тарафи баъзеҳо фарзияҳо ва тахминҳои бебунёд ва ғайриилмӣ пешниҳод мегарданд. Аз ин рў пажӯҳиши муфассал ва ҳамаҷонибаи таърихи этникӣ ва забонии тамаддун ва фарҳанги ориёӣ, таҳқиқи ҳамаҷонибаи этноними тоҷик барои устуворсозии босанад ва бодалел мавҷудияти миллати тоҷик дар вокуниш бо дасисаву дурӯғбофии душманон ва бадбинони мардуми тоҷик аҳамияти ҳалкунанда касб мекунад.

Аз тарафи дигар барои баланд бардоштани маърифати сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мардум ва ба ин васила таҳкими худшиносии миллӣ ва иртиқои ҳувияти миллии тоҷикон донистани таърихи воқеии миллат зарур аст, ки яке аз роҳҳои асосии ба вуҷуд овардани тафаккури миллӣ, таблиғи ҳамаҷонибаи унсурҳои ваҳдатсози миллат, аз ҷумла дар умқи тафаккури миллат ҷой додани худшиносии миллат бо роҳи эҳтиром гузоштан ба таърих, забон ва фарҳанги миллӣ мебошад.

Забон яке аз муқаддасоти миллӣ ба шумор меравад, чун сухан дар бораи муқаддасоту арзишҳои миллӣ меравад, поку беолоиш нигоҳ доштани забони тоҷикӣ ҳамчун забони миллати соҳибтамаддуну соҳибдавлат басо муҳим аст. Маълум аст, ки забономӯзӣ аз аллаи модар оғоз мешавад ва аллаи модар на танҳо василаи ором намудани тифл, балки воситаи дар вуҷуди ӯ ҷой кардани муҳаббат ба каломест, ки ба шарофати он миллат пойдор мондааст, калидест, ки тавасути он тифл ба ҷомеа ворид мешавад. Беҳуда нест, ки забонро ҳамчун воситаи муҳими иҷтимоишавӣ ва нишондиҳандаи қобилиятҳои фитрии шахсият эътироф кардаанд.

Фазилатпочои Махмадюсуф - докторанти PhD курси 2
уми институти фалсафа сиёсатшиноси ва ҳуқуқи ба номи А Баҳоваддинови АМИТ

Яқинан, бидуни омодагии қаблӣ дарку фаҳми нисбатан дурусту ба воқеият наздики осори классикони адабиёти форсии тоҷикӣ барои хонандаи муосир ба осонӣ муяссар намешавад. Тавре ки аз гузориши муҳаққиқи рус В. Я. Пропп бармеояд, мушкили дарку фаҳмиши осори гузаштагон танҳо домангири хонандаи имрӯзи тоҷик нест, балки аксари мардуми мутамаддини ҷаҳон ба он гирифторанд: «… имрӯз мутолиаи осори Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофан ва дигар классикони адабиёт бе таёрӣ ва омодагии қаблӣ имконпазир нест. Дар замони муосир Дантеро танҳо одамони ихтисосманд ва ба қадри кофӣ соҳибмаълумот метавонанд бифаҳманд” [5, с. 9]. Муҳақиқ ва шоири шинохтаи тоҷик Аскар Ҳаким низ дар робита ба ин мушкили маънавии ҷаҳони муосир чунин ибрози назар менамояд: “Бисёр халқҳо имрӯз мероси ҳазорсолаи худро (агар дошта бошанд) бе тарҷума, тафсир ва ё луғатҳои махсус ба осонӣ хонда ва ё хуб фаҳмида наметавонанд. Масалан, забони асарҳои Шекспир, ки забони асрҳои XVI-XVII мебошад, аз забони ҳозираи англисӣ бо куҳнагии худ сахт фарқ кунад, забони «Достони полки Игор», ки ёдгори охири асри XII адабиёти рус аст, аз забони ҳозираи русӣ чунон дур аст, ки онро фақат дар тарҷума хонда фаҳмидан мумкин мебошад. Аз ин сабаб, ин асарро чанд бор ба забони имрӯзаи русӣ тарҷума карданд…» [7, с. 242].

Бинобар ин, агар хонандаи имрӯз бихоҳад, ки аз тариқи меъёрҳои маърифатшиносии асри худ ба ҷаҳони маънавии ягон шоири классик, бахусус Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ (Румӣ), роҳ бикушояд, бегумон ба сарвақти асрори ӯ роҳ нахоҳад бурд. Пири равшанзамири Балх солҳо пеш ба маҳдудиятҳои дидгоҳи инсон пай бурда, дар абёти зер ба ин масъала ишора мекунад:

Ҳар касе аз занни худ шуд ёри ман,

Аз даруни ман наҷуст асрори ман. [1, с. 16]

Аз ин рӯ, моро лозим аст, ки пеш аз мутолиаи осори Мавлоно Ҷалолуддиини Балхӣ ба андозаи лозим бо забону назарпардозиҳои ирфонӣ, равишҳои фикрии шоир ошно бошем. Тавре ки маълум аст, пири Балх дар адабиёти форсии тоҷикӣ ба сифати як орифи шоир шинохта шудааст ва ӯ ба навъи дигари ҷаҳоншиносӣ, ки он аз тариқи маърифати ботинӣ (дилогоҳӣ) ба даст меояд, боварӣ дорад ва ин воситаи идрокро беҳтарин роҳи шинохти воқеият медонад. Ҳамин тавр, ӯ аз ин дидгоҳ ба маҷмуи рӯйдодҳои зиндагӣ назар меафканад ва дар қолаби анвои бадеӣ (бештар ғазал, рубоӣ ва маснавӣ) ба шарҳу тавзеҳи муносибатҳои гуногуни иҷтимоию ҳолатҳои равонии инсон мепардозад.

Мазмуни мухтасари ривояти «Султон Маҳмуд ва ғуломи ҳинду» чунин аст: «Султон Маҳмуд ба Ҳинд лашкар кашид ва саранҷом пирӯз шуд. Аз ҷумлаи чизҳое, ки аз он сарзамин ба ғанимат овард, як ғулом буд. Ӯ он ғуломро ҷонишини худ карду бар тахт нишонд ва солори лашкар карду фарзанди худ хонд. Он кӯдак бар фарози тахти зарин канори султон Маҳмуд нишаста буд, аммо бо сӯзу нола менигаристу ашк мерехт:

Гиря кардӣ, ашк мерондӣ ба сӯз,

Гуфт шаҳ ӯро, ки: -Эй пирӯзрӯз,

Аз чӣ гирйӣ? Давлатат шуд ногувор?

Фавқи амлокӣ, қарини шаҳриёр.

Кӯдак гуфт: –Сабаби гиряам ин аст, ки вақте дар диёри худ будам, модарам ҳамвора маро аз ту метарсонд ва вақте мехост нафринам кунад, мегуфт: «Илоҳӣ ба дасти Султон Маҳмуд биафтӣ». Он гоҳ падарам ба модарам гуфт: «Ин чӣ нафрини сахтест»…

Ман ҳамеша аз ту бимнок будам. Дар ҳоле ки акнун мебинам, ҷуз лутфу муҳаббату меҳрубонӣ чизе аз ту ба ман намерасад» [8, с. 393-394].

Яке аз шеваҳои маъмули шинохти баёни Мавлоно, ки дар «Маснавии маънавӣ» корбурди зиёд дорад ва дар ривоятҳои мавриди назари мо низ дида мешавад, ин аст, ки шоир дар поёни аксари достонҳои “Маснавии маънавӣ” ба шарҳу тавзеҳи мухтасари мазмуни мухтасари рӯйдодҳо мепардозад. Шоир дар ривояти мазкур, ки зоҳиран як рӯйдоди таърихиро бозгӯй менамояд, дар партави таълимоти ирфонӣ – олитарин омӯзаҳои огоҳӣ (дарси равшанбинӣ, басират) тавзеҳи масъалаҳои иҷтимоию равонии инсон аст. Каломи шоир ба сурати тамсилӣ баён мегардад ва бо боз шудани таъбирҳои рамзии ӯ марому мақсади ӯ ошкор мегардад. Мувофиқи шарҳу тавзеҳоте, ки шоир дар аксари қиссаҳо барои равшан шудани афкори ирфонии худ ба кор мебарад, аксари персонажҳои ривоятҳои «Маснавии маънавӣ» афроди мушаххас набуда, балки ҷузъе аз лояҳо (қабтҳо)-и ба ҳам танидаи як шахсият ё як равони инсон маҳсуб мешаванд. Мавлоно “ман” (“ту” “ману мо”)-и пуррамзу рози ниҳоди инсонро “туи зафту нуҳсад тӯ” меномад:

Ту яке “ту” нестӣ, эй хуш рафиқ!

Балки гардуниву дарёи амиқ.

Он “ту”-и зафтат, ки он нуҳсад тӯ аст,

Қулзум асту ғарқагоҳи сад ту аст. [1, с. 248]

Шоир гоҳо “ман”-и таҷрибии худро дар миёни ҳазорон “ману мо”-е, ки аз ин “ман”-и ҳазоргунаи ниҳоди ӯ зода мешаванд, гум карда, аз ин булаҷабиҳои сохтори печидаи равони инсон изҳори тааҷҷуб менамояд:

З-ин ду ҳазор ману мо, эй аҷабо, ман чӣ “ман”-ам!

Гӯш бидеҳ арбадаро, даст манеҳ дар даҳанам...

З-он ки дилам ҳар нафасе занги хаёли ту бувад,

Гар тарабӣ, дар тарабам, гар ҳазанӣ, дар ҳазанам. [2, с. 723]

Мувофиқи ақидаи Г. Юнг, нохудогоҳи ҷамъӣ “бахши аслии равон ва нисбат ба бахши худогоҳ бисёр амиқтару густардатар аст. Ин бахше аз равон тасовири куҳанро дар бар дорад, ки дар миёни тамоми афроди башар, тақрибан яксон аст, ки дар хобҳо ва тамоми фаъолиятҳои нохудогоҳ мунъкис мешаванд” [9, с. 96].

Пас дар партави маънипардозиҳои Мавлоно метавон чунин натиҷа гирифт, ки персонажҳои шоҳ Маҳмуд ва ғуломи ҳинду дар ривояти мазкур ҷузвҳои таркибии сохтори равони инсон ба шумор мераванд. Образҳои шоҳ, халифа, хоҷа, шер ва амсоли инҳо дар дидгоҳи ирфонии Мавлоно тимсоли “ақли муфид”-и инсон маҳсуб мешаванд. Ақли муфид ё ба таъбири Г. Юнг “равони нохудогоҳи ҷамъӣ”[1]дар дастгоҳи равонии инсон нақши бориз дошта, бахши азими тасаввурот, имконоту ихтиёроти одамиро дар бар мегирад. Шоҳ (ақли муфид) барномаи фаъолиятҳои худро дар иртиботу ҳамоҳангӣ бо “ақли кулл” (мани бартар ё фароман) – сарчашмаи азими неру, маърифату ҳикмати кайҳонӣ тарҳрезӣ мекунад. Мавлоно тавассути ривоятҳои рамзӣ нишон медиҳад, ки “ақли муфид” дар асари як амали носозгор аз масири фитрии худ ҷудо гардида, ба “ақли ҷузъӣ” табдил меёбад. Масалан дар ривояти “Ошиқ шудани подшоҳ бар канизак...” мушоҳида менамоем, ки чӣ гуна шоҳ (“ақли муфид”) бо ошиқ шудан ба канизак (“ақли ҷузъӣ”) неру ва дигар қобилиятҳои равонии худро аз даст дода, дар ҳалли одитарин мушкили ҷисмонӣ (табобати канизак) оҷиз мемонад.

Яқинан яке аз паёмҳои меҳварии “Маснавии маънавӣ” аз он иборат аст, ки исони аз масири ҳақиқат (аз найистони ҳастӣ) дурафтодаро дигарбора ба “асли хеш” баргардонад. Бинобар ин, Мавлоно тавассути тимсолҳои адабӣ мехоҳад инсонро зина ба зина бо ваҳму ғафлату таассуботу гароишҳои бесуботи зеҳние, ки ба шакл гирифтани “равиши бегонагӣ” замина эҷод кардаанд, ошно намояд. Ривояти «Султон Маҳмуд ва ғуломи ҳинду» аз мушкилот ё парешониҳои равоние, ки дар ҳавзаи маҳдуди тасаввуроти зеҳнии ақли ҷузъӣ (ғуломи ҳинду) дида мешаванд, ҳикоят мекунад. Ваҳму таассуботи ғуломи ҳинду (ақли ҷузъӣ), ки чизе ҷуз сояи тасаввуроти харобиовари зеҳнии “модари табъи музил” (ҷомеа, падару модар) нестанд, дидгоҳи тангу торики ӯро ташкил медиҳанд. Ин “ақли ҷузъӣ” (ғуломи ҳинду), ки дар як муҳити маҳдуд парвариш ёфтааст, бо имконоту тавоноиҳои номаҳдуди “ақли муфид” (шоҳ) ошноӣ надорад. Бинобар ин, аз лутфу меҳрубониҳо ва ҳидоятҳои раҳоибахши “ақли муфид” (ё ба таъбири Мавлоно «маҳмуди род») меҳаросад, зеро то кунун таҳти таъсири ваҳму тасаввуроти музири “модари табъи музил” (муҳиту падару модар)-и худ қарор дорад. “Ақли ҷузъӣ” чун дар баробари воқеияти бартар – “ақли муфид” қарор мегирад, ба дурустии тасаввуроти бесуботи худ шак намуда, ниҳоди хештанро аз ваҳму афкори нопойдор пок ва роҳи камолоти маънавиро барои худ боз мекунад. Мавлоно ин масъаларо бо забони рамзу роз чунин тавзеҳ медиҳад:

Фақр он маҳмуди туст, эй бесиъат

Табъ аз ӯ доим ҳаметарсонадат.

Гар бидонӣ раҳми ин маҳмуди род,

Хуш бигӯйӣ: «Оқибат маҳмуд бод!».

Фарқ он маҳмуди туст, эй бимдил,

Кам шунав з-ин модари табъи музил.

Чун шикори фарқ гардӣ ту яқин,

Ҳамчу кӯдак ашк борӣ явми дин.[1, с. 595]

Таъбирҳои «маҳмуди туст» ва «маҳмуди род» ба мафҳуми «ақли муфид» ё «хиради фитрӣ» далолат мекунанд. Нуфузи ин «ақли муфид» ё «хиради фитрӣ» ба афкори инсон таъсири созанда дорад, зеро тибқи дидгоҳи ин орифи равшанбин, моҳияти инсон дар афкори ӯ аён мегардад

Эй бародар, ту ҳамин андешаӣ,

Мобақӣ ту устухону решаӣ. [1, с. 126]

Фақр дар ривояти мавриди назар баёнгари ҳолат ё фазои якпорча ва сафобахши равониест, ки дар он зеҳн ё равони ориф аз зери асорати фикрҳо, майлҳо ва хостаҳои парешону касратбори нафсонӣ мераҳад ва барои дарки ҳақиқати ҳастӣ, ки як воқеияти яклухту ҷудоинопазир мебошад, омода мешавад. Бинобар ин, аз нигоҳи шоир, «фақр» ҳамон «маҳмуди адам»-и ҳар инсони растагор буда, бар қаламрави равони он ҳокимият дорад.

Мутобиқи қавонини нонавиштаи фитрат ҳар навзодае бо имкониятҳои номаҳдуди вуҷудӣ барои баҳрабардорӣ аз як зиндагии арзишманду маҳмуд (нек, хайр) ба дунё меояд. Бояд гуфт, ки масъалаи шинохти хостгоҳ ва маншаи афкори Мавлоно дар робита ба мавзуи инҳирофпазирии зеҳни башар дар партави тафсири маорифи ҳадиси «Ҳар мавлуде нахуст бар фитрати аслӣ зода мешавад ва падару модараш вайро яҳуду насронию маҷусӣ мекунанд» [3, с. 65] қобили арзёбии бештар аст. Саодатмандӣ (ё маҳмудият)-и зиндагии инсон замоне шукуфо мешавад, ки муҳит барои парвариши арзишҳои фитрӣ: инсондӯстӣ, адолатхоҳӣ, зебоипарастӣ ва дигар ангезаҳои муфид фазои мусоиду созанда фароҳам биёварад. Аммо, мутаассифона, мутобиқи нишондоди таҷрибаҳои зиндагии дар тули ҳазорсолаҳо қисман шинохташудаи башар равиши ҳаёт тавре ҷараён гирифтааст, ки шинохти маҷрои муносибатҳои дуруст ё нодурусти он ҳатто барои донандагони асрори ҳастӣ муҳол ба назар мерасад. Чунки дар баробари равиши фитрӣ – маҷмуи маорифи омӯзанда ва таҷрибаҳои ахлоқии созандаву ибратпазир дар сатҳи поёнтари қаламрави равони башар равияи дигаре шакл мегирад, ки равоншинос Густав Юнг онро “соя” меномад ва он “... ҷанбаи хашини ғароизу табиати инсон ва маҷмуаи сифот, афкору эҳсосоти нописандест, ки ...дар рафтору кирдори одамӣ зуҳур ва буруз мекунад” [4, с. 46]. Ин равиши соягуна тавассути «ҳофизаи таҳмилӣ» [4, с. 46] – маҷмуи афкори мухталиф, суннатҳои гуногуни фарҳангӣ ва ҳазорон роҳу равиши даркору нодаркор, ки солҳои зиёд ба сурати дастаҷамъӣ дар ҳофизаи ҷомеа захира шудаанд, зиндагии инсонро ба шеваҳои гуногун таҳти таъсири худ қарор медиҳад.

Пири рамзошнои Бахл инсонро аз роҳу равиши тахрибгари ин «ҳофизаи таҳмилӣ» – «модари табъи музил» огоҳ мекунад. Аз нигоҳи ӯ, инсон (ё ҷомеа)-е, ки дар сатҳи поёнтари огоҳӣ («соя») қарор дорад, ҳастиро чизе ба ҷуз арсаи имкониятҳои маҳдуд, саҳнаи рӯйдодҳои нохушоянду даргириҳои даҳшатбор ва муносибатҳои бемаънову парешон тасаввур намекунад. Бинобар ин, барои чунин инсонҳои «бесиъат» (тангназар, камҳавсала) ҳатто шунидани овозаи имконияту қобилиятҳои инсонҳое, ки равиши зиндагии худро бо сози фитрат (донишу имкониятҳои номаҳдуди тавонбахши ҳастӣ) ҳамоҳанг карда, ба сатҳи болотари огоҳӣ (маъорифи шуҳудӣ) расидаанд, сахт нохушоянд (номаҳмуд) аст.

Шоири равшанзамир ба масъалаи таъсири ақидаҳои носолими ҷомеа («ҳофизаи таҳмилӣ») бар шуури насли навруста таваҷҷуҳ зоҳир карда, хатароти ин падидаи то ҳол нисбатан ношинохтаи иҷтимоиро образнок баён мекунад. Ба ақидаи ӯ, барои шууре, ки дар сатҳи соягунаи равонӣ парвариш ёфта, бо хостаҳои ғаризаҳои баданӣ хӯ гирифтааст, тамоми муносибатҳо иҷтимоӣ ва рӯйдодҳои табиӣ таҳти таъсиру нуфузи қатъии асли лаззат (анбори майлҳои нафсонӣ: худбинӣ, худпарастӣ, худнамоӣ…) мазмун ва моҳият пайдо мекунанд. Пас, маҳсули ҷараёни фикрие, ки дар ҳавзаи чунин зеҳни гирифтор ва пойбанди хостаҳои нафсонӣ шакл мегирад, аз афкор ва хаёлоти ифротие иборатанд, ки мутобиқ бо майлҳои ғаризӣ ва хостаҳои нафсонӣ бофта шудаанд. Мавлоно чунин афкору хаёлотеро, ки инсонро аз равиши аслии ҷараёни тафаккур, яъне дарки дурусти воқеият ё шинохти илмӣ дур мекунанд, «лошайъ» ё «ҳеҷне» меномад (Эҳтимолан, шоир бо истифода аз мазмуни калимаи «лошайъ»-и арабӣ дар забони тоҷикӣ истилоҳи «ҳеҷне»-ро сохтааст). Муносибату машғулиятҳое, ки бар асоси чунин хаёлоти пуч бунёд шудаанд, аз фурӯғу суботу самимият бенасибанд:

Гарчи андар парвариш тан модар аст,

Лек аз сад душманат душмантар аст.

Тан чу шуд бемор, доруҷӯ-т кард

В-ар қавӣ шуд, мар туро тоғут кард…

Ҳаст модар нафсу бобо ақли род.

Аввалаш тангиву охир сад гушод…

Ҳамчу ҳиндубача, ҳин, эй хоҷатош,

Рав, зи маҳмуди адам тарсон мабош.

Аз вуҷуде тарс, к-акнун дар вайӣ,

Он хаёлат «лошай(ъ)»-у ту «лошай(ъ)ӣ».

«Лошай(ъ)»-е бар «лошай(ъ)»-е ошиқ шудаст,

«Ҳеҷне» мар «ҳеҷне»-ро раҳ задаст.[1, с. 595-596]

Пири равшанравони Балх дар поёни қисса ба таври мухтасар (дар ҳаҷми як байт) паём ё ҳидояти раҳобахши худро доир ба ҳалли мушкили инъитофпазирии равонӣ ё зеҳнии башар баён менамояд. Аз нигоҳи ӯ, инсон дар асари як ҳаракати рӯ ба камол (кӯшишу талошҳои ҷисмӣ ва риёзатҳои равонӣ-зеҳнӣ) метавонад зеҳни худро аз асорати хаёлот ва ҷараёни хаёлбофиҳои бефурӯғ бираҳонад ва ҳолати орому якпорчаи фитриро, ки фазои мусоиде барои дарки воқеият мебошад, бар он ҳукумрон кунад. Дар натиҷа зеҳн қурат ва қобилити фитрии худро пайдо намуда, барои инсон моҳияти маъқулот (воқеиятҳои ростин) ва номаъқулот (бофтаҳои хаёлӣ)-и ҳастиро нишон медиҳад:

Чун бурун шуд ин хаёлот аз миён,

Гашт номаъқули ту бар ту аён.[1, с. 596]

Тавре ки ишора шуд, Пири Балх масъалаи ғурбат ё аз асли хеш (аз равиши фитрӣ) дур афтодан (ё бегона шудан)-и равони башарро бо ҳазорон шеваи баён шарҳ медиҳад. Масъалаи инъитофпазирии равони башар, ки ҳастаи марказии тамоми мавзуъҳои «Маснавии маънавӣ» мебошад, дар ривояти «Султон Маҳмуд ва дуздони шаб» низ қобили мушоҳидааст. Огоҳии мухтасаре, ки дар заминаи шарҳи ривояти «Султон Маҳмуд ва ғуломи ҳинду» аз шеваи баёни Малоно Ҷалолуддини Балхӣ ба даст меояд, фазои нисбатан мусоидеро барои дарки муҳтавои рамзии ривояти «Султон Маҳмуд ва дуздони шаб» фароҳам месозад. Мазмуни мухтасари достон чунин аст: «Як шаб, ки султон Маҳмуд ба танҳоӣ ва ба таври ношинос барои огоҳӣ аз умур дар шаҳр мегашт, ба гурӯҳе аз дуздон бархӯрд мекунад. Дуздон ба ӯ гуфтанд: - Эй мард ту кистӣ?

Султон посух дод: - Яке аз шумоҳо ҳастам.

Аз он миён яке гуфт: - Ҳар кас бояд ҳунари худро бигӯяд, то дар мавқеи лузум аз он кор ба кор бандем.

Аввалӣ гуфт: - Ҳунари ман дар гӯшҳоям аст. Агар саг ав-ав кунад, медонад чӣ мегӯяд.

Дуввумӣ гуфт: - Тамоми ҳунари ман дар чашми ман аст…

Севуми гуфт: - Ҳунари ман дар бозувони ман аст. Бо зӯру бозу метавонам заминро сӯрох кунам.

Чаҳорумӣ гуфт: - Ҳунари ман дар бинии ман аст. Ман метавонам бӯи хокхоро ташхис диҳам…

Панҷумӣ гуфт: - Ҳунари ман дар панҷаи ман аст. Метавонам каманде ба баландии кӯҳ бияндозам.

Навбат ба султон Маҳмуд расид. Ӯ гуфт: - Ҳунарам дар риши ман аст. Агар онро биҷунбонам, гунаҳкорон аз кайфар халос мешаванд…

Дигар дуздон гуфтанд: - Ҳунари ту бештар аз ҳама бо кор меояд. Аз ин рӯ, ту раҳбару раиси мо хоҳӣ буд.

Он гоҳ ҳама ба сӯйи қасри шоҳ ҳаракат карданд. Саге ав-ав кард. Дузди ошно ба садоҳо гуфт: - Мегӯяд, ки шоҳ ҳамроҳи шумост…

Дузди камандоз каманд андохт ва ҳама ба он тарафи девор баланд рафтанд. Бӯйшинос заминро бӯй карду гуфт: -Хоки хазинаи подшоҳ аст.

Дузди нақбзан сӯрохе канд ва ба хазина расид. Ҳар як аз дуздон аз хазина чизе бардоштанд. Шоҳмиёни онон буд ва ҳама чизро нигоҳ мекард. Қиёфаву ном ва паноҳгоҳи ҳамаи ононро дошт. Пас худро аз онон пинҳон карду баргашт. Субҳ фармон дод, то ҳамаи он дуздонро дастгир карданд ва ба қаср оварданд. Дар миёни дуздон он, ки биноиаш бисёр тез буд ва дар шаб ҳар киро медид, мешинохт, то шоҳро дид, бозшинохту гуфт: -Ин ҳамон касест, ки дишаб ҳамроҳи мо буд ва мегуфт: -Ҳунарам он аст, ки агар рише биҷунбонам, аз дасти ҷаллод раҳо мешавед…

Чашмони тезбини ӯ шоҳро мешинохт ва гуфт: -Ман раҳоии пайравони худро аз ӯ хоҳам хост.

Он гоҳ рӯ ба шоҳ карду гуфт: -Эй шоҳ, мо ҳунарҳои худро ба кор бастем, аммо суде набурдем. Инак, навбати туст, ки ҳунари худро ба кор бандӣ, рише биҷунбонӣ ва моро бираҳонӣ:

Вақти он шуд, эй шаҳи мактумсайр,

К-аз карам рише биҷунбонӣ ба хайр…».[ 7, с. 406-408]

Ривояти «Султон Маҳмуд ва дуздон…» зоҳиран воқеияти ҳаётиеро баён мекунад, ки эҳтимолияти вуқуи он дар даврони Маҳмуди Ғазнавӣ имконпазир аст. Мавзуи асар аз лиҳози ҷомеашиносӣ арзишманд ба назар мерасад, зеро дар он як масъалаи муҳими иҷтимоӣ – кӯшишу талоши шоҳе матраҳ шудааст, ки барои назорати назму суботи давлат ҷони худро ба хатар гузошта, шабона тағйири либос карда, дар кӯчаҳои шаҳр гардиш мекунад ва мушкилоти мавҷудро ошкор намуда, ба ҳалли онҳо мепардозад. Аммо муроди Мавлоно шарҳу баёни ҷанбаи таърихии ривоятнест.

Агар ба шарҳи рамзу рози ривоятимазкур бипардозем, мебинем, ки дар ин достон ҳам мисли достони «Султон Маҳмуд ва ғуломи ҳинду» аз роҳи саҳнагузориҳои дигар ҳамон масъалаи мушкилоти равонии башар матраҳ шудааст. Шоҳ тимсоли ақли муфид (хиради фитрӣ) ва ҷамаъияти дуздон, ки дар шаб ҳунару маҳоратҳои худро амалан дар ҳузури шоҳ ба намоиш гузоштанд, тимсоли қобилияту маҳорат ва имкониятҳои вуҷудии қаламрави равон ё зеҳни ҳар инсон мебошанд. Ҳангоме ки қаламрави вуҷуди ҳар инсон, ки тимсоли давлат ё ҷомеа низ шудан метавонад, шоҳи одил (ақли муфид ё хиради фитрӣ) ва барномаи мушаххаси амалкард надорад, қудрат ва қобилиятҳои ниҳодии он ба неруҳои пароканда ва тахрибгар (дуздони шаб) табдил ёфта, ҳар кадом ба мақсади дарёфти манфиятҳои шахсии хеш ба хароб кардан (дуздидан)-и хазинаи шоҳ, ки асл ё мояи мавҷудияти ҷомеа ба шумор меравад, мепардозанд. Дар ин ҳолат ҷомеа (давлат), ки бо асли ваҳдату якпорчагӣ суботу пойдорӣ пайдо мекунад,аз масири солим ва созандаи фитрӣ ҷудо гардида, ба вартаи касрату парокандагӣ меафтад.

Ақидаи пурҳикмати пири Балх, ки роҳи ҳалли ин мушкили вуҷудии башарро ба шеваи ибратпазире баён мекунад, барои ҳар инсони огоҳ ва ҷомеаи моил ба хайру салоҳи худ муфид ва судманд аст. Аз нигоҳи ӯ, ғафлату ноогоҳӣ (ҷаҳл – асли бегонагӣ ва касрату парешонӣ) мисли пардаи шабест, ки хиради инсонро аз дарки амиқу истифодаи дурусти имкониятҳои фитрии худ(ҳунару маҳорату малака ва дигар неруҳои халлоқу созандаи вуҷудӣ) маҳрум месозад. Неруҳои ботинӣ дар паси пардаи ғафлат ва ҷаҳолате, ки бар қаламрави вуҷуд соя афкандаанд, ноогоҳона ҳунару маҳоратҳои худро барои қонеъ кардани хостаҳои ғаризӣ ба кор мебаранд. Ин ҳаракати тахрибгари вуҷудӣ, ки берун аз назорати маркази ягонаи идоракунӣ (ақли муфид ё хиради фитрӣ) сурат мегирад, ба шакли ҷузъӣ ва пароканда ҷараён меёбад. Корҳое, ки дар ин фароянд ба сомон мерасанд, барои қаламрави вуҷуди инсон ё муҳити иҷтимоӣ ва дар ҳадди ниҳоӣ барои кулли кайҳон натиҷаҳои хисоратбору харобиовар доранд. Нишонаҳои чунин амалкардҳои нохушоянду ваҳдатзудо, ки бар пояи амёли ғаризӣ ва худхоҳиҳои ифротӣ бунёд шуда, ҳазорон сол бар иродаи аксари инсонҳо ҳокимият доранд, дар қаламрави вуҷуди ҳар инсон ва ҳар муҳити иҷтимоӣ қобили мушоҳида аст.

Бинобар ин, аз нигоҳи донои Балх, инсон бояд дар партави ҳидояти хиради фитрӣ аз имконоти вуҷуди худ огоҳӣ ёбад, мавқеи дурусти истифодаи ҳунару тавонмандиҳои хешро бишиносад ва аз неруи созандаи ин қудратҳои халлоқи равонӣ барои суботу ваҳдату ободии ин қаламрав истифода барад.

Бухориев Олим корманди АМИТ

Рӯйхатти адабиёт

1. Балхӣ (Румӣ), Ҷалолуддин. Девони ҷомеи Шамси Табрезӣ / Ҷалолуддин, Балхӣ (Румӣ). – Теҳрон: Фирдавс, 1374 ҳ. – 730 с.

2. Балхӣ (Румӣ), Ҷалолуддин. Маснавии маънавӣ / Ҷалолуддин, Балхӣ (Румӣ). – Теҳрон: Замон, 2001. – 730 с.

3. Ғаззолӣ, Абуҳомид. Кимиёи саодат. Ҷ. 1. / Абуҳомид Ғаззолӣ. – Душанбе: ЭР-граф, 2008. – 670 с.

4. Довудободӣ Маҳдӣ. Драма ва бунмояҳои маҳдавӣ / Довудободӣ Маҳдӣ. – Қум: Ояндаи равшан, 1389 ҳ. – 280 саҳ.

5. Пропп, В.Я. Русская сказка / В. Я. Пропп. − М.: Лабиринт, 2000. −416 с.

6. Риҷоии Бухороӣ, Аҳмадалӣ. Фарҳанги истилоҳоти Ҳофиз / Аҳмадалӣ Риҷоии Бухороӣ. –Теҳрон Интишороти илмӣ, 1358. 724 саҳ.

7. Ҳаким Аскар. Тазодҳои фаровони шеър / Аскар Ҳаким. Маҷмуаи осор. − Хуҷанд: Ношир, 2017. −С. 237-250.

8. Ҳикоятҳо ва ҳидоятҳо аз «Маснавии маънавӣ» / Гузиниш, тасҳеҳ ва пешгуфтори Шодӣ Шокирзода. – Душанбе: Ирфон, 2018.– 442 саҳ.

9. Шарифиён, М., Ҳошимизода, Р. Баҳром ва Гуландом. Ривояте аз фароянди тафарруд / М. Шарифиён, Р. Ҳошимизода // Матнпажуҳии адабӣ. – Теҳрон, 1403 ҳ., № 99. – С. 95-116.

[1] Г. Юнг равони инсонро ба се башх: худогоҳ, нохудогоҳи шахсӣ ва нохудогоҳи ҷамъӣ тақсим кардааст [Ниг.: Шарифиён М., Ҳошимизода Р. Баҳром ва Гуландом. Ривояте аз фароянди тафарруд / М. Шарифиён, Р. Ҳошимизода // Матнпажуҳии адабӣ. – Теҳрон, 1403 ҳ., № 99. – С. 96].

(ба муносибати “Рӯзи Мавлоно” 30 сентябр)

Дар воқеъ агар инсоният ҷаҳонро ба чашми хирад нигарад, аз ҳақиқату каромати он хубтар огаҳӣ пайдо хоҳад кард. Ин буд, ки донишмандону муфаккирони бинишвар бо ҳар роҳу калом аз ҷумла, аз чашмаи сафои забони фораму ширини тоҷикӣ-форсӣ нуши ҷон карда, аз ҳақиқату воқеияти ҳаёти башар огаҳӣ пайдо карда, аҳли башарро роҳнамоӣ намуданд. Яке аз ин бузургони адаб Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ ё Румӣ мебошад, ки ҳамасола дар Тоҷикистон 30-уми сентябр чун “Рӯзи Мавлоно” шинохта шуда, таҷлил мешавад.

Ҳамин забони фасиҳу форам буд, ки файласуфи Шарқ Муҳаммади Иқболи Лоҳурӣ тавонист ба дилу дидаи худ, дӯсти адабу ишқу маърифат ва устоду роҳнамои фозилу фарзонааш роҳ ёфта, соҳиби “Маснавӣ”-иро пайдо карду шефтаи ӯ гардид. Бо камоли ифтихор ӯ ёди Мавлоно карда, чунин изҳор менамояд:

Нуктаҳо аз Пири Рум омӯхтам,

Хушро дар роҳи ӯ восӯхтам. (Муҳаммад Иқбол)

Ҳамин тариқ, тавассути ҳамин забони ширину шеърӣ аз ҳақиқати олами ғарб огаҳӣ пайдо карду воқеияти зиндагӣ мардумони онҷоро шинохт.

Ҳамин буд, ки ҳидоятҳову роҳнамояҳои Мавлонои Румӣ ба дилу андешаи Муҳаммад Иқбол таъсир расонида, ӯро ба сӯи ҷустуҷуӣ ҳақиқат равона кард. Ӯ Мавлони Румро чун пири хирад пазируфта, худашро муриди вай эълон кард. Ҳамин тавр, достони пиру муриди Иқбол суруда шуд ва асарҳои машҳураш зери номи “Асрори худӣ” ва “Румузи бехудӣ” руӣ коғаз омад. Иқбол ҳамеша даъват бар он дорад, ки инсон сараввал ба шинохти нафси худ ва ислоҳи нуқсу заъфи он майл намояд. Худшиносӣ дар таълимоти мутафаккир мавқеи намоён дорад ва ӯ ин маъниро бо истилоҳи «худӣ» баён месозад.

Бо чунин эҷодиёт ӯ ба башарият хитоб мекунад, ки худшиносӣ унсур асосии ҷомеа буда, дарки дурусти он заминасози ободии ҳар як миллату халқиятҳо мебошад ва ба қавли устоди маънавии Муҳаммад Иқбол Мавлонои Рум:

Ҷаҳд кун дар бехудӣ худро биёб,

Зудтар, валлоҳу аълам биссавоб. (Мавлонои Рум)

Дертар Муҳаммад Иқбол андешаҳояшро оиди ҳақиқати ҳаёти мардумони ғарб дар асари “Паёми машриқ” дар ҷавоб ба шоир ва файласуфи олмонӣ Гёте ин тавр баён мекунад:

То маро рамзи ҳаёт омӯхтанд,

Оташе дар пайкарам афрӯхтанд.

Як навои синаттоб овардаам,

Ишқро аҳди шабоб овардаам.

Пири мағриб шоири олмонавӣ,

Он қатили шеваҳои паҳлавӣ.

Муҳаммад Иқбол таъкид менамояд, ки файласуфи олмонӣ низ шефтаи адабу забони тоҷикӣ-форсӣ буду андешаҳояшро бештар дар партави он баён карда, қатили шеваҳои он гардида буд. Ҳамин буд, ки Муҳаммад Иқбол дар ҷавобаш ғарбро аз ҳақиқати тамаддуну адаби шарқ огоҳӣ медиҳад ва ба қавли худи ӯ:

Дар ҷавобаш гуфтам пайғоми шарқ,

Моҳтобе рехтам бар шоми шарқ.[2] [1,203]

Бояд зикр кард, ки дар ҳақиқат Муҳаммад Иқбол дар партави пири худ Мавлонои Рум андешаҳояшро комилу пухта гардониду ғарбро ҳам аз ҳақиқати он огоҳ сохт. Дар воқеъ “Маснавӣ”-и Мавлоно оиннамои равшаннамо барои башарият мебошад, ки моҳияти он то ҳол дар замири инсонҳо боқӣ мондааст.

Донишманди покистонӣ Хоҷа Абудулҳамид Ирфонӣ дар китобаш зери унвони “Гуфтаҳои Румиву Иқбол” овардааст, ки Эдвард Браун аз аввалин муфассирони забону адабиёти тоҷикӣ-форсӣ Мавлоноро аз шоирони сӯфии барҷаста ва китоби “Маснавӣ”-ашро аз беҳтарин дастоварҳои шеърии ҳама вақту замон пазируфтааст.

Ҳамин тариқ, Николсон китоби “Маснавӣ”-ро ягона дурнамои абадии ҳар давру замон ҳисобида, навиштани шарҳу интишори осори муҳаққиқонааш, ки фарогири таҳқиқоту тарҷумаҳои фаровон аз ашъори арабиву форсӣ-тоҷикӣ ва рисолаву китобҳои марбут эътиқодои аҳли тасаввуф ба хонандаи Аврупо ва ҳамчунин Осиё нишон дод, ки тамаддуну ҳикмати ирфонӣ то чи андоза дорои арзишҳои гаронбаҳост.

Дар ин зимн, донишманди дигар Арберӣ Мавлоноро аз бузургоне медонад, ки тавассути шеъру адаб каромати шарофати инсониятро дар тамоми шарқу ғарб ғанӣ гардонид. Ҳамин тариқ, Мавлоно орифу мутафаккири барҷастаи ҷаҳони Шарқ мебошад, ки мавриди таваҷҷӯҳ ва алоқаи хоси донишманди дигари аврупо Аннемаре Шиммел (1922-2003) қарор гирифтааст, ки аз устодони моҳир дар бахши мутолиоти “Мавлавишиносӣ” шинохта шуда, чанд асари муҳиме аз осори манзум ва мансури ин шахсияти фозилу фарзонаро ба забонҳои олмонӣ, инглисӣ ва туркӣ тарҷума намудааст. Китоби машҳураш “Шукуҳи Шамс” (The Triumphal Sun ) аст, ки сайре дар осор ва афкори Мавлоност, бо кӯмаки Ҳасани Лоҳутӣ бо муқаддимаи Ҷалолиддини Оштиёнӣ ба забони форсӣ-тоҷикӣтарҷума гардидааст.

Бо муотилиа осори ӯ хонанда метавонад аз ҳақиқати он дар шеърҳову мусоҳибаи ихтисосии пиру муриди Муҳаммад Иқбол дарк намояд, ки бо забони ноби тоҷикӣ-форсӣ онро тафсиру ташриҳ намудааст ва ба қавли худи ӯ:

Гӯфт, Румӣ хезу гоме пеш ниҳ,

Давлати бедорро аз каф мадеҳ.

Ботинаш аз зоҳир ӯ хуштар аст,

Дар қафори ӯ ҷаҳони дигар аст.

Ҳар чӣ пеш ояд, туро ай марди ҳӯш,

Гир андар ҳалқаҳои чашму гӯш.

Чашм агар биност, ҳар шай диданист,

Дар тарозуи нигаҳ санҷиданист. (Куллиёти Иқболи Лоҳурӣ, Эрон. Интишороти Илҳом. 1386)

Муҳаммад Иқбол тавассути ҳамин мусоҳиба бо пири худ Мавлоно роҳи ишқу маърифатро дарк карду онро ба башарият низ ошкору фаҳмо чунин баён намуд:

Зиндагиро шаръу ойин аст ишқ,

Асли таҳзиб аст дин, в-ин аст ишқ.

Мавлоно инсонҳоро пайваста ба дӯстиву меҳру муҳаббат даъват намуда, аз онҳо даъват менамояд то ғаразҳои шуму нопокро аз дили биронаду қадри якдигарро бидонад:

Биё, то қадри якдигар бидонем,

Ки то ногаҳ зи якдигар намонем. (Ҷалолиддини Румӣ)

Хулосаи калом, мавлоношинос, донимшанд ва хаттоти чирадасти тоҷик,Саидолим Комилҷон Саидмирзо дар бораи шахсияти Мавлоно таҳқиқот анҷом дода, асару мақолаҳо навиштааст. Ӯ дар мақолаи худ зери номи «Арзишҳои ахлоқӣ дар «Маснавӣ»-и Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ» мақому макони ин пири хирадро зикр карда, таъкид намудааст, ки рисолати инсонсозиву инсонпарварии Мавлоно аз таҳлили ашъори оливу омўзандаи ў метавон пайдо кард. Паҳлуҳои гуногуни эҷодиёти Мавлоно ва маҳорати шоирии ў таҳлил гардидааст, ки ба таъкиду андешаи мавлоношиноси тоҷик Садиолим Комилҷон «Мавлоно зимни баёни андешаҳояш аз арзишҳои ахлоқиву маънавии тамаддунҳои гузашта ва ривоёти бузургони илму адаб низ илҳом гирифтааст, ки хонанда онро зимни мутолиа эҳсос менамояд. Аз ҷумла, дар фазилати ақл, ки яке аз муҳимтарин васила ва неъматҳои гаронмоя дар идора кардани нафс аст, мегўяд:

Эй хунук чашме, ки ақласташ амир,

Оқибатбин бошаду ҳабру қарир.

Ақли ман ганҷасту ман вайронаам,

Ганҷ агар пайдо кунам, девонаам…

Бо чунин корнамоиҳои шоиста бузургони забону адаби форсу тоҷик миёни ҳамаи миллату халқиятҳои ҷаҳон мақому манзалати воло пайдо карда, дар рушди забону адабиёт ва тамаддуни башарӣ саҳми сазовор мегузоранд, ки то ба имрӯз мавриди эҳтиром қарор доранд.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Чи тавре ки огоҳӣ дорем, 17-уми сентябри соли 2024 дар шаҳри Остонаи Қазоқистон Нишасти дуюми Сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ ва Олмон бо иштироки Канслери федералии Олмон Олаф Шолтс, Президенти Ҷумҳурии Қазоқистон Қосим-Жомарт Тоқаев, Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Содир Жапаров, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Ҷумҳурии Туркманистон Сердар Бердимухамедовва Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев баргузор гардид. Зимни суханронӣ Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо итминон иброз доштанд, ки форуми мазкур ба рушди ҳамкории кишварҳои минтақа ва Олмон, бахусус тавассути иқдомоти муштарак ҷиҳати истифодаи захираҳо ва иқтидори кишварҳои Осиёи Марказӣ ва имконоти молиявию технологии Олмонмусоидат хоҳад кард. Сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ ва Олмон мавқеъи сиёсати пешгирифтаи худро зикр намуданд.

Мавриди зикр аст, ки ходимони илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии Тоҷикистон пайваста муносибатҳои байналмилалӣ ва давлатҳои рушдёфтаи ҷаҳонро таҳқиқ карда, доир ба масъалаҳои гуногуни ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи кишварамон бо давлатҳои мухталифи ҷаҳон мулоҳизот ва пешниҳодҳои хешро биён мекунанд. Нишасти сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ низ таваҷҷуҳи коршиносони Институтро ба худ ҷалб намуд, ки фушурдаи андешаҳои онҳоро ба таваҷҷуҳи шумо пешкаш менамоем:

- Каримов Ш.Т., доктори илмҳои сиёсӣ, сарходими илмии шуъбаи ШМА ва Канада:

Нишасти мазкур аз чанд ҷиҳат шоистаи тақдир аст. Пеш аз ҳама, аз нигоҳи сарҷамъ шудан ва дар асоси таҳлилҳои ҷиддӣ назар андохтан ба оянда.

Дуюм, дар доираи имконоти мавҷуда ва сиёсати “дарҳои боз” ва гуногунқутба ба танзим овардан ва такон бахшиданба муносибатҳои ҳасанаи тарафайн ва ҳамгироӣ бо кишварҳои аъзои Иттиҳоди Аврупо, махсусан Германия ҳамчун яке аз кишварҳои муқтадир ва пешрафта.

Сеюм, муаррифии бештари Тоҷикистон ба ҷомеаи байналмилалӣ. Маҳз ба ҳамин сабабПрезиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аҳамияти идомаи муколамаи байни Осиёи Марказӣ ва Олмонро махсус таъкид намуда, хотирнишон сохтанд, ки ин барои таҳкими робитаҳои бисёрҷониба ва расидан ба натиҷаҳои амалӣ мусоидат мекунад. Ин шакли ҳамкорӣ робитаҳои дипломатии Тоҷикистонро бо кишварҳои калидии Аврупо мустаҳкам намуда, дурнамои нави ҳамкориҳоро дар соҳаҳои иқтисод, энергетика ва маориф ифтитоҳ мебахшад. Олмон, ҳамчун яке аз давлатҳои пешрафта аз ҷиҳати иқтисодӣ дар ҷаҳон метавонад ба ҷалби технологияҳои муосир ва сармоягузориҳоро ба Тоҷикистон мусоидат кунад, ки ин барои диверсификатсияи (гуногунсозӣ) иқтисодиёти кишвар ва коҳиш додани вобастагии он махсусан ба интиқоли маблағҳои муҳоҷирон муҳим аст. Илова бар ин, иқтидори ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика, бахусус дар самти манбаъҳои барқароршавандаи энергия, метавонад барои навсозии инфрасохтори гидроэнергетикии Тоҷикистон саҳми муҳим гузорад. Олмон ҳамчунин метавонад дар соҳаи маориф кӯмаки назаррас расонда, сифати маорифро тавассути барномаҳои табодули донишҷӯён ва омодасозии мутахассисони баландихтисос беҳтар намояд. Иштирок дар саммит ба Тоҷикистон имконияти баррасии мушкилоти муҳими минтақавӣ, аз ҷумла амнияти сарҳадҳо ва мубориза бо гардиши ғайриқонунии маводи мухаддирро фароҳам меорад, таваҷҷуҳи ҷомеаи байналмилалиро ба масъалаҳои муҳим ҷалб мекунад. Қолаби С5+1 ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки бо Олмон баробар бо кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ ҳамкорӣ намояд, ки ин мавқеи кишварро дар амалисозии сиёсатҳои минтақавӣ мустаҳкам намуда, платформае (суфра) барои ҳамкориҳои дарозмуддатро эҷод мекунад, ки ба кишвар манфиатҳои муҳими иқтисодӣ ва геополитикӣ меорад. Ба таври умум, нишасти мазкур ба эътидоли дараҷаи шиддатнокии авзои сиёсии ҷаҳон, аз ҷумла минтақаи Осиёи Марказӣ мусоидат намуда, дар ҳаллу фасли мушкилиҳои мавҷуда ва пешгирии чолишҳо ба хотири таъмини амният, суботи сиёсӣ ва рушди устувор ба таври қобили мулоҳиза кӯмак хоҳад кард.

- Саидов Н.Ш.,номзади илмҳои фалсафа,ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупо:

Баргузории нишаст бозгӯйи он аст, ки дар муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистон ва Олмон саҳифа нав кушода шудааст, ки он шароитҳои хеле мусоидро барои ба роҳ мондани ҳамкориҳои мутақобилан судманд дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба миён оварда истодааст.

ПЕШНИҲОДҲО

- Ҳамкориҳои мутақобилан судманд миёни Тоҷикистон ва Олмон: дар чорчубаи санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ имзои санади “Созишномаи ҳамкорӣ байни Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Академияҳои илмҳои Олмон оид ба баррасии проблемаҳои муҳити зист, тағирёбии иқлим ва устувории захираҳои обӣ мувофиқи мақсад мебошад.

- Ҳамкорӣдар соҳаи илму маориф: ба роҳ мондани таҳқиқоти муштараки илмӣ, мубодилаи афкор ва таҷриба, баргузории конфронсҳо ва семинарҳои илмӣ-амалӣ ва инчунин амалӣ намудани лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи гуногун ба манфиати ҷонибҳо буда, ташкили барномаҳои муштараки магистратура, аспирантура ва докторантура, мубодилаи сафарҳои мутахассисони олмонӣ бо ҳамтоёни тоҷик, бо мақсади табодули таҷриба ва таҷрибаомузӣ, ташкил намудани курсҳои такмили ихтисос барои мутхассисони тоҷик мувофиқи мақсад аст.

- Яке аз самтҳои афзалиятноки ҳамкорӣ бо Олмон роҳандозии барномаҳои муштараки таълимӣ ва табодули илмӣ оид ба муҳити зист ва тағирёбии босуръати иқлим, қабули барномаҳои ҳамкорӣ оид ба ҷорӣ намудани технологияҳои олмонӣ оид ба истифодаи оқилонаи об, модернизатсияи системаҳои обёрӣ, ҳифзи гуногунии биологӣ ва омода намудани мутахассисони соҳаи экология ба шумор меравад.

- Дар Тоҷикистон солҳои 2020-2040 “Бистсолагии омӯзиш ва рушди илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ” эълон шудааст. Аз ин рӯ, ҳамкорӣ бо Олмон дар соҳаи илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ ба рушди неруи илмии кишвар ва амалигардони “Бистсола”-и мазкур мусоидат менамояд. Масалан, барои омӯзиши технологияҳои навтарин бо марказҳои илмии Олмон лоиҳаҳои муштараки таҳқиқотӣ гузаронидан манфиатнок арзёбӣ мегардад.

- Имрӯзҳо масъалаи обшавии пиряхҳо дар мадди назари мутахиссисон қарор дорад, ки хеле нигароникунанда аст ва аз мутахиссисони соҳаталаб менамояд, ки мутахассисон бештар ба ин мавзӯъ таваҷҷӯҳ зоҳир намоянд. Зеро таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳо ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон, мушкилоти энергетика ва рушди устувор пайваст аст. Бинобар ин, мувофиқи мақсад аст, дар раванди татбиқи “Осиёи Марказии Сабз” ҳамкориҳои бисёрҷониба миёни Маркази омӯзиши пиряхҳои назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро ва “Осиёи Марказии Сабз” тақвият бахшида шавад.

- Яке аз ҳадафҳои стратегии Ҷумҳурии Тоҷикистон саноатикунонии кишвар мебошад.Дар ин росто рушди муносибатҳои ҳамаҷониба бо Олмон, яке аз бузургтарин кишварҳои аз ҷиҳати саноатӣ ва технологӣ пешрафта дар Аврупо ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки иқтидори худро дар соҳаи истеҳсолоти саноатӣ ба таври назаррас афзоиш дода, суръати рушди истеҳсолотро вусъат бахшад ва Олмон имкон дорад, дар омода намудани мутахассисони тоҷик ҷиҳати кор бо технологияи нав саҳм гузорад. Дар ин замина, дар шароити нави бавуҷудомада вобаста ба тағйири сиёсати Олмон дар Осиёи Марказӣ ҷониби Тоҷикистонро зарур аст, ки бо ҳамтоёни олмонӣ ҳамкориҳоро ҷиҳати пайдо намудани роҳу усулҳои нав ба роҳ монад.

- Имрӯз, сайёҳӣ яке аз бахшҳои афзалиятнок ва ояндадори иқтисоди Тоҷикистон ба шумор рафта, соҳаи муаррифгари таъриху фарҳанг, табиат ва анъанаҳои миллӣ барои хориҷиён ҳисоби меёбад. Тибқи назари коршиносони олмонӣ одатан сайру саёҳатро дӯст медоранд ва аксарияти сайёҳони олмонӣ на ба мавзеъҳои сайёҳии оммавӣ, балки кишварҳои экотуризм, самтҳои оромтар, саёҳати деҳотӣ ва кӯҳиро афзал медонанд. Аз ин лиҳоз, Тоҷикистон ҳамчун кишвари дорои табиати нотакрор, зебоманзар ва дилнишин, махсусан минтақаи Помир аз таҳкими ҳамкориҳо бо Олмон дар бахши сайёҳӣ метавонад манфиатдор бошад.

- Сохторҳои марбутаи Ҷумҳурии Тоҷикистон якҷо бо Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Олмон раванди амалигардонии лоиҳаҳои нави минтақавии Олмонро аз қабили: «Осиёи Марказии Сабз» (“Green Central Asia»), Ташаббуси Германия оид ба об, барои кишварҳои Осиёи Марказӣ” (Раванди Берлин) (The German water initiative ("Вerlin process), Саммити «Осиёи Марказӣ ва Германия (С5+1), (Summit "Central Asia and Germany (C5+1) дар кишварҳои Осиёи Марказӣ бо назардошти вазъияти нави ба вуҷуд омада мавриди баррасии ҳамаҷониба қарор дода, пешниҳодҳои мушаххасро ҷиҳати густариши ҳамкориҳои мутақобилан судманд байни Тоҷикистон ва Олмон иброз намояд.

- Мадимарова Г., номзади илмҳои фалсафа, ходими пешбари шуъбаи Аврупо:

Форуми иқтисодӣ дар Остона, ки баргузор гардид, ҳамчун як платформаи муҳими муколама ва ҳамкорӣ миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Олмон маҳсуб мегардад. Он метавонад ҳамчун воситаи хубе барои густариши ҳамкориҳои иқтисодӣ, тиҷорат ва пешбурди ташаббусҳои рушди устувор дар саросари минтақаро тамаркуз мекунад.

· Ҳамкориҳои густурда:Интизории афзояндаи ҳамкориҳои Тоҷикистон ва ширкатҳои олмонӣ, бахусус дар бахшҳои энергияи таҷдидшаванда ва интиқоли технология вуҷуд дорад.

· Имкониятҳои сармоягузорӣ: Форум барои сармоягузории хориҷӣ дар Тоҷикистон, бахусус дар бахшҳое, ки ба рушди устувор ва инноватсия мувофиқанд, роҳҳои нав боз кунад.

· Мубодилаи дониш: Иштирокчиён ба табодули устувори дониш ва таҷриба, бахусус дар соҳаи гидроэнергетика ва технологияҳои рақамӣ, ки метавонад ҳадафҳои рушди Тоҷикистонро ба таври назаррас пеш барад, умедворанд.

· Интегратсияи минтақавӣ:Таҳкими равобити кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Олмон ба сиёсатҳо ва ташаббусҳои ҳамгирошудаи минтақавӣ оварда мерасонад, ки мушкилоти муштаракро, бахусус дар соҳаи энергетика ва рушди иқтисодӣ, ҳаллу фасл мекунанд.

- Таваҷҷуҳ ба иқтисоди сабзи Тоҷикистон: Ӯҳдадориҳои дастаҷамъона барои рушди сабз бо лоиҳаҳои муштарак, ки аз иқтидори барқароршавандаи энергияи Тоҷикистон ва пешрафтҳои технологии Олмонро истифода мебаранд, пешбинӣ шудааст.

- Юсуфҷонов Ф.М., номзади илмҳои сиёсӣ, ходими пешбари шуъбаи ШМА ва Канада:

Дар нишасти дуюми Осиёи Марказӣ ва Олмон дар қолаби С5+1 дар шаҳриОстонаи Ҷумҳурии Қазоқистон имкониятҳо ва мушкилоти ҳамкории минтақавӣ баррасӣ шуданд. Гарчанде ки ҳуҷҷати ниҳоӣ қабул нашуд, муҳокимаҳое, ки миёниКанслери Олмон Олаф Шолтс ва сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ баргузор шуданд, робитаҳои иқтисодӣ ва уҳдадориҳои сиёсиро дар бар гирифтанд, аммо масъалаҳои ҳуқуқи инсон камтар дар меҳвар қарор доштанд. Бо вуҷуди ин, Шолтс ҳавасманд аст, ки ташаббусҳо бо минтақаҳои дурдаст, ба монанди Осиёи Марказиро нишон диҳад.

МАНФИАТҲО БАРОИ ТОҶИКИСТОН:

· Диверсификатсияи гуногунсозии самтҳои иқтисодӣ. Иштирок метавонад ба Тоҷикистон дар ҷалби сармоягузориҳои Олмон дар бахшҳои мисли энергетикаи барқароршаванда ва инфрасохтор мусоидат намояд.

· Тақвияти робитаҳои дипломатӣ. Бо дарназардошти сиёсати хориҷии бисёрсамта ва доктринаи сиёсати дарҳои боз мустаҳкам кардани робитаҳо бо Олмон метавонад мавқеи байналмилалии Тоҷикистонро баланд бардорад ва сиёсати хориҷии кишварро мутавозинтар кунад.

· Интиқоли технология ва маориф.Таваҷҷуҳи Олмон ба лоиҳаҳои технологӣ ва ташаббусҳои таҳсилоти олӣ метавонад рушди иқтисодӣ ва таълимии Тоҷикистонро дастгирӣ намояд.

- Юсуфӣ Ф.Ш, ходими хурди илмии шуъбаи Аврупо:

Дар замони муосир таъмини амну субот дар минтақа ва ҷаҳон яке аз масъалаҳои мубрам мебошад. Дар чунин нишастҳо пеш аз ҳама барқарор намудан ва густариши ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодӣ васармоягузории кишварҳо нақши муҳим дорад. Ҳаминтариқ, ширкат дар нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Олмон барои густариши ҳамкорӣ ва ҳамдигарфаҳмии кишварҳо ва баррасии масъалаҳои муҳим боз як қадами муҳим ба ҳисоб меравад.

Муносибатҳои дипломатӣ: Иштирок дар ин ҳамоиш ба сарони давлатҳо имкон медиҳад, ки равобити дипломатии байни кишварҳоро таҳким бахшанд ва масъалаҳои муҳими ҳамкориро баррасӣ кунанд.

· Имкониятҳои ҳамкориҳои иқтисодӣ: Ҳамоиш метавонад як минбари баррасӣ ва бастани созишномаҳо оид ба ҳамкориҳои иқтисодӣ байни кишварҳо, инчунин ҷалби сармоя ва рушди муносибатҳои тиҷоратӣ бошад.

· Ҳамкорӣдар соҳаи амният: Саммит метавонад барои баррасии талошҳои муштарак дар мубориза бо терроризм, ҷиноятҳои фаромиллӣ ва дигар таҳдидҳои амниятӣ бошад.

· Мубодилаи таҷриба дар самти маориф ва илм: Иштирок дар ин ҳамоиш ба сарони давлатҳо имкон медиҳад, ки дар бораи ҷанбаҳои гуногуни сиёсати иҷтимоии ҳукумат, рушди иқтисодӣ ва дигар соҳаҳо табодули таҷриба ва интиқоли донишро фароҳам оваранд.

- Ниъматов Оятулло – магистранти курси 2-ми шуъбаи Аврупо.

Имкониятҳои мавҷудаи ҳамкориҳои иқтисодии ду кишвар ҳанӯз пурра истифода нашудаанд. Бо назардошти иқтидори Тоҷикистон дар соҳаҳои кишоварзӣ ва энергетика, бахусус содироти маҳсулоти кишоварзӣ ва нерӯи барқ ба Аврупо, зарур аст, ки ҳамкориҳо дар ин самтҳо густариш ёбанд. Тоҷикистон ва Олмон бояд барои истифодаи самараноки имкониятҳои иқтисодӣ, лоиҳаҳои нави муштараки сармоягузориро ташкил намоянд. Пешниҳод мешавад, ки дар доираи Форуми иқтисодии “Осиёи Марказӣ –Олмон” механизми ҳамоҳангсозии ҳамкориҳои иқтисодии Осиёи Марказӣ ва Олмон фаъол гардонида шавад.

ХУЛОСА

Коршиносони шуъбаи ШМА ва Канада Каримов Ш.Т., Юсуфҷонов Ф.М., шуъбаи Аврупо Саидов Н.Ш., Мадимарова Г., Юсуфӣ Ф.Ш ва магистранти Институт Ниъматов О., раванд ва натиҷаи Форуми иқтисодии “Осиёи Марказӣ – Олмон”-ро зери омӯзиш қарор дода, ақида ва пешниҳоди худро манзурнамуданд, ки тамоми самтҳои ҳамкориҳоро барои рушди ҳамкориҳои иқтисодиву иҷтимоӣ фарҳангиро дар бар гирифта буд.

Таҳиягар: Соҳиби Баҳруло, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҷалолуддини Балхӣ аз нобиғагони назми классикии тоҷику форс буда, дар эҷоди сухан дар дунёи Аврупо ҳамчун “пайғамбари беҳамтои кишвари ишқу зебоӣ” шинохта шудааст. Маснади ин суханофарини базми ишқ ба дараҷаи воло ва шӯри каломи ҷонофаринаш он қадар сеҳрангез аст, ки номаш мояи орзу ва шеъраш боиси базму тараб будааст. Чакидаҳои қалами сеҳрангези Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ шӯҳрат ва аҳамияти ҷаҳонии адабиёти тоҷикро боз ҳам афзунтар ва ангезаҳои руҳонии тамаддуни башарро боз ҳам рангинтару ғанитар гардонидааст. Омӯзиши осори Мавлонои Балхро дар Аврупо асосан дар охирҳои қарни XVIII оғоз кардаанд. Пажӯҳишгарони олмонизабони Аврупо Ҳаммер фон Пургштал, Фридрих Рюккерт, Ёҳан Волфганг фон Гёте, Теодор Нёлдеке, Карл Брокелманн ва махсусан Анна Марии Шиммел саҳми зиёде дар шинохти осори Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар Аврупо ва дар мутолиаи ислом ва тарҷумаи китоби муқаддаси Қуръон ба забонҳои аврупоӣ гузоштаанд.

Дар китоби хеш “Девони ғарбию шарқӣ” Гёте дар ишора ба навиштаҳои Ҷ. Балхӣ чунин мегӯяд: “Ту дар он дунё хостгори сулҳу оштӣ мебошӣ. Аммо ин ҷаҳон мисли хоб мегузарад. Ту хоҳони он, ки сайри ҷаҳон кунӣ ва ҷойҳои ҷолибро бубинӣ. Лекин тақдир ба пиёда шудани ормонҳои ту иҷоза намедиҳад. Ту таҳаммули сардию гармиро надорӣ. Аз нақҳати гулҳое, ки ту саъй мекунӣ лаззат бибарӣ, зуд хазон мешаванд”. Дар ҷои дигар Гёте ибрози ақида мекунад, ки “инсонҳо ҳастии табиати хешро хуб медонанд ва дарк мекунанд, ки Шарқу Ғарб ба ҳам пайванди ногусастанӣ доранд ва онҳоро аз ҳам ҷудо кардан номумкин аст”.

Вақте ки сухан роҷеъ ба шинохти Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар осори мусташриқини Аврупо меравад, бояд қайд намуд, ки яке аз аввалинҳо шуда ӯро олим, дипломати маъруфи утришӣ (Австрия) собиқ нахустпрезиденти Академияи илмҳои Австрия Йозеф Ҳаммер фон Пургштал ба ҷаҳони Аврупо шиносондааст. Ногуфта намонад, ки Йозеф Ҳаммер фон Пургштал солҳои 1799 – 1807 иҷрои вазифаи дипломатиро дар империяи турки усмонӣ дошт. Ӯ муаллифи “Таърихи адабиёти форс” (1818) мебошад. Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар асари номбурда Мавлонои Балхро “ҳамчун шоири шаҳири аҳли тасаввуф дар Шарқу Ғарб” номидааст. “Маснавии маънавӣ”-ро Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар ҳашт ҷилд пурра чоп кардааст. Мутаассифона, тавассути сӯхтор дар шаҳраки Бейоғлу аз ин тарҷумаҳо фақат пораҳо мондаасту халос. Йозеф Ҳаммер фон Пургштал дар китоби хеш “Таърихи адабиёти форс” қайд мекунад, ки китоби “Маснавии маънавӣ”-ро бояд ҳар як суфӣ аз халиҷи Ганг то халиҷи Босфор ҳатмӣ мутолиа карда бошад.

Олими дигари намоёни Олмон Фридрих Рюккерт мебошад, ки ӯ худро шогирди Ҳаммер фон Пургштал меномид. Ӯ нобиға ба маънои пуррааш буд. Муаллифи тарҷумаи пурраи “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, тарҷумаи “Қуръони маҷид” ва мутарҷими беҳтарини Мавлонои Балх буд. Ӯ соли 1819 қасидаҳои Ҷ.Балхиро ба олмонӣ тарҷума кардааст. Ф. Рюккерт бори нахуст ба адабиёти олмонизабони Аврупо жанри ғазалро ҷорӣ намуд. Ӯ баъд аз мутолиа “Маснавии маънавӣ” ва “Девони Кабир” Ҷ.Балхиро бениҳоят дӯст дошт. Ба муҳаббати том ӯ чиҳилу чор қасидаи Ҷ.Балхиро тарҷума карда, ӯро ба хонандагон ҳамчун “Марсия” пешниҳод намуд.

Фридрих Рюккерт он қадар мафтуни эҷоди Ҷалолуддини Балхӣ шуда буд, ки баъдан тарҷумаи “Девони Кабир”-ро ба унвонии “Гулҳои Шарқ” рӯи чоп овард. Асари Ф. Рюккерт хело олӣ буд, чунки худи Ф.Рюккерт шоир буд, бо нозукиҳои назми шарқӣ ошно буд, ғазалҳоро бо фаҳмишу дарки том ба анҷом расонид ва тарҷумааш хело шоирона ва орифона буд. Ӯ вақте “Девони Кабир”-ро тарҷума кард ва ибрози ақида намуд, ки аз ин китоб “Нақҳати гул” меояд, китоби хешро “Гулҳои шарқ” номид.

Райнҳолд Николсон “Маснавии маънавӣ”-ро соли 1925 – 1937 ба забони инглисӣ тарҷума карда онро дар 8 ҷилд тафсир намудааст. Инчунин, донишманди фаронсавӣ Ева ду Витрей Мейерович (1909-2001) китоберо ба унвони “Румӣ ва суфизм” рӯи чоп овардааст. Баъдан ховаршиноси шинохтаи олмонӣ Розенсвейг – Шванау тарҷумаи ғазалҳои Мавлоноро ба анҷом мерасонад, азбаски муаллиф руҳи шоирӣ надошт, мазмунаш камтар коҳиш ёфта буд. Қобили зикр аст, ки устоди забонҳои Шарқи Донишгоҳи Кембриҷи Инглистон Ҷорҷ Арберрӣ китоби Мавлоно “Фиҳӣ мо Фиҳӣ” ва чанд масале аз “Маснавии маънавӣ”-ро тарҷума кардааст. Эшон пеш аз фавташ ба яке аз дӯстонаш мегӯяд, ки “Ман умри боқимондаи хешро барои омӯхтани асарҳои Румӣ мебахшам”, чунки аз осори Мавлавӣ кас шифо ва оромиш пайдо мекунад, аз бадбахтиҳои замона раҳоӣ меёбад.

Ногуфта намонад, ки яке аз шоирони олмонизабони Авврупо Ханс Майнеке (вафоташ 1974) баъд аз мутолиаи асарҳои Мавлонои Балх ошиқи ишқи илоҳии ӯ шуда, тамоми назми хешро ба ӯ бахшидааст. Ӯ махсус сафари Кунё ва зиёрати мазори эшон кардааст. Дар дунёи инглисзабон Ипполит Тэн (1828-1893), муаллифи китоби чорҷилдаи “Таърихи адабиёти инглис”, дар китобаш аз Мавлонои Балх иқтибоси зиёде овардааст.

Қобили зикр аст, ки Ҷеймс Редхаус китоби хешро “Маснавӣ” ном гузошта, ба забони инглисӣ тарҷума кардааст. Донишманди дигари маъруфи инглис Э.Х. Уинфилд китобе ба унвони “Маснавии маънавӣ” соли 1898 рӯи чоп овард. Ӯ дар асари хеш қайд намуд: “Инсонҳое, ки ин дунёро падруд мекунанд, бояд худоро хуб шиносанд ва дар тафаккури хеш дарк кунанд”.

Суфишиноси дигари инглис Э.Х. Палмер маҷмӯи мунтахаби Ҷ.Балхиро ба унвонии “Суруди най” рӯи чоп овард. Ин китоб на фақат барои Британия, балки ба тамоми хонандагони англисзабони Аврупо муҳим ва дастрас буд. Дар охири китоб тавзеҳот дода шуда буд. Хидмати бузурги ховаршиноси фаронсавӣ Кло Юарро бояд махсус қайд кард. Ӯ ба забони фаронсавӣ соли 1897 ба унвони “Дарвешони чархгардон”асареро рӯи чоп овард. Ин китоб барои фаронсавиҳо аз хонотарин ба ҳисоб мерафт.

Ногуфта намонад, ки яке аз муҳаққиқони барҷастаи балхишиноси олмонизабони Аврупо хонуми зиндаёд Анне Марии Шиммел мебошад. Ӯ “Шукӯҳи Шамс”-ро эҷоднамуда, дар он ишқи худро нисбат ба Ҷ. Балхӣ иброз менамояд. Дар оғози китоб Анне Марии Шиммел қайд менамояд, ки ошноии вай нисбат ба эҷодиёти Мавлоно дар асоси китоби Р.А. Николсон ба сурат гирифтааст. Инчунин муаллиф иброз менамояд, ки ӯ сарчашмаи «Шамси бузург»-ро пас аз 40 соли кофтукови пайдарпай пайдо намудааст. Вай ҳамчунин китоберо таҳти унвони «Аҷоиботи рақам дар тамаддунҳои гуногун» иншо кардааст, ки соли 1984 дар Кёлн ва соли 1992 дар Ню-Йорк ба табъ расидааст. Ногуфта намонад, ки Мавлони Балх инсонро бузургтарин муъҷизаи офариниш мешуморид. Барои ӯ яҳудию ҳиндӣ, насронию мусулмон яксон буданд. Сулҳу оштӣ, ишқу ошиқӣ, ба ақидаи Мавлоно, қодир аст заминро бо осмон хешу табор гардонад. Талоши зиндагӣ, такопӯи доимӣ дар роҳи матлаб, зиндадиливу ҳаётдӯстӣ яке аз мавзӯъҳои асосии ғазалиёти шоир буд. Ғазал аз забони шоир чун об аз фаввора берун меомад. Ӯ дар сари ҳар байту мисраъ таамул ва тааммуқ намекард, пойбанди қофия баъзан ҳатто вазн ҳам намешуд. Ӯ инсонро аз тамоми мавҷудоти олами улвию суфлӣ муқаддамтар ва аз тамоми муқадассот муқаддамтар гардонидааст. Қобили зикр аст, ки дар “Девон”-и Шамси Табрезӣ ишқи сӯзони хешро чунин байён кардааст.

Аҷаб он дилбари зебо куҷо шуд?

Аҷаб он сарви хушболо куҷо шуд?

Куҷо шуд, эй аҷаб, бе мо куҷо шуд?

Дилам чун барг меларзад шабу рӯз,

Ки дилбар ними шаб танҳо куҷо шуд?

Ҳама ҷо дидам, андар ҷо надидам,

Дуто гаштам, ки он якто куҷо шуд?

Бигӯ равшан, ки Шамсулҳаққи Табрез,

Чу гуфт, аш – шамсу лоюҳфо.

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ зиндагиашро дар пайвастагӣ бо ишқ мебинад:

Чӣ бӯй аст ин, чи бӯй аст ин, магар он ёр меояд?

Магар он ёри гулрухсор аз он гулзор меояд?

Хамӯш кардам, хамӯш кардам, ки ин девони шеъри ман,

Зи шарми ин паричеҳра ба истиғфор меояд.

Дар фарҷоми мақола бояд тазаккур дод, ки осори Мавлавӣ Ҷалолуддини Балхӣ дунёи нави Аврупоро ба такон овардаву назарияи таҳаммулпазириро, ки мислаш на дар Ғарб на дар Шарқ будаву тараннумгари ишқи зебоӣ ва сулҳу оштӣ будаву барои ӯ яҳудию ҳиндӣ, насронию мусулмон яксон будаву инсонро бузургтарин мӯъҷизаи офариниш шуморида, маҳбуби ҷаҳониён шудааст.

Аҳсан ба хидмати ховаршиносон, донишмандон, файласуфон, аз ҷумла Ёҳан Волфганг фон Гёте, Эммануил Кант, Ҳаммер Пургштал, Фридрих Рюккерт, Анна Марии Шиммел, Ива ду Витрей, Райнҳолд Николсон, Ҷорҷ Арберрӣ, Эдвард Палмер ва дигарон дар мусташриқини Аврупо дар шинохти Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ нақши беназир гузоштаанд. Мавлонои Балх аз хонотарин муаллифон дар Аврупо ба шумор меравад. Чунки аз ғазали ӯ нақҳати гул меояд ва ҷаҳони Аврупоро бо осори дилфиребаш ҳамчун тараннумгари ишқи илоҳӣ, инсондӯстиаш, адолатпарвариаш муаттар ва муттаҳайир сохтааст.

Санавбарбону Воҳидова мудири Шуъбаи Аврупои Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

Забон ҳам дар “Маснавӣ” монанди дигар категорияҳои дигари фалсафӣ корбурди дугона дорад. Ҳамон гуна, ки маълум аст Мавлоно орифу қутби маънавии даврони худ буд ва забонро зарфе медонист, ки бояд дар хидмати маъно бошад. “Ҳарф зарф омад дар ӯ маънӣ чӯ об” далолат бар ҳамин бардошти Мавлоно аз забон дорад. Аз ин лиҳоз, забон дар дасти Мавлоно мисли мум нарм аст ва шоир он гуна ки худ мехоҳад, забонро тобеи андешаи худ менамояд. Мавлоно аз андак шоирони классик аст, ки худро тобеи қавоиди дастурии забон намедонад, балки бо қолабшиканӣ роҳро барои баёни мақсади хеш боз менамояд.

Умуман “Маснавӣ” китоби оштии зидҳост. Таззодҳо аз назари Мавлоно асосу пояи олами ҳастӣ ҳастанд. Дунё бар асоси таззодҳо бино шудааст. Забон ҳам дар назди Мавлоно аз ин муаммо истисно нест. Забон қолаби сухан аст ва олам аз сухан пайдо шудааст. Ба гуфтаи Мавлоно “Ин сухан барои он кас аст, ки ба сухан муҳтоҷ аст, ки идрок кунад. Аммо он ки бесухан идрок кунад бо вай чи ҳоҷати сухан аст? Охир, осмонҳову заминҳо ҳама сухан аст пеши он кас ки идрок мекунад ва зойида аз сухан аст, ки “Кун фаякун”. Пас пеши он ки овози пастро мешунавад машғалаву бонг чӣ ҳоҷат бошад[1]?”

Эй забон, ҳам оташу ҳам хирманӣ,

Чанд ин оташ дар ин хирман занӣ?...

Эй забон, ҳам ганҷи бепоён туӣ,

Эй забон, ҳам ранҷи бедармон туӣ.

Ҳам сафиру худъаи мурғон туӣ,

Ҳам аниси ваҳшати ҳиҷрон туӣ.

Мавлоно мегӯяд забон ҳам маншаи хайр аст ва ҳам маншаи шарр, гоҳе ҷаҳонсоз асту гоҳе ҷаҳонсӯз. Гаҳе захм асту гоҳе марҳам ва лаҳзае гулшан асту лаҳзае гулхан. Мавлоно бо такя ба каломи ҳазрати Алӣ, ки фармуда: “Одамӣ дар зери забони худ пинҳон аст”, мегӯяд, ки забон оинаи ботини инсонҳост. Танҳо аз тариқи забон аст, ки метавон ба ботину нияти одамизод пай бурд:

Одамӣ махфист дар зери забон,

Ин забон пардаст бар даргоҳи ҷон.

Чунки боде пардаро дарҳам кашид,

Сирри саҳни хона шуд бар мо падид.

К-андар он хона гуҳар ё гандум аст?

Ганҷи зар ё ҷумла мору каждум аст?

Ё дар ӯ ганҷ асту море бар карон?

З-он ки набвад ганҷи зар бе посбон.

Забон кашшофи замири инсон аст. Мисли ханҷар корбурди дугона дорад. Гоҳе сабаби наҷот асту гоҳе боиси мамот. Пас аз ситоиши забон Мавлоно дар идома ба офоти забон ҳам ишораи зиёде кардааст. Ӯ забонро гоҳе ба хирман ва гоҳе ба оташ ташбеҳ мекунад. Ин забон барои инсон метавона дарди сарҳо калоне эҷод кунад:

Ин забон чун сангу ҳам оҳанваш аст

В-он чи биҷҳад аз забон, чун оташ аст.

Сангу оҳанро мазан бар ҳам газоф

Гаҳ зи рӯйи нақлу гоҳ аз рӯйи лоф.

З-он ки торик асту ҳар сӯ пунбазор,

Дар миёни пунба чун бошад шарор?

Золим он қавме, ки чашмон дӯхтанд,

З-он суханҳо оламеро сӯхтанд.

Оламеро як сухан вайрон кунад,

Рӯбаҳони мурдаро шерон кунад.

Ба қавли Мавлоно як сухани ноҷо метавонад оламеро вайрон кунад, аз ин рӯ, ӯ пайравони худро барои риояти одоби сухангӯйӣ пандҳои судманд додааст. Ӯ суханро ба тире ташбеҳ мекунад, ки вақте аз камон ҷаст, дигар қобили баргашт нест. Аз ин ҷиҳат, одам қабл аз он ки сухане бигӯяд бояд паҳлӯҳои гуногуни онро низ дар назар бигирад:

Нуктае, к-он ҷаст ногаҳ аз забон,

Ҳамчу тире дон, ки он ҷаст аз камон.

Вонагардад аз раҳ он тир, эй писар!

Банд бояд кард селеро зи сар,

Чун гузашт аз сар, ҷаҳонеро гирифт,

Гар ҷаҳон вайрон кунад, набвад шигифт.

Сухани газофу беҳуда умри инсонро талаф мекунад ва аз тариқи забон розҳои пинҳон ошкор хоҳад шуд. Мавлоно лафзҳову номҳоро доме дар роҳи одамӣ медонад, магар сухане, ки аз сари хираду камол барояд, ки он ҳам бисёр кам аст:

Лафзҳову номҳо чун домҳост,

Лафзи ширин реги оби умри мост.

Он яке реге, ки ҷӯшад об аз ӯ,

Сахт камёб аст, рав, онро биҷӯ...

Манбаи ҳикмат шавад ҳикматталаб,

Фориғ ояд ӯ зи таҳсилу сабаб.

Мавлоно дар “Маснавӣ” ба шеваҳои аҷибу ғариб таъсироти забонро шарҳу тавзеҳ додааст. Дар маҷмӯъ ӯ забонро ҳиҷоби ҳақиқат медонад ва муътақид аст, ки бо забон ҳаргиз ҳақиқати кул ошкор намешавад.

З-он ки ин асмову алфози ҳамид

Аз калобай одамӣ омад падид.

«Аллама-л-асмо» буд Одамро имом,

Лек на андар либоси «айн»-у «лом».

Чун ниҳод аз обу гил бар сар кулоҳ,

Гашт он асмои ҷонӣ рӯсиёҳ,

Ки ниқоби ҳарфу дам дар худ кашид,

То шавад бар обу гил маънӣ падид.

Гарчи аз як ваҷҳ мантиқ кошиф аст,

Лек аз даҳ ваҷҳ парда-в мукниф аст.

Мавлоно мегӯяд гарчанде забон василаи баёни ҳақиқат аст, аммо қолаби ӯ барои ифшои рози ҳастӣ тангӣ мекунад. Агар одам идроки хосе надошта бошад, ҳаргиз аз тариқи лафзу калимот дарёи ҳақиқатро дарк нахоҳад кард. Забон мисли аломатҳои сари роҳ аст, ки мусофиронро ба сӯйи мақсад раҳнамоӣ мекунад, аммо расидан ба мақсад ба дарки худи равандагони роҳ вобастагӣ дорад. Аз дидгоҳи ӯ ин аломатҳо ҳам раҳнамо ҳастан ва ҳам раҳзан. Мавлоно суханро ба пӯст ва маъниро ба мағз ташбеҳ кардааст.

Ин сухан чун пӯсту маънӣ мағз дон,

Ин сухан чун нақшу маънӣ ҳамчу ҷон.

Пӯст бошад мағзи бадро айбпӯш,

Мағзи некӯро зи ғайрат ғайбпӯш.

Чун қалам аз об буд, дафтар зи об,

Ҳар чӣ бинвисӣ, фано гардад шитоб.

Дар ҷаҳонбинии Мавлоно ҳар маъние, ки ба сурат даромадаст, худ барои кашфи ҳақиқат ҳиҷобест. Ӯ ҳатто қолаби алфозро ҳиҷоби маънову ҳақиқат медонад. Танҳо роҳи дарки ҳақиқат қолабшиканист. Мавлоно ҳамагуна сабабу далелу воситаро барои дарки ҳақиқат гумроҳкунанда мехонад:

Ҳарф гуфтан бастани он равзан аст,

Айни изҳори сухан пӯшидан аст.

Булбулона наъра зан дар рӯйи гул,

То кунӣ машғулашон аз бӯйи гул.

То ба «қул» машғул гардад гӯшашон,

Сӯйи рӯйи гул напаррад ҳушашон.

Пеши ин хуршед, к-ӯ бас равшанест,

Дар ҳақиқат ҳар далеле раҳзанест.

Мавлоно дарки ҳақиқати воқеиро дар гарави берун омадан аз ҳиҷоби алфозу калимаҳо медонад. Агар инсон дар доми алфоз гирифтор гардад, ба олами ҳақиқат наздик нахоҳад шуд. Қолабҳоро бояд шикаст, аз ҷумла қолаби алфозро. Ӯ мегӯяд бисёре аз одамон саргарми алфозу калимаҳо шуда, умри худро сарфи баҳсу муҷодилаҳои бефоида мекунанд. Ин саргармӣ ҳам аз назари ӯ як навъ гумроҳӣ маҳсуб мешавад:

Бод каҳро з-оби ҷӯ чун во канад,

Об якрангии худ пайдо кунад.

Шохҳои тозаи марҷон бибин,

Меваҳои руста з-оби ҷон бибин.

Чун зи ҳарфу савту дам якто шавад,

Он ҳама бигзораду дарё шавад.

Ҳарф гӯву ҳарф нӯшу ҳарфҳо

Ҳар се ҷон гарданд андар интиҳо.

Мавлоно муътақид будааст, ки ҳақиқат дар пушти алфоз нуҳуфтааст ва агар инсон аз ин марҳала убур накунад, ба кашфи ҳақиқат намерасад. Аз назари Мавлоно ҳар чи дар ин олам ҳаст нишона, аломат ё воситае барои дарки ҳақиқат ҳастанд, на худи ҳақиқат. Бинобар ин дармондан дар воситаву аломатҳои зоҳирӣ, нишонаи гумроҳӣ хоҳад буд:

Рафтани ин об фавқи осиёст,

Рафтанаш дар осиё баҳри шумост.

Чун шуморо ҳоҷати тоҳун намонд,

Обро дар ҷӯйи аслӣ бозронд.

Нотиқа сӯйи даҳон таълимрост,

В-арна, худ он нутқро ҷӯйе ҷудост.

Меравад бе бонгу бе такрорҳо

Таҳтаҳа-л-анҳор то гулзорҳо.

Эй Худо, ҷонро ту бинмо он мақом,

К-андар ӯ беҳарф мерӯяд калом.

Мавлоно дар саросари осори худ, чи “Маснавии маънавӣ” ва чи “Девони кабир” борҳо аз қолаби танги забон ва маҳдудиятҳои бархоста аз он шикоятҳо кардааст. Ӯ мегӯяд, ки расидан ба ҳақиқат аз тариқи забону калимаву алфоз номумкин аст, балки ҳақиқат танҳо ба воситаи шуҳудоти қалбӣ муяссар мегардад:

Эй дареғо! Вақти хирмангоҳ шуд,

Лек рӯз аз бахти мо бегоҳ шуд.

Вақт танг асту фарохий ин калом,

Танг меояд бар ӯ умри давом.

Найзабозӣ андар ин куҳҳои танг

Найзабозонро ҳамеорад ба танг.

Вақт тангу хотиру фаҳми авом

Тангтар сад раҳ зи вақт аст, эй ғулом!

Мавлон мегӯяд, ки ҳақиқатҳое, ки ба воситаи калом баён мешаванд, нисбӣ ҳастанд, зеро маънӣ ҳаргиз дар зарфи лафз намегунҷад. Ӯ забонро барои баёни машҳудоти қалбӣ нотавон медонад. Мавлоно танҳо ба идроки шуҳудӣ бовар дорад, ки он дар қолаби забон ҷой намешавад:

Он ки як «дидан» кунад идроки он,

Солҳо натвон намудан аз забон.

Он ки як дам бинадаш идроки ҳуш,

Солҳо натвон шунидаш он ба гӯш.

Сабаби гилаи Мавлоно аз забон ин аст, ки калом як зарфи маҳдуд аст, вале ҳақиқат олами номаҳдуд, бинобар ин чигуна номаҳдуд дар зарфи маҳдуд мегунҷад? Баҳрро чигуна метавон дар куза ҷой кард?:

Он ду уштур нест он як уштур аст,

Танг омад лафз, маънӣ бас пур аст.

Лафз дар маънӣ ҳамеша норасон,

З-он паямбар гуфт: – «Қад калла лисон».

Нутқ устурлоб бошад дар ҳисоб,

Чӣ қадар донад зи чарху Офтоб?

Хоса чархе, к-ин фалак з-ӯ парраест,

Офтоб аз Офтобаш зарраест.

Сипас, Мавлоно ба шарҳи моҳияти сухан мепардозад. Сухан аз назари ӯ арзишӣ ва зидди арзишӣ мешавад. Сухани накӯ калиди дарҳои биҳишт ва сухани бад калиди дарҳои дузах аст.

Дар “Маснавӣ” ба ғайр аз шарҳи моҳияти фалсафии забон барои кашфи ҳақиқат, Мавлоно ҳамчунин ба нақши иҷтимоии забон низ ишораҳои нағзе кардааст. Аз ҷумла, ин ки шунавандаи хуб гӯянда ё худ соҳибсуханро ба ваҷд меорад:

Ин сухан шир аст дар пистони ҷон,

Бе кашанда хуш намегардад равон.

Мустамеъ чун ташнаву ҷӯянда шуд,

Воиз ар мурда бувад, гӯянда шуд.

Мустамеъ чун тоза омад бемалол,

Сад забон гардад ба гуфтан гунгу лол.

Мавлоно ҳамчунин инсонҳоро аз офати пургӯйи огоҳ намуда, онҳоро ба муъҷазбаёнӣ ҳидоят кардааст. Аз назари ӯ одам на танҳо аз баёни сухани носавоб парҳез намояд, балки сухани некуро ҳам ба дарозо накашад:

Ҷазби самъ аст, ар касеро хуш лабест,

Гармию ҷидди муаллим аз сабист.

Чангиеро, к-ӯ навозад бисту чор,

Чун наёбад гӯш, гардад чангбор.

На ҳарора ёдаш ояд, на ғазал,

На даҳ ангушташ биҷунбад, на амал.

Гар набудӣ гӯшҳои ғайбгир,

Ваҳй н-овардӣ зи гардун як башир.

В-ар набудӣ дидҳои сунъбин,

На фалак гаштӣ, на хандидӣ замин.

Мавлоно ҳақиқатро ҳаргиз дар қолабҳо намеҷӯяд, балки бузургтарин орифи қолабшикан будааст. Аз ҳамин ҷиҳат ӯ дар “Маснавӣ” он гуна ки салоҳ дидааст, қолабшикании забонӣ кардааст. Ӯ иштирокоти лафзиро гумроҳкунанда медонад, чунончи мегӯяд ваҷҳи муштараки муъмин кофар тани онҳост. Мавлоно мегӯяд, ки сухани ҳақ аз ботил фарқ дорад, агарчи дар зоҳир бояд алфози ба ҳам монанд баён мешаванд. Аз ин ҷиҳат, суханони ростин шунавандаро мисли оҳанрабо ба худ ҷазб менамоянд ва гапи дурӯғ баръакс анҷуманро пароканда хоҳад кард, зеро дар каломи дурӯғ ҳеч ҷазбаву кашише вуҷуд надорад:

Ҷӯши нутқ аз дил нишони дӯстист,

Бастагии нутқ аз беулфатист.

Дил, ки дилбар дид, кай монад туруш?

Булбуле гул дид, кай монад хамуш?

Мавлоно муътақид буда, ки аҳли дил ҳатто бидуни калом ҳам метавонанд бо якдигар иртибот барқарор намоянд. Ӯ дар ҳамин иртибот ҳамдилиро аз ҳамзабонӣ бартар хондааст:

Ҳамзабонӣ хешию пайвандӣ аст,

Мард бо номаҳрамон чун бандӣ аст.

Эй басо ҳиндуву турки ҳамзабон,

Эй басо ду турк чун бегонагон.

Пас, забони маҳрамӣ худ дигар аст,

Ҳамдилӣ аз ҳамзабонӣ беҳтар аст.

Ғайри нутқу ғайри имову сиҷил

Садҳазорон тарҷумон хезад зи дил.

Мавлоно алфозро ба колбад ва маъониро ба рӯҳ ташбеҳ карда, муътақид будааст, ки қолаби алфоз барои баёни аҳвол ва маъноҳои хос нотавон ҳастанд. Аз ин ҷост, ки ӯ дар саросари осори худ аз тангии қолаби алфоз барои баёни ҳақиқати маъно шикоятҳо кардааст. Ӯ мегӯяд ҳамон гуна, ки деворҳои атрофи боғ монеи ворид шудани хоҳишмандон мешаванд, алфозу калимаҳо низ монеи дохил гардидани одам ба боғҳои маънавӣ гардидаанд. Мавлоно аз ангуштшумор шоирони классики форсу тоҷик аст, ки дар корбурди забон маҳорату сабки хоси худро дорад. Шоир худро тобеи қоидаҳои грамматикӣ намедонад, балки дастури забонро тобеи майли худ месозад. Ин худсозиҳои Мавлоно гарчанде дар ҳеч қолабе нагунҷад ва тобеи ҳеч қоидае ҳам набошад, боз бар латофати баёну каломи ӯ таъсири манфӣ намерасонад.

Яке аз омилҳои шахсият бахшидан ба забон, сохтани калимаҳои тоза мебошад. Шоирони дигар ба монанди Низомӣ ва Хоқонӣ низ дар маснавиҳои худ даст ба калимасозӣ задаанд, аммо бештар ба калимаҳои фохир ва классикӣ такя доранд. Аммо Мавлоно аз сари ниёзи отифӣ ва бар асоси таҷрибаҳои шахсии худ вожасозӣ кардааст. Ҳар шоире дар ин замина таҳти таъсири омилҳои гуногун будааст. Аммо Мавлоно бо нигариши хосе, ки ба забон ва истифода аз ҳамаи имконоти забонӣ ва завқи навҷӯӣ дар лафзу маъно ва тасвир боиси офариниши калима ва таъбирҳои бештар шудааст. Дар ин роҳ забони Мавлоно камтар таҳти таъсири гузаштагон буда, балки бештар натиҷаи халлоқиятҳои ҳунарии худи шоир будааст.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

[1] Фийҳӣ мо фийҳӣ, саҳ 15

(ба муносибати Рӯзи забон - 5 октябр)

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи забон 5 октябри соли 2019 қайд менамоянд, ки “забон неъмати бебаҳои зиндагии аҳли башар мебошад. Инсон фақат тавассути забон метавонад эҳсос ва фикру андешаҳои худро иброз намояд. Миллати шарафманди тоҷик таъриху фарҳанги камназири худро бо ҳамин забон иншо ва ба ҷаҳониён муаррифӣ кардааст”.

Аз 5 октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба тасвиб расид. Ҳамин тариқ, ин сана Рӯзи забони давлатӣ эълон гардида, ба феҳристи ҷашнҳои давлатӣ ва миллӣ ворид карда шуд. Дар робита ба баланд бардоштани мақоми забони давлатӣ ва рушди он 28 ноябри соли 2020 Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020–2030» тасдиқ карда шуд, ки дурнамои рушди сиёсати забони давлатӣ дар ҷомеа заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ ва иҷтимоиву иқтисодӣ фароҳам меоварад.

Ҳамин тавр, ҳамасола 5-уми октябр ҳамчун Рӯзи забони давлатӣ таҷлил мешавад, ки соли равон ба 33 солагии Истиқлоли кишвар рост меояд. Забон дар ҳамаи давру замонҳо як рукни асосии давлатдорӣ миёни қавму мардуми ҷаҳон буда, дар раванди давлатдорӣ нақши муҳим мебозад. Ба ин муносибат инҷо хостем, нигоҳи кутоҳе ба нақши забону адибон дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустону Покистону Бангладеш дошта бошем, ки минтақа собиқаи таърихӣ бо кишварҳои Осиёи Марказӣ аз ҷумла Тоҷикистон дорад.

Мавриди зикр аст, ки кишварҳои олам бо тамаддун, фарҳанг, забону адабиёт ва донишмандону мутафаккирони худ мақому макону манзалати худро дар ҷаҳон пойдору устувор нигоҳ дошта, ба равишу усули геофарҳангиро тақвият мебахшанд. Зеро ин ҳама ба монанди нардбоне мебошанд, ки ин ё он кишвар тавассут он метавонад худро ба суи қуллаҳои баланд расонад. Ин ҳама чун сутуну пояҳои қавии кишварҳо мебошанд, ки танҳо бо ин васила арзият ва мавҷудияти таърихиро фароҳам оварда, боқӣ мемонанд. Минтақаи Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустону Покистон аз кишварҳое мебошанд, ки бо тамаддуну фарҳангу таърихи қадимаи муштараки худ бо Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон шӯҳрату шукуҳ дорад.

Бояд қайд, ки Ҳиндустону Покистон аз сераҳолитарин кишварҳои дунё буда, дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ҷойгиранд, ки ҳар сол дар нимаи моҳи август ё дақиқтар 14 ва 15-уми августи 1947 истиқлолии худро дарёфт намуда, таҷлил менамоянд.

Мавриди зикр аст, ки забони давлатӣ як сарвату сармояи бебаҳо мебошад. Зеро фақат тавассути ҳамин забон метавон эҳсос ва фикру андешаҳои худро хубу ифоданок иброз намуд. Дар воқеъ забон ойинаи пурҷило, ҷаҳони маънавӣ ва хираду маърифати ҳар як халқу миллат ба шумор рафта, он дар фарҳангу тамаддуни халқу миллати мо - тоҷикон чун зербинои худшиносиву ҳувияти миллӣ ва омили аслии ҳифзи он ба шумор меравад. Зеро ин забон бо шеваҳои зебову ширинаш заминаи донишу маърифати дар тӯли ҳазорсолаҳо андӯхтаи мардумро дар худ нигоҳ доштааст, гӯётарин далели ҳастӣ ва мақоми ҳаётбахши он дар сарнавишти таърихии қавму миллатҳои гуногуни ҷаҳон ба хусус Шибҳи Қораи Ҳинд нақши таърихсоз бозидааст. Тибқи баррасиҳо забони тоҷикӣ дар шумули қадимтарин забонҳои бостонист, ки то ба имрӯз дар марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои ҷаҳон мавриди омӯзиш қарор мегирад.

Бояд қайд кард, ки бо вуҷуди он ки Ҳиндустону Покистон бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва хусусан Тоҷикистон ҳамсарҳад набуда, балки мардумони ин сарзамин аз давраҳои гузашта бо ҳам равобит ва пайванди муштараки қавӣ доштанд, ки дар он саҳми шоирон, адибону нависандагон назаррас мебошад. Бояд зикр кард, ки ҳамаи муносибатҳо дар заминаи тамаддун, забон, фарҳанг ва тиҷорат сурат мегирад, ки то имрӯз идома дорад.

Ин буд, ки бештари донишмандони Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон ба ин сарзаминҳо сафар карда, забону адабиёти тоҷикиро бо нашри девону осори пурарзишашон ҳифз карда, ташвиқу тарғиб намуданд. Имрӯз ин сарзаминҳо саршор аз шахсиятҳост, ки осорашон то ҳол дар китобхонаву марказҳои илмии онҷо маҳфузанд. Ҳамин тариқ, шаҳрҳо ва маҳаллаҳои гуногуни ин манотиқ ба монанди Деҳлӣ, Агра, Тӯғлақобод, Муршидобод, Колкатта, Лоҳур, Мултон, Пешовар, Кашмир, Ҳунза, Гилгету Свот аз ҷойҳое мебошанд, ки шахсиятҳои донишмандон аз қабили Мирзо Ғолиб, Мирзо Абдулқодири Бедил, Амир Хусрав, Низомиддин Авлиё, Масъуди Саъди Салмон, Саид Шоҳ Фатҳи Алии Вайсӣ (1816-1886) чун ёди ёрони меҳрубон ба хотир меоварад, ки файласуфи Шарғу Ғарб Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ шефтаи забону адаби онҳо шуда, дар васфашон чунин сурудааст:

Гарчи ҳиндӣ дар узубат шаккар аст,

Тарзи гуфтори дарӣ ширинтар аст.

Дар ин зимн, Муҳаммад Иқбол аз ҳунару маҳоратҳои ин донишмандон низ ёдоварӣ намуда чунин таъкид намудааст:

Буд меъморе зи иқлими Хуҷанд,

Дар фани таъмир номи ӯ буланд....

Бо чунин эҷодиёт ва маҳоратҳо донишмандону ҳунармандон тавонистанд минтақаи Осиёи Ҷанубиро ба як макони таърихӣ бо доштани тамаддуну дину фарҳангҳои рангоранг табдил диҳанд, ки осорашон то ба имрӯз боқӣ мондааст. Ҳамаи ин донишмандон аз касоне буданд, ки барои давлатмардони даврони худ чун мушовири умури сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву тиҷоратӣ машварату маслиҳатҳои муфид доданд, ки дар натиҷаи хадамоти илмии онон корҳои давлатдорӣ хело хуб анҷом меёфт.

Ҳамин корҳои шоиставу накуи онҳо мебошад, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ин донишмандон ҳамеша арҷгузорӣ намуда, зимни сафари худ ба Ҳиндустон дар соли 2006 аз марқади шоири ширинзабони тоҷик Мирзо Абдулқодири Бедил дидан намуд. Дар ин зимн, Президенти кишвар зимни паёми шодбошӣ ба муносибати Рӯзи забони давлатӣ иброз доштанд, ки мо ифтихор дорем, ки осори ҷовидонаи ба забони ноби тоҷикӣ таълифнамудаи гузаштагони мо ганҷинаи фарҳангу тамаддуни умумибашариро бо беҳтарин намунаҳои илмиву адабӣ ва ахлоқиву маънавӣ ғанӣ гардонидааст[1].

Мавриди зикр аст, ки забони тоҷикӣ тибқи сарчашмаҳо дар сарзаминҳои Осиёи Ҷанубӣ беш аз 600 сол ё дақиқтар аз соли 1203 то соли 1837 забони тоҷикӣ чун забони давлатӣ маҳсуб ёфта, ба ҳайси забони гуфтугӯи байни миллатҳо мавриди истифода қарор мегирифт. Ҳамин тариқ, он на танҳо забони аҳли дарбор, балки забони адабиёт, сиёсат, маориф ва мақоми иҷтимоӣ дар Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Ҳиндустон, Покистон ва Бангладеш маҳсуб меёфт ва ё ба қавли Ҳофизи Шерозӣ.

Шакаршикан шаванд, ҳама тутиёни ҳинд,

З-ин қандӣ порсӣ ки ба Бангола меравад... нақш калидӣ бозидааст.

Дар ин зимн, ахиран ҳукумати Ҳиндустон забони форсӣ-тоҷикиро дар доираи сиёсати нав оид ба маориф ба феҳристи забонҳои классикии Ҳиндустон шомил намуд, ки то ин замон забонҳои тамилӣ, санскрит, каннада, телегу, малаялам ва ория ба он шомил будаанд.

Тибқи сарчашмаҳо дар заминаи ҳамин забони ширину шевову форам дар ин сарзамини сермиллат забони урду эҷод шуда, вожаҳои зиёде ба забонҳои дигар аз ҷумла панҷобӣ, синдҳӣ, банголӣ, гуҷаратӣ ва кашмирӣ таъсир гузаштанд, ки имрӯз бо ҳар кадоми ин забонҳо миллионҳо нафар гуянда дорад.

Дар асри XVI донишмандони зиёди форсу тоҷик аз Эрону Афғонистону Мовароуннаҳр инҷо даъват шуданд, то дар омӯзиши забону адабу ҳунар ба мардум кӯмак расонанд. Ҳамин тавр, тавассути ин бузургони адаб забони тоҷикӣ на танҳо дар шаҳрҳо, балки дар деҳот низ паҳн гардид ва то дараҷае шуҳрату маъруфият пайдо кард, ки ба андешаи муҳаққиқ Музаффар Алам наздик буд мақоми забони якумро ишғол намояд. Дар тӯли таърих ин забон дар соҳаҳои маориф, адабиёт, мақомоти судӣ ва мавзеъҳои ҳукмронии ҳокимон аз ҷумла дар Ҳайдаробод то соли 1884 мақоми расмӣ истифода мешуд. Дар ин зимн, мансабдорону коргузорони англистабор дар коллеҷҳои таъсисдодаи инҷо забони тоҷикӣ омӯхта, ба дараҷаи профессорӣ расиданд. Ҳамин тариқ, забони тоҷикӣ миёни аҳли илму адаби Ҳиндустону Покистону Бангладеш нуфуз пайдо карда, тавассути Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ бо истифода аз заковат ва осори пурғановаташ дар эҳёи забону адаби тоҷикӣ дар инҷо пардохта, мувафаққиятҳои шоёне ба даст овард, ки то ба имрӯз боқӣ мондааст.

Ҳамин тариқ, то ба имрӯз дар марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои Ҳиндустону Покистон ин забон мавқеи шоиста дошта, дар радиоҳои инҷо ба ин забон барнома таҳия мекунанд. Дар Донишгоҳи Панҷоби Покистон таълими забони форсӣ-тоҷикӣ дар соли 1870 бо таъсиси Коллеҷи шарқӣ оғоз шуда дар соли 1922 дарсҳои зинаи болоӣ аз ҷумла магирстратура (М.А) ба роҳ монда шуданд. Зимнан дар Донишгоҳи Сринагари Кашмир аз соли 1969 маҷаллаи «Дониш» ба забони тоҷикӣ нашр мешавад.

Дар ин даврони тӯлонӣ китобу дастхатҳои зиёде нивишта шуд ва садҳо шоирону орифон шеъру ғазалҳои худро эҷод карданд, ки то имрӯз дар баъзе китобхонаву марказҳои манотиқи Осиёи Ҷанубӣ ва Бенгал нигоҳдорӣ мешаванд. Дар шаҳри Колкаттаи Ҳиндустон 5 то 6 рӯзномаҳои тоҷикӣ бо шумули "Султон-ул-ахбор" ва "Дурбин" дар миёнаҳои асрҳои 18 ва охирҳои асрҳои 19 мураттаб нашр мешуданд, ки арзишу шуҳрати забони тоҷикиро дар минтақа нишон медиҳад. Тибқи маҷаллаи Анҷумани дӯстдорони адабу забони тоҷикӣ, ки бо ташаббус ва дастгирии устоди забон ва адабиёти тоҷикӣ Доктор Муҳаммад Исҳоқ (1898-1969) анҷумани мазкур барои рушду нумӯи адаб дар соли 1944 таъсис додааст, аввалин маротиба рӯзномаи "Мирот-ул-ахбор" дар шаҳри Калкутта дар санаи 1822-23 зери роҳнамоии Раҷа Рам Моҳан Рой ба чоп расид. Ҳафтаномаҳои тоҷикии «Ҳиндустон» (1810), «Мирот-ул-ахбор» (1822), чун намунаи беҳтарин метавон ҳисоб намуд.

Аз ҳамон сол то имрӯз Анҷумани мазкур чун яке аз машҳуртарин маркази озодандешманди адабии Ҳиндустон ҳаст, ки аъзоёни он аз ҳама қишрҳои ҷомеа буда, барои рушд ва нумӯи адабёт,забон,фарҳанг ва илм бо гузаронидани семинару маҳфилҳои дохилӣ ва байналмилалӣ фаъолият мекунад. Бояд зикр кард, ки он дорои утоқи коллексияи шахсии Доктор Муҳаммад Исҳоқ, толори китобхонӣ ва маҳфилу семинарҳои илмӣ ва китобхонаи арзишмандест, ки саршор аз китобу дастхатҳои нодир, қадима ва муосир ва маҷаллаи илмӣ ду забона (англисӣ ва тоҷикӣ) зери унвони “Индо-ироника” мебошад, ки муҳаққиқон метавонанд аз он истифода намоянд. Анҷумани мазкур ба даври доим семинару чорабиниҳои илмӣ бо забонҳои англисӣ, ҳиндӣ, урду ва тоҷикӣ мегузаронад, ки аз дастовардҳои пажӯҳишии он маҳсуб меёбанд.

Бо ташаббусҳои хубу олии шоир ва қаҳрамони Тоҷикистон устод Мирзо Турсунзода адибони маъруфи Ҳиндустону Покистон ба хотири арҷу эҳтироми бузургони адабу забон ва ворисони онҳо ба Тоҷикистон ташриф меоварданд. Ҳамин тариқ, донишмандон бо адибон ба хусус Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Мирсаид Миршакар ва дигарон робитаи адабӣ ва дӯстӣ барқарор намуда, чун рӯйдоди муҳими фарҳангӣ дар рушди дипломатияи фарҳангӣ миёни ин кишварҳо маҳсуб меёбад.

Дар воқеъ, Мирзо Турсунзода бо асарҳояш аз ҷумла «Қиссаи Ҳиндустон», «Аз Ганг то Кремл», «Садои Осиё» тавонист пайванди адабу забону фарҳанро бо олимону шоирони муборизи меҳанпарасти Ҳиндустону Покистон чун рамзи дӯстии миёни тамоми халқҳои ин кишварҳоро фароҳам созад. Барои бозҳам нигоҳ доштани ин пайвандҳои илмиву адабӣ донишманду давлатмардони кишварҳоро зарур аст, то рафту омадро байни марказҳои илмӣ таҳким бахшида, омӯзишу ҳифзи дастҳои қадимаи тоҷикӣ муштаракона роҳандозӣ намуда, курсҳои омӯзишии мавсимӣ моделҳову саноатҳои пешрафтаро миёни ҳам мубодила намоянд. Ҳамин тариқ, миёни шаҳрҳои Душанбеву Хуҷанду Кулобу Хорӯғу Лоҳуру Пешовару Деҳливу Калкуттаву Муршидобод, Ҳайдарободу Агра хатсайрҳо ташкил намоянд, то равобити дипломатияи фарҳангӣ бештар тақвият ёфта, тиҷорату сайёҳат баҳри осоиштагии мардумони якдигар рушд ёбад.

Хулосаи калом, минтақаи Осиёи Ҷанубӣ хусусан Ҳиндустону Покистону Бангладеш бо донишмандони бузурги тоҷик чун устоду омӯзгор аз шахсони фозилу равшанзамиру барнодил мебошанд, ки осори онҳо то имрӯз боқӣ мондааст. Бояд таъкид намуд, ки ин ҳама бузургони адабу забон чун муаллими башар дар тарбияи маънавии инсонҳо нақши муассир дошта, боиси эҳтиром ва шаҳомат гардидаанд. Ин ҳама бузургони забону адаб дар фурӯғу равнақи забону адаб ва ҳунару меъморӣ нақши таърихӣ гузоштаанд. Ҳамин тариқ, ташрифи олимон, коршиносон ва роҳбарону намояндагонии ин кишварҳо нишони дӯстӣ ва ҳамгироиро таҷассум намуда, заминаро дар таҳкими муносибатҳои ҳасанаи миёни кишварҳо дар партави рушди дипломатяи мардумӣ фароҳам хоҳад овард. Ҳамин тавр, бо эълон гардидани “Соли маърифати ҳуқуқӣ” мо донишмандонро зарур аст, то бештар ба мақому мартабаи бузургони забону адаб таваҷҷӯҳ намуда, заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ ва иҷтимоӣ, санаду қонунҳо, нақшу арзиши забони давлатиро, ки аз сарвати бебаҳои миллат маҳсуб мешавад, арҷ гузошта, дар рушди геофарҳангӣ саҳми сазовор гузошт.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёти истифодашуда:

1.Дар Душанбе барои таҷлили Рӯзи забони давлатӣ омодагӣ мебинанд//https://khovar.tj/2024/09/dar-dushanbe-baroi-ta-lili-r-zi-zaboni-davlat-omodag-mebinand/

Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ маъруф ба Мавлоно аз машҳуртарин шоири тоҷиктабори қарни ХIII ва аз бузургтарин чеҳраҳои адаб ва ирфон буда, нуфузи ӯ фаротар аз марзҳои милливу тақсимоти қавмӣ аст ва шеъри ӯ ба бисёр забонҳои ҷаҳон тарҷума шудааст.

Маволоноро бо номҳои Балхӣ ба хотири зодаи сарзамини куҳану тамаддунхез будан, Румӣ ба хотири замоне дар Рум (Анатолия) зиндагӣ кардан ёд мекунанд. Дар авоили қарни ХХ муҳаққиқон сари зодгоҳ ва мансубияти миллии ӯ баҳсҳое оростанд. Аз ҷумла адабиётшинос Бадеъуззамон Фурӯзонфар, олимони амрикоӣ Колман Бракс, Бред Гуч, Франклин Люис зодгоҳи Мавлоно ва хонаводаи ӯро аз Вахшонзамин гуфтаанд. Зимнан Мавлоно ҳам дар дафтари чаҳоруми “Маснавии маънавӣ” аз ин ноҳия ёд мекунад:

Ақли ҷузвӣ ҳамчу барқ асту дурахш,

Дар дурахше кай тавон ёфт сӯи Вахш.

Дар остонаи ҷашни Наврӯзи соли 1401 (2023) донишманди маъруф аз ҳавзаи тамаддунии муштарак дар фазои маҷозӣ навишта буд, ки “хеле зуд Мавлавӣ ҳам мешавад тоҷику забонаш ҳам тоҷикӣ!” ва бо сароҳат ба тоҷикон хитоб кард: “Мавлавӣ аз шумост, аз шири модар ҳам ҳалолтар барои он ки ба номи ӯ ҳамчун дигар номҳои баланд ҳурмат мегузоред” (21).

Мавлоно аз вожаи тоҷик борҳо ёд кардааст ва дар ин бора мавлонопажуҳ Хуршед Зиёӣ мегӯяд: “Мавлоно Ҷалолуддини Румии Балхӣ бо сабаби он, ки айёми кӯдакию наврасии худро дар байни тоҷикони Вахшонзамин, Балх ва Самарқанд гузаронидааст, ба зумраи он шоироне дохил аст, ки беш аз дигарон вожаи тоҷикро дар меросашон истифода намудаанд” (4.103). Мавлоно дар ғазали шумораи 1385 “Девони Шамс” мегӯяд:

Турке ҳама туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,

Ман соате турке шавам, як лаҳза тоҷике шавам.

Мавлонопажуҳи маъруф Карими Замонӣ шарҳи вожаи тоҷикро тариқи зайл додааст: “мусалмонони аам аз араб ва эронӣ” (3, 137), аммо андешаи “аам аз эронӣ” будани тоҷик боиси таассуф ва то куҷо сиҳҳат доштани ин андеша аст. Аммо ба андешаи Х.Зиёӣ вожаи тоҷикро Мавлоно дар нисбати тамоми мардуми ориёии минтақаҳои муосири Осиёи Миёна, Афғонистон ва Эрон ба кор бурдаанд (4).

Дар атрофи мансубияти этникии Мавлоно чунон ки мушоҳида мешавад, назарҳои мухталиф ва бархурди андешаҳо миёни муҳаққиқон ҷой доранд ва ба қавли худи Мавлоно “ҳафтоду ду миллат нафйи ҳамдигар мекунанд” (21).

Мавлавипажуҳи тоҷик Хуршед Зиёӣ беҳтарин андешаро дар мавриди ин мабоҳиси бепояву бунёд баён мекунад, ки метавон бо қавли эшон ба ин баҳсҳо хотима гузошт: “Бояд таъкид дошт, ки румӣ, балхӣ ё аз минтақаи дигаре будани Мавлоно, ё ба кадом миллату халқ ё қавм тааллуқ доштани ӯ имрӯз муҳиммияте надорад, зеро мутафаккир бо афкори ҷовидонааш шаҳрванди тамоми олам ва ҳамватани тамоми оламиён гаштааст...” (4,99).

Айнияти гуфтори Мавлоно ва ба кадом марзу бум мансуб будани ӯро бояст дар осорош ҷӯё шуд. Осори Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхӣ чаҳони маънавиеро монад, ки бо ғановату рангинии худ ҳаводоронашро қарнҳо боз мутаассир кардааст. Мавлоно дар боби фавоиди маснавиаш мегӯяд: «Покизатарини меваҳост барои касе, ки бичинад ва дар он бузургтарин орзуҳо ва хосторҳоро метавон ёфт» (21). Ҳар хонандае, ки “Маснавии маънавӣ”-и Мавлоноро варақгардон менамояд, дар як ҷаҳони маънавӣ сайри маърифату дониш менамояд, аз ин дарёи хираду фазилати инсонӣ дурдонаҳое бармечинад. Сухани Мавлоно “пайдову пинҳон аст, зеро сухан мағзи мағз аст, на сухан пӯсти пӯст ва аз мағзи мағз, сиҳҳат ҳосил ояд” ва ин сиҳҳатии ҳосилро бояст аз сухани ӯ ҷӯё шуд (21).

Ба андешаи адабиётшинос Х.Шарифов “Дар сухани Мавлоно се чизи муҳим аст, ки бо мавқеи инсон дар ҳастӣ ва мақсади вуҷуд пайванд меёбанд: 1) сӯз, сӯхта ва сӯхтагон; 2) васлу ҳиҷрон ё ҳиҷрону васл; алфозу гуфтор; 3) олами маънавӣ. Шаҳомат ва бузургии сухани Мавлоно дар ҳамон алфозу таъбироти ба назари донишмандон тоза, ки мабдаи аксар лаҳҷаи хуросонии форсӣ буда, қисме ҳам ба тақозои мавзуъ сохтаю бофта шудаанд, айнияти гуфтор ва сабки гуворои Мавлоноро ба вуҷуд овардаанд”, ки аз фарҳанг ва гуфтору муҳити хонаводаву зодгоҳ сарчашма гирифтааст (16,148-163 ), ки намунаи возеҳи онро дар абёти зер мебинем:

Чун касеро хор дар пояш ҷаҳад,

Пои худро бар сари зону ниҳад.

В-аз сари сӯзан ҳаме ҷӯяд сараш

В-ар наёбад, мекунад бо лаб тараш...

Осори Мавлоно саршор аз вожаву таркибу таъбироти гӯйиши тоҷикиву одобу русуми мардумони тоҷик аст. Дар китоби “Забони миллат – ҳастии миллат” омадааст: “Мавлоно парвардаи обу хоки Хуросону Мовароуннаҳр буда, ашъори ӯ саршор аз таъбиру калимаҳои хоси ин диёр ва забони тоҷикист” (10). Мавлоно забони порсии хешро чунин ситоиш мекунад:

Ишқро худ сад забони дигар аст,

Порсӣ гӯ, гарчи тозӣ хуштар аст.

Гарчи з-ин ғофиланд ва дар хобанд

Форсӣ гӯ, ки ҷумла дарёбанд.

Далели ба забони форсии мовароуннаҳрӣ эҷод кардани Мавлоно порае аз шеъри машҳури “Тӯтӣ ва баққол”-и ӯст:

Кори поконро қиёс аз худ магир,

Гарчи монад дар набиштан шер шир.

Ҷумла олам з-ин сабаб гумроҳ нест,

Кам касе з-абдоли ҳақ огоҳ шуд.

Муҳаққиқони эронӣ ин байтро чунин тавзеҳ додаанд: дар порсии замони Мавлоно шири хӯрокиро ба ҳамин сурати имрӯзӣ талаффуз мекарданд, вале шери дарандаро бо ی-и маҷҳул, яъне шер талаффуз мекарданд, аммо китобати ҳар ду яксон буд. Ҳоло он ки дар забони тоҷикии муосир ҳанӯз ҳам чунин талаффуз риоя мешавад ва ин нуктаро мавлонопажуҳ Карим Замонӣ низ таъйид мекунад.

Вожаҳои форсии мовароуннаҳрии “Маснавии маънавӣ” дар забони тоҷикии омиёна имрӯз корбурди фаровон доранд, ба монанди ожанг, эзор, бар (ҳосил), булуқ (овози об), бурё, бед, потоба (пойпеч), пор, порин (соли гузашта), палос (гилем), пес (лакаҳои сафеди пӯст), чиркин, чаридан (парвариш), ҳашар, хез, роғ, шӯридан, шишак (барраи шашмоҳа), карбос, калон, кулича (нон), кӯса (камриш), наск, мумсик, нокас, ношуста, додар, кал, кулича (кулча, нон), кампирак, атласпӯш, ҷигарбанд, даҳкаса, чаҳормех (пойбанд), кисабур каҳдон (охур). Намунаи чанде аз вожаҳои омиёнаи серистеъмоли тоҷикиро, ки дар забони форсӣ камкорбурданд, бо тафсири онҳо аз китоби “Шарҳи ҷомеъи “Маснавии маънавӣ””-и Карим Замонӣ барои муқоиса ва тақвияти андеша дар зер оварда мешаванд:

Додар– “бародар, дӯст. Аз луғоти форсии мовароуннаҳрист” (7,167).

Талх хоҳӣ кард бар мо умри мо,

Кай бар ин медорад эй додар туро. (7, 116б)

Кал - качал

К-аз чӣ эй кал бо калон омехтӣ,

Ту магар аз шиша руған рехтӣ. ( 7,11)

Ток – дарахти ангур

Одам аз хокаст, кай монад ба хок,

Ҳеч ангуре намемонад ба ток. ( 21)

Кисабур – дузд, ҷайббур

Гуфт ӯ аз баъди савгандон пур

Ки наям ман хонасӯзу кисабур. (21)

Кампирак – пиразан, аз ҷузъи кам+ пир ва пасванди тасғири –ак.

Аз қазо кампираке ҷоду ки буд,

Ошиқи шаҳзода бо ҳусну ...

Даҳкаса – “даҳ нафар, даҳ баробар” (3,155). Бо ин фикри муаҳаққиқ К.Замонӣ, яъне “даҳ баробар” наметавон розӣ шуд, зеро ҷонишини кас ишора ба инсон аст.

Мешавад з-илҳомҳову васваса,

Ихтиёри хайру шарт даҳкаса. (21).

Таркибҳои фразеологии дастак задан(каф задан), пой кашидан (бозкашидан, боздоштан), ҷигар сӯхтан, гарав бастан, ношуста рӯ (қалби нопок дошта) имрӯз низ корбурди фаровон доранд.

Дар «Маснавии маънавӣ» луғоте мавҷуд аст, ки дар гӯйишҳои чанубӣ ва ҷануби шарқии забони тоҷикӣ маҳфуз мондаанд, аз ҷумла: хик, хав (кардан), калопеса, таф, тос, навола, тоса, ҷул, лоғ, лаванд.

Дард доруи куҳанро нам кунад,

Дард ҳар шохи малуле хав кунад (7, 668).

Ин чӣ мегӯӣ дуо чӣ буд маханд,

Бар сару риши ману хеш эй лаванд. (21)

Қидмати забони тоҷикӣ дар гӯйишҳову лаҳҷаҳои маҳаллӣ зиёдтар мушоҳида мешавад. Пажӯҳишгарони шеваҳои забони тоҷикӣ мегӯянд, ки гӯйиши ҷанубӣ аз шеваҳои архаистиест, ки дар таркиби худ калимаҳои зиёди қадимиро маҳфуз доштааст ва ба қавли Парвиз Нотили Хонларӣ: «тоҷикон забон ва одоби худро ҳифз кардаанд» (14; 292).

Дар ганҷинаи гӯйишҳои забони тоҷикӣ чунин вожаҳо зиёданд, ки айни ҳамон сохту маънои дар “Маснавии маънавӣ” корбаст шударо доранд: пушта (теппа), пагаҳ (пагоҳ), пирхар (харидор ва толиби пир), табақ, вағо (доду фарёд), вағ-вағ кунон (доду фарёд), ҳанг (қудрат, тавоноӣ).

Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ фарзонафарзанди миллати тоҷик ва аҳли башар мебошад, ки бо забони шевову гуворои модарӣ, забони аҳли шимоли Хуросони таърихӣ – гӯйиши порсии хуросонӣ асар офаридааст. Далели ин нукта ҳамоно мавҷудияти вожаҳои нобу асили осори Мавлоно дар ин густараи таърихӣ роиҷбуда мебошад, гарчанде дар шумори андаке аз ин вожагон тағйироти маъноиву сохториву овоӣ мушоҳида мешавад ва ба қавли Мавлоно:

Мусалмонон, мусалмонон забони порсӣ гӯям,

Ки набвад шарт дар ҷамъе шакар хӯрдан ба танҳоӣ.

А Д А Б И Ё Т

1.Гуч Б. Асрори Мавлоно. Зиндагиномаи шоири сӯфии ошиқ. – Душанбе: ЭР-Граф, 2022. – С. 21.

2. Ғисуддин Муҳаммади Кошифӣ. Ғиёс-ул-луғот.Ҷ.I.II III-Душанбе:Адаб, 1987.

3. Замонӣ К. Шарҳи ҷомеъи “Маснавии маънавӣ”. Ҷ. 7-Теҳрон: Иттилоот, 1400.- 916с.

4. Зиёӣ Х. Мавлоно ва мавлавия.- Душанбе: Дониш, 2022.-334с.

5. Ирано-таджикская поэзия. Библиотека всемирной литературы. Серия первая, том 21. — перевод В.Державина. – М.: Издательство «Художественная литература», 1974. — С.127-186)

6. Қосимова М. Чор унсур: маъниофаринӣ, калимасозӣ. - Душанбе, 2007 -113с.

7.Мавлоно Ҷалолуддини Муҳаммади Балхӣ Маснавии маънавӣ (бар асоси матни Николсон).-Теҳрон: Нашри Замон, 2001. -728 с/абёти баъдӣ аз ҳамин нусхаи асар оварда шудаанд.

8. Маҳмудов М.,Чӯраев Ғ. Луғоти шеваҳои забони тоҷикӣ.-Душанбе, 1997-287с.

9.Муҳаммад Содиқхоҷаи Гулшанӣ. Таърихи ҳумоюн.-Душанбе,2006.-168 с.

10.Раҳмон Э. Забони миллат – ҳастии миллат.-Душанбе, 2017.-

11.Фарҳанги гӯйишҳои ҷанубии забони тоҷикӣ.- Душанбе, 2012.-946с.

12.Фарҳанги забони адабии тоҷик. Ҷилди 1 ,-Москва: Советская энциклопедия 1968 - 951с. Ҷилди 2-Москва: Советская энциклопедия 1969-949

13.Фарҳанги мухтасари Шоҳнома.-Душанбе:Адаб, 1992-492с.

14. Хонларӣ П.Таърихи забони форсӣ.Ҷ.1-Теҳрон:Фирдавс,1377.

15. Ҳасанов А. Унсурҳои луғавӣ ва сарфию наҳвии осори садахои X -ХIII дар гӯиши шимолӣ - Хӯчанд: Нури маърифат .2003-254с.

16. Шарифов Х. Маънавият ва ҷаҳони зоҳирӣ. - Душанбе: Адиб, 2012. – 352 саҳ. – С.).

17. Ҷӯразода Ш.Хусусиятҳои лексикӣ-грамматикии Маснавии маънавӣ-и Ҷалолуддани Румӣ-Душанбе. 1998- 145с.

18. ЭшниёзовМ. Диолектологияи тоҷик.-Душанбе, 1977-113с.

19. Lewis D.F. Rumi. Past & Present, East & West. The Life, Teaching & Poetry of Jalal al-Din Rumi.- С. 42.

20. Баркс К. Суть Руми /https: //royallib. com/ book/ barks_ kolman /sut _rumi .html (санаи мурољиат: 14.10.2022).

21.Ёҳақи М. https://www/instagram.com/p (муроҷиат 10.02.2024)

21.https://ganjoor.net (муроҷиат 10.02.2024)

22.https://vajehyab.com (муроҷиат 10.02.2024)

23.https://vazhaju.tj. (муроҷиат 10.02.2024)

Шарифзода Фарангис Худоӣ - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Сирри Худо, ки орифу солик ба кас нагуфт,

Дар ҳайратам, ки бодафурӯш аз куҷо шунид.

Хоҷа Ҳофиз

Зиёда аз ҳаштсад сол қабл, санаи сиюми сентябри соли 1207-и мелодӣ дар шаҳри тоҷикнишини Балхи куҳан, ба он башорате, ки Худованд дар Қуръони Маҷид дар сураи Юнус, ояи муборакаи 62 додааст: «-Ало инна авлиёаллоҳи ло хавфун ъалайҳим ва ло ҳум яҳзанун («-Огоҳ бош, ба дурустӣ, ки бар дӯстони Худо ҳеҷтарс нест ва онҳо андӯҳгин нашаванд»). Дар кулбаи фақиронаи фарзанди арҷманди миллати куҳанбунёди тоҷик Ҳазрати султонулуламо Шайх Баҳоулвалад офтоби тариқат ва ҳақиқату маърифат, маҳбуби раббонӣ Қутбулақтоб Ҳазрати Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣдида ба ҷаҳон кушод, ки тавлиди ин тифли муборакқадам оламро нури ирфону маърифат бахшид, ки муборак аст.

Суоле матраҳ мешавад, ки оё Мавлоно Ҷалолиддини хурдсол аз кӯдакӣ ғарқи ангезаҳои маънавию ирфонӣ буд, ё дар овони камолоти ӯ, дар синни 40-солагиаш ба ӯ аз Шамси Табрезӣ насиб гардида буд?

Барои посух ба ин суол нахуст рӯ меорем ба ҳамон қитъаи машҳури:

Ҳеҷкас аз пеши худ чизе нашуд,

Ҳеҷоҳан ханҷари тезе нашуд.

Ҳеҷдоное нашуд Мавлои Рум,

То муриди Шамси Табрезӣ нашуд.

Мавлонои кӯчак ва хурдсол то дидор ва мулоқоташ бо вуҷуди мубораки Шамси Табрезӣ меваи расида буд, вале ҳоло ширин набуд ва гармию рӯшноии офтоби маънавӣ- Шамси Табрезӣ меваи расидаро бо нури ирфонӣ пурра ширин намуд, ки зиёда аз 800-сол аст, ки лаззати ширинии маънавии меваи боғи Шамс ва вориси Шамс – Мавлонои Балхӣкоми аҳли назарро ширин ва қалбҳоро дармон мебахшад. Ҳар фарде лоиқи суҳбат ва хилвати Шамси Табрез набуд. То мулоқот бо Шамси ТабрезӣМавлонои Балхӣ дар овони кӯдакӣва навҷавонӣдар хонадону ҳалқаи сӯфиён ва машоиху уламои оламшумули силсилаи кубравия ба камол расид. Маҳз таълимоти тариқаи олиаи кубравия буд, ки Мавлонои Балхиро тарбият ва то ба мулоқоти Шамси Табрезии Кубравӣмушарраф шудан бурда расонд:

Бе мураббӣ зери гардун муътабар натвон шудан,

Моҳи навро рафта-рафта чарх оламгир кард.

Мавлонои Балхӣ аз овони хурдсолӣ зери ҳимоят ва сарпарастии бевоситаи падари бузургвораш Шайх Баҳоулвалади Кубравӣ сарчашмаҳои улуми ислому ирфон, шариату тариқат, таъриху фарҳанг ва ҳикмати тамаддуни хешро ба шоисатгӣ фаро гирифт. Ҳанӯз дар овони хурдсолӣМавлонои закитабъ дар ҳавзаи илму ирфони шаҳри Балх бо пурра аз худ намудани Қуръони Маҷид, илми тафсир, илми Ҳадис ва ҳозирҷавобию зуҳду парҳези аҷибу чун малоик ғарқи нури маърифат будани хеш, ҳамаро дар ҳайрат гузошта буд. Ва бино ба шаҳодати тазкираҳо ва маълумоти Аҳмади Афлокӣ дар овони хурдсолии хеш Мавлоно ба суолҳои бузургсолони аҳли илму ирфон ҷавобҳои қонеъкунанда медодаанд. Шайх Баҳоулвалад аз пайравони мактаби Ҳасани Басрӣ, Ҳабиби Аҷамӣ, Довуди Тоӣ, Абӯсаиди Абӯлхайр, Абулҳасани Харақонӣ, Абулқосими Гургонӣ, Маъруфӣ Кархӣ, Ҷунайди Бағдодӣ, Сирии Сақатӣ, Аҳмади Ғазолӣ, Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ, Шайх Рӯзбеҳон ибни Ваззони Мисрӣ ва ғ. буд, ки таълимоти ононро аз бузургони ин силсила, ки баъдан бо номи Кубравия шуҳрат ёфт, аз афкори бузургоне чун асосгузори кубравия Шайх Наҷмуддини Кубро, Шайх Маҷдуддини Бағдодӣомӯхт ва худ низ аз акобири ин фирқаи аҳли тасаввуфи Хуросони Бузург маҳсуб меёфт.

Саршиностарин ва маҳбубтарин шогирд ва муриди Наҷмуддини Кубро маҳз падари Мавлоно Ҷалолуддин, яъне Баҳоуддин Валад буд, ки таълимоти кубравияро ба муриди хеш Бурҳониддин Муҳаққиқи Тирмизӣ биомӯхт ва ӯро то ба камолоти маънавӣ бирасонд ва баъдан тарбияи фарзанди хеш Ҷалолиддинро ба Бурҳониддини Муҳаққиқ вогузор кард. Мавлоно Ҷалолиддин аз хурдсолӣ аз ду намояндаи барҷастаи кубравия, яъне падараш Шайх Бахоулвалад ва Бурҳониддини Муҳаққиқ одобу русуми кубравияро фаро гирифт. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқ баъди вафоти пираш Шайх Баҳоулвалад аз Балх ба Қунияи Рум омада, то охири умри худ ба тарбият ва ҳимояти Мавлоно машғул буд ва дар соли 1244 дар Қайсария ҳаётро падруд гуфт.

Ба иллати хушунате, ки яке аз дустони Муҳаммади Хоразмшоҳ, мушовири ӯ Имом Фахри Розӣ ба уламои давр, ба хусус бо Баҳуддин Валад, Маҷдуддини Бағдодӣва Наҷмуддини Кубро барангехта буд, лоҷарам Баҳоулвалад бо аҳли хонадони худ, бо писари панҷсолаи хеш Ҷалолуддин Муҳаммад ҷилои ватан кард ва аз Балх ба сӯи Осиёи Сағир раҳсипор шуд. Имом Фахрии Розӣ ба Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ гӯшзад карда буд, ки вай набояд ҷамъиятҳои бузургеро, ки дар атрофи ин ду шайх, яъне Наҷмуддини Кубро ва муридаш Баҳоулвалад, ки аз силсилаҷунбонони суфия ҷамъ мешуданд, нодида бигирад (Зарринкӯб. Ҷустуҷӯ дар тасаввуфи Эрон.-Теҳрон, Амири кабир, 1972.-297)умР.

Шайх Наҷмуддини Кубро ва пайравону муридони ӯ, ки давомдиҳандаи силсилаи аҳли тасаввуф буданд, ин чиз Имомфахри Розӣ ва Маҳмуди Хоразмшоҳу атрофиёни ононро сахт ба ташвиш меовард. Ба гуфтаи устодСаид Нафисӣдалели дигари ҷилои Ватан ва тарки Балх кардани аҳли назар мисли Баҳоулвалад он аст, ки ӯро пиру роҳнамояш Наҷмуддини Кубро аз чи гунагии ҳамалоти Чингизхони муғул ба Чин иттилоъ дода буд ва Баҳоулвалад хуб медонист, ки сипоҳи ғаддору хунхори муғул дер ё зуд ба Хоразм хоҳанд расид. Вақте ки Муҳаммади Хоразмшоҳ бо фитнаи дарбориёни худ ноҷавонмардона яке аз абармардони оламшумули асримиёнагии тоҷик шогирду муриди Шайх Наҷмуддини Кубро, устоди Шайх Аттор аллома Маҷдуддини Бағдодиро дасту пой баста, ба Ҷайҳун ғарқ карданд, Наҷмуддини Кубро дар хонақоҳаз ин фалокат огоҳшуда, ба ғазаб омад ва барои заволи давлати Хоразмшоҳӣаз ҷигари сӯхта дуои бад кард:

То дили марди Худо н-омад ба дард,

Ҳеҷ қавмеро Худо расво накард.

Ба гуфтаи Саид Нафисӣ: “Маҳз дуои Султонулавлиё Наҷмуддини Кубро буд, ки Худованд бо дасти муғул решаи давлати Хоразмшоҳироаз замин барканд”. Ҳавзаи Хоразм, ки ба устоди Баҳоулвалад, ба Шайх Наҷмуддини Кубро тааллуқ дошт, бинобар ҳамин Шайх Баҳоулвалад хост то барои худ ва аҳли хонадон дар мамолики ғарбии Императории исломӣ ҷойи мувофиқ пайдо кунад. Баҳулвалад дар тайи роҳи худ ба Бағдод аз Нишопури Хуросон гузар кард ва ба ҳузури Шайх Аттори Валӣ, ки шогирди Маҷдуддини Бағдодии муриди Наҷмуддини Кубро буд, мушарраф шуд. Шайх Аттор устоди худ ШайхБаҳоулваладро, ки нахустхалифа ва ҷойнишини Шайх Наҷмуддини Кубро дар Балх буд, бо тамоми шоистагӣистиқбол кард. Аз завқи саршор фарзанди хурдсоли Баҳоулвалад Ҷалолиддини хурдсолро ба канор гирифт ва гуфт: «Фарзанди ту – ин Ҷалолиддини азизи мо мабдаи илҳоми ҷамоатҳои бузурги муъминон хоҳад шуд». Ва Шайх Аттори Кубравӣ дар ҳаққи Ҷалолиддин дуои иршод дода, ҳамзамон китоби «Асрорнома»-и худро ба Ҷалолиддин ҳадя мекунад. Мавлоно то охири умри хеш китоби пири кубравии хеш Шайх Атторро, яъне «Асрорнома»-ро ҳамроҳбо бузургасари падараш Баҳоулвалад, китоби «Ал-маориф» дар канори худ мегузоштва аз ин ду китоб баъди Куръону Ҳадис китобҳои рӯйимизии басо азизи Мавлоно буданд. Баҳоулвалад аз Нишопур ба Бағдод рафт ва дар он ҷо бо Шаҳобуддини Суҳравардӣ, шогирди асосгузори силсилаи суҳравардия Шайх Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ (амаки Ш.Суҳравардӣ) мулоқот кард ва аз он ҷо ба Мустансирия рафта, дар мадрасаи он ҷо таваққуф кард. Аз Мустансирия ба Макка, Мадина ва Димишқсафар карда, ҳини сафарҳо барои худ ва хонаводааш макони осоиштаи зист меҷуст. Шайх Баҳоулвалад, ки аз донишмандони ба ном ва шогирду халифаи аввали Наҷмуддини Кубро буд, ҳар ҷое ки таваққуф мекард, хурду бузурги шаҳрҳо ва қарияҳову вилоятҳо ҳама ба зиёрат ва сӯҳбати ӯ меомаданд ва донишмандон аз ӯ фоидае вофир медиданд.

Ба хотири он ки салотин ва ҳокимон ва низ дигар суфиён аз ғулғулаҳо ва фавҷ-фавҷгирд омадани мардум ба ҳузури Шайх Баҳоулвалад дар ташвиш нашаванд, шайхи вақт Баҳоулвалад зуд аз Димишқ ба Ҳалаб ва аз он ҷой ба Молотиё рафт ва муддати чаҳор сол он ҷо зист ва сипас ба Лорандо (Коромон- дар Туркия) дар ҷанубу шарқи Қуния рафт ва муддати ҳафт сол он ҷо зист.

Дар Лорандо Ҷалолиддин Муҳаммад бо Гавҳархотуни духтари Хоҷалолои Самарқандӣиздивоҷ кард ва дар соли 1226 соҳиби фарзанде шуданд, ки ӯро Султон Валад ном ниҳоданд. Дар Лорандо Шайх Баҳоулвалад ҳамсари худ ва фарзандаш Алоуддин Муҳаммадро аз даст дод. Дар соли 1228 бино ба даъвати Аловуддини Кайқубод аз салотини Салҷуқия, Шайх Баҳоулвалад ба Қуния – пойтахти империяи Салҷуқиёни Туркии Рум рафт ва Ҷалолуддинро ва хонаводаашро дар Лорандо танҳо гузошт. Шайх Баҳоулвалад ду соли дигар дар яке аз мадрасаҳои Қуния зиндагӣ кард ва дар соли 1230 аз олам даргузашт. Баҳоулвалад, ки аз пайравони Наҷмуддини Кубро буд, на танҳо одобу русуми кубравияро ба писараш Ҷалолуддин омӯхт, балки ӯро ба сойири машоҳири Кубравӣ, аз ҷумла муриди худаш Бурҳониддини Муҳаққиқи Тирмизӣ ошно сохт. То дидор ва мулоқот бо Шамси Табрезии Кубравӣ муриди падараш Бурҳониддини Муҳаққиқ беш аз ҳар каси дигар дар таълиму тарбияи маънавии Ҷалолиддин ва сулуки сӯфиёна кӯшо буд. Баъди вафоти Шайх Баҳоулвалад тарбияи Ҷалолуддин дар умури марбут ба тасаввуф ва сулуки кубравия ба ӯҳдаи Бурҳониддини Муҳаққиқ буд. Бо ҳидояти ӯ Ҷалолиддин ба бисёре аз шаҳрҳои тамаддуни исломӣ сафар карда, илму дониш омӯхт ва дар Ҳалаб бо Муҳуддин ибни Арабӣ ошно гардид. Пас аз ҷаҳонгардиву таҷрибаомӯзии зиёд Ҷалолиддин барномаи таҳиякардаи Бурҳониддини Муҳаққиқ иҷро гардид ва ӯ Ҷалолиддинро аз Лорандо ба Қуния боз овард ва зимоми умури роҳбарии сӯфиёни кубравияро ба дасти ӯ дод. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқи Кубравӣ нақши бисёр муассире дар зиндагии Ҷалолиддини Балхӣ бозӣ кард. Ва ӯ баъд аз вафоти Баҳоулвалад мақоми шайхухиятро ба ӯҳда гирифта, таи 9 соли фаъолияти хеш кӯшиш кард, ки васияти Баҳоулваладро ба ҷой орад, яъне Ҷалолиддинро ба минбари иршод биншонад. Бурҳониддини Муҳаққиқ ин васиятро комилан ба ҷо овард ва хирқаи кубравияро ба Ҷалолиддин бахшид ва соли 1244 дар Қайсария падрӯди ҳаёт гуфт. Шахсияти мутабаррики силсилаи кубравияи сӯфия, ки дар зиндагии Мавлоно таъсири бисёр амиқу муассире гузошта, дар вуҷуди Мавлоно шӯр барангехт ва инқилоби фикрии ӯро ба вуҷуд овард Шамси Табрезии Кубравӣ буд ва ба гуфтаи муриди худи Мавлонои Балхӣ аллома Иқболи Лоҳурӣ:

Синае дорӣ агар дархӯрди тир,

Дар ҷаҳон шоҳин бизӣ, шоҳин бимир.

Баъди вохӯрӣ бо Шамси Табрезӣ Мавлоно бо шуҷоати том парвози пуравҷ дар самои тасаввуф кард.

Шамс ба Мавлоно меомӯхт, ки ӯ бояд на танҳо аз навиштаҳои падараш дурӣ ҷӯяд, балки бояд аз ҷаҳон дил биканад ва чун шоҳини тезчанголу тезпарвоз тарки лона кунад ва озод парвоз кунад ва бигзорад рӯҳаш он чиро, ки дар қалбаш ниҳон аст ифшо созад.

Гӯянд, вақте Мавлоно, ки дар он вақт 40-сол дошт, Шамси Табрезиро 60-сола буд дид, ба ҳайрат афтод, зеро барои Мавлоно Шамси Табрезӣ ҷилваи Худойгун таъолоро дошт. Худованд дар симои Шамс илми ладунӣ, ирфонӣ ва ҳақиқати ҳолро ба Мавлоно ба маърази намоиш гузошта шуда буд. Агар Мавлоно то ба мулоқоташ бо Шамс дар кураи таълимоти кубравия гудохта намешуд, шояд муҳол буд, ки Шамсро бо чашми дил бубинад. Овардаанд, ки дар ҳамон ваҳлаи аввал вай натавонист ба суолҳои Шамс ҷавоб диҳад ва аз ҳуш рафт. Дидор бо Шамс маҷрои зиндагии Мавлоноро билкул тағйир дод ва ҳосили он ҳаминҳост, ки Мавлоно ба василаи дониш ва ишқ дар заминаи таълимоти кубравия силсилаи ҷадидеро ба вуҷуд овард, ки оқибат ба Мавлавия маъруф гардид, ки Шамси Табрезӣ муриди Шайх Бобокалони Ҷандии Кубравӣ ва вай муриди Абулҷаноб Шайх Наҷмуддини Кубро буд ва бо Шайх Фахриддини Ироқӣ нисбати ҳамхирқагӣ дошт. Бадин тартиб Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро ҳам аз ҷониби падар ва ҳам аз ҷониби Шамс нисбати иродат ба Шайх Наҷмуддини Кубро гардида буд (Рисолаи “Ноия”-и Мавлоно Яъқуби Чархӣ, Душанбе 2019, с.174).

Осори ирфоние, ки дар риштаи назм Мавлоно сурудаанд мисли “Маснавии маънавӣ”, “Девони ғазалиёт” ё худ “Девони кабир” (“Девони Шамс”) ва асари ирфонии дигар бо номи “Фиҳи мо фиҳ” ва ғайра, ки маҳсули таъсири бевоситаи маънавии пири ирфониаш Шамси Табрезии Кубравӣ мебошад.

Аз нигоҳу андешаи Мавлоно инсон ба маънии инсон касест, ки марҳилаҳои ҷамодӣ, наботӣ ва ҳайвониро пушти сар карда, ишқ, дин ва ақлу донишро сарманшаи кори худ қарор додааст. Ҳақ ба ҷониби Эраҷи Баширӣ аст, ки мегӯяд: “Мавлавӣ, ки пайравӣ тариқаи кубравияи Наҷмуддини Кубро буд, масъалаи нур ва пиндорро меҳвари аслии фалсафии худ қарор дод ва аз он дар таълими румузи бурдборӣ ва ҳамфаҳмӣ истифода кард. Вай ба мо мефаҳмонад, ки бояд чун нур яксонбин бошем ва мушкилотеро, ки сутуҳи зери инсонӣ ба ҷониби мо партоб мекунанд, бо муношоти инсонӣ ва малакутӣ ҳаллу фасл кунем” (Эраҷ Баширӣ. Мероси ишроқии Мавлоно Ҷалолиддини Румӣ. Душанбе, 2008, саҳ. 55).

Дар таълимоти кубравия меҳвари андеша ваҳдати вуҷуд буд, ки Мавлоно онро ба ишқ меҳвар кард ва баъди даргузашти ӯ, пас аз 15 сол пайравони Мавлоно дӯсташ Ҳисомуддини Чалабӣ ва писари Мавлоно Султонвалад барои зиндаву абадӣ гардонидани хотираи Мавлоно таълимоти нави ӯро бо номи силсилаи мавлавия бунёд гузоштанд.

Бурҳониддини Бузургмеҳр (Тураев Б.Б.) ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ, номзади илми филология