Июнь 13, 2025 15:00

ДУШАНБЕ, 13.06.2025. /АМИТ «Ховар»/. Яке аз мушкилҳои башарият ин норасоии об мебошад. Чун масъала фарогир ва глобалӣ ҳаст ҳаллу фасли он низ кӯшишҳои дастҷамъона ва глобалиро тақозо дорад. Яъне, дар ҳалли масоили обу иқлим аз як даст садо намебарояд. Хушкшавии баҳри Арал фоҷиаи экологиест, ки на танҳо ба минтақаи Осиёи Марказӣ таҳдиду хатар эҷод мекунад, балки таҳдиду хатараш ҳам умумибашарист.

Агар муҳити экологӣ солим бошад, пас инсоне, ки дар ин гуна муҳит ба сар мебарад саломатии хуб дошта метавонад. Ин вобастагии ҳамешагии инсону муҳит ва табиату ҷамъият аст. Баҳри Арал дар қаламрави ду ҷумҳурии Осиёи Марказӣ — Узбекистон ва Қазоқистон ҷойгир аст. Ду дарёе, ки аз кӯҳҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон сарчашма мегиранд – Сир ва Ому оби худро то баҳри Арал мебаранд. Дар ҳавзаи ҳарду дарё заминҳои кишоварзӣ хеле зиёданд ва онҳо аз оби ҳамин дарёҳо обёрӣ мешаванд, ба миқдоре, ки аз меъёрҳои қабулшуда ба маротиб зиёд аст.

Нигине, ки дар байни сарзамини хушку ташналаб медурахшид аз байн рафта истодааст

Ибтидои солҳои 60 — уми асри ХХ сатҳи оби баҳри Арал тадриҷан паст шудан гирифт. Тақрибан 15 сол аст, ки оби дарёҳои Сир ва Ому ба миқдори хеле кам ҷорӣ мешаванд. Бино ба таҳлили олимон, давоми 30 соли охир резиши оби дарёҳои Сир ва Ому ба баҳри Арал ба миқдори 86% коҳиш ёфтааст.

Коршиносони Созмони Милали Муттаҳид ба он муътақиданд, ки хушкшавии тадриҷии баҳри Арал фоҷиаи калонтарини сайёраи Замин ба шумор меравад. Ҳаҷми баҳр солҳои охир чор маротиба хурд, майдонаш ду баробар кам, сатҳаш бештар аз 15-16 метр паст шуда, соҳилаш то 80-100 километр қафо рафт, яъне тамоюл ба хушкидан овард.

Бо минералҳо омехташавии об то 4 маротиба афзуда, баъзе ҷойҳо ба намакзор табдил ёфтааст. Биёбон 2 млн гектар заминҳои корамро фурӯ бурда, доираи ҳаракати тӯфони чанг ба 500 километр расид. Миқдори моҳиҳо аз 200 ба 38 намуд расид. Мардуми соҳилҳои Арал, хусусан калонсолону кўдакон гирифтори бемориҳои вазнин шуда истодаанд. Фоҷиаи баҳр ҷараёни обшавии пиряхҳои Осиёи Марказиро тезонида, барои мардуми минтақа, воқеан ба мушкилот мубаддал мешавад. Баҳри Арал, ки мисли нигине дар байни сарзамини хушку ташналаб медурахшид ва вазъи экологии минтақаро муътадил нигоҳ медошт, дар манзари инсоният аз байн рафта истодааст.

Дар бораи таъсири манфии хушкшавии баҳри Арал ба минтақа ва ҷаҳон факту рақамҳо зиёданд. То солҳои 60-уми асри ХХ масоҳати сатҳи болоии баҳр беш аз 60 000 км мураббаъро ташкил медод. Бо гузашти 60 – 65 сол ин рақам кам шуда то ба 28 000 км мураббаъ расидааст. Раванди камшавии сатҳи об имрӯзҳо низ давом дорад. Чунин вазъият боиси васеъшавии биёбони намакин дар баҳри Арал гашта истодааст. Албатта ҳолати харобиовари мавҷуда ҷиҳатҳои манфӣ дорад. Аҳолие, ки (5млн нафар) дар ҳавзаи баҳри Арал ба сар мебаранд, мувоҷеҳи сатҳи пасти даромад, хуруҷи бемориҳои роҳи нафас, афзоиши бекорӣ гардидаанд. Нишондиҳандаи фавти кӯдакон дар ҳавзаи Арал нисбат ба дигар Ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ ба маротиб баланд мебошад. Минтақаи фоҷиаи экологӣ таъсири харобиовари худро ба вилояти Хоразму Ҷумҳурии Худмухтори Қароқалпоқистон, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Узбекистон воқеанд, расонидааст.

Бино ба таҳқиқотҳои олимон ва мутахассисони соҳа, ин буҳрони экологӣ боис шудааст, ки дар ҳар як 10 км заминҳои наздисоҳилӣ ба як гектар 2 – 3 тонна намак ва дар масоҳати 100 – 300 км ба як гектари замин беш аз як тонна намакро шамол оварда мерезонад. Чунин паҳншавии босуръати намак бошад боиси ба таҷрид аз байн рафтани намудҳои алоҳидаи олами набототу ҳайвоноти атрофи баҳр гашта истодааст.

Роҳи ҳал: Таҳияи лоиҳаи Муоҳида байни Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон

Вазъи фоҷиавии экологие, ки ҳоло баҳри Арал дар он қарор дорад дар ҳолати минбаъд давом ёфтанаш метавонад ба тамоман хушкидани Арал сабаб гардад. Чунин сурат гирифтани масъала мувофиқ ба таҳлилҳои мутахассисони соҳаи экология дар як даҳсола боиси аз байн рафтани баҳри Арал шуда метавонад. Ба амнияти Осиёи Марказӣ тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ, давраи ояндаи камобӣ ва нарасидани об таҳдид мекунад.

Ба гуфтаи коршиносони байналмилалӣ, ҳарорати ҳаво дар минтақаи мо нисбат ба сатҳи миёнаи ҷаҳонӣ хеле зудтар боло меравад. Ин боиси кам шудани майдони пиряхҳо, манбаи асосии об дар ҳавзаи баҳри Арал мегардад. Ҳаҷми онҳо дар давоми 50 соли охир 30 дарсад кам шудааст.

Ба гуфтаи таҳлилгарон, то соли 2050 хушксолӣ дар Осиёи Марказӣ метавонад дар як сол ба андозаи 1,3 дарсади Маҷмуи Маҳсулоти Дохилӣ зарар расонад ва ин боиси пайдоиши ҳудуди 5 миллион муҳоҷири дохилии «иқлимӣ» хоҳад шуд.

Қадами муҳим дар роҳи дипломатияи об байни давлатҳои Осиёи Марказӣ ин таҳияи лоиҳаи Муоҳида байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Хукумати Туркманистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи истифодаи захираҳои обии ҳавзаи дарёи Ому ва лоиҳаи Муоҳида байни Ҳукумати Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҳукумати Туркманистон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи истифодаи захираҳои обии ҳавзаи дарёи Сир аз тарафи Маркази дипломатияи пешгирикунандаи Созмони Милали Муттаҳид дар Осиёи Марказӣ (дар ш.Ашқобод) мебошад, ки ҳоло мавриди баррасии давлатҳои Осиёи Марказӣ қарор гирифтаанд.

Яке аз бузургтарин офатҳои экологии ҷаҳонӣ дар таърихи нав, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ аз сар гузаронидаанд, фоҷиаи баҳри Арал мебошад, ки бо оқибатҳои экологӣ, иқлимӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва башардӯстонаи худ ба рушди устувори минтақа, саломатӣ, генофонди ояндаи сокинони он таҳдиди мустақим дорад. Баҳри Арал, ки нотакрор, зебо ва яке аз калонтарин обанборҳои баста дар ҷаҳон буд, дар арафаи нестшавӣ дар тӯли қариб як насл қарор дошт, ки дар натиҷа ба фалокати бесобиқа ва ба ҳаёти аҳолии ин ҷо, ба экосистема ва гуногунии биологии минтақаи баҳри Арал зарари ҷуброннопазир расонд.

Ибтикороти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои пешгирӣ аз гармшавии иқлим, ҳифзи муҳити зист зарур буда, барои дар ҳолати ба зиндаги мусоиди экологӣ нигоҳ доштани сайёраи Замин мусоидат менамоянд. Ҳамаи чор ташаббус дар самти об – соли 203 «Соли байналмилалии оби тоза», солҳои 2005 – 2015 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт», соли 2013 «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об», солҳои 2018 – 2028 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо муқаррар намудани санаи 21 март ва таъсиси Бунёди мақсадноки ҳифзи пиряхҳо ба ҳалли мушкилотҳои обу иқлим нигаронида шудаанд.

Тадбир намудани мушкилоти баҳри Арал дар шароити норасоии об дар сатҳи глобалӣ кори мушкил аст. «Тибқи маълумоти мавҷуда дар давоми 50 соли охир маҷрои умумии дарёҳои ба баҳри Арал ҷоришаванда ба ҳисоби миёна 12,7 километри мукааб ё қариб 4,5 баробар кам гардидааст. Масоҳати сатҳи оби баҳр 8 баробар, ҳаҷми массаи об бештар аз 13 маротиба, сатҳи об, ки то соли 1960 ба дараҷаи мутлақ 53,4 метр мерасид, 29 метр кам шудааст, шӯрнокӣ бештар аз 13 – 25 баробар зиёд шуда, аз дараҷаи миёнаи минерализатсияи уқёнуси ҷаҳонӣ 7 – 11 баробар зиёд аст. Пештар ҳамасола ба баҳри Арал 59,4 км куби об ворид мегардид, имрӯз бошад маҷрои дарёҳои болозикр то баҳр намерасанд.

Коршиносони соҳаи обу иқлим сабаби хушкшавии баҳри Аралро аз истифодаи аз меъёр зиёди об аз ҷониби кишварҳои поёноб, бахусус Ҷумҳурии Узбекистон, ки миқдори зиёди обро барои заминҳои кишоварзӣ истифода мебарад ва обанборҳои сершуморашро аз об пур карда захира менамояд, меҳисобанд. Ҷумҳурии Узбекистон имрӯзҳо нисбат ба соли 1960 ду баробар зиёд обро истифода мебарад. Вазъи бавуҷудомада гувоҳи он аст, ки кишварҳои поёноби Осиёи Марказӣ аз захираҳои об нооқилона истифода мебаранд ва талаботи воқеии кишварҳо ба об танзим намешавад. Консепсияи имрӯзаи идоракунии захираҳои об ҳатман танзими онро байни ҳамаи давлатҳои истифодабарандаи об талаб дорад.

Оянда истифодаи об чӣ гуна ҷараён мегирад?

Об на танҳо захираи табиӣ, балки калиди рушди як минтақаи бутун буда метавонад. Мавҷудияти об бевосита ба рушди хоҷагии қишлоқ, саноат, гидроэнергетика, таъмингардонии оби ошомиданӣ таъсиргузор аст. Номуаянӣ ҳолати хавотиркунандаест, ки ба тақдири минтақа таҳдид карда метавонад: пагоҳ истифодаи об чӣ гуна ҷараён мегирад? Таъминот ва дастрасӣ бо об аз сабаби тағйирёбии иқлим, афзоиши аҳолӣ, истифодаи он барои кишоварзӣ чӣ гуна тағйир меёбад? Ин саволҳо ҷавобҳои аниқу дақиқи илмӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро тақозо доранд. Аз ҷавоби ин саволҳо рушди устувори минбаъдаи минтақа ва пешгирӣ аз муноқишаҳои обӣ вобастагии бевосита дорад.

Мо дар ноҳияҳои пасткӯҳ хеле кам шудани пиряхҳоро пешбинӣ менамоем, ки ин дар дарозмуддат боиси кам шудани об дар баъзе қитъаҳои Тиёншон, аз ҷумла дар ҳавзаи дарёи Норин мегардад. Ҳамзамон, дар минтақаҳои баландкӯҳи Ҳисор-Олой ва Помир, аз ҳисоби зиёд шудани обшавии пиряхҳо, ки дар тӯли асри 21 идома хоҳад ёфт, маҷрои об зиёд мешавад. Оби пиряхҳо ва маҷрои борон ба дарёҳои бузурги фаромарзӣ, ба монанди Амударё ва Сирдарё ғизо медиҳанд. Фишори баланди антропогенӣ дар якҷоягӣ бо ақибнишинии пиряхҳо ва ҳамоҳангсозии маҳдуди идоракунии захираҳои об дар сатҳи минтақа онҳоро осебпазир месозад.

Каме зиёд шудани боришот (ба ҳисоби миёна аз 5,5 фоиз то 10,1 фоиз) дар назар дошта шудааст. Аммо, ин дигаргуниҳо нобаробар хоҳанд буд. Олимон тахмин мекунанд, ки боришот камтар, вале шадидтар мешавад. Ин маънои онро дорад, ки ба ҷои борони муқаррарӣ борони шадид ба амал омаданаш мумкин аст, ки пас аз он давраҳои хушкии тӯлонӣ фаро мерасанд. Амният ва суботи тамоми минтақа дар зери хатар қарор мегирад. Масалан, барои Тоҷикистон ва Қирғизистон об манбаи асосии тавлиди неруи барқ мебошад.

Некӯаҳволии миллионҳо мардуми минтақа бевосита аз тағйирёбии мавсимӣ ва дарозмуддати захираҳои об вобаста аст. Масалан, дар аксари кишварҳои Осиёи Марказӣ истифодаи оби тоза барои кишоварзӣ беш аз 90 фоизро ташкил медиҳад. Тағйирёбии захираҳои об бевосита ба кишоварзӣ таъсир мерасонад: як хушксолӣ ё обхезӣ метавонад ба даромади деҳқонон таъсири ҷиддӣ расонад. Маълум аст, ки идораи об дар минтақа мушкилтар мешавад ва мо бояд ба ин тағйирот мутобиқ шавем. Ҳамкории минтақавӣ дар соҳаи об дар Осиёи Марказӣ бо вуҷуди мушкилоти умумӣ пароканда боқӣ мемонад. Кишварҳои минтақа авлавиятҳои мухталиф доранд, аз қабили энергетика ва кишоварзӣ, ки боиси нодида гирифтани тавсияҳои илмии дарозмуддат ба хотири фоидаи иқтисодии кӯтоҳмуддат мегардад. Ин як монеаи асосӣ дар роҳи шарикии муассир аст.

Дар ин минтақа Хазинаи байналмилалии наҷоти Арал (ХБНА) ва Комиссияи байнидавлатии ҳамоҳангсозии об (КБҲИЗО) фаъолият доранд. Як қатор созишномаҳои минтақавӣ ва дуҷониба мавҷуданд, ки истифодаи обро танзим мекунанд. Аммо баҳсҳо дар бораи то чӣ андоза муассир кор кардани ин ниҳодҳо ва то чӣ андоза самаранок иҷро шудани созишномаҳо аз байн намераванд. Дипломатияи об асоси ҷилавгирӣ аз ихтилофоти тарафҳост. Он аз бастани созишномаҳои танҳо дуҷониба дар ҳавзаҳои дарёҳо, ки се ва зиёда кишварҳо аз оби онҳо истифода мекунанд, ҳушдор медиҳад. Чунин созишномаҳо ҳатман ба манфиатҳои ҷонибҳои сеюм, ки дар гуфтушунид иштирок намекунанд, таъсир мерасонад ва метавонад муколамаро дар сатҳи минтақавӣ боз ҳам мушкилтар гардонад. Дар даҳсолаҳои охир вазъи дастрасӣ ба об, гуногунии биологӣ ва иқлим дар Осиёи Марказӣ хеле бадтар шудааст. Аз ин рӯ, зарур аст, ки корҳои дар солҳои охир анҷомдодашударо таҳлил намуда, фаъолияти кунуниро ҳамаҷониба арзёбӣ намуда, имконоти алтернативии рушди иқтисодию иҷтимоӣ ва ҳамкории обро бо иштироки ҳамаи кишварҳои манфиатдор дар ҳавзаҳои дарёҳои фаромарзӣ таҳия намуд.

Тағйирёбии иқлим норасоии обро дар Осиёи Марказӣ, бахусус дар ҳавзаҳои дарёҳои калон, ки аз обшавии пиряхҳо ва барфҳо вобастагӣ дорад, боз ҳам бадтар мекунад. Барои ҳалли ин мушкилот пешакӣ амал кардан муҳим аст: ҷамъоварии маълумот, таҳкими ҳамкории байни кишварҳо, таҷдиди инфрасохтор ва гузаронидани ислоҳоти зарурии системаи идоракунии об. Ин тадбирҳо ба таъмини устувори об барои таъмини неруи барқ ва деҳқонии аҳолӣ дар соҳаи кишоварзӣ мусоидат мекунанд.

Таъсири таҳдидкунандаи фалокати Арал имрӯз дар тамоми ҷаҳон мушоҳида мешавад.

Ба гуфтаи коршиносони байналмилалӣ, намакҳои заҳролуд аз минтақаи Арал дар соҳили Антарктида, дар пиряхҳои Гренландия, ҷангалҳои Норвегия ва бисёре аз манотиқи дигари кураи Замин пайдо шудаанд.

Мутаассифона, имрӯз маълум шуд, ки баҳри Аралро пурра барқарор кардан дигар имконнопазир аст. Муҳимтарин вазифаи замони ҳозира кам кардани таъсири харобиовари буҳрони баҳри Арал ба муҳити зист ва зиндагонии миллионҳо нафар сокинони водии Арал мебошад.

Аз рушди таърихи башар хулоса карда метавон гуфт, ки ҷомеаи инсонӣ борҳо дар масири зиндагонии худ ба мушкилоти тағйирёбии иқлим дучор омадаасту дар натиҷаи андешидани чораҳои оқилонаю дастҷамъона аз уҳдаи ҳаллӣ пешгири аз ин офатҳою мушкилотҳо баромадааст ва худ низ ба тағйирёбии иқлим мутобиқ гардидааст. Шак нест, ки ин набарди экологӣ бештар ба муносибати ғамхоронаю аз ҷиҳати илмӣ асоснок ба роҳ монда шуда, дар ниҳоят ба қаламрави ҳамкорию ҳамгироии инсон ва табиат табдил ёфтани сайёраи Замин ва барои аҳли башар ба макони мусоиди зист мубаддал гардидани он мусоидат хоҳад кард.

Зубайдулло ДАВЛАТОВ, ходими калони илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҷавонон неруи созандаю қувваи асосии пешбарандаи ҷомеа маҳсуб мешаванд. Ҳангоме, ки сухан дар мавриди ҷавонон меравад, бевосита гуфтаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пеши назар меоянд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ҷавонон ибрози андеша намуда, чунин таъкид карданд: “Мо бояд тамоми шароитҳоро барои ҷавонон, ки ояндаи миллатанд, муҳайё гардонем ва онҳоро дар рӯҳияи ватандӯстию хештаншиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбия намоем”. Албатта чунин андешаронӣ қобили ситоиш аст, зеро ҷавонон такягоҳ ва ояндасози милаттанд. Вале, набояд фаромуш кард, ки мо ҷавонони хештаншиносу худогоҳ ва арҷгузоранда ба арзишҳои миллиро ҳамон вақт тарбия карда метавонем, ки онҳо тафаккури мантиқию ҷаҳонбинии илмӣ дошта бошанд. Бинобар ин, ҷавононро зарураст то дар ин марҳилаи ҳасос, ки ҷомеаи инсониро фаро гирифтааст ба омӯзиши илми мантиқ рӯ биёранд ва аз таъсири манфии ҳаргуна ҳизбу ҳаракатҳо дар амон бошад.

Бояд гуфт, ки илми мантиқ – ин пеш аз ҳама қонунҳои дурусти тафаккурро мавриди омӯзиш қарор дода, қобилияти дуруст фикр кардан ва қабули қарорҳои оқилонаро барои инсон нишон медиҳад. Бояд гуфт, ки бе донистани мантиқ, ҷавонон метавонанд бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ шаванд, ки оқибатҳои харобиовар дошта бошанд.

Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ қобилияти дуруст ва систематикӣ фикр кардан, ҳалли дурусти мушкилот мебошад. Метавон гуфт, ки илми мантиқ метавонад ба ташаккули тафаккури ҷавонон кӯмак намояд, то ки онҳо дар зиндагӣ роҳи дуруст ва оқилонаро интихоб намуда, ба мушкилотҳо ҷасурона рӯбарӯ шуда, онҳоро ҳал намоянд ва ҳамчун шахсияти мутавозину масъулиятшинос ташаккул ёбанд.

Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ на танҳо дар соҳаи илм ва таҳсил зарур аст, балки дар ҳаёти рӯзмарра, муносибату гуфтугӯ бо одамон, қабул ва ё рад намудани ақида, инчунин баровардани қарорҳо нақши муҳим мебозад.

Тазаккур бояд дод, ки шахсияти ҷавонон бо қобилияти дуруст фикр кардан ва интихоби роҳи дуруст ҳамбастагӣ доард. Илми мантиқ бошад барои ташаккули худшиносӣ, эътимод ба худ ва қобилияти ҳаллу фасли мушкилот ва интихоби роҳи дуруст мусоидат мекунад.

Маврид ба зикр аст, ки бо донистани илми мантиқ ҷавонон метавонанд ҳадафҳои ҳаётии худро равшантар муайян намоянд ва барои расидан ба онҳо нақшаҳои дуруст тартиб диҳанд.

Агар ҷавонон илми мантиқро надонанд, метавонанд ба мушкилотҳое монанди:

-ба осонӣ ба маълумоти дурӯғин ва ғаразнок бовар кардан;

-ба гурӯҳҳои ифротӣ ва бегонапарастӣ пайвастан;

-қарорҳои нодуруст гирифтанд, ки боиси вайроншавии зиндагӣ ва муносибатҳо гардад;

-аз стресс ва мушкилоти равонӣ ранҷ бурдан;

-шабакаҳои иҷтимоиро нодуруст истифода намудан, ки барои онҳо таҳдиди бузург эҷод кунад ва ғ. рӯбарӯ гарданд.

Қобили қайд аст, ки дар ҷаҳони муосир, технология ва иттилоот зуд ва бо суръати баланд паҳн мешавад, донистани илми мантиқ барои ноб сохтани ахбороту маълумотҳои нодуруст ва таҳлили амиқ намудани онҳо хеле муҳим аст.

Тазаккур бояд дод, ки мактаб, донишгоҳ умуман соҳаи маориф дар таълими фанни мантиқ ва ташаккули тафаккури мантиқии ҷавонону хонандагон нақши калидӣ доранд. Маҳз тавассути таҳия ва омода намудани барномаҳои таълимӣ, китобҳои дарсӣ ва дастраси хонандагон намудани онҳо қобилияти таҳлилии ҷавонон ва тафаккури мантиқии онҳо метавонад рушд кунад. Зеро таҷриба нишон медиҳад, ки аксарият кишварҳои пешрафтаи олам таълими фанни мантиқро аз синфҳои ибтидоӣ оғоз намудаанд, ки дар рушди шахсияти хонандагону ҷавонон ва ташаккули тафаккури онҳо таъсири мусбӣ расонидааст.

Маҳмадизода Н.А. - ходими калони шӯъбаи масъалаҳои дини институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Фозилзода О.М. – докторанти PhD-и кафедраи онтология ва назарияи маърифати факултети фалсафаи ДМТ

«Ваҳдат барои мо як вожа ва калимаи оддӣ нест, балки номаи тақдири мо, шарти пешрафти кишварамон ба сӯйи ояндаи ободу осуда ва муҳимтар аз ҳама кафили сарҷамъиву хушбахтии имрӯзу ояндаи халқамон аст».

Эмомалӣ Раҳмон

Вақте ки мо ба оинаи таърихи навини Тоҷикистон назар меандозем, мебинем, ки сулҳу суботи тоҷикон ба осонӣ ба даст наомадааст. Воқеан, аз аввали солҳои 90-уми қарни гузашта то ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ Тоҷикистони соҳибистиқлол гирифтори ҷанги шаҳрвандӣ гардида, дар он рӯзҳо бенизомиву бетартибӣ ҳукмфармо, меъёрҳои қонунҳои давлат зери по шуда, бесарусомониву ҷинояткорӣ қариб дар ҳама соҳаҳои иҷтимоӣ шакли муташаккилонаро гирифта буд. Дар ин марҳила, бисёре аз фарди Тоҷикистон Ватанро тарк карда, ба дигар кишварҳо фирор намудаанд.

Аз ҷумла, ман даъватнома доштам ба Донишгоҳи Ҳумболди Олмон, шавҳарам даъватнома доштанд ба Донишгоҳи Михаил Ломоносови шаҳри Маскав. Мо ба ҳеҷ куҷо нарафтем, гуреза ҳам нашудем, бо тамоми мардуми Тоҷикистон азият кашидем. Илова бар ин, дар ин раванди фазои ҷангӣ дар яке аз хиёбонҳои шаҳри Душанбе 30 нафар қумандонҳои ниқоби сиёҳ пушида, моро бо тиру туфанг таъқиб намуданд. Дар натиҷа моро аз нақлиёти “камаз” фароварданд. Пас аз он шавҳарам гуфтанд, ки ман Ректори Донишгоҳи миллии Тоҷикистон Тоҳиров Фозил Тоҳирович ҳастам. Баъдан яке аз қумандонҳо ӯро шинохта, хушбахтона моро раҳо кард, ки то ҳанӯз ин лаҳзаҳои мудҳиш аз ёдам намеравад.

Он вақт ман бо оилаам дар хиёбони Айнӣ зиндагӣ мекардам. Баъди кор дар хонаамон тирҳоро дарёфт мекардем. Оинаамон мисли ғалбер шуда буд. Дар хиёбон садои тиру туфанг хело даҳшатноку шадид буд. Бинобар ин пеш гирифтани роҳи сулҳ ва ваҳдати миллӣ барои Тоҷикистон дар он рӯзҳои вазнин кори осон набуд. Ба бахти мо, як сиёсатмадори дурандешу хирадманд амсоли Президенти кишварамон муҳтарам Эмомали Раҳмон дар шароити мураккаби муноқишаи ҷанги шаҳрвандӣ давлатдории тоҷиконро аз парешонӣ ва парокандагӣ ҳифз карда тавонистанд.

Ҳамин тариқ, Ваҳдати миллӣ ва тарғибҳои ғояҳои сулҳпарварии ӯ буд, ки Тоҷикистон дар арсаи минтақа ва байналмилалӣ дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ эътибору манзалати хоса пайдо намуд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин хусус гуфтаанд, ки «Ваҳдати миллӣ ҳамчун падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар барои сарҷамъ намудани миллати дар ҳоли парокандашавӣ қарордоштаи тоҷик ва аз вартаи нестӣ раҳоӣ бахшидани давлати навини тоҷикон нақши басо бузургро иҷро кард». Зеро дар натиҷаи ҷанги шаҳрвандӣ зиёда 150 ҳазор инсонҳо ҷони худро аз даст додаанд. Кӯдакон бе сарпараст монданд. Дар лаҳзаҳои ҳассос ва мушкил Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба бахти тоҷикон шахсияти адолатпарвар, меъмори сулҳу субот, шахсияти оқилу доно тоҷиконро ҳифз карда тавонистанд.

Пеш аз он ки мо дар фазои сулҳу субот зиндагӣ кунем, чи қадар гуфтушунидҳо ва созишномаҳо дар Қазоқистон, Теҳрон, Маскав шуда гузаштаанд, ки билохира 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расонида шуд. Ин санади муҳими таърихӣ ва фаромушношуданӣ дар кишвари маҳбуби мо моро аз вартаи ҳалокат ва нобудӣ наҷот дод. Воқеан ҳам ин ҳуҷҷат, сарчашмаи сулҳу ягонагӣ, ваҳдату якдилӣ ва ҳамдигарфаҳмию рафоқати мардуми тоҷик ба ҳисоб меравад. Зеро, дар ин рӯзи пурфайзи таърихӣ ормони чандинсолаи халқи азияткашидаи тоҷик ба воқеият пайваст, яъне дар шаҳри Маскави Федератсияи Русия Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид, ки бо ҳамин ба ҷанги бародаркушӣ миёни фарзандони миллат хотима гузошта шуд ва сулҳи бебозгаштро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд овард.

Ногуфта намонад, ки ташваббуси навбатии сулҳпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи умумии СММ барои ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра пешниҳод намуданд, ки қатъномаи махсуси СММ “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад.

Ҳамин тариқ, ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бевосита аз таҳкими сулҳу субот ва амнияту оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон гувоҳӣ медиҳад. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати кишвари сулҳдӯсту сулҳофар дар арсаи ҷаҳон боз ҳам баланд гашт ва шинохта шуд. Ин шаҳодати он аст, ки дар ҳақиқат мактаби дипломатияи сулҳи тоҷикон дар тақвият ёфтани нақш ва симои мусбати кишвар дар ҷаҳон хело бузург аст. Имрӯз Тоҷикистон бо сайю кушишҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф шуда, кишвари мо дар асоси ҳамин мафҳум бо ҳамаи давлату созмонҳо ҳамкории судмандро ба роҳ мондааст. Аз ин лиҳоз, мо боварӣ дорем, ки ташаббуси навбатии Президенти мо “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” тавассути қатъномаи махсуси СММ аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ва қабул карда мешавад ва сулҳу суботро дар ҷаҳон пойдор месозад.

Ногуфта намонад, ки воқеаи муҳими таърихӣ ин аст, ки дар сарҷамъ намудани Ваҳдати миллӣ ва иттиҳоду ягонагӣ муҳтарам Пешвои миллат нақши мондагор ва пурарзиш гузоштанд. Саҳми Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои баргардонидани гурезагон ниҳоят назаррас ва тақдирсоз мебошад.

Вобаста ба ин Ҷумҳурии соҳибистиқлоли азизи мо дар марҳилаи сифатан нави рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қарор дорад ва ба кишвари дорои низоми муосири муносибатҳои бозоргонӣ, иқтисоди миллии рушдёбанда ва фазои мусоид барои нақшаҳои бузурги пешрафту созандагӣ табдил ёфтааст.

Вале дар хусуси нақши як санади муҳими ҳуқуқӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи авфи иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» махсус бояд қайд кард.

Маҳз дар асоси Қонуни зикршуда иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ аз ҷавобгарии ҷиноятӣ озод гардида, парвандаҳои ҷиноятӣ ва дигар маводи таъқибӣ доир ба онҳо қатъ карда шуданд.

Дигар ин, ки бо назардошти аҳамиятти масъалаҳои ҳуқуқӣ дар музокироти байни тоҷикон дар сохтори Комиссияи оштии миллӣ бахши махсус – зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳуқуқӣ таъсис дода шуд, ки вазифаи асосии он таҳияи механизмҳои амалӣ намудани масъалаҳои ҳуқуқии Созишномаи умумӣ буд.

Тағйироту иловаҳо, ки ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид карда мешуданд, таҳия ва мувофиқа гардида, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон маъқул дониста, тавассути Парламенти кишвар ба раъйпурсии умумихалқӣ гузошта шуданд.

Омӯзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон аҳамияти байналмилалӣ низ дорад, зеро он яке аз мавзӯъҳоест, ки дар давоми даҳсолаи охир дар маркази диққати мутахассисони дунё, аз қабили сиёсатшиносон, низоъшиносон ва умуман сиёсатмадорону ҷомеаи башарӣ дар кишварҳои гуногуни олам қарор дорад.

Ва чунон, ки эътироф шудааст, таҷрибаи сулҳофарини тоҷикон дар ҳалли низоъҳои дохилии миллӣ дар нуқтаҳои гуногуни сайёра ҳамчун намуна истифода шуда метавонад.

Бо гузашти солҳо мо аҳамияти таърихии ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз, қиммати сулҳу субот ва Ваҳдати миллиро бештар дарк ва қадр намоем.

Дар марҳилаи ҳозира, ки мардуми шарифи Тоҷикистон бо эҳсоси гарми ватандӯстиву ватанпарастӣ ва хештаншиносиву ифтихори миллӣ созандагиву ободкориро ҳадафи муқаддаси худ қарор додааст, тамоми дастоварди Тоҷикистонро бо мавҷудияти суботи сиёсиву ҷамъиятӣ ва Ваҳдати миллӣ вобаста медонем.

Ҳамин тариқ, Сулҳи ба дастомада бояд ҳамеша дастури амал барои зиндагӣ ва фаъолияти шаҳрвандони Ҷумҳурӣ бошад.

Моро зарур аст, ки Сулҳу ваҳдатро дар шуур ва қалби наслҳои оянда бо як меҳру муҳаббат парвариш намоем, то ин ки онҳо низ саҳми арзандаи хешро содиқона дар рушду нумуи кишвари маҳбубамон гузоранд.

Маҳз аз баракати сулҳу суббот ва Ваҳдати миллӣ дар саросари кишвари тозаистиқлол падидаҳои навро фароҳам овард. Имрӯз шукргузор аз он ҳастем, ки Ваҳдати миллӣ сарчашмаи сулҳу ягонагӣ ва хушбахтии имрӯзу фардои тоҷикон боқӣ мемонад.

Дар ҳақиқат, сарбаландона иброз медорем: Тоҷикистон ба пеш!

Санавбарбону Воҳидова, - сарходими илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор

“Барои ноил шудан ба рӯзгори босаодати мардум ва иҷрои нақшаҳои муҳимми пешрафти кишвари маҳбубамон ҳамаи мо, яъне хурду бузурги Тоҷикистон вазифадорем, ки дастовардҳои бузурги таърихии халқамон Истиқлолу озодӣ ва Ваҳдати миллиро гиромӣ дорем, онҳоро ҳифз намоем, ояндабину дурандеш бошем ва Ватани муқаддасамонро ба мисли модари азизи худ дӯст дорем”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз таърихи гузаштаи пурифтихору пурғановати халқи тоҷик бармеояд, ибтидои солҳои 90-уми асри сипарӣ гардида дар кишварамон воқеае ба вуқуъ пайваста буд, ки зимнан он дар тақдири халқи тоҷик ва ҳамзамон тамоми тоҷикистониён гардиши куллӣ ба вуҷуд овард.

9-уми сентябри соли 1991 Иҷлосияи Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эъломияи Истиқлоли давлатии Тоҷикистонро қабул карда буд. Ҳамин тариқ, яъне баъд аз ҳазор соли барҳамхӯрии Давлати абарқудрати Сомониён боз дар харитаи олам як давлати мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард ва ба ин васила ин падида аз оғози марҳалаи наву тозае дар ҳаёти миллатамон башорат дод.

Вале, мутаассифона маҳз бо дахолати неруҳои аҳримании дохилӣ ва берунӣ Ҷумҳурии тозаистиқлоламон ба гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кашида шуд. Он замон Ҳукумати фалаҷгардидаи муросои миллӣ пеши роҳи ҷанги хонумонсӯзро гирифта натавонист. Оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ тамоми минтақаҳои мухталифи кишварро фаро гирифта, ҳамин тариқ ҳазорҳо нафар ҳамватанонамон он замон тарки манзилу маъвои аҷдодӣ намуда, ҳамзамон рӯ ба ғурбат ниҳодаву фирорӣ гардиданд. Мулк бесоҳибу мардум гирифтори азобу уқубат буданд. Ҳатто нони хӯрданӣ надоштанд. Зиндагӣ вазнину душвор гардида хоинони миллати тоҷик падарро зидди писар ва бародарро ба сари бародар шӯрониданд.

Лозим ба тазаккур аст, ки беш аз 150 ҳазор нафар кушташудагон, як миллион гурезаҳои иҷборӣ, зиёда аз 50 ҳазор кӯдакони ятим, миллионҳо нафар одамоне, ки азизони худро аз даст дода буданд ва миллиардҳо сомонӣ зарари иқтисодии он рӯзҳо ҳанӯз аз хотираи мардум нарафтаанд.

Ниҳоятан халқи шарифи тоҷик ҷанги таҳмилии ба сараш омадаро амиқ дарк карда, таҳти сарварии хирадмандонаи фарзанди далеру шуҷоъи худ, ҷавони ҳамагӣ 40-сола Эмомалӣ Раҳмон, ки он вақт мавсуф вазифаи пурмасъулияти Раиси Шурои Олиро ба зимма дошт, барои фурӯ нишондани оташи ҷанги хонумонсӯз ва фалокатбор ҷонбозиҳои зиёд ба харҷ дод, ки оқибат комёбу пирӯз гардид.

Ҳамин тариқ, баъд аз баргузории Иҷлосияи тақдирсози 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, моҳи ноябри соли 1992 дар толори бошукуҳи Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд қувваҳои солимфикри кишвар тамоми неруи худро баҳри ҳалли осоиштаи масоили байни тоҷикон равона карданд. Ба бахти миллат дар рафти баргузории иҷлосияи мазкур, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аксарияти овозҳои иштирокчиён якдилона Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуданд.

Мавсуф зимни нахустсуханронии худ аз минбари толори Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд дар он замонаи басо ҳам душвор аз ҷумла, чунин иброз дошта буданд: «Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то вазъро ором намоем. Ҳарчи аз дастам меояд, дар ин роҳ саъю талош хоҳам кард!...».

Сарвари давлати тозаинтихоб дар Муроҷиатномаи худ ба мардуми шарифи Тоҷикистон дилпурона чунин гуфта буданд: «Ман ба ҳар яки Шумо дар давраи барои Ватан хеле душвор муроҷиат карда, ба ақлу заковати Шумо, ки ворисони фарзандони барӯманди тоҷикон ҳастед, бовар мекунам. Ман қасам ёд мекунам, ки тамоми донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва ҳар оила барқарор шудани сулҳ равона карда, баҳри гулгулшукуфии Ватани азизам садоқатмандона хизмат мекунам. Барои ноил шудан ба ин нияти муқаддас агар лозим шавад ҷони худро нисор мекунам. Чунки ман ба ояндаи неки Ватанам ва ҳаёти хушбахтонаи халқи азияткашидаам бовар дорам».

Ин гуна суханони умедбахш гувоҳ аз оғози корнамоиҳои бемисл ва талошу ҷонбозиҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, абармарди арсаи сиёсат, Қаҳрамони Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои муаззами миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи пурпечутоби расидан ба сулҳу Ваҳдати миллӣ ва берун овардани Тоҷикистони ҷангзада аз вартаи фалокат буд.

Рухшона АЗИЗХОНОВА, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Таҳкиму тақвияти ваҳдати миллӣ ва ҳифзи сулҳу амнияти кишвар барои мо вазифа ва рисолати муқаддасу муқаддами умумимиллӣ ва умумихалқӣ мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқрори сулҳ ва таъмини ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои бузург ва нодиртарини халқи тоҷик дар охири садаи ХХ мебошад. Маҳз 27 - уми июни соли 1997 дар Кремли шаҳри Маскав дар нӯҳумин музокироти сулҳ миёни тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон – раиси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Саид Абдуллоҳи Нурӣ - раҳбари Иттиҳоди нерӯҳои мухолифини тоҷик Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллиро ба тасвиб расониданд. Бо ҳамин ба ҷанги панҷсолаи дохилӣ хотима бахшида шуд. Аз ин пас дар ин санаи таърихӣ ҳамасола дар саросари Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо Рӯзи ваҳдати миллӣ ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ботантана ва шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад.

Бояд зикр кард, ки 6-уми ноябр то 2-юми декабри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар он тақдири миллати минбаъдаи халқи тоҷик ба рузнома гузошта шуд. Иҷлосияи XVI -уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тољикистон дар таърихи давлатдории минбаъдаи халқи тоҷик нақши бузург дошта, дар саҳифаҳои таърихи халқамон бо номи «Иҷлосияи тақдирсоз» сабт карда шудааст. Зеро он ба ибтидои ваҳдати миллӣ ва барпо намудани сулҳу субот дар Тоҷикистон замина гузошт. Дар толори маҷлисгоҳ чунин суханҳо сабт шуда буданд: «Вакилони мардумӣ! Шумо ба ин ҷо барои он омадаед, ки хунрезиро манъ кунед. Дар сарзамини Тоҷикистон бояд сулҳ тантана кунад!». Дар он лаҳзаҳои хеле вазнин ва хассос на ҳар кас ҷуръат мекард, ки роҳбарии кишвари ҷангзада ва валангорро ба ӯҳда гирад. 19 ноябри соли 1992 ҷаласаи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон якдилона ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро пешбарӣ ва интихоб намуд. Раиси тозаинтихоб аз минбари баланди Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон суханҳои зеринро ба забон меоварад: «Ман ба хонадони шумо сулҳ меорам ва то охирин фирории иҷборӣ ба Ватан барнагардад, осуда нахоҳам буд!» ва инчунин илова менамояд, ки «Ман барои амну амонии халқу Ватани азизам ҳозирам ҷони худро қурбон кунам!». Муроҷиатҳои Иҷлосияи ХVI Шӯрои Олӣ ба гурезагон, ба парламентҳои Россия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, Қонун дар бораи авф, ки рӯзи 26 ноябри соли 1992 ба имзо расонида шуд, танҳо як ҳадафи муқаддас - таъмини сулҳу оромиро дар сарзаминамон ифода мекард. Минбаъд Иҷлосияи шонздањуми Шӯрои Олӣ барои барқароршавии сулҳ нақши муассир бозида, барои рушди ҳаёти сиёсиву иктисодӣ ва иҷтимоии халқамон заминаҳои мусоидро фароҳам оварда, маракаи «оши оштиро» эълон намуд.

Агар саҳифаҳои таърихро назар афканем мебинем, ки шиддат гирифтани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, ҳисороти ҷонию молӣ, зиёд шудани шумораи гурезагон ба амнияти минтақа хатар эҷод намуда, ҳар лаҳза хавфи аз байн рафтани Тоҷикистони тозаистиқлол ва давлатдории навини тоҷик бештар мегашт. Дар ин лаҳзаҳои ҳассос тарафҳои муқобил хуб дарк карданд, ки бояд манфиатҳои миллиро аз хусуматҳои шахсӣ болотар, кинаву адоватро нисбати якдигар дур гузоранд ва сари мизи музокирот ба ҳам оянд. Ин раванд ногузир будани оштии миллиро вусъат бахшид. Дар ҷараёни ҷанги дохилӣ 1992-1997 ҳудуди 150 ҳазор нафар кушта ва беш аз 1 миллион нафар муҳоҷир шуданд. Зарари иқтисодии ин ҷанг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил дод. Мардуми Тоҷикистон хуб дарк намуд, ки танҳо дар фазои сулҳу ваҳдати миллӣ давлати тозаистиқлоли хешро метавон устувор ва ҳифз намуд. Ба имзо расонидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» мамлакатро аз таҳдиди нестшавӣ ва мардуми тоҷикро аз парешониву парокандашавӣ нигоҳ дошт.

Мусаллам аст, ки то лахзаи имзо шудани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ халқи тоҷик марҳилаи ниҳоят вазнин ва пурпечутобро тай намуд. Дар ин марҳилаи тақдирсоз Ҳукумати Тоҷикистон ва мухолифин пеш аз ҳама бо дарки масъулияти таърихӣ дар назди наслҳои имрӯзу оянда ва бо назардошти манфиатҳои бунёдии миллату давлат бо ҳам омада, барои таъмини сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ, ҳар чи зудтар ба Ватан баргардонидани гурезаҳо ва сарҷамъ намудани миллат талошу фидокориҳо мекарданд. Илова бар он ба воқеаҳои даҳшатовари Тоҷикистон Созмони Миллали Муттањид низ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд. Раиси Шӯрои амнияти СММ 30 октябри соли 1993 изҳороти зеринро ироа менамояд: «Шӯрои амният бо нигаронии ҷиддӣ вазъияти Тоҷикистонро баррасӣ мекунад. Дар натиҷа ҳалокати одамон ва зарари моддии зиёде расида истодааст. Вазъияти Тоҷикистон амнияти тамоми минтақаро зери хавф мондааст. Шӯрои амнияти СММ тарафҳои даргирро даъват мекунад, ки амалиётњои ҳарбиро қатъ карда, ихтилофотро бо роҳи осоишта ҳал кунанд».

Ҳамин тариқ, 5 апрели соли 1994 дар ҳузури нозирон ва рӯзноманигорон дар яке аз маҷлисгоҳҳои вазорати корҳои хориҷии Россия гуфтушуниди аввалини сулҳи тоҷикон оғоз ёфт. Дар кушодашавии расмии гуфтушуниди тоҷикон Ливид Бото – намояндаи СММ дар Тоҷикистон, инчунин як зумра намояндагон аз Афғонистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон, Эрон, Россия, Чин, Англия иштирок доштанд. Музокироти сулҳи тоҷикон байни ҳукумат ва мухолифин дар якчанд давр амалӣ карда шуд:

1. аз 5-ум то 19-уми апрели соли 1994 дар шаҳри Москва;

2. аз 18-ум то 28-уми июни соли 1994 дар шаҳри Теҳрон;

3. аз 20-уми октябр то 1-уми декабри соли 1994 дар шаҳри Исломобод;

4. аз 22-юми май то 2-юми июни соли 1995 дар шаҳри Алма-Ато;

5. аз 30-юми ноябр то 23-юми декабри 1995 дар шаҳри Ашқобод;

6. аз 4-ум то 19-уми январи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;

7. аз 26-уми феврал то 8-уми марти соли 1997 дар шаҳри Москва;

8. 8-18-уми апрел, 21-29-уми майи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;

9. 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав Ҳукумат ва мухолифин намояндаи махсуси Дабири кулли СММ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Г.Д.Меррем ба “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” имзо гузоштанд.

Бояд зикр кард, ки дар соли 1996 байни тарафҳо ягон гуфтушунид ба вуқуъ напайваст. Танҳо 10-11-уми декабри соли 1996 Сардори давлат ва роҳбари мухолифин Саид Абдуллоҳи Нурӣ дар Хустдеҳи Афғонистон мулоқоти тақдирсозе ба анҷом расониданд. Дар он вақт гуруҳҳои толибон аксар минтақаҳои Афғонистонро ба даст гирифта буданд. Ҳукумати ҳамонвақтаи Афғонистон бо сарварии Бурҳониддин Раббонӣ ва сипаҳсолор Аҳмадшоҳи Масъуд, ки бо толибон мубориза мебурданд, барои бе ягон мамониа баргузор гардидани ин вохӯрӣ кӯшиданд, ки амнияти онҳоро таъмин намуданд, ки он кори саҳл набуд.

Инак, бо гузашти вақт захмҳои ҷанг шифо ва харобаҳои ҷанг обод ёфта бошанд ҳам, рузҳои сахту талх ва даҳшату фоҷиаангези он, ки ҷони садҳо ҳазор нафарро аз задан монданд, миллионҳо нафари дигарро овораву бехонумон кард фаромӯш нашудааст ва ҳаргиз фаромӯш нахоҳад шуд. Қалби модарони фарзандгумкарда ҳанузам барои доғи ҷигарбандаш меноладу месузад. Мавлоно Ҷалодиддини Балхӣ барҳақ гуфтааст, ки:

Баъди навмедӣ басе уммедҳост,

Аз паси зулмот басе хуршедҳост.

Музокироти сулҳи тоҷикон ҳарчанд, ки роҳи мушкил ва тӯлониро аз сар гузаронид, меваи ширинро ба бор овард. Дар ҷараёни музокирот, ки зиёда аз 40 моҳ давом ёфту тарафҳо беш аз 20 маротиба сари мизи музокира нишастанд ва зиёда аз 40 ҳуҷҷати барои давлат ва миллати тоҷик муҳиму тақдирсозро ба имзо расониданд.

Бояд тазаккур дод, ки таҳлили ҷанги шаҳрвандӣ ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон бори дигар собит менамояд, ки ба тарбияи насли наврас ва ҷавонон эътибори ҷиддӣ бояд дод, онҳоро дар рӯҳияи ваҳдату ватандӯстӣ ва худшиносии миллӣ тарбия ва роҳнамоӣ намуд. Аз ин лиҳоз омили асосии ҷашн гирифтани санаҳои таърихии кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ дар он зоҳир мегардад, ки мардуми Тоҷикистон, хусусан насли ҷавон ҳамеша аз он бохабар бошанд. Донистану омухтани таъриху фарҳанги миллати худ, таҷрибаву сабақҳои гузаштаву имрӯзаи таърихи худ василаест, ки неъмати бебаҳо ва муқаддас – Ваҳдати Миллиро пос дорему ягонагии миллату давлатамонро ҳифз ва арҷгузорӣ намоем. Расидан ба сулҳу ба даст овардани оромиш роҳи осон набуд. Вале мардуми шарафманди тоҷик тавонист ин неъмати бебаҳоро ба даст орад ва ба аҳли ҷомеаи ҷаҳонӣ, кишварҳои дӯсту ҳамсоя бори дигар собит созад, ки мо - тоҷикон халқи сулҳофару хайрхоҳ ва соҳибтамаддуну бофарҳанг ҳастем.

Ҳамин тарик, нобасомониҳои солҳои 90-уми асри гузашта имтиҳони навбатии таърих ва озмоиши сарнавиштсозе буданд, ки мардуми Тоҷикистон аз сар гузаронид. Таҷрибаи сулҳи Тоҷикистон ба ҷаҳониён нишон дод, ки хиради азалии миллати тоҷик, ифтихору худшиносии миллии у афзалтар аз ҳама гуна манфиатҳои маҳаллӣ, қавмиву ҳизбӣ мебошад. Созишномаи умумии Истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима дод, ваҳдати ҷовидонаи мардуми шарифи Тоҷикистонро бунёд намуда, ба таҳкими истиқлолияти кишвар заминаи боэътимод гузошт ва миллатамонро аз худкушиву нобудшавӣ раҳо сохт.

Хулоса, дар барқароршавӣ ва пойдории сулҳи тоҷикон ҷидду ҷаҳди Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон намунаи дарси ибрат ва хештаншиносӣ мебошад. Рисолати сулҳофарӣ ва талошҳои созандаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боис шуд, ки музокироти миёни тоҷикон дар мӯҳлати нисбатан кӯтоҳ ба анҷом расад. Маҳз ба шарофати фарҳангу оинҳои таҳаммулгароии аҷдодиамон фарзандони фарзонаи миллати азизамон тавонистанд, ки Истиқлолияту Озодӣ, Асолату Ҳувият ва Ваҳдати Миллиро бо ҷасорату матонат ва фарҳанги баланди мардумсолорӣ барпо ва ҳифз намоянд.

Шоира Холиқова, - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои филология

Пайнавишт:

1. Ваҳдат, давлат, президент. - Душанбе: Деваштич,2007.-303 с.

2. Раҳмонов Э.Ш. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунёдкорӣ. Душанбе, 2001. Ҷ.1.-С. 18-19.

3. https://www.president.tj/.../internal.../national_unity (санаи мурочиат 12.06.2025).

Чин, ҳамчун яке аз марказҳои асосии рушди зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар ҷаҳони муосир, таърихи ғании фалсафӣ ва фарҳангӣ дорад, ки ба муносибат ба технологияҳои муосир таъсир расонидааст. Ин бахш ба омӯзиши анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, ва нақши онҳо дар оғози рушди зеҳни сунъӣ дар ин кишвар бахшида шудааст. Инчунин, марҳилаҳои аввалини таҳияи зеҳни сунъӣ дар Чин дар асрҳои 20 ва 21 баррасӣ мешаванд.

Фалсафаи Чин, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо ташаккул ёфтааст, асоси муносибати муосири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил медиҳад. Конфутсий, ки дар асри 6–5 пеш аз милод зиндагӣ кардааст, ба ахлоқ, гармонияи иҷтимоӣ ва масъулияти инфиродӣ таъкид мекард [1, 15]. Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки принсипҳои Конфутсий, аз қабили "рен" (инсондӯстӣ) ва "ли" (тартиботи иҷтимоӣ), дар муносибати муосири Чин ба зеҳни сунъӣ инъикос ёфта, технологияро ҳамчун воситаи беҳбуди ҷомеа ва нигоҳдории мувозинат байни инсон ва мошин мебинанд [2, 22].

Даосизм, ки ба табиат ва мувозинати "йин ва ян" аҳамият медиҳад, низ ба фаҳмиши зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Мувофиқи таълимоти Лао-цзи, технология бояд ба табиат мувофиқ бошад ва набояд ба нобудшавии муҳит ё ҷомеа оварда расонад [3, 30]. Ин андеша дар корҳои олимони муосири Чин, ба монанди Ли Юн, дида мешавад, ки таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ бояд барои рушди устувор истифода шавад, масалан, дар идоракунии захираҳои табиӣ [4, 35].

Буддоизм, ки дар Чин аз асри 1 милодӣ паҳн шудааст, ба масъалаҳои огоҳӣ ва ахлоқ таваҷҷуҳ дорад. Олими чиноӣ Чжан Вей дар таҳқиқоташ қайд мекунад, ки Буддоизм ба мубоҳисаҳо дар бораи он, ки оё мошинҳо метавонанд дорои огоҳии ба инсон монанд бошанд, таъсир расонидааст [5, 45]. Ин анъанаи фалсафӣ ба муносибати эҳтиёткорона ба зеҳни сунъӣ дар Чин мусоидат карда, таваҷҷуҳро ба ахлоқи технология афзоиш додааст.

Гарчанде ки анъанаҳои фалсафӣ асоси назариявиро ташкил доданд, рушди амалии зеҳни сунъӣ дар Чин нисбатан дер, дар нимаи дуюми асри 20, оғоз ёфт. Дар солҳои 1950–1960, вақте ки дар Аврупо ва ИМА таҳқиқоти зеҳни сунъӣ бо корҳои Алан Тюринг ва лоиҳаҳои Донишгоҳи Стэнфорд пеш мерафт, Чин бо мушкилоти дохилӣ, аз қабили Инқилоби фарҳангӣ, рӯбарӯ буд [6, 60]. Аммо, дар солҳои 1980, бо ислоҳоти иқтисодии Ден Сяопин, Чин ба пешрафти технологӣ таваҷҷуҳи бештар зоҳир кард.

Яке аз марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин ба таҳияи системаҳои коршиносӣ (expert systems) дар солҳои 1980 дахл дорад. Олими чиноӣ Ву Венцзюнь, ки дар соҳаи риёзиёт ва информатика кор мекард, алгоритмҳои барои коркарди забон ва таҳлили маълумотро таҳия намуд, ки асоси барномаҳои аввалини зеҳни сунъӣ дар Чин гардид [7, 70]. Ин корҳо дар Донишгоҳи Синхуа ва Академияи илмҳои Чин анҷом дода шуданд [7, 72].

Дар солҳои 1990, Чин ба таҳқиқоти шабакаҳои нейронӣ ва омӯзиши мошин (machine learning) шурӯъ кард, ки аз пешрафтҳои Ғарб илҳом гирифта буданд. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки ин давра бо афзоиши ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои хориҷӣ, аз қабили MIT ва Оксфорд, ҳамроҳ буд, ки ба интиқоли дониш дар соҳаи зеҳни сунъӣ мусоидат кард [8, 80]. Инчунин, ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Huawei, дар охири асри 20 ба таҳияи барномаҳои зеҳни сунъӣ барои телекоммуникатсия шурӯъ карданд [8, 82].

Анъанаҳои фалсафии Чин ба муносибати амалии рушди зеҳни сунъӣ таъсир расонданд. Масалан, принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар барномаҳои давлатии Чин, ба монанди "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав" (2017), инъикос ёфтааст, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи беҳбуди хидматрасонии ҷамъиятӣ, аз қабили тандурустӣ ва маориф, истифода мебарад [9, 90]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин муносибат аз фалсафаи Ғарб, ки бештар ба мушкилоти инфиродӣ ва хатарҳои зеҳни сунъӣ тамаркуз мекунад, фарқ дорад [9, 92].

Даосизм ба таҳияи технологияҳои экологӣ, ба монанди системаҳои зеҳни сунъӣ барои идоракунии энергия, мусоидат кардааст. Масалан, ширкати чиноии BYD аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи истеҳсоли батареяҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои Даосизм дар бораи мувозинат бо табиат мувофиқат мекунад [10, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои ҳассос, ба монанди назорати иҷтимоӣ, таъсир расонд, гарчанде ки ин масъала дар Чин баъзан бо маҳдудиятҳои сиёсӣ рӯбарӯ мешавад [5, 47].

Дар марҳилаҳои аввали рушди зеҳни сунъӣ, Чин бо якчанд мушкилот рӯбарӯ буд, аз ҷумла:

- Набуди инфрасохтор: Дар солҳои 1980, дастрасӣ ба компютерҳои пурқудрат ва маълумоти калон маҳдуд буд, ки таҳқиқотро суст мекард [7, 74].

- Камбуди мутахассисон: Шумораи олимони соҳибихтисос дар соҳаи зеҳни сунъӣ кам буд, ки Чинро маҷбур кард, ба ҳамкорӣ бо хориҷа такя кунад [8, 84].

- Маҳдудиятҳои сиёсӣ: Инқилоби фарҳангӣ ва сиёсатҳои пӯшидаи давлат дар асри 20 ба пешрафти илм монеа эҷод карданд [6, 62].

Бо вуҷуди ин, ислоҳоти иқтисодӣ ва сармоягузориҳои давлатӣ дар охири асри 20 ба Чин имкон доданд, ки ин мушкилотро паси сар кунад ва ба яке аз пешсафони зеҳни сунъӣ дар асри 21 табдил ёбад.

Анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, асоси муносибати беназири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил доданд, ки ба гармонияи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва ахлоқ нигаронида шудааст. Марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин, сарфи назар аз мушкилот, бо таҳқиқоти системаҳои коршиносӣ ва шабакаҳои нейронӣ оғоз ёфт, ки дар асри 21 ба пешрафти бузург оварда расонд. Дар бахшҳои минбаъда, рушди муосири зеҳни сунъӣ дар Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

Дар асри 21, Чин ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфт, ки ин натиҷаи сармоягузориҳои бузурги давлатӣ, инфрасохтори пешрафта ва экосистемаи қавии технологӣ мебошад. Ин бахш ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар Чин аз соли 2000 то имрӯз, бо таваҷҷуҳ ба дастовардҳои асосӣ, сиёсатҳои давлатӣ, нақши ширкатҳои технологӣ ва мушкилоти мавҷуда, бахшида шудааст.

Рушди зеҳни сунъӣ дар Чин аз ҷониби сиёсатҳои марказонидашудаи давлат дастгирӣ мешавад. Соли 2017, ҳукумати Чин "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав"-ро қабул кард, ки ҳадаф дошт то соли 2030 Чинро ба пешвои ҷаҳонӣ дар ин соҳа табдил диҳад [11, 15]. Олими чиноӣ Кай-Фу Ли қайд мекунад, ки ин нақша ба сармоягузории беш аз 150 миллиард доллари ИМА ба таҳқиқот, инфрасохтор ва стартапҳои зеҳни сунъӣ мусоидат кард [12, 22]. Ин сармоягузорӣ ба сохтани марказҳои таҳқиқотӣ, ба монанди Институти зеҳни сунъии Донишгоҳи Цинхуа, ва шаҳрҳои "доно" (smart cities) дар Пекин ва Шанхай кумак кард [12, 24].

Дар соли 2020, Чин инчунин "Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ"-ро ҷорӣ кард, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, нақлиёт ва маориф нигаронида шуда буд [13, 30]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин сиёсатҳо ба Чин имкон доданд, ки дар технологияҳои шинохти чеҳра, коркарди забон ва системаҳои тавсиядиҳанда (recommendation systems) пешсаф гардад [14, 35].

Ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Baidu, Alibaba, Tencent ва Huawei, дар рушди зеҳни сунъӣ нақши муҳим бозиданд. Baidu, ки аксар вақт "Гугли Чин" номида мешавад, дар таҳияи платформаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Apollo (барои мошинҳои худгард) ва DuerOS (барои дастгоҳҳои доно), пешрафт кардааст [15, 45]. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки Baidu дар соли 2019 яке аз бузургтарин марказҳои таҳқиқоти зеҳни сунъиро дар Пекин кушод, ки ба омӯзиши амиқ (deep learning) ва коркарди забони табиӣ (natural language processing) бахшида шудааст [16, 50].

Alibaba аз зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи тиҷорати электронӣ ва логистика истифода мебарад. Платформаи Alibaba Cloud алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои таҳлили рафтори муштариён ва идоракунии занҷирҳои таъминот пешниҳод мекунад [17, 60]. Tencent бошад, дар соҳаи бозиҳои компютерӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ аз зеҳни сунъӣ истифода мебарад, масалан, дар платформаи WeChat, ки системаҳои тавсиядиҳанда ва чатботҳоро истифода мекунад [17, 62]. Huawei дар таҳияи микросхемаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Ascend, пешсаф аст, ки дар дастгоҳҳои мобилӣ ва инфрасохтори 5G истифода мешаванд [18, 70].

Дар асри 21, Чин дар якчанд соҳаи зеҳни сунъӣ дастовардҳои назаррас ба даст овард:

- Шинохти чеҳра: Ширкатҳое ба монанди SenseTime ва Megvii технологияҳои пешрафтаи шинохти чеҳраро таҳия карданд, ки дар амният, бонкдорӣ ва нақлиёти ҷамъиятӣ истифода мешаванд [19, 80]. Ин технологияҳо дар шаҳрҳои калон, ба монанди Шенчжен, барои назорати иҷтимоӣ татбиқ шудаанд, гарчанде ки ин масъала мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст [19, 82].

- Коркарди забони табиӣ: Baidu платформаи ERNIE-ро таҳия кард, ки дар коркарди забони чинӣ аз моделҳои ғарбӣ, ба монанди BERT, пеш гузашт [15, 47]. Ин технология дар ҷустуҷӯгарҳо, тарҷумаи мошинӣ ва чатботҳо истифода мешавад.

- Мошинҳои худгард: Платформаи Apollo-и Baidu дар соли 2023 дар шаҳрҳои Пекин ва Гуанчжоу таксиҳои худгардро ба кор андохт, ки яке аз аввалин лоиҳаҳои тиҷоратии ин навъ дар ҷаҳон буд [16, 52].

- Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ дар ташхиси бемориҳо, ба монанди саратони шуш, истифода мешавад. Масалан, ширкати iCarbonX алгоритмҳоеро таҳия кард, ки маълумоти генетикиро барои пешгӯии бемориҳо таҳлил мекунанд [20, 90].

Анъанаҳои фалсафии Чин, ки дар бахши 2.1 баррасӣ шуданд, ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар асри 21 низ таъсир расонданд. Принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар татбиқи зеҳни сунъӣ барои хидматрасонии ҷамъиятӣ, ба монанди идоракунии шаҳрҳои доно, инъикос ёфтааст [12, 26].

Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки муносибати чинӣ ба зеҳни сунъӣ бештар ба манфиати ҷомеа нигаронида шудааст, на ба ҳуқуқи инфиродӣ, ки аз муносибати ғарбӣ фарқ мекунад [21, 95].

Даосизм ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар идоракунии захираҳои табиӣ ва энергия мусоидат кардааст. Масалан, ширкати State Grid Corporation of China аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи шабакаҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои мувозинати экологӣ мувофиқат мекунад [12, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ таъсир расонд, гарчанде ки ин масъалаҳо дар Чин ба далели назорати давлатӣ маҳдуданд [21, 97].

Сарфи назар аз дастовардҳо, Чин дар рушди зеҳни сунъӣ бо мушкилот рӯбарӯ аст:

- Масъалаҳои ахлоқӣ: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ, ба монанди системаи "кредити иҷтимоӣ", мубоҳисаҳои байналмилалиро дар бораи махфияти шахсӣ ва ҳуқуқи инсон ба вуҷуд овардааст [19, 84]. Олими чиноӣ Чжан Вей таъкид мекунад, ки Чин бояд мувозинати байни инноватсия ва ахлоқро ҷустуҷӯ кунад [23, 110].

- Рақобати ҷаҳонӣ: Чин бо ИМА ва Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ рақобат мекунад, ки ба афзоиши танишҳои геополитикӣ, аз қабили маҳдудиятҳои содироти технология, оварда мерасонад [12, 28].

- Камбуди мутахассисон: Гарчанде ки Чин шумораи зиёди муҳандисонро тайёр мекунад, камбуди олимони сатҳи баланд дар соҳаи зеҳни сунъӣ боқӣ мемонад [16, 54].

Дар асри 21, Чин бо сармоягузориҳои бузург, сиёсатҳои давлатӣ ва фаъолияти ширкатҳои технологӣ ба пешвои ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ табдил ёфт. Дастовардҳо дар шинохти чеҳра, мошинҳои худгард ва тандурустӣ нақши Чинро ҳамчун маркази инноватсия таъкид мекунанд. Бо вуҷуди ин, мушкилоти ахлоқӣ ва рақобати ҷаҳонӣ тақозо мекунанд, ки Чин равишҳои худро такмил диҳад. Дар бахшҳои минбаъда, таъсири зеҳни сунъӣ ба ҷомеа ва иқтисодиёти Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

АДАБИЁТ

1. Конфуций. Аналектҳо. – Пекин: 500 пеш аз милод. – 200 с.

2. Чен В. Конфутсий ва зеҳни сунъии муосир. – Пекин: 2020. – 150 с.

3. Лао-цзи. Дао Де Цзин. – Пекин: 400 пеш аз милод. – 100 с.

4. Ли Юн. Зеҳни сунъӣ ва рушди устувор. – Шанхай: 2021. – 180 с.

5. Чжан Вей. Буддоизм ва масъалаҳои огоҳии мошинҳо // Journal of Chinese Philosophy. – 2020. – № 47. – С. 40-50.

6. Сяопин Д. Ислоҳоти иқтисодӣ дар Чин. – Пекин: 1980. – 250 с.

7. Ву Венцзюнь. Риёзиёт ва зеҳни сунъӣ. – Пекин: 1985. – 200 с.

8. Ли Сяолин. Ҳамкорӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ: Чин ва Ғарб. – Пекин: 2000. – 150 с.

9. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

10. BYD Company. Зеҳни сунъӣ дар истеҳсоли батареяҳо. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

11. Ҳукумати Чин. Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав. – Пекин: 2017. – 50 с.

12. Ли К.-Ф. Суперқудратҳои зеҳни сунъӣ: Чин, Силикон Води ва тартиби нави ҷаҳонӣ. – Бостон: Houghton Mifflin, 2018. – 272 с.

13. Ҳукумати Чин. Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Пекин: 2020. – 40 с.

14. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

15. Baidu. Платформаи Apollo: Таърихи рушд. – Пекин: 2020. – 60 с.

16. Ли Сяолин. Маркази таҳқиқоти зеҳни сунъии Baidu // Journal of AI Research. – 2020. – № 68. – С. 45-55.

17. Alibaba. Зеҳни сунъӣ дар тиҷорати электронӣ. – Ханчжоу: 2021. – 80 с.

18. Huawei. Микросхемаҳои Ascend: Инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

19. SenseTime. Шинохти чеҳра дар Чин. – Шанхай: 2021. – 70 с.

20. iCarbonX. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Шенчжен: 2022. – 60 с.

21. Чен В. Зеҳни сунъӣ ва гармонияи иҷтимоӣ // Journal of Chinese Philosophy. – 2021. – № 48. – С. 95-105.

22. State Grid Corporation. Зеҳни сунъӣ дар идоракунии энергия. – Пекин: 2020. – 50 с.

23. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.

Ваҳдат на танҳо як мафҳуми зебо, балки қувваи бузургест, ки ҷомеаҳоро аз парокандагӣ наҷот медиҳад ва онҳоро ба сӯйи рушду шукуфоӣ ҳидоят мекунад. Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони истиқлолият ба шумор меравад. Ваҳдати миллӣ маънои ҳамзистии осоиштаи намояндагони миллатҳо, динҳо ва фарҳангҳои гуногунро дорад. Дар кишвари мо, ки мардумони тоҷик, узбек, рус, қирғиз ва дигар қавмҳо зиндагӣ мекунанд, ваҳдат имкон дод, ки ҳама як хонаводаи ягонаро ташкил диҳанд. Ин иттиҳод на танҳо дар сатҳи мардум, балки дар сиёсатҳои давлатӣ низ инъикос ёфтааст. Масалан, барномаҳои давлатӣ барои рушди минтақаҳои гуногун, таъмини баробарии иҷтимоӣ ва дастгирии фарҳангҳои мухталиф нишонаи амалии ваҳдат дар Тоҷикистон аст.

Дар сатҳи ҷаҳонӣ, ваҳдат маънои ҳамкорӣ байни кишварҳо ва мардумони гуногунро дорад. Имрӯз, дар замоне ки ҷаҳон бо мушкилоти монанди тағйироти иқлим, терроризм ва нобаробарии иқтисодӣ рӯбарӯ аст, ваҳдат ягона роҳи ҳалли ин мушкилот аст. Масалан, созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид, кӯшиш мекунанд, ки кишварҳоро барои ҳалли мушкилоти умумӣ муттаҳид созанд. Ваҳдат дар ин сатҳ маънои эҳтиром ба гуногунрангӣ ва дарки онро дорад, ки ояндаи инсоният аз талошҳои муштарак вобаста аст.

Дар зиндагии ҳаррӯза низ ваҳдат аҳамияти бузург дорад. Дар оила, ҷомеа ва коргоҳ, ваҳдат маънои якдигарфаҳмӣ, дастгирӣ ва ҳамкорӣ дорад. Вақте ки одамон якҷоя кор мекунанд ва ба якдигар эҳтиром мегузоранд, онҳо метавонанд ба натиҷаҳои бузург ноил шаванд. Масалан, дар Тоҷикистон чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили ҷашнҳои Наврӯз ё Рӯзи Ваҳдати Миллӣ, мардумро аз гӯшаву канорҳои мухталиф гирди ҳам меорад ва эҳсоси ягонагиро тақвият медиҳад. Барои нигоҳ доштани ваҳдат, ҳар як шахс бояд саҳм гузорад. Ин маънои онро дорад, ки мо бояд таҳаммулпазир бошем, ба андешаҳои дигарон гӯш диҳем ва барои хайри умум кор кунем.

Олимони ҷавон нақши муҳим дар таҳкими ваҳдат доранд. Мо бо истифода аз технологияҳои муосир, фаъолияти илмӣ ва эҷодӣ, ташфиқоту тарғибот метавонем паёми ваҳдату сулҳро на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи ҷаҳонӣ низ паҳн кунем.

Ваҳдат – ин на танҳо як мафҳум, балки роҳи зиндагист. Он моро аз парокандагӣ наҷот медиҳад, дилҳоро ба ҳам наздик мекунад ва барои бунёди ояндаи беҳтар илҳом мебахшад.

Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ рамзи сулҳ, субот ва пешрафт аст, ки моро ба ҳам мепайвандад.

Ваҳдат қувваи мост, ки моро ба пеш мебарад!

Маҳмудзода Мӯъминҷон – н.и.т., ходими калони илмӣ, Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ.

Рӯзи Ваҳдати миллӣ як рӯзи бузург буда, он на танҳо барои ба хотир овардани воқеаҳои муҳими таърихии кишварамон, балки таваҷҷуҳи тамоми шаҳрвандони кишварамонро ба аҳамияти ваҳдату иттиҳод равона менамояд. Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Худи калимаи “ваҳдат” беҳтарин неъмат барои кулли инсоният буда, он тамоми некию хубиҳои дунёро дар худ таҷассум намудааст. Зеро танҳо бо будани ваҳдат душворию монеаҳо паси сар мешаванд. Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ мениҳад ва халқ орому осуда зиндагӣ менамояд.

Ваҳдати миллӣ барои ҷомеаи устувор ва шукуфон аҳамияти ҳалкунанда дорад, зеро он имкон медиҳад, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои муштарак амалҳои дастаҷамъӣ анҷом дода шаванд.

Бо шарофати Пешвои миллат ҳоло давлати мо дар самти тараққиёт қадамҳои устувор гузошта, аз рӯи бисёр нишондиҳандаҳо дар минтақа пешсаф мебошад. Иқтисодиёти Тоҷикистон рӯз то рӯз усутвор ва рақобатпазир шуда, мо ба кишвари содиркунанда табдил гардидем. Истихроҷи тиллову нуқра, алюминий ва маъданҳои гуногун, истеҳсоли молҳои ниёзи мардум камтарин дастовардҳои истиқлолият мебошанд.

Ваҳдати миллӣ падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар буда, рамзи баҳамоӣ, сарҷамъӣ ва иттиҳоду ягонагӣ мебошад, ки пирӯзии фарҳанги сулҳ ва ақлу заковати солими миллати солору хирадманд ва сулҳпарвари тоҷикро дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ мекунад.Имрӯз дарахти сулҳу ваҳдати тоҷикон меваҳои шаҳдборе ба бор овардааст.

Ин дастоварди нодири миллат, ҳоло ба ҳайси ҷузъи таркибии суннати таҳаммулгароӣ дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишварамон нақши бузург дорад.Имрӯз кишвари мо аз файзу баракати ваҳдати миллӣ дар шоҳроҳи рушди устувор қарор дошта, сатҳу сифати зиндагӣ, маърифату ҷаҳонбинӣ ва эҳсоси худшиносиву ифтихори миллии ҳамватанони мо торафт таҳкиму густариш меёбад.

Бо шарофати дастовардҳои кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ,ки бе восита заҳмати шабонарузии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, имрӯзҳо озмунҳои илмӣ ташкил карда шуда, тамоми хурду бузурги мардуми Тоҷикистон метавонанд дар он иштирок намоянд. Мақсади озмунҳои зикршуда, боло бурдани маърифати ҳуқуқӣ, дарки арзишҳои миллӣ, эҳтиром ва посдоштани ҷашнҳои миллӣ аз қабили ваҳдати миллӣ мебошад.

Ваҳдати миллӣ, ки имрӯз дар сар то сари кишвар ҳукмфармост,ин пеш аз ҳама барои рушди иттифоқи тамоми шаҳрвандон, сарфи назар аз миллату дину мазҳаб, тарҳрезии иқтисодии ягонаи барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа манфиатбахшро таъмин намудааст.Бешубҳа, ваҳдати миллӣ барои мо дастоварди ниҳоят пурарзиш, шарти асосии некуаҳволии халқамон ва таҳкурсии боэътимоди пешрафту ободии Ватани маҳбубамон мебошад.

Пешвои миллат муҳтарам Э момалӣ Раҳмон дар баромадҳои хеш қайд менамоянд,ки ваҳдату ҳамбастагӣ ба сифати кафили пешрафти ҷомеа бояд пайгирона минбаъд низ ҳамчун мафкураи давлатӣ сармашқи фаъолияти кулли ниҳодҳои расмию ғайрирасмии ҷомеа эътироф карда шавад.

Бояд гуфт, ки ваҳдат, ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ, як ҷузъи муҳим ва ногусастании фарҳанг ва ҳаёти иҷтимоии мардуми тоҷикро ташкил медиҳад.Худи ин дастовард яъне ваҳдати миллӣ далели давлати босубот будани Тоҷикистон мебошад.

Қайд кардан бамаврид аст,ки сулҳу ваҳдати миллӣ истилоҳе ҳастанданд,ки ин ҳамеша дилчаспу дилнишин ва бо лаҳни шево садо дода, бевосита шунавандаро ба амиқ фикр кардан ва ба тафаккури аниқ водор месозад.

Махмедов Муҳаммадҷон – ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Имрӯз, санаи 14 июни соли 2025 дар натиҷаи баланд шудани ҳарорати ҳаво кӯлҳои пиряхии пиряхи Саид Нафисӣ (Баралмас) дар ноҳияи Лахш рахна шуда, сабаби обхезӣ ва баланд шудани сатҳи дарёи Сурхоб гардиданд.

Аз рӯи маълумоти кормандони минтақавии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ноҳияи Лахш, рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ (дар баландии 3500м аз сатҳи баҳр) соати 9 ба қайд гирифта шуда, то соати 14 давом кард. Дар натиҷаи обхезӣ пули пиёдагарди деҳаи Сугати ноҳияи Лахш пурра талаф ёфта, боиси хушбахтист, ки хисороти ҷиддӣ ба қайд гирифта нашудааст.

Боиси ёдоварист, ки рахна шудани кӯлҳои мазкур ва ташаккулёбии ҷараёни сел аз ҷониби мутахассисони Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пешгӯӣ гардида, ҷиҳати кам кардани талафоти ҷониву молӣ ва иқтисодӣ ба мардуми поёноб тавсияҳои муфид дода шуданд.

Пиряхи Саид Нафисӣ дар доманаи шимолии қаторкӯҳи Пиётри якум аз баландии 5100 метр аз сатҳи баҳр ғизо гирифта, забонаи он дар баландии 3498 метр аз сатҳи баҳр воқеъ гаштааст.

Пиряхи мазкур пиряхи набзонии дараҷаи 3 буда, вобаста ба нишебӣ ва тарҳи ҷойгиршавиаш дорои зиёда аз 15 кӯлҳои хурду бузурги пиряхӣ мебошад, ки тайи чанд соли охир пайваста ин кӯлҳо дар фасли тобистон рахна мешаванд.

Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ ҳолати пиряхи мазкур ва кӯлҳои пиряхии онро таҳти назорати пайвастаи таҳқиқот қарор додааст ва марказ дар рӯзҳои наздик дар ин масир баргузории экспедитсияи комплексиро бо иштироки намояндагони сохторҳои дахлдор ба нақша гирифтааст.

Бояд ҳушдор дод, ки кӯлҳои пиряхӣ на танҳо бо боридани борон, балки дар натиҷаи ҳарорати баланд дар фасли тобистон низ рахна шуда, боиси сар задани обхезиҳо мегарданд.

Перемещайте мышь для просмотра фото в 3D

Ваҳдати миллӣ барои халқи тоҷик, Тоҷикистони азиз на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки заминаи асосии сулҳу субот, рушди устувор ва эҳёи давлатдории миллӣ мебошад. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва, ки ба ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 хотима бахшид, ба таърихи муосири Тоҷикистон саҳифаи наве бахшида бо имзои ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз Тоҷикистон тавонист, ки қадамҳои устувори худро баҳри шукуфоӣ ва пешрафти давлат ва ҷомеа гузорад.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, бо иродаи қавӣ ва сиёсати хирадмандона тавонист халқи парешонро сарҷамъ намуда, кишварро аз вартаи нобудӣ наҷот диҳад. Ӯ бо ташаббусҳои созанда ва талошҳои пайгирона сулҳу суботро барқарор намуда, заминаи рушди минбаъдаи давлатро фароҳам овард, ки дар он солҳо ба ҳам овардани мардуми парешон, ки ба сангарҳои муқобил ҷудо гашта буданд, кори саҳлу осон набуд. Ҳазорҳо мардуми тоҷик аз тарси ҷангу хунрезӣ ба хориҷи кишвар ҳамчун гуреза рафта буданд, дар Тоҷикистон торикӣ ҷаҳолат, хонаҳои сухтаю валангор, ки осори ин ҷанги таҳмиллӣ буд, хукмфармо буд, ва шахсе, ки дар даст камон дошт, ӯ пешоҳанг буда, сухани ӯ қадр дошт. Баъзе манотиқи кишвар дар муҳосираи иқтисодӣ қарор дошт, дар ин ноҳияҳо оилаҳо аз норасоии орд ва истеъмоли гандуми пастсифат вафот мекарданд. Ана дар ҳамин вазъияти ногувор Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, тоҷиконе, ки паси сангарҳои гуногун менишастанд, ба ҳам биёрад, гурезаҳои берун аз кишвар қарор доштаро ба ватан баргардонад, хонаҳои сухтаю валангорро аз нав обод созад, ва тамоми шароитро фароҳам оварданд, ки мардум офатзада, ба маҷрои муқаррарӣ баргарданд.

Таҷрибаи сулҳи тоҷикон аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, ҳамчун намунаи нодири сулҳофарӣ эътироф гардида, мавриди омӯзиш ва истифода дар ҳалли низоъҳои дигар кишварҳо қарор гирифтааст, ки ин мояи ифтихори тамоми Тоҷикистон ва тоҷикони ҷаҳон, ки намояндаи ин миллати тоҷдоранд, мебошад. Бо шарофати сулҳу субот имрӯз Тоҷикистони азиз аъзои созмонҳои бонуфузи байналмиллӣ буда, таклифҳои сарвари давлати тоҷикон дар ин созмонҳои бонуфуз боиси дастгирист.

Ваҳдати миллӣ на танҳо ба барқарории сулҳ, балки ба рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар низ мусоидат намуд. Сохтмони роҳҳо, нерӯгоҳҳо, мактабҳо ва дигар инфрасохторҳо бо талошҳои пайвастаи давлат ва дастгирии мардум амалӣ гардиданд. Ин ҳама нишонаи он аст, ки ваҳдат заминаи асосии пешрафти ҷомеа мебошад, зеро дар ҳама давру замон ҷанг ин ҷаҳолат, торикӣ ва харобиро ба миён оварда садҳо модарон бе фарзанд, занон бе шавҳар ва кудакон бе падар мемонанд.

Имрӯз, ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон вазифадор аст, ки ин неъмати бебаҳо – ваҳдати миллиро чун гавҳараки чашм ҳифз намуда, барои таҳким ва мустаҳкам намудани пояҳои он саҳмгузор бошад. Танҳо бо иттифоқ ва ҳамдилӣ, ҳамрайъӣ метавонем ба ҳадафҳои олии миллӣ расида, Тоҷикистони азизамонро ба кишвари шукуфон табдил диҳем. Шукронаи ваҳдати миллӣ ва истиқолияти давлатӣ, ки болу пари як кабутаранд, кунем ва дар замири насли ояндасози миллат худшиносӣ, худогохӣ меҳанпарастӣ ва чун Пешвои миллат сарсупурдаи ватанро тарбия намоем, зеро ояндаи давлату миллат дар дасти ҷавонон аст,онҳо тавонанд, ки бо ин хислатҳои ҳамида нуфузи Тоҷикистони азизро дар арасаи байналмиллӣ боз ҳам баланд бардоранд.Бигузор парчами сулҳу субот доимо болои Тоҷикистони азиз парафшон бошад, саодату давлати ӯ ҳамеша бегазанд ва поянда бошад.

Саидзода Муҳаббат Шералӣ - ходими пешбари илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо зикр намудаанд, ки ваҳдати миллӣ омили муҳимтарини ҳастии миллат, ватандорӣ ва давлатдории соҳибистиқлоламон мебошад. Ба ҳамин маънии такдирсоз ваҳдати миллӣ сарчашмаи асосии падидаи ҳамкорӣ, созгорӣ ва ҳамоҳангии манфиатҳою субот дар ҷомеа, амнияту тараққии кишвар ва муҳимтарин заминаи пешрафтҳои халқамон ба шумор меравад.

Рушди муназзами ҷомеа аз он шаҳодат медиҳад, ки ваҳдати миллӣ ҳамчун зуҳуроти ҷамъиятӣ вобаста ба сохти давлатдорӣ, муносибатҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсӣ ташаккул ва камол меёбад.

Андешаи Ваҳдат дар таърихи фалсафа ва ирфонамон мақоми бориз дошта, аз тарафи мутафаккирон ва адибонамон ҳамчун омили осоиши ҷомеа дониста шудааст. Ба таъбири Мавлоно

Аз қудрати иттифоқ ғофил машавед,

Дандонҳо сангро ба ҳам мешикананд.

Дар адабиёт ва фалсафаи муосир мафҳуми ваҳдати миллӣ бештар маънои умумияти иҷтимоӣ ва муттаҳидии аъзоёни ҷомеаро дошта, қариб дар ҳама тамаддунҳо чун омили субот ва таъмини пешравии кишвар ба ҳисоб меравад.

Ваҳдати миллӣ аз як тараф ба ҳалли проблемаҳои дохили кишвар мусоидат намояд, аз тарафи дигар ба ҳалли низоъҳо ва таҳкими ваҳдати миллӣ сабаб мегардад.

Ҳамагон хуб медонанд, ки ваҳдати миллӣ ба сатҳи худшиносии миллӣ ва дарки амиқи моҳияти ватандорӣ вобастагии ногусастанӣ дорад. Агар ба гузаштаи наздик назар афканем, ин масъала ба хубӣ возеҳ мешавад. Чунончи, дар асри гузашта, ба туфайли ташкил шудани Ҷумҳурии Шӯравии Точикистон адабиёт, санъат ва илм ба воситаи осори шинохтатарин бунёдгузорони он, аз ҷумла С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, М.Турсунзода ва Б. Ғафуров дар худшиносӣ ва таҳкими ваҳдати миллӣ таъсири бузург доштанд. Хусусан «Намунаи адабиёти тоҷик»-и С. Айнӣ ва «Тоҷикон»-и Б. Ғафуров барои тавсеаи заминаҳои илмии худшиносӣ ва ваҳдати миллиамон нақши муҳимро иҷро карданд.

Зарурат ва аҳамияти бузурги ваҳдати миллӣ махсусан дар давраи соҳибистиқлолии давлатӣ эҳсос мешавад. Зеро, ки соҳиб шудан ба Истиқлолият барои ҳар як халқу кишвар кори осон нест, вале муҳофизат ва ҳимояти он мушкилтар аз он аст. Роҳи расидан ба истиқлолият ва ваҳдати миллӣ шояд дар тасаввур осон намояд, вале ҳаёт нишон медиҳад, ки ҳифзи истиқлол ва ваҳдати миллӣ аз ҳар як сокини кишвар ҷахду талошҳои зиёд, маърифатнокӣ ва фарҳанги сиёсии волоро тақозо менамояд.

Зарурати таърихии инкишофи ояндаи ҷомеа талаб менамояд, ки фаъолияти амалии мақомоти гуногунзинаи давлатӣ ва ғайриҳукуматӣ баҳри рушду такомули давлат, соҳибмаърифат намудани шаҳрвандон ва баланд бардоштани сатҳи фарҳанги сиёсии ҷомеа мақсаднок ва пурсамар равона гардад. Воқеъияти зиндагӣ ва таҷрибаи ҷомеаи ҷаҳонӣ собит месозад, ки агар шаҳрвандон маърифати баланди сиёсӣ надошта бошанд дар байни онҳо ваҳдату якдилии устувор ба вуҷуд намеояд. Аз ин лиҳоз моро зарур аст, ки аз тамоми нерӯю имкониятҳои хеш ҳамарӯза баҳри баланд бардоштани сатҳи маърифату шуури миллии мардуми кишвар, фарҳанги сиёсии ҷомеа, тақвияти ваҳдату якдилии халқи сарзамини хеш, беҳ намудани шароити иқтисодию иҷтимоии аҳли ҷомеа ва рушду тараққиёти мамлакатамон беш аз пеш истифода намоем.

Шароити таърихие, ки дар охири асри 20 ва аввали асри 21 дар ҷаҳон ба миён омад, ҷомеаи моро ба падидаҳои нави ҳамгироӣ рӯ ба рӯ гардонид.

Минтақаҳои кишвар, ки аз ҷиҳати иқтисодӣ ва коммуникатсия ба ҳамдигар вобастагии суст доштанд дар мадди аввал масъалаи таъмини алоқаҳои доимии онҳоро ба миён гузошт. Мутаассифона, фарқиятҳое, ки дар манотиқи гуногуни кишвар ҷой дошт, сабаби аз ҷиҳати иқтисодӣ нобаробар инкишоф ёфтани минтақаҳо шуда буданд. Бартараф намудани ин тафовут осон набуд. Вале имрӯз ин масъалаҳо ба тадриҷ ҳалли худро ёфта истодаанд, ки дар натиҷаи он вилоятҳо ва ноҳияҳои кишвар дар тамоми фаслҳои сол ба алоқаҳои нақлиётӣ ва коммуникатсионии боэътимод таъмин гардиданд. Алҳол алоқаҳои нақлиётиву коммуникатсионӣ на танҳо барои рафту омаду муошират хизмат мекунанд, балки боиси ташаккули муносибатҳои иқтисодии устувори минтақаҳо гаштанд, ки дар натиҷа манфиатҳои иқтисодии умумиро ба вуҷуд оварда, омили муҳимтарини ваҳдати миллӣ гардидаанд. Маҳз барпо намудани алоқаҳои ягонаи хоҷагидорӣ байни минтақаҳо, бо назардошти имкониятҳои иқтисодию истеҳсолӣ ва захираҳои табиии мавҷуда, хусусияти аграрӣ, иқлим, дараҷаи тахассусмандию касбии аҳолӣ, инкишофи низоми одилонаи тақсимоти меҳнат, тавсеаи алоқаҳои иқтисодӣ дар дохили мамлакат ва як қатор дигар самтҳои фаъолияти бобарор ба ташаккули ваҳдати миллӣ ва субот дар ҷомеа заминаҳои боэътимод гузоштанд.

Дар радифи ин равандҳо бояд зикр кард, ки кафолати қонунии баробарии гурӯҳҳои этникӣ яке аз омилҳои муҳими амалишавии ваҳдати миллӣ ва суботи ҷомеа мебошад. Ақалиятҳои миллӣ ва гурӯҳҳои иҷтимоӣ барои афзоиши ҳиссаи худ дар инкишофи иқтисодию фарҳангии кишвар имконоти нав пайдо намуданд. Онҳо усулҳои нави хоҷагидорӣ ва инкишофи фарҳангро дар заминаи муносиботи байниқавмӣ муқаррар карда, барои сулҳу субот ва тараққии тамоми соҳаҳои хоҷагии халқи ҷумҳурӣ мусоидат менамоянд.

Ин сиёсат аз солҳои душвори оғози Истиқлоли давлатӣ барои ба иқтисоди бозорӣ гузаштан пеш гирифта шуд ва дар ҷиҳати паст кардани шиддати зиддиятҳои иҷтимоӣ, ки ба ваҳдати миллӣ халал мерасониданд, хидмат мекард. Аз ин лиҳоз, ҳалли зиддиятҳои дар ҷомеа ба вуҷуд омада ба роҳбарияти мамлакат имконият дод, ки дар таҳкими ваҳдати миллӣ ва тадриҷан ба эътидол овардани ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ муваффақиятҳои назаррас ба даст оварад.

Баъди истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба манзури расидан ба сатҳи болотари рушди иқтисодиёт чандин санадҳои ҳуқуқӣ ва фармонҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуданд. Аз ҷумла стратегияи паст кардани сатҳи камбизоатӣ, ки аз тарафи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуда буд, барои ба эътидол овардани вазъи иқтисодию молиявӣ, хамчунин барои амали муассири иқтисоди бозорӣ мусоидати зиёд кард ва ба болоравии сатҳи иқтисодиёти миллӣ заминаи устувор гузошт Дар солҳои охир барои иҷрои мақсадҳои рушди ҳазорсолаи нав чораҳои таъхирнопазири муассир андешида шуда истодаанд.

Ин муваффақиятҳо ба таҳкими асосҳои ҳуқуқии низоми нави иҷтимоию иқтисодӣ низ вобаста буданд. Чунки дар ҳалли проблемаҳои ҷомеаи мо, аз ҷумла дар таҳкими ваҳдати миллӣ нақши меъёрҳо ва санадҳои ҳуқуқӣ хеле муҳим буд. Дар даврони соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон бисёр санадҳое қабул шуданд, ки ба таъмини заминаҳои ҳуқуқии ташаккул ва таҳкими ваҳдати миллӣ мусоидат карданд.

Зуҳури падидаи ваҳдати миллӣ аслан марбут ба ташаккули давлатҳои миллӣ аст, зеро маҳз дар доираи давлати миллӣ зарурати ба даст овардани эҳсоси умумияти ягонаи сиёсии мардум, ки дар як воҳиди маъмурӣ зиндагӣ доранд, боло меравад. Бинобар ҳамин ҳам ваҳдат хусусияти миллияшро танҳо дар доираи ташаккули давлати миллӣ пайдо мекунад ва мавриди татбиқ қарор мегирад ва нақши давлат дар таҳкими ваҳдати миллӣ меафзояд, зеро он баҳри таъмини рушди иқтисодӣ, суботи иҷтимоӣ ва равнақи фарҳанги миллӣ бо омилҳои зерин манфиатдор аст.

1. Ваҳдати миллӣ воқеан ҳам марбут ба омилҳои гуногунҷанбаест, ки дар он нақши муассирро ҳамохангсозии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ мебозад. Ҳаёти ҷамъиятии баъзе аз кишвархои пасошӯравӣ, ки бар асари ихтилофи байниҳамдигарии ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ мубталои муноқишоти дохилй гаштанд, собит карданд, ки дар доираи қонунҳо ҳамоҳанг сохтани ниҳодҳои давлатӣ, ки дар кишварамон ба вуқӯъ пайваст, барои амалияи ҷомеасозиамон комилан дуруст буд. Зеро яке аз вазифаҳои муҳими ниҳодҳои давлатӣ ин худ танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва баланд бардоштани сатҳи эътимоди аъзои ҷомеа ба дурустии арзишҳои дар заминаи ин муносибатҳо қарордошта мебошад. Қобили зикр аст, ки ҳамоҳангии фаъолияти ниҳодҳои давлатӣ дар ин самт заминаи мусоидро дар ҷомеаамон барои ташаккули ваҳдати миллӣ муҳайё сохт.

2. Дар қатори созмонҳое, ки барои таҳкими ваҳдати миллӣ ва оромии вазъи сиёсию иҷтимоӣ дар ҷумҳуриамон саҳми намоён доранд, Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ташаббуси Президенти мамлакат таъсис ёфта буд, созмони бонуфуз ва минбари муколамаи ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматӣ мебошад. Шӯрои мазкур яке аз бозёфтҳои сиёсии давраи истиқлолияти давлатӣ ва институти нодири демократӣ дар миқёси минтақа ва собиқ давлатҳои шӯравӣ буда, кори муттаҳидсозанда ва таҳкимбахшандаи ваҳдатро иҷро намуд ва онро идома дода истодааст.

3. Принсипи асосии фаъолияти Шӯрои ҷамъиятӣ ризоияти ҷомеа дар ҳалли масъалаҳои муҳимтарини сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоӣ, маънавию фарҳангии мамлакат мебошад, ки дар айни ҳол ҳамкории ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрваидиро низ таъмин менамояд. Мақоми ҳизбҳои сиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва ташкилотҳои ғайриҳукуматие, ки дар пойтахти кишварамон кору фаъолият мекунанд, дар густариши ғояҳои ваҳдатофарини Президенти мамлакат ва Шӯрои ҷамъиятӣ, ки ҷомеаро ба муттаҳидӣ расонидааст бисёр муҳим буда, дар оянда ҳам бо самар давом хоҳад кард.

Дар даврони соҳибихтиёрӣ истифодаи васеи арзишҳои мафкуравӣ зарурати аввалиндараҷа доранд. Онҳо омили муҳими таъминкунандаи талаботи амниятии одамон, мустаҳкамсозии асосҳои суботи ҷамъиятӣ мебошанд. Бо мурури таъмини халалнопазирии ин ниёзҳои аввалия дар давраи ҳозираи тараққиёти ҷомеаамон, талабот ба зиндагии шоиста ташаккул ёфта истодааст ва рисолати ваҳдати миллӣ низ аз мусоидати созанда ба ин равандҳо иборат мегардад. Давлат на танхо таҳкимбахши ваҳдати миллӣ, балки мақоми ҳалли манфиатноки масъалаҳои мубрами ҳаёти гуногунҷабҳаи ҷамъиятӣ низ мебошад.

Иқдоми давлат дар татбиқи сиёсати фароҳам овардани фазои ягонаи фарҳангӣ ва дар он баробар ҷой додани мақому манзалати арзишу анъанаҳои фарҳангии ватанамон баёнгари ин қазоватҳоянд.

4. Ваҳдати миллӣ ҳамзамон ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ бояд ҳамеша баҳри таҳкими пояҳои давлати миллӣ иқтидори посухгӯии муносиб ба талаботу муқовиматҳои ҷаҳони муосирро дошта бошад. Яке аз он равандҳои фарогири олами муосир, ки пайваста устувории пояҳои давлатҳои муосири миллӣ, аз ҷумла ваҳдати миллии онҳоро таҳти имтиҳон қарор медиҳад, раванди ҷаҳонишавӣ аст. Тавассути ворид шудан ба ин раванд мо аз дастовардҳои илму технологияи пешрафтаи ҷаҳонӣ барои таъмини инкишофи мамлакатамон васеъ истифода мебарем. Вале ворид шудан ба ҷараёни ҷаҳонишавӣ ҳифзи арзишҳои беҳтарини милли халқи худро истисно намекунад, зеро аксаран маҳз дар заминаи ин арзишҳо эътимоду садоқати ватанпарастии мо тоҷикистониён ташаккул ёфтааст. Эҳтиром ба ин арзишҳо боиси минбаъд ҳам таҳким ёфтани эътимоди аъзои ҷомеа ба ҳамдигар ва сохтори мавҷудаи сиёсӣ мегардад. Бинобар ин моро лозим аст, ки дар ин раванди мураккаби ҷаҳонӣ дар баробари таъмини рушди мамлакатамон ягонагии принсипҳои асоситарини маънавии ҷомеаро, аз қабили ватанпарварӣ, садоқат ба ваҳдати миллӣ, эҳтиром ба ақидаи дигарон, таҳаммулпазирӣ, ҳурмати падару модар ва ғайра тақвият бахшем.

5. Ваҳдат ва таҳкими он чун раванди асосии пешрафту тараққиёт ҳамеша саъю кӯшиши хастагинопазири аъзои ҷомеа ва кулли ташкилоту муассисаҳои давлатию ғайриҳукуматӣ ва сохторҳои худфаъолияти ҷамъиятиро тақозо менамояд. Махсусан, нақши ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар вусъат додани эътимоди иҷтимоии аъзои ҷомеа ба сифати яке аз омилҳои таҳкимбахшандаи ваҳдати миллӣ хеле барҷаста аст ва аз ин хотир дар ин самт фазои ҳамкориҳои судмандро пайваста бо онҳо густариш додан боиси манфиат мебошад. Имрӯз дар ҷомеаи мо маҳз тавассути тавсеаи ҳамкориҳои созандаи давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ фазои мусоиди сиёсӣ барои баррасӣ ва ҷустуҷӯи роҳи ҳалли масъалаҳои мубрами ҳаёти ҷамъиятӣ фароҳам омадааст ва минбаъд низ танҳо дар ҳамин замина мо метавонем ватани худро ба қатори кишварҳои пешрафтаи ҷаҳони муосир бипайвандем.

6. Ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, аз ҷумла аҳзоби сиёсӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, васоити ахбори омма, иттиходияҳои гуногун низ вазифадоранд, ки дар ҷодаи таҳкими пояҳои ваҳдати миллӣ, суботи сиёсии мамлакат ибтикори ҳамешагӣ нишон диҳанд, зеро бидуни ин омилҳо имконияти таъмини фаъолияти густурдаи онҳоро тасаввур кардан мушкил аст. Ҳар қадар эътимоди ниҳодҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ нисбат ба якдигар густурдатар бошад, ҳамон қадар боиси устувории вазъи ҷомеа ва ҳамкории кулли аъзои он мегардад. Минбаъд низ танҳо ба ҳамин васила мо метавонем баҳри гулгулшукуфоии кишвари азизамон кӯшишу ғайрати самимона намоем ва дар амалисозии тарҳҳои наву бунёдкоронаи он иштироки фаъол дошта бошем.

Бояд гуфт, ки яке аз муҳимтарин омилҳои таҳкими ваҳдати миллӣ худро ба сифати як ҷузъи миллат амиқан дарк кардан, манфиатҳои олии давлатӣ ва миллиро аз манфиатҳои шахсӣ боло гузоштан, таъмини ягонагии миллиро вазифаи шахсии ҷонии худ ва тамоми ҷомеа дониста дар роҳи ҳимояи манфиатҳои умумимиллӣ саъйу кӯшиши пайваста нишон додан аст. Мутассифона, ҳоло ҳам ин сифатҳо дар шуури баъзе аъзои ҷомеаамон ба қадри зарурӣ мавҷуд набуда, қатъи назар аз он ки ақидаҳои носолими чунин шахсонро ҷомеа қабул надорад, вале онҳо бо сӯистифода аз фазои озоди демократии дар мамлакатамон ба вуҷуд омада, ба амалҳои зидди қонунӣ даст мезананд.

7. Мо бояд ҳамеша фаромӯш насозем, ки имрӯз ҳам душманони миллати тоҷик дар либоси экстримизму терроризм ва дар шакли ниҳоду ташкилотҳо ва ҷараёнҳои гуногуни сиёсӣ, мазҳабӣ, динӣ дар байни мардум тухми иғво кошта, сулҳу суботи кишварро халалдор карданӣ ҳастанд. Аз ин хотир, дар чунин шароити такдирсоз мо ҳамагон бояд ба ақлу хирад такя намуда, ҳушёрию зиракии сиёсӣ нишон дода, ба ҳеҷ ваҷҳ ба доми бадхоҳону душманони халқу кишвар афтодани шаҳрвандони алоҳидаро роҳ надиҳем.

Аз ин хотир баҳри ҳифзи ваҳдати миллӣ, истиқлолияти давлатӣ, таҳким ва рушди ҳокимияти сиёсӣ чунин падидаҳои номатлубро, ки душмани ваҳдати миллӣ аст, дар ҳама соҳаҳои ҳаёти чомеа бояд рафъ намоем. Зарур аст, ки мо ҳамагон бештар аз ҳарвақта тақвият бахшидану густариши фаъолияти иҷтимоӣ ва фарҳангии ба талаботи ҷомеаи муосир ҷавобгӯйро, ки қабл аз ҳама бояд баҳри аз байн бурдани зуҳуроти номатлуб равона гардидаанд, дар маркази фаъолияти ҳамарӯзаамон қарор диҳем.

Қобили таваҷҷӯҳ аст, ки стратегияи ваҳдати миллӣ ба равандҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва идеологӣ дар ҷомеа самти созанда ва устувор бахшида, дар такмил ва рушди арзишҳои демократӣ, татбиқ ва пешбурди принсипи ҳамкорӣ бо тамоми ҳаракатҳои сиёсӣ ва созмонҳои ҷамъиятӣ, бахусус бо иттиҳодияхои динӣ омили муҳим гардидааст.

Дар иртибот ба масъалаи дин сиёсати давлати мо равшан буда, дар суханрониҳои Сарвари давлатамон борҳо баён шудааст. Чунонки маълум аст, ҷавҳари ҳар як фарҳанг ва ҳар як динро арзишҳои онҳо ташкил медиҳанд. Дар тамоми динҳо, бахусус дар дини мубинамон-Ислом, имон ва асли ихтиёри шахс маҳаки асосӣ ва арзиши олӣ ҳисобида мешавад.

Аз ин рӯ бояд донист, ки асли дунявият ва хусусияти дунявии давлати миллии мо низ маънои дахолат ба масъалаҳои имон ва эътиқоди инсонҳо ва шаҳрвандонро надорад. Бинобар ин сиёсат ва стратегияи ваҳдати миллӣ бар ин асл асос ёфта, ҳуқуқ ва озодиҳои динии шаҳрвандонро шарти муҳими суботу амнияти миллӣ меҳисобад.

Дар баробари ин, мо хуб дарк мекунем, ки бо дарназардошти таҳаввулоти ҷаҳони имрӯза ва мушаххасоти геополитикии он, инчунин манфиатҳои ҳаётан муҳимми миллӣ рӯ ба рӯи мушкилот ва вазифаҳои бузургтаре қарор дорем, ки ҳалли онҳо аз ҳар яки мо диди амиқи стратегӣ, иродаи матин, зиракии сиёсӣ ва амали ниҳоят санҷидаву масъулонаро талаб менамояд.

Зеро таърихи начандон тӯлонии давлатдориамон собит менамояд, ки ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои он, ҳимояи амният ва манфиатҳои милливу давлатӣ, устувор гардонидани ваҳдати миллӣ ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеа, инчунин таъмин намудани рушди иқтисоди кишвар ва беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ дар шароити торафт вусъат пайдо кардани бархӯрди қудратҳои ҷаҳонӣ вазифаи аввалиндараҷаи ҳамаи рукнҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҳар як шаҳрванди ватандӯсту ватанпарвар мебошад.

8. Мо азм дорем, ки масъалаҳои таъмини рушди устувори иқтисодӣ, пешрафти бахшҳои воқеии иқтисодиёт, тавсеаи имкониятҳои содиротии мамлакат, беҳтар кардани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ, самаранокии бозори меҳнат, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, такмили низоми идораи давлатӣ ва тақвияти нерӯи инсониро ҳал намоем.

Пешрафти босуботи иқтисоди кишвар дар асоси санадҳои барномавӣ, пеш аз ҳама, Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030, Стратегияи баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии мардуми Тоҷикистон ва дигар барномаҳои соҳавию миитақавӣ таъмин гардида, иҷрои саривақтӣ ва самараноки онҳо таҳти назорати доимӣ қарор дорад.

Чи тавре, ки Пешвои миллат дар Паёмашон ба Маҷлиси Олии мамлакат изҳор намуданд, соли 2024 маҷмӯи маҳсулоти дохили кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба 8,4% расонида шуд. Дар 5 соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ, ба ҳисоби миёна 7,7% ташкил дод.

Тадриҷан беҳтар гардонидани сифати зиндагии мардум ва дар ин давра то 20 фоиз коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ аз ҷумлаи ҳадафҳои асосии сиёсати иқтисодии мо мебошад.

9. Дигар омили муҳимтарине, ки ба рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар такони ҷиддӣ мебахшад, татбиқи лоиҳаҳои бунёди инфрасохтори коммуникатсионии дороӣ аҳамияти дохиливу минтақавӣ мебошад.

Ҳукумати мамлакат бо мақсади таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ, бо истифодаи ҳамаи сарчашмаҳо барои рушди “энергияи сабз” чораҷӯӣ мекунад. Ҳоло корҳои таҷдиду азнавсозии нерӯгоҳҳои “Норак” ва Қайроқум бо маблағи 6 миллиарду 900 миллион сомонӣ, “Себзор” бо маблағи 700 миллион сомонӣ идома доранд.

То имрӯз созишномаҳои маблағгузории иншооти неругоҳи Роғун бо 6 созмон дар ҳаҷми 10 млрд. сомонӣ, аз ҷумла 3,8 млрд. грант ба имзо расида, имсол маблағгузорӣ мешаванд.

10. Mo чунин мешуморем, ки низоми нави ҷаҳонӣ бояд аз ҷангу низоъҳо, фишору зӯроварӣ, терроризм, ифротгароии сиёсиву динӣ, ҷудоихоҳӣ, қочоқи маводи мухаддир ва ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ, паҳншавии силоҳи қатли ом бояд комилан орӣ бошад ва бар ҳамкориҳои густурда, баробар ва мутақобилан судманди ҳамаи кишварҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ асос ёбад.

Танҳо дар чунин шароит ва тавассути саъю кӯшишҳои якҷоя метавон дар баробари мушкилоти глобалии замони муосир, аз ҷумла пайомадҳои тағйирёбии иқлими сайёра, фалокатҳои техногенӣ ва экологӣ, ба таври шоиста истодагарй кард.

11. Вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти кишвар доир ба ҳалли масъалаҳои калидӣ, расидан ба ҳадафҳои стратеги ва афзалиятҳои миллӣ гузаштан ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ барои оянда гузошта шуданд, танҳо ба хотири рушди иқтисодиву иҷтимоии давлатамон, таҳкими имкониятҳои иқтисодии он ва албатта, ба хотири боз ҳам беҳтар шудани сатҳи зиндагии халқамон равона гардидаанд.

Дар ин марҳалаи мураккаби таърихӣ ва дар шароити ҳассоси минтақа ва ҷаҳон таҳкими ваҳдати миллӣ ва муътадил нигоҳ доштани фазоӣ сиёсиву фарҳангии ҷомеа хело муҳим аст.

Таҷрибаи дар солҳои 90-уми асри ХХ ҳосил шуда, нишон медиҳад, ки дар ҳама давру замон бартарӣ гузоштан ба манфиатҳои умумимиллӣ, нерӯи муттаҳидсозандаи ваҳдати миллӣ мебошад.

Нисбат ба вазифаи аз ҳама муҳимтару муайянкунандаи такдири миллат - ба даст овардани ваҳдати миллӣ, ҳамаи дигар низоъҳои дохили миллат аҳмияти дуюмдараҷа доштанд.

Ҳамин манфиати умумиҷамъиятӣ дар қатори ҳиссиёти ватанпарварӣ дар шуури миллӣ роли ба танзим ва ба тартиб даровардани унсурҳои сохтори шуури миллиро иҷро менамояд.

Агар волоияти манфиати умумимиллӣ нисбати манфиати субъектҳои алоҳидаи миллат, яъне манфиатҳои гурӯҳӣ, зарурияти истиқлолияти давлати тоҷикон дарк карда намешуд, ваҳдати миллӣ воқеият намегардид.

Ваҳдате, ки дар Тоҷикистон ба даст омад, ғалабаи ақли солим номида мешавад. Ин ҳақиқати баҳснопазир аст ва моҳияти ӯ, бешубҳа, аз шуури миллӣ бармеояд дар зинаи шуури ҷамъиятии миллат дарк намудан зарур буд, ки ихтилофи байни тоҷиконро бояд худи тоҷикон бо ҳисси ҷавобгарӣ дар назди миллат ҳал намоянд.

Решаи объективии ваҳдати миллӣ дар шинохтани умумияти миллӣ, шинохтани ягонагии субъектҳои миллат ва зарурияти нигоҳ доштани якпорчагию истиқлоли миллӣ аз ҷониби субъектҳои миллат буд.

Таърих шоҳиди он аст, ки дар ҳамин гуна давраҳои мушкилу мураккаб ва лаҳзаҳои такдирсози миллат талаботи ҷамъият шахсияти бузургеро ташаккул медиҳад, ки ӯ бештар аз ҳамаи дигар шахсиятҳо зарурияти таърихиро дарк менамояд ва ҷавобгӯи ҳамаи чигилиҳои ҷомеа мегардад. Шахсе, ки дар ҳамин давра дар арсаи таърихи миллати тоҷик қадами бахосияти худро гузошт - ин Эмомалӣ Раҳмон буд.

Мутафаккирони бузурги классикии тоҷик Ибни Сино, Форобӣ, Низомулмулк ва дигарон мардонагӣ, ҷасурӣ, адолатпарастиро сифатҳои якумдараҷаи сардори давлат ҳисоб мекардаид. Ҳамин хислатҳо дар қатори шинохтани муттаҳидӣ, ягонагии миллат, ватанпарварӣ дар шахсияти Эмомалӣ Раҳмон таҷҷассум ёфтаанд.

Таҳти сарварии ин фарзанди ҷоннисори миллат натанҳо ба оштии миллӣ ноил гардидаем, балки ҷараёни бо роҳи демократию ҳуқукбунёду дунявӣ инкишоф ёфтани ҷомеаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро интихоб намудем ва чун инъикоси ҳамин ҷараён шуури миллӣ ба дараҷаи олии худ - худшиносии миллӣ инкишоф ёфт.

Асрорӣ Мирзошоҳрух – номзади илмҳои фалсафа, сарходими илмии Шуъбаи таърихи фалсафаи ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

“Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи идоракунии об ва ҳафзи пиряхҳо дар ҷаҳон пешсаф аст. Тоҷикистон дар фаъолияти Созмони Миллали Мутаҳид ва дар маҷмӯъ ҷомеаи ҷаҳонӣ нуфузи назаррас ва нақши барҷаста дорад.

Антониу Гутерриш, Дабири кулли СММ, Душанбе, 2024.

Оғози асри XXI барои давлати тозаистиқлоли Тоҷикистон давраи пешниҳоди ташаббусҳои наҷибона, ки заминаи амали рушди устувори кишвар ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст, ба ҳисоб меравад. Давлату Ҳукумати Тоҷикистон тавассути кӯшишҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри расидан ба ормонҳои миллӣ устуворона мавқеи хешро дар арсаи байналмилалӣ бештар тақвият дода, дар баробари он сатҳи иҷтимоию иқтисодӣ ва ҳаёти фарҳангию маънавии кишвар ба сатҳи сифатан нав инкишоф меёбад.

Дар ҷаҳони муттамаддин, новобаста аз мушкилоти гуногуни муносибатҳои байналналхалқӣ, ҳамкориҳои дастаҷамъонаи кишварҳои ҷаҳон баҳри дарёфти роҳи ҳалли масоили дорои хислати глобалӣ дошта, баръало ба назар мерасад. Дар рафти ин фаъолияти босамар, ҷалби амалҳои созандаи давлатҳои аъзо, таваҷҷуҳ ба ҷустуҷӯ ва дарёфти роҳи ҳалли масъалаҳои глобалӣ пайваста зоҳир мегардад.

Ба ҳамин мақсад, барои пешгирии ин гуна хавфу хатарҳо ва барои таъмини зиндагии сазовор ва рушди устувор дар минтақа ва ҷаҳон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо панҷ ташаббуси беназир ва фарогири минтақаҳову давлатҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ маъруфанд. Аз ҷумлаи онҳо, ташаббуси соли 2003 эълон шудани “Соли байналмилалии оби тоза”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт 2005 -2015”, “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”, Соли байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028), ва ниҳоят “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025” мебошанд.

Даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), ки аз соли 2025 то 2034 идома хоҳад кард, бо пешниҳоди муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид. Ин иқдом дар пайи ташаббусҳои дигари Тоҷикистон, аз қабили Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор, 2018–2028", форуми байналмилалии об дар Душанбе ва Конфронси СММ оид ба об (Ню-Йорк, 2023), як марҳилаи нав дар сатҳи ташаккули дипломати ва илмии кишвар дар масоили глобалӣ мебошад. Пешниҳоди муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар бораи эълони даҳсолаи криосфера нишон медиҳад, ки ин ду кишвар нақши фаъоли илмӣ ва сиёсӣ дар мубориза бо оқибатҳои тағйирёбии иқлим мебозанд. Маҳз Тоҷикистон буд, ки бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати милли Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаи обро ҳамчун ҷузъи муҳими таъмини амният ва рушди устувор дар сатҳи байналмилалӣ матраҳ намуд. Иқдоми нав, яъне Даҳсолаи криосферӣ бештар ба омӯзиши пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба захираҳои об равона гардидааст. Дар заминаи таҳаввулоти иқлимӣ, махсусан дар минтақаи Осиёи Марказӣ, ки дар он ҳазорон пиряхҳо вуҷуд доранд, омӯзиши дақиқ ва ҳамоҳангшудаи криосфера аҳамияти ҳаётан муҳим дорад. Таъкиди Пешвои миллат ба пиряхҳо аз ҷумла ба он сабаб аст, ки дар Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пирях мавҷуданд, ки ҳамчун манобеи оби ошомиданӣ ва кишоварзӣ барои тамоми минтақа аҳамияти стратегӣ доранд.

Сарвари давлати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО даъват шудаанд. Бояд тазаккур дод, ки Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 аз ҷониби СММ бо пешниҳоди якҷояи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса қабул шудааст.

Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Нитсаи Фаронса дар чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) (2025-2034) ширкат ва суханронӣ карда, як қатор пешниҳодҳоро низ ба миён гузоштаанд.

- вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба муҳити зист;

- обшавии бесобиқаи пиряхҳо ва норасоии оби тоза;

- паёмадҳои харобиовари обшавии пиряхҳо;

- таъсири манфии иқлим ба иқтисодиёт, экосистемаҳои кишварҳо ва ҳаёти инсонҳо ёдовар шудаанд.

Зимни мулоқот ёдовар шуд, ки қариб 60 дарсади пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳҳои Тоҷикистон воқеъ аст.

Қобили зикр аст, ки тӯли 20 соли ташаббускориҳои Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим 14 қатъномаи Тоҷикистон дар ин самт аз ҷониби Созмони Миллаи Муттаҳид ҷонибдорӣ шудааст.

Имрӯзҳо, коҳишёбии пиряхҳо нигаронкунанда буда, таҳдиди он ба амнияти тамоми мардуми сайёра хатар дорад. Тибқи таҳлили коршиносон ба криосфераи минтақа то соли 2050 метавонад ба як миллиард аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва ҷазиракишварҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд, ки бо мақсади омӯзиши таъсири тағйирёбии иқлим дар Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар поёни суханронии худ аз ҷомеаи ҷаҳон даъват намуд, ки ҳамкориро баҳри ҳифзи криосфера ва тақвияти илмҳои криосферӣ дар ҳама сатҳҳо густариш диҳанд.

Бояд гуфт, чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал барои илмҳои яхшиносӣ дар доираи Конфронси сеюми СММ оид ба уқёнус баргузор шудааст. Дар он роҳбарони 65 кишвари ҷаҳон, Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари байналмилалию минтақавӣ иштирок карданд.

Бо қабул гардидани ин Қатънома, бо мақсади пешбурди ҳамкориҳои илмӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз он ҷумла ба роҳ мондани тадқиқот ва мониторинги илмии алоқаманд ба талошҳои рушди устувор, солҳои 2025-2034 ҳамчун Даҳсолаи амал ҷиҳати ҳалли мушкилоти марбут ба обшавии пиряхҳо ва тағйирот дар криосфера эълон гардиданд.

Дар ин қатънома аз тамоми кишварҳои узви СММ, инчунин дигар ҷонибҳои манфиатдор, даъват ба амал оварда шуд, ки тавассути пешбурди фаъолиятҳо дар самти баланд бардоштани сатҳи огаҳӣ дар бораи даҳсола ва аҳамияти пиряхҳо, барф ва ях дар низоми иқлим, инчунин таъсири иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии он ва бар асари ин тағйирот, дар криосфера дар ҳама сатҳҳо мусоидат намуда, табодули таҷриба ва донишҳои беҳтаринро ба роҳ монанд.

Тоҷикистон таърихи тӯлонии пажуҳиши пиряхҳо ва идоракунии устувори обро дорад. Бо ин мақсад Муассисаи давлатии илмии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи илмҳои Тоҷикистон» таъсис дода шуд, ки вазифаҳои он мониторинг, арзёбӣ ва пешгӯии ҳолати пиряхҳо дар ҷумҳурӣ, ки ҳаҷми пиряхҳои дар онҳо мутамарказ буда, зиёда аз 60 фоизи захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказиро ташкил медиҳанд, иборат мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд надмуд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтани пешниҳоди Тоҷикистону Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” аҳаммияти ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти илму таҳқиқотҳоро дар соҳаи криосфера возеҳу равшан тасдиқ кард.

Роҳбари давлат инчуни таваҷҷуҳи иштирокдорони ҳамоиши сатҳи баландро ба ташаббуси нави Тоҷикистон, дар охири моҳи майи соли равон, дар асоси қатъномаи марбутаи Маҷмаи Умумии Созмони Милал, дар шаҳри Душанбе баргузор намудани нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуд ва изҳор дошт, ки конфронси мазкур барои дарёфти роҳҳои ҳалли устувори ҳифзи сарчашмаи оби тоза, яъне пиряхҳо, заминаи мусоид фароҳам овард.

Дар замоне, ки тағирёбии босуръати иқлим ба инсоният хатар эҷод мекунад, мушкилоти вобаста ба об пешорӯи башар қарор мегирад ва ин бори дигар собит менамояд, ки ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат саривақтӣ ва ниҳоят зарурӣ мебошанд.

МИРЗОЕВ Ҳабибҷон, - ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих