Меҳргон чун Наврӯз аз қадимтарин ҷашнҳои мардуми ориёитабор мебошад. Агар Наврӯз оғози баҳор, оғози соли нав ва эътидоли баҳории Хуршед дар бурҷи Ҳамал бошад, Меҳргон оғози нимаи дувуми сол ва ё фасли тирамоҳ- ҳулули Хуршед дар бурҷи Мизон мебошад. Ин ду ҷашнро дар сарчашмаҳои қадимӣ ду қутби зиндагонии мардум муаррифӣ намудаанд, ки аз Наврӯз дар айёми баҳор шурӯъ гардида, дар замони таҷлили Меҳргон, яъне дар тирамоҳ ба анҷом мерасанд. Маънои калимаи “меҳргон” меҳр буда, дар аввал шакли “Митра”, яъне номи яке аз бузургтарин худоёни ориёиҳо будааст.

Ин ҷашн низ ба монанди Наврӯз ҷанбаҳои гуногуни таърихӣ, нуҷумӣ, динӣ, кишоварзӣ ва иҷтимоӣ дорад. Агар ҷанбаи таърихии он як зумра ҳодисаҳои муборизаи некӣ бар бадӣ, нур бар зулмот ва барқарор намудани адлу ростиро дар Эронзамин дар бар гирад, ҷараёни офариниши оламу ҷаҳоншиносӣ масъалаи нуҷумии онро фаро мегирад. Ҷанбаи оинии он бошад, ба пайдоиши дини меҳрпарастии ориёиён иртибот дорад, ки он дар асри XVIII пеш аз мелод дар канор ва соҳилҳои рӯдҳои Ҷайҳуну Сайҳун ба вуҷуд омада, то замони Ҳаҳоманишиён дар мамолики Шарқ фаъолона амал мекард ва бино ба маълумоти Ксенофонт ва Плутарх он ба сарзаминҳои Ғарб чунон босуръат интишор ёфт, ки ҳатто император Нерон онро расман қабул кард ва то асри IVмелодӣ ба Испанияву Англияву Франсия то сарзамини Скотланд нуфуз пайдо намуд. Танҳо император Константин барои интишори дини масеҳӣ тавонист, ки пеши роҳи нуфузи баъдинаи митраизм дар Ғарбро бигирад.

Дар хусуси пайдоиш ва суннатҳои ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеии ниёгони мо андешаҳои гуногун аст. Нахусутин андешаҳо перомуни ин масъала ба суннатҳои мардуми ориёитабор рост меояд, ки мувофиқи он мутобиқати ҳар рӯзи моҳро бо номи он ҷашн мегирифтанд. Маҳз дар ҳамин бора рисолаи махсусе бо номи «Рисолаи рӯзҳо» то замони мо расидааст, ки дар он шарҳи моҳияти рӯзҳои моҳ, аз ҷумла хосияти мутобиқати номи рӯз бо номи моҳ, ки сабаби ҷашн гирифтани он мегардад, баён шудааст ва бо сабаби мувофиқ омадани номи яке аз рӯзҳо ба номи моҳи Меҳр ба он пасованди «гон»-ро изофа намуда, “Меҳргон” гуфтаанд ва дар рӯзи 16-уми моҳи Меҳр, ки баробар ба рӯзи 8-уми моҳи октябри мелодист, ҷашн мегирифтанд.

Бояд қайд кард, ки гузаштагони мо дар хусуси ҷашни Меҳргон ба мисли Наврӯз ривоятҳои фаровон боқӣ гузоштанд, ки дар қисмати зиёди онҳо пайдо шудани Хуршед ё Меҳрро ба ин рӯз нисбат додаанд. Ҳамчунин, омадани фариштагон барои нусрати Фаридун дар набард бо Заҳҳоки морон ва пирӯзии Коваву партавафшонии дирафши ковиёниро низ ба айёми Меҳргон нисбат додаанд. Аммо собиқаи ин ҷашнҳои дерин ҳикоятгари он аст, ки мардумони ориёӣ қабл аз зуҳури Зардушт Наврӯзу Меҳргонро гиромӣ доштаанд ва ин ду ҷашнро, ки бартар аз замону ҳамаи андешаҳои динӣ будаанд, чун намое аз тавоноии Офаридагори ҷаҳон донистаанд ва дар асрҳои баъдӣ ин ҷашнҳоро хостаанд маъниҳои мазҳабӣ бахшанд. Ҳамин тавр, Меҳргонро бар қиёмат, ки охири олам аст, монанд карда, Наврӯзро бар растохез, ки рӯзгори бедории табиат ва одаму олам аст, монанд донистаанд.

Бояд қайд кард, ки Абусаъид Абдулҳайи Гардезӣ дар асари худ «Зайн-ул-ахбор» дар бобати идҳо маълумотҳои фаровон оварда, ҳар кадом идро бо рӯзҳояшон тасвир намудааст. Ӯ дар ин асари худ дар боби «Андар идҳо ва расмҳои муғон» бо ҷадвал ва тафсилот чунин баён намудааст: «Сухан андар маънии идҳои муғон ва аҷамиён гӯем ва падид кунам, ки ҳар иде ба кадом рӯз бошад ва рӯзҳои эшон. Ва он рӯзро андар ҷадвал овардам, ҳам бар он ҷумла, ки аз они арабиён гуфтам. Ва онро ба чаҳор ҷадвал андар овардам: нахуст адад (дудигар), ҷашнҳо ва идҳо. Ва ҷадвали се дигар андар рӯзҳои моҳҳои аҷамиён. Ҷадвали чаҳорум андар моҳҳои муғон" .

Дар ҷадвали тартибдодаи ӯ 31 ид номбар мешавад, ки дар байни онҳо Меҳргон низ ҷой дорад. Тибқи маълумоти он Меҳргон дар зинаи 16-ум қарор гирифта, ба 16-уми Меҳрмоҳ рост меояд. Пас аз ин, Ромрӯзи Меҳргони бузург дар зинаи 17-ум ҷой дода шудааст, ки ба 21-уми Меҳрмоҳ рост омадааст.

Гардезӣ дар ин асари худ дар боби «Андар шарҳи ҷашнҳо ва идҳои муғон» ҳар як идро шарҳ дода, сабабҳои ба вуҷуд омадан ва таҷлил намудани онҳоро зикр менамояд. «Муғонро ҷашнҳои фаровон будааст андар рӯзгори қадим ва ман он чӣ ёфтам, ин ҷо биёвардам, андар ин ҷадвалҳо ва акнун шарҳи сабаби ҳар якеро бигӯям ҳам бар он ҷумла, ки андар кутуб ёфтам» . Ӯ дар бобати Меҳргон мефармояд: «Ин рӯз Меҳргон бошад ва номи рӯзу номи моҳ муттафиқанд. Ва чунин гӯянд, ки андар ин рӯз Афридун бар Беварсап, ки ӯро Заҳҳок гӯянд, зафар ёфт, мар Заҳҳокро асир гирифт ва ба Дамованд бурду он ҷо ба ҳабс кард ӯро» . Ҳамчунин, дар шарҳи идҳо нисбат ба Ромрӯзи Меҳргони бузург чунин мегӯяд: «Меҳргони бузург бошад ва баъзе аз муғон чунин гӯянд, ки ин фирӯзии Афридун бар Беварасп ромрӯз будааст аз Меҳрмоҳ. Ва Зардушт, ки муғон ӯро ба пайғамбарӣ доранд, эшонро фармудааст бузург доштани ин рӯз ва рӯзи Наврӯзро» .

Меҳргон пеш аз аҳди Ҳахоманишиён дар аҳди Каёниён, ки дар боло аз қавли Фирдавсӣ зикр шуд, таҷлил мегардид. Аммо дар замони ҳукумати Сосониён ин ҷашн ҷалолу шукӯҳи тозае ба худ гирифт ва ҳатто дар аввалҳои даврони исломӣ низ Меҳргон он шаҳоматашро аз даст надода буд. Дар бомдоди рӯзи Меҳргон шоҳи Сосонӣ ҷомаи махсусеро, ки аз матои бурди яманӣ ва зарбофти гаронбаҳо дӯхта мешуд, ба бар карда, тоҷеро, ки тасвири Хуршед дошт, бар сар мениҳод. Дар толори бузург менишаст ва мардуми аз ҷойҳои дуру наздик омадаро мепазируфт ва ҳадяҳояшонро қабул менамуд.

Пас аз суқути давлати Сосониён бисёре аз расму русуми мардумони эронитабор аз байн рафт, ки аз миёни онҳо танҳо Наврӯз, Меҳргон ва Сада боқӣ монданд ва то ҳамлаи муғул (асри ХIII) ин ҷашнҳо дар дарбори шоҳон ва хулафо расм гардида буд.

Дар аҳди арабҳо ҳарчанд муборизаҳо ҷиҳати аз байн бурдани иду ҷашнҳои мардуми эронитабор сурат мегирифт ва бисёре аз онҳоро аз байн бурд, вале осори онро комилан маҳв сохта натавонист. Уммавиён бо вуҷуди душманӣ бо русуми миллии ғайриараб, аз ҷумла тоҷикон, чун расми ҳадя додани мардумро писандиданд, бо баргузории Меҳргон мухолифати ошкоро накарданд. Аммо Меҳргон дар радифи дигар ҷашнҳои миллӣ аз давраи Аббосиён, ки парвардаву баркашидаи мардуми Хуросон буданд, равнақи дигар гирифт. Халифа Маъмун (813-833) беш аз дигарон ба ҷашнҳову маросимҳои мардуми Хуросон таваҷҷӯҳ кард ва дар ин давра он бо шукуҳу шаҳомати хоса таҷилил мегашт.

Меҳргон дар аҳди салтанати Тоҳириёну Саффориён ва Сомониён дар тақлид ба Бағдод таҷлил мегашт.

Зарринкӯб Абдулҳусайн дар асари худ “Таърихи мардуми Эрон” (аз поёни Сосониён то поёни Оли Бӯя) қайд менамояд, ки суннату русуми дарбори Бухоро бо рӯйи кор омадани Маҳмуд ба Ғазнин интиқол ёфт . Аз ҷумла, таҷлилу гиромидошти ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргону Сада дар дарбори Ғазна идома ёфт, ки аз нуфузи фарҳанги тоҷикӣ ҳикоят мекунад.

Таҷлили ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргонро амирони Ғазнин пуршукӯҳ баргузор мекарданд. Дарвозаи зиндонҳо боз мешуд, ба рӯйи бенавоён низ дари хайр мекушоданд ва ба онҳо инъому ҳадя нисор мекарданд. Дар ин рӯзҳо олимону шоирон даъват шуда, базму тараб меоростанд.

Хоҷа Абулфазл Муҳаммад ибни Ҳусайн, ки рӯзгори салатанати Ғазнавиёнро китобат кардааст, дар асари худ “Таърихи Байҳақӣ” дар баробари дигар паҳлуҳои ҳаёти моддии он давр истиқболи Наврӯзу Меҳргонро дар аҳди Ғазнавиён тасвир намудааст. Тибқи гуфтаи Байҳақӣ дар рӯзҳои Наврӯзу Меҳргон шаҳру навоҳии ин давлат ҳадияҳои зиёди ҷашнӣ омада, таомҳои хоса тайёр мекарданд. Тибқи гуфтаи ӯ дар ин рӯзҳо маҷлиси шароб барпо шуда, занони пойкӯб ширкат ва шодиву базмороӣ мекарданд. Ба гуфти Байҳақӣ дар маҷлиси шароби амир ҳар кас наметавонист ширкат кунад ва ҳузур дар чунин базм барои аҳли дарбор ва мардуми ҷоҳталабу чоплуси он рӯзгор ифтихор буд ва ҳатто вақте Масъуд даъвати падарро барои ширкат дар маҷлиси шароб мешунавад, шодӣ мекунад. Маҳмуд ба писараш мегӯяд: «Навбате диранг кун, ки мо нишоти шароб дорем ва мехоҳем, ки туро пеши хеш шароб диҳем, то ин навохт биёбӣ. Амир Масъуд ба хаймаи навбат бинишасту шод шуд бад-ин фатҳ»

Тибқи иттилои Байҳақӣ Масъуд нахустин маротиба пас аз ба даст овардани тоҷу тахт ва банд кардани бародараш Муҳаммад Меҳргонро таҷлил кард, ки ин ба моҳи рамазони соли 421 (баробар бо августи соли 1031) рост омад. Байҳақӣ мегӯяд: «Рӯзи душанбе ду рӯз монда аз моҳи рамазон ба ҷашни Меҳргон бинишаст ва чандон нисорҳову ҳадяҳо ва турафу сутур оварда буданд, ки аз ҳадду андоза бигзашт». Аз ҳадяҳои фаровони волии ситампешаи Хуросон Абулфазли Сурӣ ҳикоят мекунад, ки ӯ «бениҳоят чизе фиристода буд наздики вакили дараш, то пеш овард». Байҳақӣ ҳадяву нисори сардорони дигар вилоётҳоро зикр менамояд. «Ҳамчунон вукалои бузургони атроф, чун Хоразмшоҳ Олтунтош ва амири Чағониёну амири Гургон ва вулоти Қусдору Макрон ва дигарон бисёр чиз оварданд ва рӯзе бо ном бигузашт» .

Абулфазли Байҳақӣ аз баргузории Меҳргони соли 1035, ки ба 22 сентябр рост меояд, ёдовар шудааст. Дар ин ҷашн тибқи расму оинҳои маъмул «нисорҳову ҳадяҳо оварданд аз ҳадду андоза гузашта. Ва пас аз намоз нишоти шароб кард ва расми Меҳргон ба ҷой оварданд сахт некӯ бо тамоми шароити он» . Тавре мушоҳида мешавад, шоҳиди он рӯзгор ибораи «бо тамоми шароити он» ҷашн гирифтани Меҳргонро махсус таъкид мекунад. Аз ин чунин бармеояд, ки Меҳргон дар шумори ҷашнҳои расмии давлати Ғазнавиён эътироф гардида, фурсате будааст барои нишон додани шукуҳу чалоли дарбор ва баҳона баҳри хуш гузаронидани айём.

Ҳамин тавр, Меҳргон дар салтанати Ғазнавиён бо шукӯҳу шаҳомати хосса таҷлил мегашт. Дар асрҳои миёна то ба ибтидои садаи ХХ ҷашни Меҳргон ҳамчун иди оммавӣ бо номҳои “Сайр” ва “Иди тирамоҳӣ” ҷашн гирифта мешуд. Устод С.Айнӣ дар асари худ «Ёдоштҳо» роҷеъ ба сайри Дарвешобод ва баргузории он, ки дар фасли тирамоҳ сурат мегирифт, маълумоти ҷолиб додааст. Мувофиқи шаҳодати ӯ сайри Дарвешобод одатан ҳар ҳафта рӯзи сешанбе пагоҳӣ сар шуда, рӯзи чоршанбе то чоштгоҳӣ давом мекард. Сайргоҳ дар тарафи ғарбии роҳи калоне буд, ки аз бозори гови Ғиждувон баромада ба тарафи Бухоро мерафт. Дар ду тарафи қитъа растаҳо бо бурё ва ходачаҳо дӯкончаҳои каппамонанд сохта буданд, ки баъзеи он дӯконҳо чойхона, баъзеашон ошхона, моҳипазӣ ва монанди инҳо будаанд. Дар зери деворҳо ҳар ҷо-ҳар ҷо мардум давра гирифта, бозиҳову саргармиҳо мекарданд. Дар баъзеи он давраҳо ғирғиракбозӣ, дар баъзеашон тасмабозӣ, дар баъзеи дигарашон қартабозӣ ва монанди инҳо буданд. Дар баъзе давраҳо маддоҳон мадҳия мехонданд, сарояндаҳо сурудхонӣ мекарданд, наққолону ровиён қисса мегуфтанд. Чун шаб фаро мерасид замони тарфбозӣ сар мешуд. Тарфҳоро, ки дар кӯза дуруст мекарданд, оташ дода ба ҳаво сар медоданд. Он мисли мушаку салютҳои имрӯза дар осмон шарорапошӣ менамуд. Фардои он рӯз дар майдони назди бозори гов мусобиқаҳои хартозӣ, яъне пойгаҳи харҳо ва тагалҷангандозӣ шурӯъ мешудааст .

Пас аз таҳлилу омӯзиши сарчашмаҳо ва дигар асарҳои роҷеъ ба иди Меҳргон бахшидашуда маълум мегардад, ки Меҳргон дар баробари идҳои Наврӯз ва Сада яке аз ҷашнҳои асосӣ ва қадимии мардумии ориёитабор буда, бар асоси тақвимҳои нуҷумиву мардумӣ ва мавсимии фарорасӣ аз идҳои дигар тафовут дорад, вале Меҳргон, Наврӯз ва Сада дар якҷоягӣ гардиши моҳро ифода мекунанд, ки Меҳргон оғози тирамоҳро нишон медиҳад. Ғайр аз ин, агар Наврӯз фарорасии соли навро нишон диҳад, Меҳргон фурӯравии он ҳисоб мешавад, ки ҳар ду дар якҷоягӣ як соли комили кишварзиро нишон медиҳанд. «Тақсими сол ба ду қисми баробар ва дар ду нуқтаи мушаххаси эътидоли баҳориву тирамоҳӣ дар бовариҳои омиёнаи мардуми тоҷику эрониву афғон ва соири кишварҳои ҳамҷавори онҳо аз замонҳои хеле қадим вуҷуд дорад». Ин ҷашни авлодии мо дар тӯли таърих ба сарзаминҳои Шарқу Ғарб доман паҳн карда буд. Аз таҳлили сарчашмаҳои дастрасшуда маълум гардид, ки яке аз маросимҳои ҷолиби Меҳргон дар дарбор шурӯъ шудани таҷлили он буд. Аксари муҳаққиқон қайд намудаанд, ки чун мазҳари ойини меҳрпарастӣ Хуршед буд, шоҳон бештар маросими тоҷгузории худро дар ин рӯз анҷом медоданд ва дигар тадорукоти муҳими давлатиро низ ба ҳамин рӯз мавқуф мегузоштанд. Масалан, ривоят аст, ки маросими тоҷгузории Анушервони Одил дар ҳамин рӯз сурат гирифт буд.

Таҷлили ҷашни Меҳргон дар замони Сосониён бо шукӯҳу шахомати хоса таҷлил мегашт. Тавре зикр намуда будем, ҳарчанд бо истилои араб бисёре аз идҳои мардуми ориёитабор дар сарзамини Хуросону Мовароуннаҳр аз байн рафтанд ва ё дар гӯшаи фаромӯшӣ қарор гирифтанд, вале ҷашнҳои Наврӯз ва Меҳргон мавқеи худро нигоҳ доштанд, балки таҷлили онҳо минбаъд ҳам аз ҷониби омма ва ҳам аз ҷониби сулолаҳои ҳукмрон идома ёфт. Дар даври Иттиҳоди Шӯравӣ бошад, ҳарчанд номе қариб аз Меҳргон боқӣ намонда буд, мардум ба ҷойи он «Иди ҳосилот»-ро таҷлил мекарданнд, ки ба тирамоҳ рост меомад.

Бо ба даст овардани Истиқололияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон идҳои қадимии мардуми тоҷик дубора эҳё гардиданд. Аз ҷумла, имрӯзҳо Меҳргон низ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш ба муносибати 80-солагии таъсисёбии Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон дар санаи 8-уми октябри соли 2011 таъкид намуданд, ки «Ҷашни Меҳргон ба монанди Наврӯз таҷассумгари суннатҳои неки инсонист, ки файзу баракати хони пурнеъмати кишоварзонро инъикос менамояд. Бинобар ин, зарур аст, ки ҳар сол бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил карда шавад».

Меҳргон дар тӯли таърихи хеш дорои суннатҳои хоси худ буд. Аз ҷанбаҳои ҷашни иди Меҳргон оростани дастархони идона, шодиву сурур, тақдими ҳадяҳо, мусиқӣ ва овозхониро дар канори шеърсароӣ зикр намудан ба маврид аст. Мусиқидонон ба ин муносибат оҳангҳои ҷолиб сохта, ба ҳокимону шоҳон тақдим мекарданд. Дар давраи Аббосиён рақси раққосон, шеърсароӣ ва овозхонӣ, хӯрдани анор ва ҳафт намуди меваҷот, истифодаи гулоб аз суннатҳои Меҳргон буд, ки гӯё аз шоҳони Сосонӣ ба ҳокимони Хилофати Аббосиён мерос монда буд. Ин суннатиҳои иди Меҳргон то имрӯз боқӣ мондаанд.

Ҳамин тариқ, Меҳргон аз ҷашнҳои хеле бостонии мардумони ориёитабор маҳсуб ёфта, доир ба таърих ва ташаккули он дар осори таърихӣ тафсироти гуногун зикр ёфтаанд ва он дорои хусусиятҳои хоси худ мебошад. Меҳргон боварӣ ва эътиқод ба иззати Меҳр ва ойинҳои меҳрӣ (митроӣ), ки пеш аз Зардушт дар Ҳинд ва Ирон вуҷуд дошта ба моҳи меҳр рост меомад. Баъди пайдо шудани тасавуроти асотирӣ оид ба Меҳр он ташаккул ёфта, дар миёни мардум маҳбубияташ бештар гардида, аз доираи устуравӣ ба як оини мукаммали Меҳр табдил ёфт. Сипас, ин ҷашн ба иди ҷамъбасти тамоми фаъолияти кишоварзон табдил ёфта, ба ин сифат дар масири таърих бо бисёр арзишҳои созандагиаш дар ҳаёти мардум ва кору пайкори онҳо таъсир гузошт.

Садаф Ҷангибекова унвонҷӯи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Меҳргон яке аз ҷашнҳои сегонаи кадимии мардуми тољик мебошад. Наврӯз,Сада ва Меҳргон ҷашнҳои қадимии мардуми Ориёинажод ба шумор рафта, ҳар кадом дар замони худ ҷашн гирифташуда, дорои рамзе мебошанд. Наврӯз замоне ҷашн гирифта мешавад, ки тамоми набототи рӯйи замин ва ҳатто дар зери хок буда, бо фарорасии соли Нав ба нуму кардан оғоз мекунанд.

Наврӯз оғози соли Нав, оғози кишту кори деҳқон буда, Меҳргон фасли бардошти ҳосили заҳматҳои кашидаи ӯ мебошад. Баъд аз Меҳргон ҷашни Сада фаро мерасад, ки моро аз наздикшавии соли Нав огоҳ карда,барои омода шудани мо ба хотири истиқболи Наврӯз мужда мерасонад.

Мувофиқи расму ойини гузаштагонамон, дар рӯзҳои ҷашни Меҳргон мардум маросимҳои гуногунро ташкил мекунанд, зеро дар давраҳои бостон аҷдодони мо аксаран ба кишоварзӣ машғул будаанд. Аз ин рӯ, ҷашни Меҳргон ки фасли ғундоштани ҳосили бо арақи ҷабин руёнидаи онҳо мебошад, ба онҳо ин ҳақро медиҳад, ки шодиву сурур ва истироҳат намоянд:-изҳор карда буданд, муҳтарам Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон.

Мутобиқи маълумоти дар китоби “Осор-ул-боқия” овардаи Абурайҳон Берунӣ, таърихи ин ҷашнро беш аз 3 ҳазор сол нишон додаанд. Меҳр номи Офтоб буда, дар ойини Сосониён шоҳони онҳо махз дар Меҳрмоҳ тоҷеро, ки дар он сурати Офтоб буд, ба сар мегузоштаанд, яъне тоҷгузорӣ мекардаанд.

Ба ҳама маълум аст, ки дар замони Шӯравӣ масъулини давр ба ин ҷашнҳои сегона пӯшиши динӣ дода, иҷозати таҷлил намедоданд. Вале мо медонем, ки ин идҳо ба дин ягон муносибате надоранд ва онҳо чанд ҳазор сол кабл аз дини мубини ислом ба вуҷуд омада, соф иди миллии мардуми ориёинажод шинохта шудаанд.

Дар кишвари мо бошад, ин идҳо маҳз бо ҳидоятҳои созанда ва оқилонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон умри дубора пайдо карда, зинда гардонида шуданд.

Чун Президенти мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон президенти мардумӣ буда, худ устоди илми кишоварзӣ мебошанд, ин идҳоро аз дигарон дида бештару беҳтар эҳсос намудаву медонанд.

Иди Меҳргон ба ҳамаамон муборак бошад!

Холназаров Назар Мирзоевич, ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар қарни XXI боз бештару беҳтар маълуму равшан гардид, ки ояндаи кишвар ва тақдири насли ҷавон аз ҳифзу густариши мероси фарҳанги мардум бастагӣ дорад. Таҷрибаи талхи солҳои гузашта нишон дод, ки ба гӯшаи фаромӯшӣ супоридани беҳтарин суннатҳои мардумӣ, канда шудан аз арзишҳои рӯҳонию маънавӣ ба таназзулу бӯҳрони зиндагии иҷтимоӣ рӯ ба рӯ гашт.

Сабабҳои афзудани ҷиноят, нашъамандӣ, фақр, бекорӣ, фуру рафтани ахлоқи хонавода, низоъҳои миллӣ, қавмӣ, маҳалгарои ҳам дар надонистан ва камтаваҷҷӯҳи ба мероси фарҳангӣ мардум будааст. Имрӯз, ки обрӯ ва эътибори Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон боло мегирад, эҳё ва такомули фарҳанги миллӣ ҷойгоҳи хосаеро доро мешавад. Ҳамакнун зарур аст, ки аз тарафи афзудаи фарҳанги Ғарб дар канор бошем ва думболи рушди арзишҳои фарҳанги хеш бошем.

Воқеан, мероси фарҳанги тоҷикӣ дӯстдоштанист ва дар умқи таърих реша дорад. Фарҳанги мардуми тоҷик таърих аст ва таърихи мардуми тоҷик фарҳанг аст. Зебоӣ ва хираду руҳонияти он мерос ҳамакнун побарҷост, ки онҳо дар ҳаммосаҳо, қиссаю достонҳо, дар либоси арусакҳо, василаи зиндаги ва умуман дар ҳуввияти тоҷикӣ инъикос гардидаанд.

Солҳои охир бештари ҷашну маросимҳо, суннату анъанаҳо эҳё гардидаанд. Бо ёрии онҳо ҷомеаи имрӯза дар рӯзгору замонҳои қадим аҷдодони мо чӣ гуна бо табиат замону фазо дар муттаносиб мезистанд, хонавода, модар, ватан ва кори ҳалолро дар замири аҷдодӣ ба эҳтиром мегузоштанд, иттилои муфид ба даст меоваранд. На бояд фаромӯш созем, ки дар тули таърих дар фарҳанги мардум арзишҳои озмудашудаи миллат побарҷо мондаанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин эҳёи ҷашну маросимҳои мардуми роҳи наҷотест барои навсозии ҷомеаи имрӯз.

Ба ҳар кассе, ки дар заминаи гирдовари ва нашри фарҳанги омма қадаме ҳатто басо кӯтоҳу пуршитоб бармедорад ва домани ҳиммат ба камар мезанад, сари иродат дар пеши пой дорем ва ба кӯшиши онон эҳтиром мегузорем. Аммо ба кори пажуҳандагони ғайри касби дар шинохт ва пардохти рагу решаҳои нуҳуфтаи таърихи вижагиҳои нозуку борики бо ойинҳо, бовариҳо, ҷашну маросимҳо, эътиқоди камтар дорем, ҳарчанд, ки кулбории бузурге аз донишҳои гуногунро дар душ дошта бошанд, чаро ки метавон бо сари панҷа тадбире аз куҷо то куҷоро дар нур дид ва бо дили бедору имони устувор ба ҳар таҳгӯшаи биноҳои деринасоз сар зад, ёддошт бардошт ва акс гирифт, метавон порае аз воқеиятҳои айнӣ аст.

Мумкин аст, ки дар рӯзгорони гузашта, мардуми мо ойинҳои дигаре доштаанд, ки рафта – рафта ба ҷиҳати гуногун аз байн рафтааст. Аммо, он чи ки дар ин ҷо омада, тақрибан бештари ойинҳое ҳастанд, ки то имрӯз боқӣмондаанд ва сина ба сина то ин рӯзгор расидаанд. Аммо боваридоштҳои мардум беш аз ин аст ва гирдоварии ҳамаи онҳо ба солҳо фурсати дигар ниёз низ дорад.

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати хирадмандона ва фарҳангии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, пеш аз ҳама, ташаккули тафаккури бунёдкорӣ, тарбияи ифтихори миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ, ватандӯстӣ, сулҳу ваҳдат дар ҷомеа ва ҳамдигарфаҳмии сокинони ҷумҳурӣ ба ҳисоб меравад. Ноил шудан ба ҳадафҳои зикргардидаро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути фарҳанги миллӣ, аз ҷумла бо роҳи эҳёи мероси таърихию фарҳангӣ арзёбӣ намудааст.

Ҳанӯз соли 2000 дар Паём ба ҷаласаи якуми якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Президент чунин қайд карда буд: «Таърих гувоҳ аст, ки халқи тоҷик аз қарну асрҳо то имрӯз симои миллати худро, пеш аз ҳама, тавассути фарҳанг нигоҳ доштааст ва байни халқу миллатҳои дигар соҳиби нуфузу эътибор гаштааст».[1]

Яке аз дастовардҳои бузурги фарҳанги даврони истиқлол, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба он диққати ҷиддӣ дод, ин таҷлили ботантанаи санаҳои муҳими таърихию фарҳангии халқи тоҷик ба шумор мерафт.

Таҷлили ҷашнҳо ба худшиносиву худогоҳӣ, ифтихори ватандорию ғурури миллӣ, сулҳу ваҳдат ва мустаҳкамгардии он замина гузошта, мардум ба саволҳои «кӣ будем?», «кӣ ҳастем?» ва «кӣ хоҳем шуд?» ҷавоб пайдо кард.

Меҳргон чун Наврӯз аз қадимтарин ҷашнҳои мардуми ориёитабор мебошад. Тавре қайд намуда будем, агар Наврӯз оғози баҳор, оғози соли нав ва эътидоли баҳории Хуршед дар бурҷи Ҳамал бошад, Меҳргон оғози нимаи дувуми сол ва ё фасли тирамоҳ- ҳулули Хуршед дар бурҷи Мизон мебошад. Ин ду ҷашнро дар сарчашмаҳои қадимӣ ду қутби зиндагонии мардум муаррифӣ намудаанд, ки аз Наврӯз дар айёми баҳор шурӯъ гардида, дар замони таҷлили Меҳргон, яъне дар тирамоҳ ба анҷом мерасанд. Маънои калимаи “меҳргон” меҳр буда, дар аввал шакли “Митра”, яъне номи яке аз бузургтарин худоёни ориёиҳо будааст.

Ин ҷашн низ ба монанди Наврӯз ҷанбаҳои гуногуни таърихӣ, нуҷумӣ, динӣ, кишоварзӣ ва иҷтимоӣ дорад. Агар ҷанбаи таърихии он як зумра ҳодисаҳои муборизаи некӣ бар бадӣ, нур бар зулмот ва барқарор намудани адлу ростиро дар Эронзамин дар бар гирад, ҷараёни офариниши оламу ҷаҳоншиносӣ масъалаи нуҷумии онро фаро мегирад.

Дар хусуси пайдоиш ва суннатҳои ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеии ниёгони мо андешаҳои гуногун аст. Нахусутин андешаҳо перомуни ин масъала ба суннатҳои мардуми ориёитабор рост меояд, ки мувофиқи он мутобиқати ҳар рӯзи моҳро бо номи он ҷашн мегирифтанд. Маҳз дар ҳамин бора рисолаи махсусе бо номи «Рисолаи рӯзҳо» то замони мо расидааст, ки дар он шарҳи моҳияти рӯзҳои моҳ, аз ҷумла хосияти мутобиқати номи рӯз бо номи моҳ, ки сабаби ҷашн гирифтани он мегардад, баён шудааст ва бо сабаби мувофиқ омадани номи яке аз рӯзҳо ба номи моҳи Меҳр ба он пасованди «гон»-ро изофа намуда, “Меҳргон” гуфтаанд ва дар рӯзи 16-уми моҳи Меҳр, ки баробар ба рӯзи 8-уми моҳи октябри мелодист, ҷашн мегирифтанд. Аз нигоришу тасифҳои аҳли илму адаб ва ривоятҳои бостонӣ бармеояд, ки Меҳргон ҷашнест табиӣ. Айёмест, ки ба табиат, ба салтанат ва рӯзгори мардум иртибот дорад.

Зиёева З.И. ходими калони Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Дар оғози пайдоиш то ба имрӯз исноният ба бисёр кашфиёту ихтироот даст ёфтааст. Дар ин баробар ба нокомиҳову талхрӯзгорӣ ҳам рӯ ба рӯ гаштаву онро аз сар гузарондааст. Зиндагии инсонҳо ду рукни асосиро ташкил медиҳад, ки онро моддӣ ва маънавӣ унвон медиҳанд, агарчи дар моддиёт дастовардҳои бузург овард, вале дақиқан то ҳол ба умқи кашфи маънавиёт нарасидааст.

Бузургворе дар ҷашни яксолагии фарзандаш, ба ӯ мегӯянд: «Фарзандам! Як баҳору як тобистон, як тирамоҳу як зимистонро дидӣ! Аз ин пас, ҳама чизи ҷаҳон такрорист, ба ҷуз меҳрубонӣ…!». Бале, ҳақ бо он бузургвор аст, ки нуксанҷона ҷамъи зиндагиномаи одамиятро дар ду ҷумла изҳор доштааст. Мақсад аз овардани он андарз ин аст, ки дар гузашта аҷдодони мо тоҷикон ҷашне доштанд, муҳаббат, меҳрубонӣ, садоқат, дӯстдорӣ, адлу дод, арҷ гузоштан ба Модар-Заминро бо як вожа ифода намуданд: «Меҳргон». Аз назари илми решашиносӣ ва пайдоши вожаи Меҳргон дар оғоз мехоҳем ба хонангони арҷманд маълумоти мухтасаре пешкаш намоем.

Тибқи маълумоти луғатномаҳои сарчашмавӣ вожаи меҳргон аз ду ҷузъ иборат ёфтааст: «меҳр»- муҳаббат,самимият, дӯстиро ифода мекунад ва «гон» – асос бар нисбат, яъне ба чизе марбут будан аст. «Гон» одатан дар охири исми рӯз ва моҳи солшумории хуршедӣ (шамсӣ) меояд. Ба ин маъно, ки мардуми эронитабор агар ҳар гоҳ номи моҳ бо номи рӯзи солшумориашон (хуршедӣ, Шамсӣ) мувофиқ ояд, он рӯзро пасванди «гон» гузошта, онро ҷашн мегирифтанд. Барои мисол, метавон аз рӯзҳое ёд намуд, ки охирашон пасванди «гон» доштанд, ки мардум онҳоро бо шукуҳу шаҳомати хос ҷашн мегирифтанд: обонгон, обрезгон, хурдодгон, фарвардгон, тиргон, меҳргон ва ғайра, ки мардум эътимод бар онҳо доштанд. А. Берунӣ низ зикр кардааст, ки «…ҳар моҳе он рӯз, ки ҳамномаш бошад, ӯро ҷашн доранд». Дар иртибот ба вожаи меҳргон, бояд таъкид намуд, ки ниёгони мо моҳро аз сӣ рӯз иборат дониста, ба ҳар кадом рӯзи моҳ номе гузошта буданд, ки ин номҳои эзад ва фариштагон буданд. Аз ин лиҳоз, сарчашмаҳо вожаи меҳрро номи яке аз эзидон низ мегӯянд, ки он ёрирасон ва меҳрубон бар одамон будааст. «Меҳр», ки шакли аввалаи он «Митра» номи яке аз бузургтарин эзидони ҳиндуэронӣ аст ва чаҳорсад сол пеш аз мелод дар сангнавиштаҳо ҳак шудааст. Вожаи «Меҳр» дар китоби муқаддаси Авасто зикр шудааст ва дар ситоишаш низ суруде омадааст. Чунончи, дар «Меҳряшт»-и Авасто омадааст, Аҳура Маздо Меҳрро мисли худ мешуморад: «Аҳурамаздо ба Спитмон Зартушт гуфт: Эй Спитмон! Ба-д-он ҳангом ки ман Меҳри фарохчарогоҳро ҳастӣ бахшидам, ӯро дар шоистагии ситоиш ва барозандагии ниёиш, баробар бо худ, ки Аҳура Маздоям биофаридам». Аз ин гуфтаҳо бармеояд, ки дар замони бисёрэзидии оини зардуштӣ Меҳр мақому мартабаи баландро доро будааст ва мардум, махсус деҳқонон ва кишварзон ба ӯ муҳаббату меҳри беандоза доштаанд ва эҳтимол дар натиҷаи эътимод ва баргузидагии эзади Меҳр аз ҷониби мардум ҷашни Меҳргон офарида шуда бошад.

Аксарияти мо ин ҷашни инсону табиатро аз хотир бурдаем, вале имрӯзҳо мавзуи асосии ҳарфамон аз бемеҳрии ҳамдигар ва нигаронӣ бар табиат аст. Вале бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Меҳргонро дар мақоми Наврӯз ва дигар ҷашнҳои муқаддаси миллӣ ҷойгузин карданд ва ҳам дар тамоми манотиқи кишвар чандсолаҳо аст, ки ҷашн гирифта мешавад. Албатта, ин иқдомест, ки боз барои шинохти устураву таърихи гузаштаву осору ганҷинаҳои ниёгон ва ниҳоят шинохти миллӣ қадамест бузургу устувор.

Меҳргон чи гуна ҷашн аст?

Бояд тазаккур дод, ки Ҷашни Меҳргон ба гунаи Ҷашни Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадима ва бостонии мардумони эронтарбор маҳсуб меёбад ва байни ин ду ҷашни бузург пайванди ногусастание вуҷуд дорад. Роҷеъ ба пайдоиш ва чигунагии ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихӣ маълумотҳои зиёд омадааст. Аллома ва фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Абурайҳони Берунӣ дар китоби «Осор-ул-боқия»-и хеш дар хусуси ҷашни Меҳргон овардааст, ки: Меҳрмоҳ, рӯзи авали он ҳурмуздрӯз аст. Ва рӯзи шонздаҳум рӯзи меҳр аст, ки иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст, ки хазони дуюм бошад. Ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мардум аст. Ва тафсири он дӯстии ҷон аст. Ва гӯянд, ки «Меҳр» номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд, ин аст, ки ин рӯзро «Меҳргон» гӯянд. Далел бар ин гуфтор он аст, ки аз оини Сосониён дар ин рӯз ин буд, ки тоҷеро, ки сурати Офтоб дар ӯ буд, ба сар мегузоштанд. Ва Офтоб бар чархи худ дар он тоҷ савор буд. Ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад. Аз ин маълумоти додаи Берунӣ метавон бетардид гуфт, ки дар воқеъ Меҳргон ҷашни сирф мардумӣ аст, чун чанд нуктаи Берунӣ воқеан қабили таваҷҷуҳ аст, ки мегӯяд, «ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мурдум аст», «ва тафсири он дӯстии ҷон аст», «ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад». Ҳамин се ҷумла худ бузургӣ ва шукуҳу шаҳомати дар гузашта доштаи Меҳргонро бозгӯ мекунанд.

Абурайҳони Берунӣ пайдоиши ҷашни Меҳргонро ба подшоҳи Пешдодиён Фаридун нисбат медиҳад ва тазаккур медиҳад, ки: Мегӯянд, сабаб ин ки ин рӯзро эрониён бузург доштаанд, он аст, ки чун мардум шуниданд Фаридун хуруҷ кардааст. Пас аз он, ки Кова бар Заҳҳоки Биюросб хуруҷ намуда буду ӯро мағлуб ва нест карда буд. Ва мардумро ба Фаридун хонд. Кова касест, ки подшоҳони Эрон ба раъияти ӯ некӣ меҷустанд, (бар илова, пас аз шоҳ Ҷамшеди Пешдодӣ салтанат аз дасти ин дудмони муборак рафта буд ва дунё дар зери тасарруфи Заҳҳоки бедодгар ва хунхор гардида, мардум аз зулму бедодии шоҳи золим ба дод омада буданд. Коваи шуҷоъ, ки ҳабдаҳ писарашро аз даст дода буд, барои интиқом мардуми бахтбаргаштаро гирди худ ҷамъ овард ва бар зидди Заҳҳок шӯриш кард ва дар он айём аз дудмони Пешдодиён Фаридун низ бархост ва ҳамдаст бо Кова тахту салтанати Заҳҳокро сарнагун сохтанд. Ва пайдоши «Диравши ковиён» низ дар ҳамон замон аст, ки Кова худ оҳангаре буд ва пӯсти пешбанди хешро ба нуки асое баста, мардумро зери он диравш ҷамъоварда буд.)

Дар Шоҳномаи безаволи хеш А. Фирдавсӣ низ оғози ҷашни Меҳргонро дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун нисбат медиҳад. Чунончи, Фирдавсӣ мефармояд:

Замона беандуҳ гашт аз бадӣ,

Гирифтанд ҳар як раҳи эзадӣ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба ойини кай ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом,

Майи равшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон гашт равшан сари моҳи нав.

Бифармуд, то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносониву хӯрдан ойини ӯст.

Кунун ёдгор аст аз ӯ моҳи меҳр,

Бикӯшу ба ранҷ эч манмой чеҳр!

Оиди таҷлили ҷашни Меҳргон дар аҳди шоҳигарии Ҳахоманишиёну Сосониён ва дигар сулолаҳои баъдӣ дар бархе сарчашмаҳову тасвирҳо ва гуфторҳое ҷолиб зикр гардидааст. Фолклоршинос Дилшод Раҳимов дар асари худ «Фолклори тоҷик» аз сарчашмаҳои таърихӣ ёдовар шуда меоварад, ки муаррихи юнонӣ- Ктезиус овардааст, ки «подшоҳони ҳахоманишӣ маст шуданро ҳеҷ гоҳ ба худ раво намедиданд, аммо танҳо дар рӯзи ҷашни Меҳргон онҳо иҷозаи нӯшидани майро доштанд. Онҳо ҷомаҳои гаронбаҳои арғувонӣ мепӯшиданд…» Аз рӯи мадракҳои таърихӣ ҷашни Меҳргон ва ойини меҳрпаррастиро ҳахоманишиён дар рӯи ҷаҳон паҳн гардонидаанд ва аз файзу баракат ва инсонпарастиву табиатдӯстдории ин ҷашн аксари ҷаҳониён баҳравар гардидаанд. Донишманди белгиягӣ Франс Валери Мари Кюмон(1868-1947) дар китоби «Ойини Митра» таҷлили соли нави масеҳиро марбут ба ҳамин ҷашни Меҳргони аҷдодони мо медонад: «Бидуни шак ҷашни Меҳргон, ки дар мамолики Руми қадим рӯзи зуҳури Хуршед тасаввур мешавад ва онро sol natalis invietil (яъне, рӯзи вилодати Хуршеди номағлуб) мегуфтаанд, ба 25 декабр кашида шуда ва баъд бо сабаби нуфузи дини Исо дар Аврупо рӯзи вилодати Масеҳ қарор додаанд». Дар аҳди Сосониён низ ин ҷашн бо як шукуҳу шаҳомати хос таҷлил мегардид ва ҳатто бо номи ин ҷашн, чи тавре ки сарчашмаҳо иттилоъ медиҳанд навоҳои « Меҳргонӣ», «Навои Меҳргонӣ», «Меҳргони бузург» ва ғайра аз тарафи навозандагон ва хунёгарон тадвин шуда буданд, ёд мекунанд. Низомии Ганҷавӣ дар ин хусус ишора карда мегӯяд:

Чу нав кардӣ Навои меҳргонӣ,

Бибурдӣ ҳуши халқ аз меҳрубонӣ.

Аз қавли Салмони Форс Берунӣ овардааст, ки: «Мо дар аҳди Зардуштӣ будан мегуфтем, худованд барои зинати бандагони худ ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон берун овард. Ва фазли ин ду бар айём монанди фазли ёқуту забарҷад аст ба ҷавоҳири дигар».

Тибқи маълумоти Берунӣ рӯзи таҷлили ҷашни Меҳргонро ба рӯзи шонздаҳуми моҳи меҳр (баробар ба 7-8 октябр) рост меояд ва бисту якуми моҳи меҳр «Меҳргони бузург» ё «Ромрӯз» мегуфтанд. Аҷдодони мо байни Наврӯз ва Меҳргон тафовут намегузоштанд ва ҳар дуро дар мақом гузошта, бо шукуҳи хос таҷлил менамуданд. Чи тавре ки мо худ мушоҳида мекунем, ҳардуи ин ҷашн аз рӯи рукнҳо ва оину хусусиятҳо ба ҳамдигар сахт алоқамандии зич доранд. Чунончи, дар ҷашни Наврӯз наврӯзи омма ва наврӯси хоса ҳаст ва дар ҷашни Меҳргон ҳам меҳргони омма ва меҳргони хоса таҷлил карда мешавад. Расму ойинҳои ба ҳамдигар монанд доштани ин ду ҷашн гувоҳи он аст, ки ҳарду дар як сарчашмаи фарҳангӣ, ки бе шак дар партави хираду дониши гузаштагони мо марбут ҳаст, тавлид ёфтаву инкишоф ёфтаанд.

Донишвари номдори тоҷик марҳум Саъдулло Раҳимов бар ин андеша буданд, ки ҷашнҳои сегона- Наврӯз, Меҳргон ва Сада мисли санҷирае ҳастанд, ки ба ҳам васл гардидаанд ва бидуни ҳамдигар буда наметавонанд. Аммо, дар маҷмӯъ, мардуми ориёитабор ҳамеша бидуни ҳама гуна монеаҳо онҳоро ба ҳар тариқе ошкоро ё пӯшида ҳифз мекарданд ва ҷашн мегирифтанд. Чаро ки дар асл ин ҷашнҳо аз падидаҳои тақвимию астрономӣ буданд ва марҳилаҳои муҳими фаъолияти солонаи инсону табиат, замину деҳқонро дар худ ифода мекарданд. Сада ва Меҳргон – ҷашн ва фарҳанги кишоварзии мутамаддин ва падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонӣ мебошанд. Парастиши инсон, фаъолияти созандагии вай, ниёз ба осоиштагии зиндагӣ, ваҳдату ҳамзистӣ ва рӯҳияи одаму одамият аз ҳадафҳои калидии ин ҷашҳо буд ва чунин то кунун монда аст. Ҳамин арзишҳои калидиро аҳли башар дар вуҷудаш мепарварид.

Зеро ҷашнҳои номбурда моҳияти ҷомеасозӣ ва ҷомеамандӣ, тавҳидию муҳитзистии созандагӣ, диду идеалҳои покроӣ, некбинӣ, садоқат ба замину меҳнат ва инсонро ифода мекарданд. Сабаби бақоияту идомати ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргону Сада маҳз дар ҳамин фалсафаи онон аст. Ин ҷашнҳо ба ҷуз ҳадафи баҳамоии мардуми заҳматкаш, ривоҷ додани усулҳои коркарди фарҳанги кишоварзӣ, зироат, чорводорӣ ва амсоли ин чизи дигаре надоранд. Дар асл моҳиятан ин ҷашнҳо бо ягон дину идеология пайванд нестанд.

Дигар ин ки адёну идеологияҳои дигар дар тӯли таърихи дароз кӯшиш доштанд, то ба хотири бақоияти хеш ба ин ҷашнҳо бигараванд. Аммо ҳукми воқеияти таърих ин шуд, ки ин дину идеологияҳо дар марзу бум ва замони хеш қарор ёфтанд, аммо ҷашнҳои мо ҳама марзҳоро бо покизагӣ ва фалсафаи башардӯстонаи хеш убур карда, то ба замони мо расиданд.

Новобаста аз он, ки дар мавриди шинохти вижагии ҷашнҳои гуфташуда дастовардҳои илмӣ зиёданд, аммо то ба ҳанӯз майдони таҳқиқи масоили гуногун ва мубрами ин ҷашнвораҳо дубора аз марҳилаи таърихи навин шурӯъ шуда, нигоҳи тоза мехоҳад. Зеро ки мо дар вақти хеле наздик тавонем минбаъд мисли Наврӯз ҷашнҳои Сада ва Меҳргонро ба ҳайси ҷашнҳои байналмилалӣ ба мардуми ҷаҳон пешниҳод намоем.

Тоҷикистони азиз кӯшиш сохтани модели олии кишвари индустриаливу аграрӣ ва бо ҳамин хусусият майлу ниёз ба чунин ҷашнҳо дорад.

Бояд дар назар дошт, ки ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Меҳргон аз нигоҳи астрономиашон мантиқан ба ҳам пайваст мебошанд, ҳар кадом идомаи якдигаранд, пайвандии ногусастанӣ доранд, ба истилоҳи дигар ҳар кадом ҳалқаи як занҷиранд. Аз ин хотир, пешниҳод мешавад, ки ин ҷашнҳо минбаъд дар консепсияи яклухтӣ, якпорчагӣ дида шаванд. Нашояд, ки онҳоро аз ҳам ҷудо намоем. Танҳо дар яклухтӣ ин ҷашнҳо, ин марҳилаҳои фаъолияти меҳнатии солона дар худ маънӣ пайдо мекунанд.

Аҷдодони мо дар гузашта ин идҳоро бо шодию сурур, оташафрӯзию гулханфурӯзиҳо, рақсу тарона ва оростани хони пурнозу неъмат ҷашн мегирифтанд. Дар ҷаҳони муосир мо бояд ин ҷашнҳоро дар ҳамин равия тақвият диҳем.

Мо ин ҷашнҳо (Сада, Наврӯз ва Меҳргон) -ро набояд танҳо ҳамчун моли фарҳанги гузашта муаррифӣ кунем. Ҳар яке аз ин ҷашнҳо дар худ рамз ва ҳадафҳои ҷавҳарӣ доранд. Ҳар кадом аз ин бо кадом як марҳилаи муайяни фаъолияти меҳнатӣ вобаста мебошанд. Худи идеяҳои калидии ин ҷашнҳо далолат бар он доранд, ки Сада – тайёрӣ бар пешвози Наврӯз аст. Пас мебояд ба соли нави меҳнатӣ омодагӣ гирифт. Мебояд дар арафаи Наврӯз ҳашару корҳои тадорукӣ пешбинӣ кард, то ҷӯю системаҳои обёрӣ, асбобу технологияи коркарди замин ва ғайра ба соли нави меҳнатӣ омода бошанд. Меҳргон ҷашни ҷамъбасти кулли фаъолияти кишоварзӣ аст. Аз ин ваҷҳ, мо бояд кӯшиш бар он дошта бошем, ки бо назардошти арзишҳои калидии ҳар ҷашни сегоник мазмуни нав, арзишҳои муосир ва актуалиро ҷой диҳем, бо ин ҷашнҳо навоварона рафтор намоем. Танҳо бо ин кор ва муросо бо дӯстони ҳаммарзу ҳамминтақа ба дастгирии аҳли башар мушарраф мешавем.

Зоҳири САЙФУЛЛО, ходими хурди илмии ИФҲС– и ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Ҷашнвораи Меҳргон аз қадимтарин ҷашнҳои мардуми форсу тоҷик - ҷашни дӯстӣ ва хайрхоҳии байни мардум мебошад. Ин ҷашн дар рӯзи 16-уми моҳи Меҳр баргузор мешавад ва онро Рӯзи Меҳра мегӯянд.Он дар таърих бо номи Митракона ё Митра ном бурда мешавад ва таърихи 4 ҳазорсола дорад.

Ин ид бо рушди соҳаи кишоварзӣ ва ҷорӣ шудани тақвими кишоварзӣ пайдо шуда, аслан ҷашни ҷамъоварии ҳосили деҳқон мебошад, ки дар оғози мавсими тирамоҳ таҷлил гардида, аз санаи 23 – юми сентябр то санаи 22 – юми октябр давом мекунад. Дар ин рӯзҳо деҳқонон ба ҷамъоварии ғалла шурӯъ менамоянд. Тибқи ривоятҳои қадимӣ, дар ин рӯз Шоҳ Фаридун Заҳҳокро шикаст дода, ӯро дар кӯҳи Дамованд зиндонӣ мекунад. Одамон ба ҳамдигар мактуб навишта, якдигарро табрик мекарданд ва туфаҳо медоданд. Панҷ рӯзи аввал ҷашни мардумӣ буда, Меҳргони омма ё хурд номида мешуд, рӯзи шашум ҷашни расмӣ сар шуда аз ҷониби подшоҳ бо дарбориёнаш ҷашн гирифта мешуд ва онро Меҳргони булғур меномиданд.

Дар замони Сосониён ҷашни Меҳргон хеле бошукӯҳ ва ботантана ҷашн гирифта мешуд. Таҷлили Меҳргон ба Наврӯз шабоҳат дорад. Мардум хонаву дарҳои худро тоза карда, либосҳои беҳтарини худро ба бар мекарданд, худро оро дода, ба ҷашнвора мерафтанд. Умуман, он рӯз ҳама бо ҳамдигар хеле меҳрубон буданд.

Дар байни деҳқонони Осиёи Миёна, аз ҷумла тоҷикон иди ҳосилот барин анъанаҳои нав пайдо шуданд. Истиқлолият ба ҷашни Меҳргон ҳаёти нав бахшид.

Аз рӯйи андеша ва эътиқоди ниёгони мо, Меҳргон дар рӯзи аввали моҳи Меҳр ва оғози тирамоҳ ҷашн гирифта мешавад. Дар он тавозуни кайҳонӣ, баробарии шабу рӯз мавҷуд буда, ба ҳамин далел ин моҳро моҳи Меҳр номидаанд. Ниҳоят, эҳёи ҷашни миллии Меҳргон саривақтӣ буда имконият медиҳад, ки таҷлили он он аз насл ба насл гузарад.

Боқизода Адлинисо Ходими илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ”

Илми ҳуқуқро одатан ба ҳуқуқшиносӣ шабоҳат дода, ва моҳияти онро ба ҷараёни дарки ҳуқуқ алоқаманд медонанд. Вай ҳамчун соҳаи махсуси илми ҷамъиятӣ хислати таҳлилию амалӣ дошта, аз низоми донишҳои илми-назариявӣ ва методологӣ оид ба моҳият ва қонуниятҳои инкишофи давлат, низоми ҳуқуқии он, самаранокона амал намудани онҳо ва воситаҳои гирифтани донишҳои нави зарурӣ оид ба такмили минбаъдаи онҳо иборат мебошад[1].

Аз дараҷаи инкишофи илми ҳуқуқшиносӣ сатҳу сифати қонунгузорӣ, такмилёбии минбаъдаи он, ҳалли масъалаҳои ҳаётан муҳими зиндагӣ, парвандаҳои ҳуқуқӣ, сифат ва самаранокии амалияи ҳуқуқшиносӣ, шуурнокӣ ва маданияти ҳуқуқӣ, ва дар кул ҳолати қонуният дар ҷомеа вобастагӣ дорад[2].

Дигаргуниҳои куллие, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишварамон ба вуқӯъ омад аҳамияти илмӣ ҳуқуқшиносиро боз ҳам баланд бардошт. Зеро гузаронидани ислоҳот дар соҳаи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлатдорӣ зарурияти такмили қонунгузорӣ ва дар натиҷа қабули қонунҳои тамоман нави танзимкунандаи муносибатҳои муосирро талаб намуд, ки ба воситаи онҳо барои барпо кардани давлатӣ демократию ҳуқуқбунёд ва иқтисоди бозорӣ заминаи ҳуқуқӣ бавуҷуд оварда шуд.

Дастовардҳои илми ҳуқуқшиносӣ дар тӯли зиёда аз 70-сол натиҷаи заҳмати бисёрсолаи олимони алоҳида, мактабҳои илмии онҳо, донишкадаҳои илмӣ ва донишгоҳо мебошад. Онҳо илми ҳуқуқшиносии муосирро бо дарназардошти ташаккули давлатдории тоҷикон, низоми ҳуқуқии он, инчунин дурнамои инкишофи он дар асарҳои худ мавриди таҳлил қарор доданд. Илми ҳуқуқшиносӣ дар тӯли мавҷудияти худ бо истифода аз воситаҳои муҳими методологӣ, барои ҳаллӣ як қатор проблемаҳои муҳими вобаста ба пешгӯи намудани равиши инкишофи муносибатҳои ҷамъиятӣ, бо мақсади зери танзими ҳуқуқӣ қарор додани тағйиротҳои бавуҷуд омада таҳқиқотҳоро идома дод. Ҳамзамон, худи ҷараён ва характери муносибатҳои ҷамъиятии бавуҷудомада дар давраи мушаххаси таърихӣ дар ниҳояти кор равиши инкишофи илми ҳуқуқшиносиро аз нуқтаи назари равиши соҳавии он муайян кард. Дар баробари ҳамин, таҳлили натиҷаҳои таҳқиқотҳои илми ҳуқуқшиносӣ нишон медиҳад, ки вай тавонист дастовардҳои мероси илми ҳуқуқшиносии Шӯравиро на танҳо нигоҳ дорад, балки донишҳои наверо, ки асоси барпо намудани низоми ҳуқуқи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар замони ҳозира ташкил медиҳад аз худ намояд.

Таъсири муҳимро дар қабул ва мунтазам инкишоф ёфтани илмӣ ҳуқуқшиносии тоҷик анъана ва мактабҳои илмие гузоштанд, ки дар илми ҳуқуқшиносии академикӣ ва донишкадаҳои ба вуҷуд омадаанд. Осорҳои маълум ва арзишноки олимони ҳуқуқшиносӣ солҳои то замони истиқлолият ва баъди ба даст овардани онро мушаххас номбар накарда, қайд менамоям ки саҳми олимони ҳуқуқшиносӣ тоҷик академикҳои АМИТ Раҷабов С. А., Тоҳиров Ф. Т. ва Маҳмудзода М. А., узвҳои вобастаи АМИТ Усмонов О.У., Раҳимзода М.З., ва Насриддинзода Э.С., профессорон Явич Л. С., Коретский В. И., Мелкумов В. Г., Муллоев М. М., Ойгензихт В. А., Яковлева Е. М., Менглиев Ш. М., Ҷалилов Ҷ. Р., Ҷабборов Р. Ҷ., Тағойназаров Ш. Т., Имомов А.И., Шарофзода Р. Ш., Маҷидзода Ҷ. З., Ализода З., Холиқзода А. Ғ., Бобоҷонзода И. Ҳ.. Буризода Э., Ғаюрзода Ш.К., Ғафурзода А. Д., Муртазозода Ҷ. С., Искандаров З., Диноршоев А. М., Сангинзод Д.Ш., Шарипов Т. Ш., Меликов У. А., Сафарзода А. И., ва дигарон дар бораи таърих ва назарияи давлат ва ҳуқуқ, ҳуқуқи конститутсионӣ, ҳуқуқи маъмурӣ, ҳуқуқи молиявӣ, ҳуқуқи маданӣ, ҳуқуқи соҳибкорӣ, ҳуқуқи мурофиавии гражданӣ, ҳуқуқи ҷиноятӣ, ҳуқуқи иҷрои ҷазои ҷиноятӣ, назорати пракурорӣ ва дигар соҳаҳои ҳуқуқ асоси фундаменталии таҳқиқотҳоро дар барқарор намудани низоми ҳуқуқии Тоҷикистон ва рушди минбаъдаи он хело калон мебошад. Муассисаҳои илмии кишвар дар амали намудани таҳқиқотҳои илмии фундаменталӣ оид ба равияҳои афзалиятноки соҳаҳои ҳуқуқшиносии кишвар, ташаккул ва инкишофи давлатдории муосири тоҷикон, низоми ҳуқуқи миллӣ, омӯзиши раванди инкишоф ва роҳҳои такмили қонунгузории амалкунанда, мураттабсозӣ ва кодефикатсияи он, тайёр кардани кадрҳои баландихтисос, китобҳои дарсӣ, воситаҳои таълимӣ, монографияҳои илмӣ ва тафсирҳои кодексу қонунҳо таҳлилҳои босамари илмӣ анҷом доданд.

Дар тӯли мавҷудияти худ илми ҳуқуқшиносии тоҷик марҳила ба марҳила бо дарназардошти рушди давлатдорӣ тоҷикон ва низоми ҳуқуқии он инкишоф ёфт. Мутаасифона, марҳилаҳои рушди илми ҳуқуқшиносии тоҷик зарурият ба таҳқиқоти ҷиддиро дорад. Ба назари мо рушди илми ҳуқуқшиносии тоҷикро ба марҳилаҳои зерин ҷудо намудан мумкин аст:

а) аз соли 1949 то ба даст овардани соҳибистиқлолият;

б) аз бадастдарории соҳибистиқлолӣ то ба соли 2000;

в) Аз соли 2000 то ба ҳол.

Марҳилаи аввали рушди илми ҳуқуқшиносӣ дар кишвари мо ба таъсисӣ факултаи ҳуқуқшиносӣ соли 1949 дар Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон вобаста мебошад. Таълимӣ фанҳои ҳуқуқшиносӣ дар аввал аз тарафи гуруҳи олимоне анҷом дода шуд, ки ба Тоҷикистон аз Маскав, Ленинград, Харков ва Ташкент омада буданд. Факултет маркази илми ҳуқуқшиносии ҷумҳурӣ дар ҳамон давра буд. Дар ин марҳила масъалаҳо назариявӣ ва амалии илми ҳуқуқшиносӣ, аз ҷумла назарияи давлат ва ҳуқуқ, инчунин таърихи инкишофи онҳо, таърихи соҳаҳои алоҳидаи ҳуқуқ (гражданӣ, ҷиноятӣ, таърихи судҳои совети дар Тоҷикистон), инкишофи ҳуқуқ дар Тоҷикистон, ҳуқуқи муаллифӣ ва муносибатҳои ҳуқуқии ба он вобаста, ҷавобгари барои иҷро накардан ва бо таври дахлдор иҷро накардани уҳдадориҳо, танзими ҳуқуқии моликияти ҳиссагии умумӣ, таваккал, эҳтимолият, ирода ва шаклҳои зоҳиршавии он, алтернатива, танзими ҳуқуқии муносибатҳои шахсии ғайрималумулкӣ, муносибатҳои ҳуқуқии барқароршаванда дар ҳуқуқи гражданӣ, проблемаҳои ҳифзи ҳуқуқҳои маданӣ, иҷрои уҳдадориҳои мутақобила ва иҷрои уҳдадориҳои хоҷагӣ, таъмини сифат, ҷавобгарии молумулкӣ дар шартномаҳои хоҷагӣ, масъалаҳои алоҳидаи ҳуқуқи мурофиавии гражданӣ, воситаҳои ҳуқуқии таъмини устувории никоҳ ва ғ. мавриди таҳқиқи ҳаматарафа қарор дода шуданд.

Баъди соҳибистиқлолият, яъне 9 сентябри соли 1991 рушди илми ҳуқуқшиносӣ ба раванди дигаргуниҳои куллие, ки дар низоми сиёсӣ ва сохти давлатдорӣ ба вуҷуд омад вобастагии зич дошт. Дар ин марҳилла ҳолати илми ҳуқуқшиносии кишвари моро пеш аз ҳама ҳолати ҷамъияте муайян менамуд, ки мо дар он зиндаги менамудем. Буҳрон низоми ҳуқуқӣ ҷомеаӣ ҷаҳон, аз он ҷумла Тоҷикистонро фаро гирифт. Чунин ташвиш на танҳо дар илмӣ ҳуқуқшиносии ватанӣ балки дар аксарияти кишварҳои ИДМ ба миён омада буд ва ҳоло давом дорад. Буҳрони низоми ҳуқуқро олимони ҳуқуқшиносӣ хориҷӣ ба аз ҳад зери танзим қарор додан ва давомнокии давраи гузариш вобаста медонанд[3].

Тағйиротҳои куллие, ки баъди аз як сохти ҷамъиятӣ ба сохти дигар гузаштан бавуҷуд омад, дар назди илми ҳуқуқшиносӣ талаботҳои навро гузошт. Аз ҷумла, илман асоснок кардани соҳибихтиёрии давлат, низоми ҳуқуқии он, роҳҳои барпо намудани давлатӣ демократию ҳуқуқбунёд, дурнамои инкишофи онҳо, ҳифзи ҳуқуқи инсон, проблемаҳои гуногуншаклии моликият ва таъмини озодии фаъолияти иқтисодӣ (соҳибкорӣ) ва ғ. Талаботҳои мазкур боиси дар ҳолати ногувор мондани илми ҳуқуқшиноси дар ҳаллӣ масъалаҳои мураккаби ҳуқуқӣ ва давлатдории муосир гардид. Хушбахтона ҷавоб ба ин талаботҳо қабули Конститутсияи 6 ноябрии соли 1994 гардид. Ҳарчанд ҳам нахоҳем илми ҳуқуқшиносӣ аз сиёсат озод буда наметавонад.Чунки қонун, аз он ҷумла Конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ ҳамеша дар зери муқовимати қувваҳои сиёсӣ қабул карда шуда, ва ҳамеша дараҷаи гуногуни сиёсат мебошад. Пайрави ба қонун моҳияти амали намудани роҳи сиёсии пешгирифта давлат мебошад. Дар ин ҷода қабули Конститутсияи ҶТ соли 1994 бо тағйироту иловаҳои минбаъда музаффарияти хело бузург дар самти рушди илми ҳуқуқшиносии тоҷик мебошад.

Дар он доктринаи давлати ҳуқуқбунёд, арзиши оли доштани ҳуқуқу озодиҳои инсон, муқаррарот дар бораи таҷзияи мақомоти ҳокимияти давлатӣ, ташаккули ниҳодҳои ҳокимияти демократӣ, озодии фаъолияти иқтисодӣ ва соҳибкорӣ, ҷомеаӣ маданӣ, моликияти хусусӣ ва ғ. мустаҳакам карда шуд. Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон гуногунии ғоявӣ ва намудҳои гуногуни эъҷодиёт (озодии эъҷодиёти илмӣ, адабӣ, бадеӣ ва ғ.) ва таълимиро мустаҳакам карда, ба олимони соҳаи илми ҳуқуқшиносӣ имконият медиҳад, ки то дараҷае озодона асосҳои методологиро барои таҳияи объективонаи доктринаҳои илмию ҳуқуқӣ, бе назар кардан ба ҷараёнҳои сиёсӣ ва конёктури анҷом диҳанд. Аз инҷо ягон зарурият нест, ки хулосаҳои худро дар заминаи ягон хел муносибати ҳатмии фалсафӣ ва обстракти барпо намоянд. Ҳамин тавр, Конститутсия на танҳо дурнамои рушди қонунгузоии Тоҷикистон, балки илмӣ ҳуқуқшиносиро муайян намуд.

Новобаста аз буҳрони илмӣ ҳуқуқшиносӣ таҳқиқотҳои илмӣ дар кишвари мо оид ба проблемаҳои афкори сиёсӣ-ҳуқуқии форсу тоҷик, низоми ҳуқуқи зардуштӣ, масъалаҳои ҳуқуқии барпо ва нигоҳ доштани оила, проблемаҳои мубрами ҳуқуқӣ маданӣ ва соҳибкорӣ, проблемаҳои ҳуқуқии таъмини натиҷаи ниҳоии фаъолияти соҳибкорӣ, масъалаҳои ҳуқуқи граждании саҳомигардонии корхонаҳои давлатӣ, ҳолати ҳуқуқии хоҷагиҳои деҳқонӣ, шартан аз ҷавобгари озод кардан, ҷинояткори дар шаҳри Душанбе, иштироки ҳимоячи дар марҳилаи тафтишӣ ҷиноят, уҳдадориҳое, ки дар натиҷаи пешгирии хавфи зиёни амволи бегона ба вуҷуд меояд, масъалаҳои ҳуқуқии хизматрасонӣ ва баъзе масъалаҳои дигари танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҳуқуқӣ анҷом дода шуд.

Рушди минбаъдаи илмӣ ҳуқуқшиносӣ ба оғози асри ХХ1 рост меояд. Дар ин марҳила Шӯроҳои илмӣ оиди ҳимояи рисолаҳои номзадию докторӣ дар соҳаҳои назарияи давлат ва ҳуқуқ, ҳуқуқи маданӣ, соҳибкорӣ, оилавӣ ва ҳуқуқи байналмилалии хусусӣ ба кор шурӯ карданд. Аз соли 2017 сар карда дар қатори Шӯроҳои пеш амалкунанда, ҳимояи рисолаҳои номзадию докторӣ дар соҳаҳои ҳуқуқи конститутсионӣ, худидоракунии маҳаллӣ, ҳуқуқи ҷиноятӣ, иҷрои ҷазои ҷиноятӣ, ҳуқуқи маъмӯрӣ ва як қатор соҳаҳои дигар фаъолияти худро оғоз намуданд. Равияҳои нав, ба монанди, ҳуқуқи соҳибкорӣ, ҳуқуқи оилавӣ, ҳуқуқи ҷиноятӣ, ҳуқуқи байналмилалии хусусӣ ва оммавӣ, ҳуқуқи конститутсионӣ, худидоракунии маҳаллӣ, ҳуқуқи маъмурӣ, ҳуқуқи молиявӣ ва ғ. инкишоф ёфтанд. Дар баробари факултетҳои Донишгоҳҳо, Институти давлат ва ҳуқуқи АМИТ (соли 2007) ва Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (соли 2009) фаъолияти худро оғоз намуданд. Дастоварди ба назар намоёни ин марҳилаи илмӣ ҳуқуқшиносии пасошӯравӣ, ташаккул ва таълимӣ як қатор фанҳои нави ҳуқуқӣ ва равияҳои илмӣ ҳам дар соҳаи ҳуқуқи хусусӣ ва ҳам оммавӣ, инчунин соҳаҳои комплексӣ мебошад, ки ба талаботи мубрам ва вазифаҳои бо таври куллӣ дигаргунсозии кишвар дар руҳияи демократияи ҳуқуқӣ, иқтисоди бозорӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва давлатдории демократию ҳуқуқию ҷавобгӯ мебошад. Дар қатори соҳаҳои ҳуқуқии хусусӣ ва оммавӣ, инчунин назарияи соҳаҳои ҳуқуқи комплексӣ рушд ёфт. Аз он ҷумла, ҳуқуқи соҳибкорӣ, ҳуқуқи замин, ҳуқуқи манзил, ҳуқуқӣ бонкӣ ва ғ.

Қайд кардан бамаврид аст, ки Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028, ки бо амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 феврали соли 2018 қабул карда шуд нақши муҳимро дар рушди мнбаъдаи илми ҳуқуқшиносии муосир бо дарназардошти такмили қонунгузорӣ гузошт. Бо назардошти талаботи Консепсия проблемаҳое, ки ба рушди илми ҳуқуқшиносӣ таъсир мерасонад ё ин ки бояд дар оянда ба он таваҷҷуҳ зоҳир карда шавад ба ақидаи мо чунинанд:

1. Ташкили муассисаи махсусе, ки бояд бевосита ба проблемаҳои мубрами илми ҳуқуқшиносӣ машғул шавад. Ба ҳайси он Институти давлат ва ҳуқуқ баромад карда метавонад, ки таъсисӣ онро Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028 пешбини менамояд. Дар шароити ҳозира илми ҳуқуқшиносиро дар кишвари мо асосан олимони алоҳида бо мактабҳои илмиашон, ё ин ки олимон дар донишгоҳу донишкадаҳо анҷом медиҳанд.

2. Мавҷуд набудани мактабҳои илмӣ оид ба як қатор равияҳо илмӣ, ба монанди ҳуқуқи меҳнатӣ, ҳуқуқи мурофиаи иқтисодӣ, ҳуқуқи мурофиаи гражданӣ, ҳуқуқи мурофиавии иқтисодӣ, криминалогия, криминалистика ва ғ. Дар баъзе соҳаҳои пешбарандаи илмӣ ҳуқуқшиносӣ, ҳатто номзадҳои илми ҳуқуқшиносӣ на танҳо ангуштшуморанд, балки вуҷуд надоранд, Аз инҷо таҳқиқотҳои илмии назаррас дар ин соҳаҳо вуҷуд надорад. Илми ҳуқуқшиносии муқоисавӣ, агарчанде, ки кафедраҳо дар ин соҳа таъсис дода шуда бошанд ҳам, бо сабаби мавҷуд набудани таълимӣ низомҳои ҳуқуқии гуногун ва набудани мутахассисоне, ки забонҳои хориҷро вобаста ба касбашон донанд рушд наёфтааст.

3. Кўшиш ба натиљанокии илмӣ ҳуқуқшиносӣ, яке аз масъалаи мубрами рушди илми ҳуқуқшиносии ҳозира мебошад. Бояд қайд намоем, ки агарчанде, категорияи «илми ҳуқуқшиносӣ» ва қонунгузорӣ бо ҳам дар алоқамандӣ қарор дошта бошанд ҳам, вале ҳаммаъно нестанд, зеро инкишофи ҳар яки онҳо ба қонуниятҳои ба худ хос итоат менамояд.

Доираи омӯзиши илми ҳуқуқшиносӣ аз омӯзиш, татбиқ, инчунин таҳия ва пешниҳоди таклифҳои илман асоснок оид ба такмили қонунгузорӣ низ иборат мебошад. Вале дараҷаи татбиқи дастовардҳои илмӣ ҳуқуқшносии ватанӣ дар фаъолияти ҳуқуқэъҷодкунӣ назаррас намебошад. Ба ин баъзе ҳолатҳо таъсир мерасонанд. Бахусус аз тарафи олимони мо бо назадошти рушди муносибатҳои ҷамъиятӣ дар сари вақт интихоб накардани рисолаҳои илмӣ. Аз тарафи дигар бо сабабе, ки низоми ҳуқуқии кишвари мо ба низоми ҳуқуқии давлатҳои пасошуравӣ, бахусус Россия, Қазоқистон, Белорусия, Узбекистон ва дар ниҳояти кор Қирғизистон шабоҳат дорад, аксарияти масъалаҳое, ки дар рисолаҳои илмӣ ҳалли худро меёбанд, хело барвақт дар рисолаҳои илмии олимони баъзе аз ин кишварҳо, инчунин қонунгузории онҳо, бахусус Россия ҳалли худро ёфтаанд. Дар натиҷа пешниҳодҳое, ки дар рисолаҳои илмии олимони мо оид ба такмили қонунгузории кишвар карда мешаванд, дар аксарияти мавридҳо татбиқи худро дар қонунгузории мо наёфта, барои самаранокона амал намудани конунгузории кишвар мусоидат наменамоянд.

4. Минбаъд илми ҳуқуқшиносӣ таҳқиқотҳои худро бояд бо дарназардошти раванди босуръати инкишофи муносибатњои ҳуқуқӣ дар кишвар ва ҷаҳонишавии он анҷом диҳад. Дар баробари воридшавии меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ба низоми ҳуқуқии миллӣ таносуб ва бо ҳам мутобиқ намудани меъёрҳои байналмилалӣ ва ҳуқуқи миллӣ яке аз масъалаҳои актуалӣ ба шумор меравад. Таъсири низомҳои ҳуқуқӣ дигар, аз ҷумла англо-саксонӣ, континенталӣ, осиёӣ ва Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ба низоми ҳуқуқии миллии мо зиёд аст. Аз ин лиҳоз, меъёрҳои ҳуқуқии низомҳои зикршударо дар асоси таҳлили илмии ҳамаҷониба ва бо дарназардошти зарурияти танзимнамоии муносибатҳои ҷамъиятӣ дар кишварамон истифода намудан зарур мебошад.

5. Таҳлилҳои ва таҳқиқотҳои илмӣ дар илми ҳуқуқшиносии тоҷик бояд дар асос ва бо дарназардошти бартараф намудани мухолифат ва номутобиқатии дохилӣ, инчунин номуайянии (холигии) меъёрҳои қонунгузории амалкунанда, ки татбиқи онҳоро дар амал душвор мегардонанд амалӣ карда шавад. Илмӣ ҳуқуқшиносӣ бояд оид ба ин масъала таҳлилҳои назаррас ва таклифҳои судмандро пешниҳод намояд.

6. Проблемаи дигари таълим ва илмӣ ҳуқуқшиносӣ гузариш аз мафҳуми “ҳуқуқшиносӣ” ба мафҳуми “юриспруденсия” мебошад. Ба ҳамаи олимони ҳуқуқшинос маълум аст, ки фаҳмиши “юриспруденсия” нисбат ба “ҳуқуқшиносӣ” васеъ мебошад. Юриспруденсия бештар ба кушодани моҳияти нақши ҳуқуқшинос дар ҷамъият ва тайёр кардани он барои амалия равона карда шудааст. Аз ин ҷо муассисаҳои таълимии ҳуқуқшиносӣ на танҳо ҷои омӯзиши илмӣ ҳуқуқшиносӣ, балки муассисаи таълимие бошад, ки дар он ҷо ҳуқуқшиносони касбиро бояд тайёр намоянд. Яъне, таълимӣ донишҷӯёни ҳуқуқшинос бояд бо назардошти фаъолияти онҳо дар амал ба роҳ монда шавад. Пайвастани илм ба амал зарурияти замон мебошад. Хулосаи мазкур ба мо имконият медиҳад, ки аввало, қайд намоем, ки илми ҳуқуқшиносӣ ва амалияи он ба ҳам дар алоқамандӣ ва бо ҳам дар баҳам таъсирасони қарор доранд; сониян, дар омузиш ва инкишофи илм ва амалияи ҳуқуқшиносӣ бояд мавқеӣ ягонаи методологи ҷой дошта бошад; баъдан, илм бояд ба амалия бе ягон субъективизм пешниҳодҳо манзур намояд ва дар баробари ҳамин доираи зарурияти эъҷодиро муайян намояд. Аз ин ҷо амалияи ҳуқуқиро дар доираи фаъолияти мақомотҳои дахлдори он маҳдуд кардан қобили қабул намебошад.

Ҳамзамон бояд қайд намоем, ки дар шароити ҳозира доктринаи илмӣ ҳуқуқшиносӣ бояд дар асоси таҷрибаи таърихии худи мо, анъанаҳои илмии мактабҳои ҳуқуқшиносии олимони мо, ва бо дарназардошти аз худ намудани соҳаҳои алоҳидаи илми ҳуқушиносие, ки дар кишвари мо мавҷуд намебошад ташаккул ёбад. Барои барпо намудани он дарки мадели конститутсионии давлати ҳуқуқбунёд, ҳолати ҳуқуқии субъектҳо, таҳлили таҷрибаи ҷорӣ ва амали намудани низоми ҳуқуқи позетивӣ, баҳо додани вазъӣ ҳуқуқии шуурӣ ҷамъиятӣ ва дараҷаи маданияти ҳуқуқӣ зарур мебошад. Вақти он расидааст, ки доктринаи ҳуқуқиеро ба вуҷуд биёрем, ки ба мо имконият диҳад зуҳуроти ҳуқуқиро на танҳо аз нуқтаи назари асосҳои ҳуқуқи умумиинсондӯстӣ, табии ва позетивӣ, инчунин аз нуқтаи назари хусусиятҳои инфиродию таърихӣ, фарҳангӣ ва миллӣатасоснок ва мубрамияташ баҳо диҳем. Аз ин ҷо ҷаҳиши ҷаҳонбинии фарҳангӣ дар дониш, шарҳ ва тасдиқи унсурҳои ҳуқуқии ватанӣ зарур мебошад. Ин танҳо дар ҳолати озодии эъҷодӣ (методологӣ), ки Конститутсия ба мо имкон додааст бо мақсади барпо кардани тарзи ба худ хоси ҳуқуқӣ ба воситаи шиносшавӣ ба анъанаҳои фарҳангии чуқурӣ тамаддуни ҳуқуқи ватанӣ имконият дорад.

Ба ақидаи мо омили асосие, ки боиси боздорандаи мавқеии ақидаҳои илмии мустақил дар кишвари мо мегардад фикронии шахшуда, азхуд кардан ва талқин кардани танҳо таҷрибаи ҳуқуқии ғарб (хориҷӣ) мебошад. Дар рисолаҳои илмии эъфодкардашуда одатан ба ғояҳои илмии олимони хориҷӣ такя карда шуда, дастовардҳои гузашта ва имрӯзаи илми ҳуқуқшиносии кишвар ба назари эътибор гирифта намешавад. Истифодаи ақидаҳои олимони ғарб қобили қабул мебошад, вале онро ба дараҷае истифода бурдан, ки илми ҳуқуқшиносии тоҷик дар давоми мавҷудияташ коре накарда бошад, қобили қабул намебошад. Дар ҳамин замина кушиши бо таври косметики аз нав кардани он чизе, ки аз худ карда шудааст ё пайравӣ ба он карда мешавад равнақ меёбанд. Ҳангоми чунин муносибат дар бораи муносибати эъҷодкорона нисбат ба илм сухан рондан амри маҳол аст. То ба ҳол илми ҳуқуқшиносии тоҷик оид ба фаҳмиши ҳуқуқ муносибати объективонаро таҳия накардааст, тасавуроти ягона дар бораи моҳияти давлат, аз он ҷумла давлати миллӣ, қонуни ҳуқуқӣ ва амалинамоии ҳуқуқ вуҷуд надорад, фарқияти аниқ дар байни категорияҳои “низоми ҳуқуқӣ” ва “низоми ҳуқуқ” , “ҳуқуқи миллӣ” ва”низоми ҳуқуқи миллӣ”мавҷуд нест, таркиби низоми ҳуқуқӣ нофаҳмост, таҳлилҳои консептуалӣ дар бораи моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ, нақши шартнома дар танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ, масъалаҳои мубрами ҳуқуқи меросӣ, масъалаҳои ҳуқуқшиносии муқоисавӣ, танзими давлатии иқтисодиёт (соҳибкорӣ) ва ғ. мавҷуд нест. Таҳлили адабиёти ҳуқуқӣ ва рисолаҳои номзадию доктори нишон медиҳад, ки олимони ҳуқуқшиносӣ ватанӣ асосан баъзе ҷабҳаҳои донишҳои назариявиро, ба монанди таърихи давлат, инкишофи ҳуқуқ, меъёри ҳуқуқ, ҳуқуқвайронкунӣ, шуурнокии ҳуқуқӣ, фарҳанги ҳуқуқӣ, масъалаҳои оила, муносибатҳои шахсии ғайримолумулки, танзими ҳуқуқии иттиллоот, танзими ҳуқуқии масъалаҳои хизматрасонӣ ва ғ. мавриди таҳқиқи қарор додаанд. Ба проблемаҳои доктринаи ҳуқуқӣ, фаъолияти ҳуқуқӣ, идеологияи ҳуқуқӣ, фаҳмиши ҳуқуқӣ, қонуни ҳуқуқӣ, кафолати ҳуқуқ ва озодиҳои инсон, ҷавобгарии ҳуқуқӣ, ҷавобгарии маънавӣ, фаъолияти давлат, ҷавобгарии давлат, қонуни миллӣ ва ғ. таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда намешавад. Дар бораи “Девони қозиёти Исмоили Сомонӣ” ҳамчун падидаи миллӣ то ба ҳол як таҳқиқоти мукаммали илмӣ навишта нашудааст. Ҳол он, ки низоми ҳуқуқи англо-саксонӣ ва исломӣ аз ҳамин падида манша мегирад. Дар дебочаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сухан дар бораи муқаддас будани ҳуқуқу озодиҳои инсон меравад, вале таҳқиқоти мушаххаси илмӣ дар бораи он, ки ин муқаддасот дар чӣ ифода меёбад мавҷуд нест.

Китобҳои дарсие, ки навишта мешаванд хело зиёданд. Онҳо характери умуми таълимӣ доранд. Ба дараҷаи таълим, яъне низоми ҳозираи таълим мутобиқат наменамоянд. Онҳо бояд барои низоми бакаловриат ва магистратура навишта шаванд ва ҷавобгӯ ба онҳо бошанд. Илми ҳуқуқшиносии тоҷик бояд бартарият ва камбудиҳои қонунгузории амалкунандаро дар алоқаманди ба воқеияти амалия таҳлил намуда, роҳ ва тарзҳои бартараф кардани онҳоро муайян, равиш, тарз ва шаклҳои барқарроршавӣ ва инкишофи сохти ҳозиразамони давлатӣ ҳуқуқиро дар кишвар, принсипҳо, институтҳо, меъёрҳо ва расмиятҳои волоияти ҳуқуқ, тартиботи ҳуқуқӣ ва давлати ҳуқуқбунёдро асоснок намояд.

Ҳамзамон, ҳолати илми ҳуқуқшиносӣ дар шароити ҳозира бояд бо дарназардошти воридшавии он ба ҳаёти иҷтимоию фарҳангӣ кишвар баҳо дода шавад. Илми ҳуқуқшиносии ватанӣ дар давоми мавҷудияти худ ба фарҳанги ҳуқуқӣ ва ғайриҳуқуқӣ таваҷҷуҳ дода, вале ба таъсири ҳуқуқ ба инкишофи мусбии фарҳанги умумӣ дар шаклҳои гуногуни зоҳиршавии он диққати ҷиддӣ надод. Бояд қайд намоем, ки дараҷаи фарҳангӣ, ки ба ягон қонун итоат наменамояд, муносибати одамонро дар ҳамаи соҳаҳо муайян менамояд. Барои ҳамин ҳам илми ҳуқуқшиносӣ бояд: авалло, ба талаботи фарҳангӣ умумӣ ва ҳуқуқӣ ҷавоб диҳад; сониян, анъанаҳои фарҳангии устуворро, ки манфиати миллату давлатро ифода менамояд дастгири намояд; баъдан, бо пешниҳодҳои дар доираи қонун худ ба фаъолияти пурсамари ҳокимияти давлатӣ барои бартараф кардани зуҳуротҳои шахшудаи арзишҳои фарҳангӣ, ки ба рушди ҷомеа расман мамониат менамояд, таъсир расонад[4].

Адабиёт:

1. Раҳимзода М. З. Илми ҳуқуқи соҳибкорӣ ҳамчун қисми таркибии илми ҳуқуқшиносӣ/Давлатшиносӣ ва ҳуқуқи инсон. 2019.-№4.- С.54-55.

2. Алексеев С. С. Восхождение к праву. Поиски и решения. – М., 2002.- С.17, 94.

3. Кризис права. История и современность : монография/ Л. Е. Лаптева, Р. А. Ромашов, И. Л. Честнов [и др.]. /под ред. В. В. Денисенко, М. А. Беляева, Е. Н. Тонкова. -Санкт-Петербург : Алетейя, 2018. -С.4-7.

4. Лазарев В. В. Юридическая наука: современное состояние, вызовы и перспективы (размышления теоретика) /«Lex russica», 2013. -№2. -С.181-191.

Раҳимзода Маҳмад Забир - узви вобастаи АМИТ, доктори илми ҳуқуқшиносӣ, профессор, Арбоби илм ва техникаи Тоҷикистон

Меҳргон – иди дӯстию меҳру муҳаббати табақаҳои гуногуни мардуми Машриқзамин аст. Дар иди қадимаи халқи тоҷик вакилони мардумони тамоми халқҳои ҷаҳон иштирок менамоянд ва ба ҷашни ҳақиқии байналмиллалӣ табдил меёбад. Меҳргон баробари инкишофи деҳқонӣ пайдо шудааст ва онро баъди ғунучини ҳосил ид мекарданд. Деҳқонон ба пешвози Меҳргон ҳашар мегузарониданд, сарулибоси нав мепӯшиданд, сайру базмҳо меростанд.

Вожаи меҳргон аз ду ҷузъ иборат буда, дар луғатномаҳо дар борааш чунин шарҳ омадааст: «меҳр» - муҳаббат, самимият, дӯстӣ ва «гон» - далел бар нисбат, яъне ба чизе мансуб будан аст. «Гон» одатан дар охири исми рӯз ва моҳи хуршедӣ омада, исми амшоспанд (ҷовидони муқаддас) ва фариштае аз устураҳои қадимаи мо мебошад.

Дар гузашта оид ба тарзи гузаронидани иди Меҳргон анъанаҳои гуногун вуҷуд доштааст. Рӯзи аввали идро «Меҳргони омма» меномидаанд ва ид шаш рӯз давом ёфта, рӯзи охири онро, ки «Ромрӯз» ном доштааст, «Меҳргони хосса» мнгуфтаанд.

Ҷашни Меҳргонро ботантана, бо суруди мусиқӣ ва рақсу бозиҳо мегузаронидаанд. Ҳатто шоҳони даврони Ҳахоманишӣ танҳо дар ҳамин рӯз дар ҷашнгоҳ ҳуқуқи рақс кардан доштаанд ва метавонистанд маст шаванд. Дар ин рӯз аз шоҳ то ғулом либоси арғувонӣ (сурх) мепӯшиданд. Аз даврони Фаридун анъана шуда шуда будааст, ки мардум ба миён рӯймоли махсуси арғувонӣ банданд ва суруд замзама кунанду вақти таом хӯрдан сухан нагӯянд. Шоҳони давр ва ҳокимони вақт ба ҳамдигар ба муносибати иди Меҳргон туҳфаҳо мефиристодаанд. Асосгузори сулолаи Сосониён дар ҳамин рӯз тоҷе, ки дар он сурати Офтоб нақш карда буд, бар сар мениҳод ва ин минбаъд анъанаи мулкдорони Аҷам мегардад.

Овардаанд, ки шаҳрбон (шаҳрдор, ҳоким)-и Арманистон дар ҷашни Меҳргон 20000 той ба расми армуғон ба дарбори Ҳахоманишиён ҳадя фиристода будааст. Шоҳони Сосонӣ Ардашери Бобакон ва Хусрави Анушервон (солҳои ҳукмронияш 531-579) дар он рӯз ба мардум ҳадяҳо медодаанд.
Абурайҳони Берунӣ чандин анъанаҳои иди Меҳргонро махсус қайд намудааст. Аз нақли ӯ маълум мешавад, ки дар даргоҳи подшоҳон ҳангоми таҷлили ин ҷашн анъанае ҷорӣ будааст. Онҳо нобиғаи ҳамватанамон чунин ба қалам медиҳад: Дар саҳни дарбор марди диловаре ҳангоми тулӯи Офтоб бо овози баланд мегуфтааст:- Эй фариштагон, ба дунёи поин фуруд оед ва шаётину шаррҳоро банду баст кунед ва онҳоро аз рӯйи Замин дафъ намоед!.

Аз рӯйи гуфти Салмони Форс Худованд барои зинати бандагони худ ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон офаридааст. Аз ин рӯ ин ду айём дар фазл ҳамчун сангҳои пурбаҳои ёқуту забарҷад ҳастанд. Овардаанд, ки Худо Заминро дар ҳамин рӯз офарид ва ба ҷондорҳо ҷон ато карду муқарри (соҳиби) арвоҳ гардонид.

Мардум боварӣ доштанд, ки агар касе дар бомдоди Меҳргон анор бихӯрад ва ё гулоб бибӯяд, офатҳои заминию осмонӣ аз ӯ дур мешудааст. Шоҳону сарварон дар рӯзи иди Наврӯз ба сарбозон либосҳои тобистона медоданд, бо фаро расидани иди Меҳргон сипоҳиёнухидматгузорон ба сару либос ва чизу чораҳои зимистона соҳиб мегаштанд. Давраҳое ҳам будааст, ки бо амри шоҳон рӯзҳои байни иди Меҳргони омма ва Меҳргони хоссаро бо ҳам пайваста чанд рӯз ид мекарданд. Ин навоварӣ дар давраи Ҳурмуз – писари Шопури Сосонӣ ҷорӣ карда шуда, баъдтар ҳатто Меҳргонро як моҳи пурра ид мекарданд. Анъанае низ роиҷ будааст, ки чун маъраки иди Наврӯз ҳар гуна намоишҳои идонаро, ки рамзи ба худ хоссе доштанд, байни дарбориён ва халқ меоростанд. Рӯзи Меҳргон дастархоне аз матоъи сурх (арғувонӣ) мегустурданд ва онро бо ноҳои аз зироати ҳамон сол рӯйида оро медоданд.

Истиқлолияти комили давлатии Тоҷикистон барои эҳёи расму оинҳои миллӣ, аз ҷумла Меҳргон марҳилаи тоза гардид. Зеро бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 августи соли 2009 иди Меҳргон дар ҷумҳурӣ ҳамчун иди миллӣ эътироф гашта, дар баробари Ҳукумтаи Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста талош меварзад, то мероси ғании фарҳангӣ, расму оинҳои ниёгон дар доираи чорабиниҳои давлатӣ таҷлил мегарданд.

Имрӯзҳо тамоми гӯшаю канори кишварамон бо шукӯҳу шаҳомат ба роҳ монда шудааст. Ба истиқболи ин рӯзи муборак пахтакорон, ғаллакорон, боғу токпарварон, чорвадорон ва механизаторони меҳнатқарин бо ғайрати дучанд заҳмат кашида, баҳри пешрафти иқтисодиёти давлати тоҷикон саҳми арзанда мегузоранд. Рушду пешрафти ин соҳа афзалиятноки хоҷагии халқ барои инкишофи ояндаи иқтисодиёти кишвар хеле муҳим аст ва чун таҳкурсии мустаҳкам хизмат мекунад.

Ба таъкиди Роҳбари давлат, ҷашн танҳо ба хотири ҷашн нест ва таҷлили ҳар санаи муҳим дар зиндагӣ бояд моро ба андеша ва хулосабарорӣ барои ояндаи таҳрик созад. Бинобар ин, амалӣ гардонидани чорабиниҳои мунтазам оид ба беҳтар намудани вазъи соҳаи кишоварзӣ, роҳҳои ҳалли мушкилот ва таъмини рушди устувори он ба хотири расидан ба яке аз ҳадафҳои стратегии миллиамон – таъмини амнияти озуқаворӣ ва муҳимтар аз ҳама, худкифо шудани Тоҷикистон аз лиҳози таъмини маводи ғизоӣ, вазифаи аввалиндараҷаи олимону мутахассисони бахши кишоварзӣ ба шумор меравад. Ҳар сол бо дарназардошти ин ки Меҳргонро бештар ба унвони ҷашни кишоварзон мешиносанд, дар ҷашнгоҳҳо намоишгоҳи анвои мухталифи меваю сабзиҷот, консерву оби мева ва таҷҳизоти кишоварзӣ ба маърази тамошо гузошта шуда, базму тамошоҳо барпо мешавад.

Сол то сол, аз Меҳргон то Меҳргон, ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ зиёд шуда истодааст. Ҷамъоварии ҳосили фаровони ғалла, картошка, меваю сабзиҷот, пахта, асал ва дигар навъҳои маҳсулоти кишоварзӣ як гоми муҳиме дар таъмини амнияти озуқаи Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Кишоварзони тоҷик ҳамчунин ҳазорҳо тонна меваю сабзиҷот ва меваи хушкро ба мамолики хориҷӣ, бахусус Руссия содир мекунанд, ки ин амр тақозои иқтисоди бозаргонист. Кишоварз дар фурӯши маҳсулоти хеш озод аст ва барои ба даст овардани даромади хуб метавонад тавлидоти худро ба хориҷи кишвар содир кунад.
Ҷашни Меҳргон таҷассумгари суннатҳои неки инсонӣ буда, файзу баракати хони пурнеъмати кишоварзонро бо шукӯҳу шаҳомати хоса инъикос менамояд.

Дар мавсими ҷамъоварии ҳосили меҳнати марди деҳқон фаро расидани иди Меҳргон басо рамзӣ буда, ҳамчун иди касбии кишоварзон ба ҳукми анъана даромадани таҷлили расмии ҷашнвораи мазкур далели он аст, ки миллати куҳанбунёди мо дар партави сиёсати Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯ ба арзишҳои гузаштаи фарҳангии хеш овардааст ва эҳёи онҳоро вазифаи бошарафи худ медонад.

Қурбонов Амиршо – н.и.х, директори Филиали Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар вилояти Хатлон

Бисёр хурсандибахш аст, ки дар Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳанӯз дар соли 1995 иди Меҳргон, ҳамчуни иди миллии аҷдодӣ қайд градид ва тибқи он ҳар сол мардуми шарифи мамлакатамон онро рӯзи 3 ноябр ҷашн мегиранд. Барои аз нав эҳёгардидани иди аҷдодии Меҳргон, Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон умри дубора бахшид ва таҷлили ин иди аҷдодӣ тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз5-уми августи соли2009 таҳти рақами 538, дар тамоми гӯшаю канори кишварамон бо шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешавад.

Олимон бо истинод аз китоби «Осор-ул-боқия»-и Абурайҳон Берунӣ таърихи ҷашни Меҳргонро беш аз 3 ҳазорсоламепиндоранд. Дар он китоб гуфта мешавад, ки Меҳр номи Офтоб буда, дар замони сулолаи Сосониён дар Меҳрмоҳ тоҷеро, ки сурати Офтоб дар он кашида шуда буд, ба сар мегузоштанд. Ҳамин тавр Иди Меҳргон аз калимаи меҳр гирифта шудааст, ки маънояш ин меҳру мӯҳаббат ба зиндагӣ, ба кишоварзӣ, ба замину обу хок, ба ҳавои муссафо мебошад.

Дар рӯзҳои ҷашнгирии ин Иди аҷдодиамон ғаллакорон, пахтакорон, боғу токпарварон, чорводорон ва механизаторони меҳнатқаринмаҳсулотҳои истеҳсолкардаашонро ба намоиш бароварда, аз баракату файзи меҳнаташон шодиву хурсандӣ, рақсу шодкомӣ менамоянд, ки ин худ ба ғайрату матонати марди деҳқони тоҷик илҳоми навро зам менамояд. Ҳамаи ин дастовардҳои истеҳсолии кишварзон барои боз ҳам ғанӣ гардидани иқтисодиётимамлакат амон аҳамияти калон дорад.

Месазад қайд намуд, ки Иди Меҳргон ин иди касбии кишоварзони кишвар ба шумор рафта, рушду нумӯ ва пешрафти соҳаикишоварзӣ, баҳри инкишофи ояндаи иқтисодиётимамлакатамон хеле муҳим аст ва он чун таҳкурсии мустаҳками иқтисодӣ арзёбӣ мегардад.

Дар солҳои Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикисстон ба талошҳои пайгирона ва хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Иди Меҳргон аз нав боз шукӯҳу шаҳомоти тозаю навро соҳиб гардид.

Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намудаанд, ки …“Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣ ва меҳру садоқат аст.”

Дар кишварамон дар пурфайзу пурбаракт гаштани киштзорҳои деҳқонони асили кишвари биҳищосоямон, имрӯзҳо саҳми олимони кишвар, ҳамкориҳои илмию амалии онҳо бо кишоварзон хело судманд арзёбӣ мегардад. Махсусан, олимони Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, дар ҳамкорӣ бо олимони Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон, Вазорати кишоварзӣ, Донишгоҳи агаририи Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур ва деҳқонони асили кишварамон кӯмакҳои илмию амалии хешро мерасонанд, ки ин сол аз сол, аз Меҳргон то ба Меҳргон зиёд гардидани маҳсулоти кишоварзӣ дар мамлакат мегардад. Алалхусус, навъу намунаҳои нави ихтироъ намудаи зироатҳои кишоварзӣ, зотҳои сермаҳсули чорвою парранда ва технологияҳои нави инватсионии олимон тоҷик имрӯзҳо яке аз омилҳои асосӣ дар пешрафати бахши кишоварзии кишварамон ба шумор мераванд. Махсусан, навъҳои серҳосили картошка, сабзавотиҳо, ғалладонагиҳо, лубиёгиҳо, ки аз тарафи олимони тоҷик дар солҳои Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ҳидояту дастгирии бевоситади Президенти мамлакат, муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон ба даст оварда шудаанд, ҳоло қариб дар саросари заминҳои деҳқонони кишвар кишт гардида, заминаи боэътимоди ба даст овардани ҳосили баланди ин зироатҳо ба шумор мераванд. Олимони Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи милии илмҳои Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Вазоарти кишоварзӣ, бо дигар олимону мутахассисони муассисаҳои илмии кишварамон минбаъд ҳам кушишу ғайрати хешро ба он равона месозанд, ки дар арафаи идҳои Меҳргон файзу баракати кори деҳқонон боз ҳам афзунтар гардида, таъмини амнияти озӯқоврии кишвар боз ҳам хубтар гардад. Иди аҷдодии миллатамон - Иди Меҳргонро ба хамаи сокинони мамлакат, ба ҳамаи кишоварзону олимони кишвар табрик намуда, ба онҳо тинҷиву осудагӣ, хирмани пурфайзу пурборро дар арафаи Иди Меҳргон дар кишвари биҳиштосоямон - Тоҷикистон орзу менамоем!

МИРЗОРАҲИМЗОДА А.К. - ноиби президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои биологӣ, профессор,

ПАРТОЕВ Қ. - доктори илмҳои кишоварзӣ, профессор

Дар ганҷинаи пурғановати забони модарии мо чун гавҳари хушоб ва дурри ҷаҳонтоб вожаҳои асилу сараи ба истилоҳ «аҳуроӣ» маҳфузанд, ки реша дар умқи таърих дошта, ба суннат ва расму ойинҳои қадими мардуми мо иртиботи қавӣ доранд ва гузаштаи дури пурифтихори моро ба имрӯз ва имрӯзи моро ба фардои дурахшони он пайванд медиҳанд. Меҳргон ҳам аз чунин вожаҳост.

Ин вожа аз назари сохтмони дастурӣ сохта буда, аз вожаи меҳр бо афзудани пасванди -гон таркиб ёфтааст.

Вожаи меҳр (mihr) (дар авастоӣ: mitra ё miθra; дар порсии бостон: miθ(r)a; дар паҳлавӣ: mitr, miθr) дар фарҳангҳои муътамад, аз ҷумла “Фарҳанги форсӣ”-и Муҳаммади Муин чунин маънишиносӣ шудааст: 1. муҳаббат дӯстӣ; 2. рабуннавъи ориёӣ; 3. хуршед, офтоб; 4. моҳи ҳафтуми ҳар соли шамсӣ; 5. рӯзи шонздаҳуми ҳар моҳи шамсӣ.

Устоди зиндаёд Додихудо Саймиддин маънои нахусти вожаи «меҳр»-ро номи эзад дониста, ба ин назар буд, ки «номи дигари хуршед дар паҳлавӣ mihr «меҳр» ба номи изади Mihr (ав. Miθra-) иртибот дорад. Дар забони форсии миёна ин вожа ба ҳайси вожаи кайҳонӣ бори нахуст истифода гардида, ин маъно махсуси забони авастоӣ нест. Маънои нахусти он, яъне номи изад низ дар паҳлавӣ мустаъмал мебошад: Mihr yazēd ud xwar(x)šed. Меҳр ва хуршедро бипарастед».

Дар иртибот ба ин вожа, бояд таъкид намуд, ки ниёгони мо моҳро аз сӣ рӯз иборат дониста, ба ҳар кадом рӯзи моҳ номе ниҳода буданд, ки ба гуфтаи Абурайҳони Берунӣ дар «Китоб-ут-тафҳим» «ин номҳои эзад ва фариштагонанд». Ин суханони донишманди маъруфи Хоразм воқеият дорад, зеро рӯзи аввали моҳ Ҳурмузд (Аҳурамаздо) ва шаш рӯзи баъди он номи фариштагони вай: Баҳман, Урдибиҳишт, Шаҳривар, Исфандормуз, Хурдод ва Мурдод аст. Рӯзҳои Хур (Офтоб), Моҳ, Тир (Уторид), Баҳром (Миррих) аз номи ситораву сайёрагон гирифта шудаанд. Номи рӯзи шонздаҳуми моҳ, яъне Меҳр низ бегумон ба номи эзад алоқаманд аст.

Ба назар чунин мерасад, ки ҷузъи меҳр дар вожаи меҳргон ба эҳтимоли қавӣ ба маънои яке аз эзадони ориёӣ, яъне эзади офтобу нур вобаста буда, ба маънии мутлақи Офтоб нест, зеро дар тақвими ниёгони мо рӯзи ёздаҳуми моҳ рӯзи Хур ном ниҳода шудааст, ки ба ситораи Хуршед ё Офтоб алоқаманд мебошад.

Абурайҳони Берунӣ дар «Китоб-ут-тафҳим» дар робита ба яке аз ҷашнҳои дигари гузаштагони мо – ҷашни Тиргон ёдовар мешавад, ки «Сездаҳум рӯз аст аз тирмоҳ. Ва номаш тир аст ҳамноми моҳи хеш ва ҳамчунин аст ба ҳар моҳе он рӯз, ки ҳамномаш бошад, ӯро ҷашн доранд. Ва бад-ин тиргон гуфтанд, ки Ораш тир андохт аз баҳри сулҳи Манучеҳр..., бар тирпартобе аз мамлакат. Ва он тири кифти ӯ аз кӯҳҳои Табаристон бикашид то ба сӯйи Тахористон».

Аз ин суханони Абурайҳони Берунӣ метавон чунин натиҷагирӣ кард, ки гузаштагони мо ҳар гоҳ номи моҳ бо номи рӯз мувофиқ ояд, он рӯзро ҷашн мегирифтаанд ва ба номи ҳамон рӯзу моҳ пасванди -гон, ки дар забони модарии мо аломати ҷамъ аст, илова мекардаанд. Аз ҳамин хотир ниёгонамон бо номи моҳҳои дувоздаҳгонаи сол дувоздаҳ ҷашн доштанд: Фарвардингон, Урдибиҳиштгон, Хурдодгон, Мурдодгон Шаҳриваргон, Меҳргон ва ғ.

Бинобар ин, ҷашни Меҳргон (паҳлавӣ mitrakāna) рӯзи шонздаҳум, яъне рӯзи меҳр ва моҳи ҳафтуми солшумории шамсӣ, яъне моҳи меҳр ё меҳрмоҳ таҷлил мегардид. Воқеияти ин суханони Абурайҳони Берунӣ аз байти зерини Масъуди Саъди Салмон низ ба назар мерасад:

Рӯзи меҳру моҳи меҳру ҷашни фаррух Меҳргон,

Меҳр бифзой, эй нигори моҳчеҳри меҳрбон.

Ин нукта ҳам шоистаи зикр аст, ки агар ҷашни Наврӯз дар рӯзи эътидоли баҳорӣ (21 март) мутобиқ ояд, ҷашни Меҳргон ғолибан дар рӯзи эътидоли тирамоҳӣ (22 сентябр) мувофиқ меомад ва ин аз дониши баланди нуҷумии ниёгони мо шаҳодат медиҳад.

Абулқосими Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» бунёд ниҳодани ҷашни Меҳргонро ба Фаридун ва ба тахти шоҳӣ нишастани вай нисбат дода, ҷашни мазкурро ёдгор аз ин шоҳи додгустари Пешдодӣ медонад:

Фаридун чу шуд дар ҷаҳон комгор,

Надонист ҷуз хештан шаҳриёр.

Ба расми каён тоҷу тахти меҳӣ,

Биёрост бо номи шоҳаншаҳӣ.

Ба рӯзи хуҷаста сари меҳру моҳ,

Ба сар барниҳод аз каёнӣ кулоҳ.

Замона беандӯҳ гашт аз бадӣ,

Гирифтанд ҳар як раҳи эзадӣ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба оини кай ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом.

Майи равшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон гашт равшан сари моҳи нав.

Бифармуд то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносоию хӯрдан оини ӯст.

Кунун ёдгор аст аз ӯ моҳи Меҳр,

Бикӯшу бар ранҷ эч манмой чеҳр.

Дақиқии Самарқандӣ (ё Тӯсӣ), ки пештар аз Фирдавсӣ бо ҳидояти амирони сомонӣ ба таълифи «Шоҳнома» камар баста буд, Меҳргонро ҷашни Фаридун ба қалам овардааст:

Меҳргон омад, ҷашни малик Афридуно,

Он куҷо гови наку будаш Бармоюно.

Абурайҳони Берунӣ низ дар «Китоб-ут-тафҳим» оғози ин ҷашнро ба Фаридун ва ба дасти ӯ дар банд кардани Заҳҳок дар кӯҳи Дамованд нисбат дода, дар иртибот ба ҷашни Меҳргон чунин изҳори назар кардааст: «Шонздаҳум рӯз аст аз меҳрмоҳ ва номаш меҳр. Ва андар ин рӯз Афридун зафар ёфт бар Беварасби ҷоду, он-к маъруф аст ба Заҳҳок. Ва ба кӯҳи Дамованд боз дошт. Ва рӯзҳо, ки сипаси Меҳргон аст, ҳама ҷашнанд, бар кирдори он-ч аз паси Наврӯз бувад. Ва шашуми он Меҳргони бузург бувад. Ва Ромрӯз ном аст ва бадин донандаш».

Ба гуфтаи Берунӣ ин ҷашн ба мисли Наврӯз шаш рӯз будааст ва рӯзи охири онро Меҳргони бузург ё Ромрӯз мегуфтаанд.

Муаллифи «Луғати вожаҳои нуҷумӣ» Абулфазли Мусаффо низ Меҳргонро, ки шонздаҳуми моҳи меҳр таҷлил мегардад, аз идҳои куҳани мардуми мо медонад ва ҳамин гуфтаҳои Беруниро дар бобати ба банд кашидани Заҳҳок ба дасти Фаридун тақвият дода, ҳамчунин ин ҷашнро бо таваҷҷуҳ ба тақвими ориёиёни қадим оғози фасли зимистони бузург донистааст: «Чун дар ин рӯз Заҳҳоки Мордӯш ба дасти Фаридуни Обтин аз сулолаи Ҷамшед барафтод ва низ сари фасли зимистони бузург ва интиҳои фасли тобистони бузург ва бароварди маҳсул будааст, ба қиёси Наврӯз, ки сари фасли баҳор ва тобистони бузург ва поёни фасли зимистон ва зимистони бузург низ будааст».

Муаллифи «Гоҳшуморӣ» Саид Ҳасани Тақизода ба ин назар аст, ки «ин рӯз зоҳиран иди Митро-Меҳр (худои нуру Офтоб) буда, ва чун рӯзи мазбур дар ғолиби солҳо дар моҳи боғёдиш (bagyadish аз моҳҳои порсии бостон) воқеъ мешуда лизо исми он моҳ аз ҳамин ид иқтибос шуда, ки моҳи иди бағ (муқоиса шавад, ба вожаи русии «бог» - Ҳ.С), яъне Митро бошад (бағ дар порсии бостон агарчи аслан ба маънии мутлақи худоён буда, лекин баъдҳо батадриҷ… ба Митро итлоқ шуда) чунонки моҳи бобилии муодили он, яъне тишрӣ, моҳи шамс (худои Офтоб) буд ва моҳи зардуштии муодили он дар адвори баъд ҳамон меҳрмоҳ будааст. Ва ҳамчунин дар моҳҳои арманӣ исми моҳе, ки муодили ин моҳ аст, маҳкон ном дорад, ки зоҳиран аз исми иди меҳргон ахз шуда, чунонки исми моҳи суғдии муодили он фағконбо исми иди бағ (дар суғдӣ фағ) зоҳиран асаре аз исми қадими моҳи боғёдиш аст».

Донишманд ва фарҳангнигори шинохта Муҳаммади Муин ақида дорад, ки эрониён дар аҳди бисёр қадим фақат ду фасл доштаанд: аввал тобистон (hama), дувум зимистон (zayana). Наврӯз ҷашни оғози тобистон аст ва Меҳргон ҷашни оғози зимистон. Ҷашни Меҳргон бисёр сурурангез ва бо нишот буд. Катаёзес менависад, ки подшоҳони Ҳахоманишӣ ҳаргиз намебоист маст шаванд, магар дар рӯзи ҷашни Меҳргон, ки либоси арғавонӣ мепӯшиданд ва дар бодапаймоӣ бо майхорагон ширкат мекарданд. Муаррихи дигар Дурис (асри 5 то милод) менависад, ки дар ҷашн подшоҳ мерақсид. Ба қавли Страбон (64-63 то милод - 23-24) шаҳрбони Арманистон дар ҷашни Меҳргон 20 000 курраи асп ба расми армуғон ба дарбори ҳахоманишӣ мефиристод. Ардашери Бобакон ва Хусрави Анӯшервон дар ин рӯз ҷомаи нав ба мардум мебахшиданд. Ҷашни Меҳргон дар тамоми Осиёи Сағир низ маъмул буд ва аз он ҷо бо оини меҳр (меҳрпарастӣ) ба Урупо сироят кард.

Донишманди маъруфи Белгия – Франс Валери Мари Кюмон (1868-1947) дар китоби «Ойини Митра» таҷлили соли нави масеҳиро марбут ба ҳамин ҷашни Меҳргони ниёгони мо медонад. Ба андешаи ӯ: «бидуни шак ҷашни Меҳргон, ки дар мамолики Руми қадим рӯзи зуҳури Хуршед тасаввур мешавад ва онро sol natalis invietil (яъне, рӯзи вилодати Хуршеди номағлуб) мегуфтаанд, ба 25 декабр кашида шуда ва баъд бо сабаби нуфузи дини Исо дар Аврупо рӯзи вилодати Масеҳ қарор дода шудааст».

Дар «Бундаҳишн» омадааст, ки Машо ва Машёна, ки нахустин зану мард, яъне Одаму Ҳаввои ориёиҳои қадим ба ҳисоб мераванд, дар ҳамин рӯз ба дунё омадаанд.

Муҳаммадҷаъфари Ёҳақӣ дар «Фарҳанги асотир ва достонвораҳо дар адабиёти форсӣ» овардааст, ки «ҳамчунин дар ин рӯз Худованд заминро бигустаронид ва колбадҳоро пазирои арвоҳ сохт. Аз Салмони Форсӣ нақл кардаанд, ки Худованд ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон берун овард ва чун Офтоб (Меҳр) дар ин рӯз пайдо шуд онро «Митроконо» (мутааллиқ ба Меҳр) мегуфтанд, ки баъдҳо Меҳргон шуд ва муарраби он «Меҳрҷон» аст. Дар ин рӯз буд, ки Фаридунро аз шир гирифтанд ва ӯ бар гов савор шуд ва дар осмон гове аз нур падид омад, ки шохҳояш аз тило ва поҳояш аз нуқра буд ва чархи қамарро мекашид. Ин гов соате ошкор мешавад ва сипас ғойиб мегардад. Ҳар кас, ки муваффақ ба дидори ӯ шавад, дар соате, ки назар ба ӯ меафканад, дуояш мустаҷоб мегардад».

Ба андешаи ин донишманд «дар Эрони бостон шодию пирӯзӣ мавҳибате (бахшишу эҳсоне) худоӣ буд. Аз ин рӯ ҳар гоҳ пирӯзие барои мардум пеш меомад, ба хусус вақте ситамгареро аз худ меронданд ва адолатро мустақар (пойдор) мекарданд, ба ёдгори он фатҳ аз раҳоӣ аз бедод ҷашне бузург барпо мекарданд. Бинобар ин ин ҷашнро метавон ҷашни боз ёфтани озодӣ ва раҳоӣ аз ситами бегонагон ё ҷашни пирӯзии некӣ бар бадӣ донист».

Меҳргон ба мисли Наврӯз маросиме дошт ва мардум дар ин рӯз барои якдигар ҳадя мефиристоданд. Масъуди Саъди Салмон низ дар ин рӯз зар додан ва бодагусорӣ карданро расми падару бобоёни мо медонад:

Ба хӯйу одати обо ба ҷамъи зоирон зар деҳ,

Ба расми сирати аҷдод ҷашни Меҳргон май хӯр.

Ҷашни Меҳргон баъд аз густариши дини ислом ҳам аз байн нарафт ва дар дарбори подшоҳон ва миёни мардуми ом таҷлил мегардид. Сомониён ба ҷашни Меҳргон арҷ мениҳоданд ва устод Рӯдакӣ ба амири сомонӣ аз расидани ин ҷашни аҷдодии шоҳону хусравони Аҷам мужда расонидааст:

Малико, ҷашни Меҳргон омад,

Ҷашни шоҳону хусравон омад.

Манучеҳрии Домғонӣ ба муносибати истиқболи ин ҷашн дар аҳди султон Масъуди Ғазнавӣ чунин суруда буд:

Шод бошед, ки ҷашни Меҳргон омад,

Бонгу овои дарои корвон омад.

Корвони Меҳргон аз Хаззарон омад,

Ё зи ақсои билоди Чинситон омад.

Вожаи меҳргон ба шакли меҳраҷон ба забони арабӣ низ ворид шуда, дар шеъри араб истифода шудааст. Шоири маъруфи араб Ҷоҳиз дар «Китоб-ул-маҳосин ва-л-аздод» дар фасле бо номи «Маҳосин-ун-найруз ва-л-миҳраҷон» (Некуиҳои Наврӯзу Меҳргон) байти арабии зеринро зикр кардааст:

ал-Миҳраҷону лано йавму насрин биҳи

Йавмун йуъаззимуҳу-л-ашрафу ва-л-муъҷаму

Меҳргон дар луғатҳо ҳамчунин ба дигар маъниҳо, аз ҷумла бинобар таснифи Абунасри Форобӣ ва Сайфии Урмавӣ ба маънии номи мақоми ёздаҳуми дувоздаҳмақом, моҳи аввали пойиз, хазон ва фасли тирамоҳ омадааст: «меҳргон дер кашид ва сармо қувват накард… чун амир Наср ибни Аҳмад Меҳргон ва самароти ӯ бидид, азимаш хуш омад» (аз «Чаҳор мақола»).

Дар забони модарии мо ҳамчунин калима ва ибораҳои марбут ба ин ҷашн: Меҳргони Бузург, Меҳргони Хосса, Меҳргони Омма ва Меҳргонӣ мавҷуданд.

Меҳргони Хосса ё Меҳргони Бузург рӯзи бистуякуми меҳрмоҳ буд, ки ҳамчун Наврӯзи Хосса бо шукӯҳ таҷлил мегардид.

Меҳргони Омма номи ҷашни рӯзи нахустини Меҳргон ва ҳамчунин номи навое дар мусиқиро ифода мекард.

Меҳргонӣ – номи лаҳне буд аз сӣ лаҳни Борбад, чунонки Низомӣ мегӯяд:

Чу нав кардӣ навои Меҳргонӣ,

Бибурдӣ ҳуши халқ аз меҳрбонӣ.

Дар маҷмуъ, вожаи меҳргон дар баробари вожаҳои наврӯз, тиргон ва сада дар забони модарии мо аз вожаҳои зебову сара ва қадиму асили аҳуроист, ки аз ғановати забону фарҳанги дерини мо - тоҷикон гувоҳӣ медиҳад.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи АМИТ 

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомал Раҳмон дар Паёми навбатии худ аз 28 декабри соли 2023 бо мақсади амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия, ва гиромидошти 30-солагии рӯзи қабули ин санади тақдирсоз, пешниҳод намуданд, ки соли 2024 “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон карда шавад. Тибқи иҷрои дастуру супоришҳое, ки аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» бармеоянд, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудани соли 2024 аз 30 декабри соли 2023, №668 қабул гардид.

Мақсад аз қабули Фармони мазкур баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои демократӣ, мустаҳкам намудани Институти ҳуқуқии инсон, муносибати эҳтиромона ба он, баланд бардоштани мақоми қонун, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва таъмин намудани волоияти қонун, ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳама гуна ҳуқуқвайронкунӣ ва ногузир будани масъулияти ҳуқуқӣ, ҳамоҳангсозии фаъолияти тамоми субъектҳои тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ, ташкил намудани механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон мебошад.

Анҷом додани тадбирҳои зикргардида арзиши олӣ будани инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро таъмин намуда, ба эҳтиром ва риояи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии дигар, баланд бардоштани ҳисси ватандӯстӣ, тақвияти рағбати шаҳрвандон ба донишҳои соҳаи ҳуқуқ, васеъ намудани дастрасии шаҳрвандон ба иттилоотии ҳуқуқӣ, иштироки фаъолонаи шаҳрвандон дар фаъолияти ҳуқуқэҷодкунӣ ва паст гардидани сатҳи ҳуқуқвайронкунӣ мусоидат менамояд.

Аз лаҳзаи ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, сиёсати давлат дар самти баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳоли нигаронида шудааст. Бояд гуфт, ки бе ташаккул ва баланд бардоштани сатҳи маърифти ҳуқуқи аҳолӣ риояи талаботи қонун ва дарки моҳияти ҳуқуқу уҳдадориҳо аз ҷониби шаҳрвандон ғайриимкон мебошад. Дар давлате, ки сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ баланд аст, дар он давлат ҳуқуқвайронкуниҳо, сатҳи ҷинояткорӣ хеле паст мешавад, бахусус аҳолӣ ба поймолшавии ҳуқуқу озодиҳои худ роҳ намедиҳанд ва ҳуқуқу озодиҳои дигаронро поймол намекунанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола дар паёмҳои худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрандон таваҷҷӯҳи хоса зоҳир менамояд. Президенти кишвар дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 апрели соли 2008 ба ин масъала таваҷҷуҳ намуда, аз ҷумла қайд намуданд: «Рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ ба сатҳи дониш ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобастагии зиёд дорад. Барои беҳтар ба роҳ мондани тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ зарурати таҳияву қабул кардани барномаи нави дарозмуддати мукаммал ва ба таври самарабахш тадбиқ намудани он ба миён омадааст ».

Сиёсати давлатӣ дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва таълиму тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар асоси санадҳои ҳуқуқии гуногун, аз ҷумла фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997, № 691 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 августи соли 1997, № 383 «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 3 марти соли 2006, № 94, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» аз 6 феврали соли 2018, № 1005, «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020 - 2030», ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 ноябри соли 2019, № 599 тасдиқ гардидааст, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудани соли 2024» аз 31 декабри соли 2023, № 668 амалӣ карда мешавад.

Бояд қайд намуд, ки баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон яке аз вазифаҳои муҳим ва аввалиндараҷаи мамлакатҳое маҳсуб меёбад, ки роҳи бунёди давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёдро пеш гирифтаанд.

Дар моддаи 1-и Конститутсияи Ҷумҳурии Точикистон хусусиятҳои соҳибихтиёрӣ, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонагӣ дарҷ гардидааст. Арзишҳои номбурда собит менамоянд, ки давлат дар пояи қонун ва ҳуқуқ бунёд ёфта, рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ба сатҳи дониш ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобастагии зиёд дорад. Ин аст, ки зарурияти мустаҳкам намудани пояҳои тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар сатҳи сиёсати олии давлатӣ ба миён гузошта шудааст. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати 15 – солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин маврид чунин ибрози назар намуданд: “Эҳтиром, риоя ва иҷрои Конститутсия, қонунҳо ва санадҳои дигари меъёрии ҳуқуқӣ ҳам аз шахсони мансабдор ва ҳам аз шаҳрвандон дониши баланди касбӣ ва маърифати ҳуқуқиро тақозо мекунад”.

Барои барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд маърифати ҳуқуқӣ шарти зарурии чунин давлат ба ҳисоб меравад. Давлати ҳуқуқбунёд давлатест, ки дар он ҳуқуқ ҳукмрон аст. Ба таври мушаххастар давлати ҳуқуқбунёд ин шакли ҳуқуқии ташкил ва фаъолияти ҳокимияти сиёсии омма аст. Барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд таваҷҷӯҳи одамони пешқадам, мутафаккирони рӯшанфикри дунёи қадим, асрҳои миёна ва замони ҳозираро ҳамеша ба худ ҷалб мекард ва то ҳол ҷалб мекунад. Ғояҳоро дар хусуси нақши қонун дар давлат, таносуби қонун ва ҳокимияти давлатӣ ҳанӯз Афлотун, Арасту, Полибий, Ситсерон, Сенека ва дигар файласуфон баён кардаанд. Чунончи, Афлотун навиштааст: “Ман фанои давлатеро мебинам, ки дар он қонун қувва надорад ва зери ҳокимияти кадомест. Он ҷое, ки қонун фармон фармои ҳокимон аст ва онҳо ғуломони қонунанд, ман наҷоти давлат ва ҳама гуна хайру саховатро мебинам, ки Худо метавонад ба давлат ато бикунад”. Ё ин ки Арасту таъкид мекард, ки “Қонун бояд ба ҳама ҳукмронӣ кунад”, арбоби сиёсии Рим Ситсерон низ принсипи ҳуқуқиеро баён карда буд, ки тибқи он бояд ҳама “Зери таъсири қонун қарор мегирифтанд, ва натанҳо баъзе шаҳрвандони алоҳида”.

Мафҳуми давлати ҳуқуқбунёд нахустин бор дар яке аз ҳуҷҷатҳои муҳимтарини «Эъломияи Истиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон» 24 августи соли 1990 аз тарафи сессияи дуюми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон зълон гардид. Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ин ғояро ривоҷ дода, кафолатҳои онро муқаррар кард ва бартарии ҳуқуқ дар ҷомеа ва давлат таъкид гардид. Яке аз рукнҳои давлати ҳуқуқбунёд волоият ва ҳукмронии қонун, дар назди қонун баробар будани ҳама мебошад. Давлат ва ҳамаи мақомоти он, шахсан мансабдор, шаҳрвандон ва иттиҳодияҳои онҳо вазифадоранд Конститутсия ва қонунҳоро риоя ва иҷро намоянд. Дар давлати ҳуқуқбунёд арзиши олӣ доштани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ эътироф, риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд - вазифаи муқаддаси давлат мебошад. Дигар талаботе, ки Конститутсия (моддаи 9) дар назди давлати ҳуқуқбунёд мегузорад ин таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, яъне ба мақомоти қонунгузор, иҷроия ва судӣ ҷудо намудани ҳокимияти давлатӣ аст ва ба воситаи он ҳар як мақоми номбурда имконият пайдо мекунад, ки мустақилона дар доираи салоҳияти худ амал намояд, ба шумор меравад.

Асоси бунёди ин ҳама унсурҳои давлати ҳуқуқбунёд бе баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шахрвандон имконнопазир мебошад. Ин аст ки мо маърифати ҳуқуқиро шарти зарурӣ барои барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд номидем. Донистани ҳуқуқ вазифаи танҳо мутахассисону коршиносони соҳа набуда, он вазифаи ҳамаи шаҳрвандон аст. Донистани ҳуқуқ қарзи шаҳрвандии ҳар як шаҳрванде мебошад, ки дар ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд зиндагӣ мекунад. Он нишонаи маданият ва нерӯи ақлонию илмии шахсро нишон медиҳад. Шаҳрвандон дар чунин давлату ҷомеа бояд қонун ва дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқиро донанд ва риоя намоянд, чунки дарки моҳияти санадҳои ҳуқуқӣ мавқеи шахсро дар ҷамъият баланд мебардорад, зеро ки ба мафҳумҳои кирдорҳои ношоям ва ҷиноят амиқ сарфаҳм меравад ва аз роҳҳои ҳуқуқвайронкунӣ худро боз медорад. Аз ин дидгоҳ ҳар як нафар узви ҷомеа агар бихоҳад, ки дар зиндагӣ боэътибор бошад, бояд ки дар баробари санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ арҷгузорӣ намояд. Инсон шаъну шарафи хешро танҳо ба василаи қонунҳои мавҷуда ва дигар санадҳои меъёрӣ метавонад ҳифз намояд. Риоя, дарк ва эҳтироми қонунҳо дар моддаи 42-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таври зайл омадааст: «Дар Тоҷикистон ҳар шахс вазифадор аст, ки Конститутсия ва қонунҳоро риоя кунад, ҳуқуқ, озодӣ, шаъну шарафи дигаронро эҳтиром намояд. Надонистани қонун ҷавобгариро истисно намекунад».

Маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон бо роҳи таълиму тарбияи ҳуқуқӣ, тарғибу ташвиқи ҳуқуқӣ, иттилоотонии ҳуқуқӣ, машваратдиҳии ҳуқуқӣ ва расондани ёрии ҳуқуқӣ метавонад ташаккул дода шавад.

Ходими пешбари илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Ҳ. Расулзода

Дар оғози пайдоиш то ба имрӯз исноният ба бисёр кашфиёту ихтироот даст ёфтааст. Дар ин баробар ба нокомиҳову талхрӯзгорӣ ҳам рӯ ба рӯ гаштаву онро аз сар гузарондааст. Зиндагии инсонҳо ду рукни асосиро ташкил медиҳад, ки онро моддӣ ва маънавӣ унвон медиҳанд, агарчи дар моддиёт дастовардҳои бузург овард, вале дақиқан то ҳол ба умқи кашфи маънавиёт нарасидааст. Бузургворе дар ҷашни яксолагии фарзандаш, ба ӯ мегӯянд: «Фарзандам! Як баҳору як тобистон, як тирамоҳу як зимистонро дидӣ! Аз ин пас, ҳама чизи ҷаҳон такрорист, ба ҷуз меҳрубонӣ…!».

Бале, ҳақ бо он бузургвор аст, ки борикбинона ҷамъи зиндагиномаи одамиятро дар ду ҷумла изҳор доштааст. Мақсад аз овардани он андарз ин аст, ки дар гузашта аҷдодони мо тоҷикон ҷашне доштанд, муҳаббат, меҳрубонӣ, садоқат, дӯстдорӣ, адлу дод, арҷ гузоштан ба Модар-Заминро бо як вожа ифода намуданд: «Меҳргон». Аз назари илми решашиносӣ ва пайдоши вожаи Меҳргон дар оғоз мехоҳем ба хонангони арҷманд маълумоти мухтасаре пешкаш намоем.

Тибқи маълумоти луғатномаҳои сарчашмавӣ вожаи меҳргон аз ду ҷузъ иборат ёфтааст: «меҳр»- муҳаббат,самимият, дӯстиро ифода мекунад ва «гон» - асос бар нисбат, яъне ба чизе марбут будан аст. «Гон» одатан дар охири исми рӯз ва моҳи солшумории хуршедӣ (шамсӣ) меояд. Ба ин маъно, ки мардуми эронитабор агар ҳар гоҳ номи моҳ бо номи рӯзи солшумориашон (хуршедӣ, Шамсӣ) мувофиқ ояд, он рӯзро пасванди «гон» гузошта, онро ҷашн мегирифтанд. Барои мисол, метавон аз рӯзҳое ёд намуд, ки охирашон пасванди «гон» доштанд, ки мардум онҳоро бо шукуҳу шаҳомати хос ҷашн мегирифтанд: обонгон, обрезгон, хурдодгон, фарвардгон, тиргон, меҳргон ва ғайра, ки мардум эътимод бар онҳо доштанд. А. Берунӣ низ зикр кардааст, ки «…ҳар моҳе он рӯз, ки ҳамномаш бошад, ӯро ҷашн доранд». Дар иртибот ба вожаи меҳргон, бояд таъкид намуд, ки ниёгони мо моҳро аз сӣ рӯз иборат дониста, ба ҳар кадом рӯзи моҳ номе гузошта буданд, ки ин номҳои эзад ва фариштагон буданд. Аз ин лиҳоз, сарчашмаҳо вожаи меҳрро номи яке аз эзидон низ мегӯянд, ки он ёрирасон ва меҳрубон бар одамон будааст.

«Меҳр», ки шакли аввалаи он «Митра» номи яке аз бузургтарин эзидони ҳиндуэронӣ аст ва чаҳорсад сол пеш аз мелод дар сангнавиштаҳо ҳак шудааст. Вожаи «Меҳр» дар китоби муқаддаси Авасто зикр шудааст ва дар ситоишаш низ суруде омадааст. Чунончи, дар «Меҳряшт»-и Авасто омадааст, Аҳура Маздо Меҳрро мисли худ мешуморад: «Аҳурамаздо ба Спитмон Зартушт гуфт: Эй Спитмон! Ба-д-он ҳангом ки ман Меҳри фарохчарогоҳро ҳастӣ бахшидам, ӯро дар шоистагии ситоиш ва барозандагии ниёиш, баробар бо худ, ки Аҳура Маздоям биофаридам». Аз ин гуфтаҳо бармеояд, ки дар замони бисёрэзидии оини зардуштӣ Меҳр мақому мартабаи баландро доро будааст ва мардум, махсус деҳқонон ва кишварзон ба ӯ муҳаббату меҳри беандоза доштаанд ва эҳтимол дар натиҷаи эътимод ва баргузидагии эзади Меҳр аз ҷониби мардум ҷашни Меҳргон офарида шуда бошад.

Аксарияти мо ин ҷашни инсону табиатро аз хотир бурдаем, вале имрӯзҳо мавзуи асосии ҳарфамон аз бемеҳрии ҳамдигар ва нигаронӣ бар табиат аст. Вале бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Меҳргонро дар мақоми Наврӯз ва дигар ҷашнҳои муқаддаси миллӣ ҷойгузин карданд ва ҳам дар тамоми манотиқи кишвар чандсолаҳо аст, ки ҷашн гирифта мешавад. Албатта, ин иқдомест, ки боз барои шинохти устураву таърихи гузаштаву осору ганҷинаҳои ниёгон ва ниҳоят шинохти миллӣ қадамест бузургу устувор.

Барои хонанда аз хусусиятҳо, асолат ва пайдоиши ҷашни Меҳргон маълумоти мухтасар дар ин мақола овардаем, ки хонандаи хушзавқу боидрокро мутолиаи мақола таҳрик бидиҳад ва аз пайи ҷустуҷӯи маълумоти бештар биравад…

Меҳргон чи гуна ҷашн аст?

Бояд тазаккур дод, ки Ҷашни Меҳргон ба гунаи Ҷашни Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадима ва бостонии мардумони эронтарбор маҳсуб меёбад ва байни ин ду ҷашни бузург пайванди ногусастание вуҷуд дорад. Роҷеъ ба пайдоиш ва чигунагии ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихӣ маълумотҳои зиёд омадааст. Аллома ва фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Абурайҳони Берунӣ дар китоби «Осор-ул-боқия»-и хеш дар хусуси ҷашни Меҳргон овардааст, ки: Меҳрмоҳ, рӯзи авали он ҳурмуздрӯз аст. Ва рӯзи шонздаҳум рӯзи меҳр аст, ки иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст, ки хазони дуюм бошад. Ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мардум аст. Ва тафсири он дӯстии ҷон аст. Ва гӯянд, ки «Меҳр» номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд, ин аст, ки ин рӯзро «Меҳргон» гӯянд. Далел бар ин гуфтор он аст, ки аз оини Сосониён дар ин рӯз ин буд, ки тоҷеро, ки сурати Офтоб дар ӯ буд, ба сар мегузоштанд. Ва Офтоб бар чархи худ дар он тоҷ савор буд. Ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад. Аз ин маълумоти додаи Берунӣ метавон бетардид гуфт, ки дар воқеъ Меҳргон ҷашни сирф мардумӣ аст, чун чанд нуктаи Берунӣ воқеан қабили таваҷҷуҳ аст, ки мегӯяд, «ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мурдум аст», «ва тафсири он дӯстии ҷон аст», «ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад». Ҳамин се ҷумла худ бузургӣ ва шукуҳу шаҳомати дар гузашта доштаи Меҳргонро бозгӯ мекунанд.

Абурайҳони Берунӣ пайдоиши ҷашни Меҳргонро ба подшоҳи Пешдодиён Фаридун нисбат медиҳад ва тазаккур медиҳад, ки: Мегӯянд, сабаб ин ки ин рӯзро эрониён бузург доштаанд, он аст, ки чун мардум шуниданд Фаридун хуруҷ кардааст. Пас аз он, ки Кова бар Заҳҳоки Биюросб хуруҷ намуда буду ӯро мағлуб ва нест карда буд. Ва мардумро ба Фаридун хонд. Кова касест, ки подшоҳони Эрон ба раъияти ӯ некӣ меҷустанд, (бар илова, пас аз шоҳ Ҷамшеди Пешдодӣ салтанат аз дасти ин дудмони муборак рафта буд ва дунё дар зери тасарруфи Заҳҳоки бедодгар ва хунхор гардида, мардум аз зулму бедодии шоҳи золим ба дод омада буданд. Коваи шуҷоъ, ки ҳабдаҳ писарашро аз даст дода буд, барои интиқом мардуми бахтбаргаштаро гирди худ ҷамъ овард ва бар зидди Заҳҳок шӯриш кард ва дар он айём аз дудмони Пешдодиён Фаридун низ бархост ва ҳамдаст бо Кова тахту салтанати Заҳҳокро сарнагун сохтанд. Ва пайдоши «Диравши ковиён» низ дар ҳамон замон аст, ки Кова худ оҳангаре буд ва пӯсти пешбанди хешро ба нуки асое баста, мардумро зери он диравш ҷамъоварда буд.)

Дар Шоҳномаи безаволи хеш А. Фирдавсӣ низ оғози ҷашни Меҳргонро дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун нисбат медиҳад. Чунончи, Фирдавсӣ мефармояд:

Замона беандуҳ гашт аз бадӣ,

Гирифтанд ҳар як раҳи эзадӣ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба ойини кай ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом,

Майи равшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон гашт равшан сари моҳи нав.

Бифармуд, то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносониву хӯрдан ойини ӯст.

Кунун ёдгор аст аз ӯ моҳи меҳр,

Бикӯшу ба ранҷ эч манмой чеҳр!

Оиди таҷлили ҷашни Меҳргон дар аҳди шоҳигарии Ҳахоманишиёну Сосониён ва дигар сулолаҳои баъдӣ дар бархе сарчашмаҳову тасвирҳо ва гуфторҳое ҷолиб зикр гардидааст. Фолклоршинос Дилшод Раҳимов дар асари худ «Фолклори тоҷик» аз сарчашмаҳои таърихӣ ёдовар шуда меоварад, ки муаррихи юнонӣ- Ктезиус овардааст, ки «подшоҳони ҳахоманишӣ маст шуданро ҳеҷ гоҳ ба худ раво намедиданд, аммо танҳо дар рӯзи ҷашни Меҳргон онҳо иҷозаи нӯшидани майро доштанд. Онҳо ҷомаҳои гаронбаҳои арғувонӣ мепӯшиданд…» Аз рӯи мадракҳои таърихӣ ҷашни Меҳргон ва ойини меҳрпаррастиро ҳахоманишиён дар рӯи ҷаҳон паҳн гардонидаанд ва аз файзу баракат ва инсонпарастиву табиатдӯстдории ин ҷашн аксари ҷаҳониён баҳравар гардидаанд. Донишманди белгиягӣ Франс Валери Мари Кюмон (1868-1947) дар китоби «Ойини Митра» таҷлили соли нави масеҳиро марбут ба ҳамин ҷашни Меҳргони аҷдодони мо медонад: «Бидуни шак ҷашни Меҳргон, ки дар мамолики Руми қадим рӯзи зуҳури Хуршед тасаввур мешавад ва онро sol natalis invietil (яъне, рӯзи вилодати Хуршеди номағлуб) мегуфтаанд, ба 25 декабр кашида шуда ва баъд бо сабаби нуфузи дини Исо дар Аврупо рӯзи вилодати Масеҳ қарор додаанд». Дар аҳди Сосониён низ ин ҷашн бо як шукуҳу шаҳомати хос таҷлил мегардид ва ҳатто бо номи ин ҷашн, чи тавре ки сарчашмаҳо иттилоъ медиҳанд навоҳои « Меҳргонӣ», «Навои Меҳргонӣ», «Меҳргони бузург» ва ғайра аз тарафи навозандагон ва хунёгарон тадвин шуда буданд, ёд мекунанд. Низомии Ганҷавӣ дар ин хусус ишора карда мегӯяд:

Чу нав кардӣ Навои меҳргонӣ,

Бибурдӣ ҳуши халқ аз меҳрубонӣ.

Аз қавли Салмони Форс Берунӣ овардааст, ки: «Мо дар аҳди Зардуштӣ будан мегуфтем, худованд барои зинати бандагони худ ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон берун овард. Ва фазли ин ду бар айём монанди фазли ёқуту забарҷад аст ба ҷавоҳири дигар».

Тибқи маълумоти Берунӣ рӯзи таҷлили ҷашни Меҳргонро ба рӯзи шонздаҳуми моҳи меҳр (баробар ба 7-8 октябр) рост меояд ва бисту якуми моҳи меҳр «Меҳргони бузург» ё «Ромрӯз» мегуфтанд. Аҷдодони мо байни Наврӯз ва Меҳргон тафовут намегузоштанд ва ҳар дуро дар мақом гузошта, бо шукуҳи хос таҷлил менамуданд. Чи тавре ки мо худ мушоҳида мекунем, ҳардуи ин ҷашн аз рӯи рукнҳо ва оину хусусиятҳо ба ҳамдигар сахт алоқамандии зич доранд. Чунончи, дар ҷашни Наврӯз наврӯзи омма ва наврӯси хоса ҳаст ва дар ҷашни Меҳргон ҳам меҳргони омма ва меҳргони хоса таҷлил карда мешавад. Расму ойинҳои ба ҳамдигар монанд доштани ин ду ҷашн гувоҳи он аст, ки ҳарду дар як сарчашмаи фарҳангӣ, ки бе шак дар партави хираду дониши гузаштагони мо марбут ҳаст, тавлид ёфтаву инкишоф ёфтаанд.

Ҷашни Меҳргон баъд аз густариши дини Ислом низ қайд карда мешуд, ба хусус дар аҳди Сомониён бо ҳамон шаҳомати қаблӣ таҷлил мегардид. Нигоштаҳои Одам-уш-шуаро Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ шаҳодат бар он гуфтаҳои боло медиҳад, ки ҷашни Меҳргон бо тамоми нафосату назокаташ ҷашн гирифта мешуд:

Малико, ҷашни Меҳргон омад!

Ҷашни шоҳону хусравон омад!

Ҳаз ба ҷои мулҳаму хиргоҳ,

Бадали боғу бӯстон омад.

Мӯрд ба ҷои савсан омад боз,

Май ба ҷои арғувон омад.

Дар осори адибону донишварони қарни IX-X роҷеъ ба пайдоиш ва баргузидагии ҷашни Меҳргон хеле зиёд асарҳо ва ишораҳо гардидаанд ва аз нигоштаҳои шоирони он чанде ин ҷо меоварем, то ки хонандагон аз он баҳравар бигарданд:

Шод бошед, ки ҷашни Меҳргон омад,

Бонгу овои дирои корвон омад.

Корвони Меҳргон аз хизрон омад,

Ё аз ақсои билоди Чинистон омад…

(Манучеҳрӣ)

Меҳргон ҷашни Фаридун мулки фаррух бод,

Бар ту, эй ҳамчу Фаридун мулк фарухфол.

(Фаррухӣ)

Меҳргон омад гирифта фолаш аз некӣ мисол,

Некрӯзу некҷашну неквақту некҳол.

(Унсурӣ)

Рӯзи меҳру моҳи меҳру ҷашни фаррух Меҳгон,

Меҳр бияфзо, эй нигори моҳчеҳри меҳрубон.

(Саъди Салмон)

Аз гуфтаҳову нигоштаҳои адибон ва донишварон хулоса кардан мумкин аст, ки ҷашни Меҳргон аз ҷумлаи ҷашнҳои муқаддаси гузаштагони мо маҳсуб меёфтааст. Чи тавре ки сарчашмаҳо иттилоъ медиҳанд, ниёгони мо дар гузаштаи қадим солро ба ду давра тақсимбандӣ мекардаанд, ки онро дар тақвими Авестоӣ метавон мушоҳида кард. Якеро тобистон {«ҳама=hama»} мегуфтанд ва дигареро зимистон {«зайама=zayama»} меномидаанд. Аз гуфтаҳои муарихон маълум мешавад, ки ҷашни Меҳргон баъди истилои арабҳо ҳам дар байни мардум мақоми баландро соҳиб будааст ва мардум таваҷҷуҳи хос доштаанд. Маъхазҳо иттилоъ медиҳад, то замони ҳуҷуми муғулон ҷашни Меҳргон таҷлил карда мешуд ва баъд аз он дигар мардум натавонистанд, натанҳо аз ҷашни муқаддаси Меҳргон, балки аз бисёри оину маросими гузаштаи худ маҳрум гардиданд.

Хулосаи мо оид ба ин ҷашни бостонӣ ин аст, ки дар воқеъ ҷашни Меҳргон мероси арзишманди ниёгон буда ва барои мо ворисон мояи ифтихор аст. Дар нигоҳи илми нуҷум ҳам ин ҷашн асоси илмӣ дорад ва аз ин бармеояд, ки аҷдодони мо дар замонҳои хеле қадим аллакай ба бисёр кашфиётҳои ҳаётан муҳим даст ёфтаанд.

Бо шарофати истиқлолияти кишвар, имрӯз ба мо шароити мусоид даст додаст, ки барои омӯхтан ва тадвин намудани осори ниёгон бештар фарогир бошем. Дар замина пешниҳод менамоем афроде, ки дар риштаи илмҳои бостоншиносӣ, мардумшиносӣ, фолклошиносӣ ва ғ. фаъолият мекунанд, зарур аст, имрӯз барои бештар пажуҳиш кардан ва омӯхтани осору мероси гузаштагон бикӯшанд дар ин замина аз худ ташаббуси чашмрасе нишон бидиҳанд, то барои сараввал шинохти миллӣ ва оянданигарии миллӣ хидмате карда бошанд. Роҷеъ ба паҳлуҳои ҷашни Меҳргон ҳоло амиқан баррасии илмӣ накардаем ва мебояд ба мисли ҳавзаи наврӯзӣ, ҳавзаи ҷашни Меҳргонро низ ташкил намоем, барои пажуҳиши ин ҷашн олимони соҳа ҷалб карда бишаванд ба салоҳияти ин иқдоми наҷиб аст. Дастандаркорон ва вазорату ниҳодҳои дахлдорро зарур аст, ки ҳар чи зудтар осори илмиву ахлоқӣ ва фалсафии гузаштагонамонро дастраси насли ҷавон бигардонанд ва эшонро фарогири он карда бошанд. Дар ин росто, мо метавонем ба ҷавҳари шинохти худу дурнамои ояндаи давлату миллати фарҳангофари хеш бирасему хидмате карда бошем.

Зоҳири САЙФУЛЛО, - ходими хурди илмии Шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа,сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Ҷашни 100-солагии пойтахти ватанамон - шаҳри Душанбе ба ҷашнҳои 100 солагии таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон, 95 солагии Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон ва 30-солагии қабули Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон рост омад. Барҳақ имсол соли ҷашнҳои бузурги миллиамон аст ва ман ҳамагонро бо ин ҷашнҳои муқаддаси миллӣ табрик менамоям.

Пойтахт-яке аз рамзҳои асосии ҳар як давлат аст ва ин рукни асосии давлату давлатдорӣ мебошад. Шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон 100 сола шуд. Тӯли ин 100 сол Душанбе аз як деҳаи хурди маъмулӣ ба шаҳри азиму зебо ва замонавӣ табдил ёфт.

Тадқиқоти бостоншиносӣ собит сохтаанд, ки ҳанӯз аз замони неолит ҳудуди водии Ҳисор бошишгоҳи одамони ибтидоӣ буда, дар давраҳои минбаъда низ дар ин ҷо одамон мезистаанд. То давраи дар сарчашмаіои хаттӣ дарӣ ёфтани шаҳри Душанбе дар он одамон зиндагӣ карда, дар ҳудуди имрӯзаи шаҳр маҳаллаҳои зиёди шаҳрмонанд вуҷуд доштанд. Қабатҳои фарҳангии бостоншиносон пайдонамуда ва маводи нумизматикӣ гувоҳи онанд, ки дар замони салтанати давлати Юнону Бохтар, Кушониёну Сомониён Душанбе маскангоҳи аҷдодони мо будааст.

Номи Душанбе бори аввал дар мактуби хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоіи рус Федор Алексеевич ёд мешавад. Ин мактуб имкон медиҳад, ки бо назардошти қонунҳои илми таърих, ш. Душанберо дорои таърихи 400-сола гӯем.

Тибқи маълумоти сарчашмаҳо соли 1747 Душанбе дар ҳайати бекигарии Ҳисор ба аморати Бухоро тобеъ мегардад. Дар давраҳои минбаъда бекигарии Ҳисор аксар вақт сиёсати мустақилонаи худро пеш бурда, ба марказ кам итоат мекард. Ҷангҳои феодалии ин давра барои марказонидани минтақаҳои саркаш боиси харобии шаҳру деҳот мегардид. Аз ин ҷост, ки дар асри XIX Душанбе якчанд маротиба мавриди тохтутоз қарор мегирад. Аз ҷумла дар солҳои 40-ӯми қарни XIX шаҳр ду маротиба: аввал аз ҷониби беки Дарвоз –Исмоилхон, сипас аз ҷониби ҳокими Балҷувону Кулоб – Мизробшо вайрон карда мешавад.

Шаҳри имрӯзаи Душанбе дар охири асри XIX аз деҳаҳои Душанбе, Шоҳмансур, Сари Осиё, Ғофилобод, Мири Шикор, Хуҷамбиёи боло ва Хуҷамбиёи поён, Қаримашикор, Чармгарон ва Заргар иборат буд. Деҳаи калонтарин – Душанбе бештар аз 500 ҳавлӣ дошта, дар он 6-8 ҳазор одам мезист. Ин деҳа аз ҷониби шимол то меҳмонхонаи ҳозираи «Авасто», аз ҷануб то кӯчаи Шотемур, аз шарқ то чойхонаи «Роҳат», аз ғарб то нишеби соҳили дарёи Душанберо ишғол мекард. Дар деҳа қалъаи начандон калоне воқеъ буд, ки дар он гарнизони ҳарбӣ ҷойгир буд. Дар атрофи қалъа хонаҳои похсагин бо бомҳои бо қамиш пӯшидашуда ҷой гирифта буданд. Душанберо бо дигар минтақаҳо кӯпрукҳои чӯбин мепайвастанд.

Пас аз заминларзаи 8- сентябри соли 1907 дар Қаротоғ, ки бар асари он ҳазорон нафар ҳалок гардиданд, беки Ҳисор Шоҳимардонқул барои таъмини бехатарии худ бо оилааш ба Душанбе мекӯчад ва онро истироҳатгоҳи тобистонаи хеш қарор медиҳад. Аз ҳамин вақт сар карда, Душанбе ба маркази тобистонаи бекҳои Ҳисор мубадал мегардад. Ба маркази маъмурии водии Ҳисор табдил ёфтани шаҳр ба якбора зиёд шудани аҳолии он мусоидат менамояд. То соли 1920 аҳолии шаҳр то 14-16 ҳазор нафар меафзояд.

Аҳолии Душанбе асосан аз деҳқонон, савдогарон, ҳунармандон ва сӯдхурон иборат буд. Қисми камтарро ғуломон, хизматгорон ва аробакашҳо ташкил медоданд. Дар ибтидои асри XX дар шаҳр ба гайр аз тоҷикон, ки аксари кулли аҳолиро ташкил медоданд, узбекҳо, афғонҳо, ҳиндувон, чиниҳо, яҳудиёни бухорӣ, эрониён ва ғайра зиндагӣ мекарданд.

Тамоми ҳукумати маъмуриро беки Ҳисор бо дастгоҳи мансабдоронаш, ки ба он амлокдорон, ясавулбошӣ, девонбегӣ ва ғайра шомил буданд, иҷро мекард. Амлокдорони Душанбе ба беки Ҳисор тобеъ буданд, охирин амлокдори Душанбе Элҷон буда, ӯ дар як вақт ҷонишини беки Ҳисор низ буд.

Душанбе бо боғоти мевагии бошукуҳу чинорҳои куҳансолаш, ки зери онҳо чойхонаҳо ва кӯкнорхонаҳо ҷой гирифта буданд ва бозиҳои саргармкунанда –бедонабозию кабкбозӣ меоростанд, диққатро ҷалб мекарданд. Сокинони он бо ҳунармандӣ низ шӯҳрат доштанд.

Дар асри X1X ва ибтидои асри XX мансабдорони бешумори ҳарбӣ ва олимони хориҷӣ –Ҷ Вуд, С. Гедин, Лилиентал, Б. Литвинов, А. Федченко, М. Маев, Н. Минаев, В.И. Липский ва дигарон ба Душанбе омаданд. Маҳз навиштаҳои онҳо ба мо имкон медиҳанд, ки ҳаёти он давраи Душанберо то дараҷае омӯзем.

Шаҳр бо оби канали сунъии Ҳазора таъмин карда мешуд. Канали дигар-канали Шоҳмансур буд, ки аз дарёи Кофарниҳон меомад, қад-қади кӯчаи имрӯзаи Айнӣ мегӯзашт.

Дар Душанбе рӯзҳои асосии ҳафта якшанбе ва чоршанбе ба ҳисоб мерафтанд. Ба шаҳр аз тамоми Бухорои Шарқӣ ва мамолики хориҷӣ савдогарону харидорон, ки барояшон зиёда аз 300 дӯкон хизмат мекарданд, ҷамъ меомаданд. Дар майдони бозор 12 чойхона сохта шуда буд, ки дар сояи чанорҳои бисёрасра чой гирифта, ба мардум хизмат мекарданд. Соли 1911 бо фармони Генерал –губернатори Туркистон ба Бухорои Шарҳӣ отряди духтурон ва муҳандисони рус бо мақсади омӯзиши вазъи эпидемиологӣ дар маҳал ва сохтмони беморхона фиристода мешаванд. Ин беморхона дар ш. Душанбе сохта мешавад, ки аввалин бинои шакли аврупоӣ дар шаҳр ва тамоми Бухорои Шарқӣ буд. Бино соли 1915 қомат рост карда, аз сабаби ҷанги якуми ҷахон то охир сохтмони он анҷом наёфт. Ин бино бо номи «хонаи рӯсӣ» машҳур буд.

Куллан таъғир ёфтани вазъияти ҷамъиятиву сиёсии аморати Бухоро ва пошхурии он, таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро ва пойдоршавии сохти шӯравӣ ба он мусоидат намуданд, ки дар ибтидои солҳои 20-и асри сипаришуда шаҳри Душанбе оҳиста-оҳиста ба маркази маъмурии Бухорои Шарқӣ ва сипас Тоҷикистони тозабунёд табдил меёбад. Муҳимтарин воқеоти сиёсии минтақа минбаъд дар ҳамин собиқ деҳаи кӯчак сурат мегиранд.

Баробари таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро, ки собиқ бекигариҳои аморатро ба вилоятҳо табдил дод (бо баъзе таъғироти марзиву номҳо) вилояти Душанбе низ таъсис дода шуд ва аз 20 октябр то 31 декабри соли 1920 ш. Душанбе маркази маъмурии вилояти Душанбе маҳсуб меёфт, ҳарчанд, ки аз миёнаҳои моҳи сентябри соли 1920 то 21 феврали соли 1921 дар шаҳр амири фирорӣ маскан гирифта, онро ба маркази мубориза алаҳи сохти нави шӯравӣ табдил дода буд. Дар ин ҷо амир сафи артиши хешро пурра намуда, ба муҳориба омодагӣ мегирифт. Вале ӯ дар шаҳр зиёд истода натавонист, зеро қушунҳои якҷояи Артиши Сурх ва Ҷумҳурии Халқии Шуравии Бухоро ӯро дунболагир намуда, ба озодкунии Бухорои Шарқӣ (ҳудуди имрӯзаи Тоҷикистони ҷанубиву марказӣ) аз амир ва тарафдорони ӯ оғоз намуданд. Ин дастаи муттаҳида ки дар таърих бо номи Отряди экспедитсионии ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор ном гирифтааст, дар як муддати кутоҳ тамоми Бухорои Шарқиро таҳти назорати хеш қарор дода, амирро маҷбур сохт, ки ба Афғонистон фирор намояд.

Пас аз ишғоли Душанбе ва дигар навоҳии Бухорои Шарқӣ моҳҳои феврал-марти соли 1921 намояндагони масъули ҳукумати навтаъсиси Ҷумҳурии Бухоро ба шаҳр меоянд ва ба созмон додани органҳои нави ҳокимият машғул мешаванд. Онҳо дар ин ҷо сараввал кумитаи инқилобии тумани Душанберо таъсис доданд, ки ба вилояти Ҳисор шомил буд. Ғайр аз намояндагони масъули ҳукумати Бухоро қароргоҳи отряди ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор низ дар Душанбе мемонад ва аз ин вақт ба баъд Душанбе ба маркази сиёсиву маъмурии Бухорои Шарқӣ табдил меёбад.

Пас аз маркази вилояти Душанбе интихоб намудани шаҳр дар моҳи марти соли 1921 дар ин ҷо Назирати вилоятии маориф ба кор оғоз мекунад. Дар муддати кутоҳ ин ташкилот тавонист корҳои зиёдеро анҷом диҳад. Аз ҷумла моҳи апрели ҳамон сол дар пойтахт курси семоҳаи таълимӣ ба кор шурӯъ намуда, дар он қариб 40 нафар таълим мегирифтанд. Аз сабаби нарасидани муаллимон вазифаи онҳоро мудири шӯъбаи маорифи вилоят, сардори милисия, котиби кумитаи инқилобӣ ва амсоли онҳо иҷро мекарданд. Бо кушиши шӯъбаи вилоятии маориф дар Душанбе анҷумани аввалин кормандони маорифи вилоят барпо мегардад, ки масъалаи ҷорӣ намудани корҳои таълимиро дар ҳудуди вилоят баррасӣ менамояд.

Дар масоили фарҳангӣ низ чорабиниҳо амалӣ мешаванд. Курсҳои маҳви бесаводӣ ба кор оғоз намуда, барои бо васоити таълим таъмин намудани толибилмон маблағ ҷудо карда мешавад. Соли 1923 ба Душанбе аз Қаршӣ се ҳазор нусха китоб меоранд, ки дар асоси он аввалин китобхона бунёд меёбад. Худи ҳамон сол типографияи хурд ба кор медарояд. Моҳи декабри соли 1923 аввалин маротиба дар Душанбе рӯзномаи ҳарбиён «По басмачу» чоп мешавад.

Аввали соли 1922 – ибтидои 1923 дар шаҳр аввалин амбулатория ва соли 1923 стансияи пешгирии касалиҳои сирояткунанда (противомалярийная ст.) ба кор шурӯъ мекунанд.

Аз нимаи дуюми соли 1924 вазъият дар Бухорои Шарқӣ то андоза муътадил мегардад ва имконияти пиёда намудани чорабиниҳои сиёсӣ пайдо мешавад. Аз ин хотир, бо қарори Кумитаи Марказии Умумибухороӣ аз 7 июни соли 1924 Комиссияи Фавқуллодаи Диктаторӣ фаъолияти хешро хотима медиҳад ва ба ҷои он Кумитаи Марказии Иҷроияи муваққатии шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ бо марказ дар Душанбе созмон меёбад. Ин органи демократии ҳокимият дар давоми моҳҳои июл-августи соли 1924 дар Бухорои Шарқӣ маъракаи интихоботи вакилонро барпо мекунад ва моҳи сентябри соли 1924 дар натиҷаи ин интихобот анҷумани якуми Шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ барпо мешавад. Ин анҷумани таърихӣ масоили ба пуррагӣ маҳв сохтани босмачигарӣ, барқарор намудани хоҷагии халқ, тақсимоти миллӣ-марзии халқҳои Осиёи Миёнаро баррасӣ ва қарорҳои дахлдор қабул менамояд. Анҷуман инчунин ҳайати роҳбарикунандаи КИМ-и Бухорои Шарқӣ ва вакилонро ба анҷумани V-и умумибухороии Шӯроҳо интихоб мекунад. Бояд зикр намуд, ки дар Душанбе баргузор шудани ин анҷуман ва ширкати аҳолии камбизоат ба сифати вакил аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, боварии мардумро ба ҳукумати нав афзуд, дар шуури мардуми асрҳо беҳуқуқу бепуштибон инқилоберо ба вуҷуд овард.

Боиси таваҷҷӯҳ аст, ки дар рӯзи дуюми кори анҷумани якуми Шӯроҳои Бухорои Шарқӣ ба ифтихори чорумин солгарди инқилоби Бухоро, дар ш. Душанбе аввалин электростансияи дизелӣ ба кор шурӯъ намуд, ки қобилияти таъмини 200 нуқтаи равшанидиҳандаро бо барқ бархурдор буд. Ин иқдом барои тамоми шаҳри онвақтаро бо равшанӣ таъмин намудан басанда буд.

Ҳамин тариқ, пас аз баргузор шудани анҷумани 1-и Шӯроҳои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ ва маркази он таин шудани ш. Душанбе, пойтахти минбаъда статуси худро ҳамчун маркази минтақа мастаҳкам месозад ва муҳимтарин масоили ҳаёти ҷамъиятии Бухорои Шарқи дар Душанбе баррасӣ мешаванд.

14 октябри соли 1924 сессияи навбатии КИМ_и Умумироссиягӣ дар хусуси тақсимоти марзи миллии Осиёи Миёна қарор қабул менамояд, ки тибқи он Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон созмон меёбад ва Раиси Кумитаи Инқилобии ҶМШС Тоҷикистон Нусратулло Махсум интихоб мешавад, ки то ин дам дар шаҳри Душанбе дар ҳайати Комиссияи Фавқулоддаи Диктаторӣ ва Кумитаи муваққатии Марказии Иҷроияи Бухорои Шарқӣ фаъолият намуда, дар ин ҷо таҷрибаи кории лозима дошт ва минтақаро хуб медонист. Аз сабаби он, ки ҳайати ҳукумати ҷумҳурӣ дар ш. Тошканд қарор доштанд, онҳо то омадан ба Душанбе дар Тошканд якчанд ҷаласа мегузаронанд, ки аксар ба масоили ташкилӣ ва ба Душанбе интиқол додани пойтахт бахшида шуда буданд.

Аввалин ҷаласаи ҳукумати Тоҷикистон – Кумитаи инқилобӣ 7 декабри соли 1924 дар ш. Тошканд бо иштироки Б. Додобоев, Ҳомидов, Ч.Имомов, Ҳоҷӣ Раҳматулло Бобоҷонов, С.Соколов, Ш.Шотемур, А.Қурбӣ, И.Федко ва ба таври даъват- Дяков Ҷ.Зокирӣ ва М.Исмоилов, баргузор мешавад.

Масъалаи асосии ҷаласаи аввалин ба маркази ҷумҳурӣ – ш. Душанбе кучонидани ҳукумат буд, ки дар ин бора аъзои ҳукумат С.Соколов маърӯза намуд. Тибқи қарори қабулшуда рӯзи ба Душанбе омадан 29 декабр муайян шуда, аъзои Кумитаи инқилобӣ Шириншо Шотемур вазифадор карда мешавад, ки пешакӣ ба Душанбе рафта барои ҳукумат ва муассисаҳои ҳукуматӣ биноҳои мувофиқ интихоб намояд ва барои иҷрои ин чораҳо 10 ҳазор рубл ӣудо карда мешавад.

Ҳайати якуми ҳукумат 16 январи соли 1925 ба воситаи ҳавопаймо ба Душанбе омад. Боқимонда аъзоёни ҳукумат ба воситаи нақлиёти бобоӣ – аспу ароба ва таҳти муҳофизати ҳарбиёни полки 13-и тирандозии куҳӣ пас аз ду ҳафта ба Душанбе меояд ва танҳо 5 феврали соли 1925 ҳайати ҳукумат дар Душанбе пурра ҷамъ мешавад.

Ҳамин тариқ, воқеоти ибтидои солҳои бистум, ки дар собиқ аморати Бухоро ба вуқуъ пайвастанд, вазъи ҷамъиятиву сиёсии минтақаро ба куллӣ тағир доданд, ба он мусоидат намуданд, ки собиқ даҳае, ки дар ҳаёти сиёсии минтақа саҳме надошт, ба яке аз марказҳои маъмуриву сиёсии Осиёи Миёна мубаддал гардад ва минбаъд ҳамчун пойтахти ҶШС Тоҷикистону имрӯз ба сифати пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол шинохта шавад.

2 ноябри соли 1926 дар ҷаласаи Раёсати Кумитаи инқилоби ҶШМС Тоҷикистон (суратҷаласаи №23) нақшаи аз ҷониби меъморон тартибдодаи шаҳри Душанбе аз назар гузаронида шуда ва доир ба номи аввалин кӯчаҳои шаҳр ва он ҷойҳое, ки онҳо мегузаранд, қарор карда шуд. Дар он гуфта мешуд, ки «Ноҳияҳои зерини кӯчаҳои Душанбе-Пенин, Коммунистӣ, Интернатсионал, Советӣ, Карл Маркс, Деҳқон, Қӯрғонтеппа… ҳамагӣ ҷамъ 18 номгӯй тасдиқ карда шавад».

27 апрели соли 1927 Шӯрои комиссарони халқи ҶШМС Тоҷикистон «Дар бораи сохтмони шаҳри Душанбе» қарор қабул намуд, ки барои шаҳрсозии мураттаб аз рӯи барнома замина муҳайё намуд. Соли 1927 аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе аввалин қасри бошукӯҳ барои гузаронидани анҷуман, конференсия ва ҷаласаҳои гуногун – Қасри деҳқон сохта шуд. Ҳоло дар ин бино Театри драммавии русӣ ба номи В. Маяковский ҷойгир аст. Соли 1928 ҷанубтар аз кинотеатри ҳозираи ба номи Абдураҳмони Ҷомӣ бинои Комиҷроияи Марказии ҶШМС Тоҷикистон сохта шуд.

Ташкилёбии ҶШС Тоҷикистон дар роҳи минбаъдаи давлатдории халқи тоҷик давраи муҳим ба шумор мерафт. Дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати нав пайдо гашт, ки пойтахти он шаҳри Душанбе гардид. 19 октябри соли 1929 Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШСК Тоҷикистон дар хусуси табдил додани номи Душанбе ба Сталинобод қарор қабул намуд. 1 декабр Раёсати КИМ ИҶШС ба қарори Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШС Тоҷикистон дар хусуси табдил додани Душанбе ба Сталинобод ризоият дод.

10 сентябри соли 1929 ба Душанбе қатораи нахустин омад. Алоқаи роҳи оҳан бо Москав кушода гардид. Маҳз аз ҳамин давра болоравии қатъии иқтисодӣ ва фарҳангии Тоҷикистон оғоз меёбад. Ба василаи қаторахои аввалин барои сохтмони заводҳо оиди тайёр намудани хишти пухта ва оҳану бетон таҷҳизоти зарурӣ оварда шуд.

Соли 1930 Ҳукумати Тоҷикистон аввалин лоиҳаи банақщагирии шаҳри Душанберо тасдиқ намуд. Моҳи феврали соли 1930 дар ҷаласаи Шӯрои шаҳри Душанбе оиди сохтмони фурудгоҳ дар қафои бино вокзали роҳи оҳан ва харидорӣ намудани таҷҳизод ба маблағи ҳазор сӯм қарор қабул карда шуд. Аз соли 1931 дар Душанбе ба тарзи доимии ду ҳавопаймои Ф –13 ҷойгир гашта, дар назди Шӯрои шаҳр аэроузел ташкил карда шуд. Миёнаҳои солҳои 30-уми фурудгоҳ бо ҳавопаймоҳои тамғаи АНТ –9, ПС-5, П-5, Стал –2 пурра карда шуд.

Дар нимаи якуми солҳои 30-ум аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе нахустин биноҳои дуошёна-Кумитаи Шӯрои халқ (рӯ ба рӯи бинои Ҳукумати шаҳр) ва Комиссариати халқии кишоварзӣ (ҳозира бинои Вазорати адлия) сохта шуд. Соли 1934 дар хиёбони ба номи академикон С. ва З. Раҷабовҳо (собиқ кӯчаи ба номи Кӯбышев) аввалин мактаби тоҷикии дуошёна сохта шуд, ки ҳоло дар ин бино Осорхонаи бостоншиносони Тоҷикистон ҷой гирифтааст. Моҳи июни соли 1935 дар кӯчаи Лоҳутӣ (хиёбони Рӯдакӣ) ба сохтмони бинои Кумитаи марказии ҳизби Коммунистии (КМ ҲҚ) Тоҷикистон ба гармидиҳии буғӣ оғоз намуданд (ҳозира бинои Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон). Дар ҳамин сол бинои Бонки Давлатӣ–Бонки Миллии Тоҷикистон ба истифода дода шуд.

Дар соли 30-ум индустриякунонии ба тадриҷи шаҳр оғоз ёфт, ки дар он 20 корхонаи саноатӣ –заводҳои хишт, чарм, чӯбкоркунанда, таъмири мошинҳо, пивокашӣ, гаҷбарорӣ, шоҳибофӣ, ду фабрикаи дузандагӣ, комбинати гӯшт, ГЭС – и Варзоб ва ғайра пайдо гардид. Агар дар соли 1929 ҳаҷми маҳсулоти умумии дар соли 1939 он 45,2 млн. сӯмро ташкил медод.

3 марти соли 1938 Ҳукумати Тоҷикистон нақшаи генералии шаҳри Душанберо, ки меъморони Ленингради М. Баранов, Н.Баранов, муҳандисон Г. Сидко ва Г.Шлеховский таҳия намуда буданд, тасдиқ намуд. Нақша барои 170 ҳазор истиқоматкунандагон муқаррар шуда буд ва сохтмони шаҳр танҳо дар соҳили чапи дарёи Душанбе пешбинӣ шуда буд. Вале аллакай дар соли 1939 сохтмончиёни пойтахт ба соҳили рости дарёи Душанбе қадам ниҳоданд. Ҷавонони шаҳр ба сохтмони кӯли Комсомол ва боғи он шурӯъ намуданд, корҳо оиди бунёд намудани иншоотҳои варзишӣ, ки ба оғози сохтмони комплексӣ бузурги варзиши асосгузоштанд, саршуданд.

23 январи соли 1939 бо фармони Раёсати Шӯрои вазирони ҶШСТ дар Душанбе се ноҳияи маъмурӣ –Душанбе (соли 1961 ноҳияи Октябр, соли 1999 –ноҳияи Исмоили Сомонӣ) Маркази ва Роҳи Оҳан таъсис дода шуд.

Дар соли 1939 шумораи аҳолии Душанбе ба 82,5 ҳазор нафар расида буд.

Душанбе дар ду даҳсолаи аввал, ҳамчун пойтахт роҳи пуршарафи меҳнатиро тай намуд. Вале дар пеши чашм мувофиқи он замон аз қишлоқи оддии ба шаҳри замонавӣ мубаддал гардид. Душанбе дар индустриякунонии Тоҷикистон саҳми зиёд гузошт. Маҳсулоти он ба сохтмонҳои муҳимтарин ва корхонаҳои дурдасттарини ҷумҳурӣ расонда мешуданд. Синфи коргарӣ пойтахт дар баланд бардоштани хоҷагии кишоварзӣ ва гузаронидани системаҳои муҳими ирригатсионӣ кӯмаки зиёд расонд. Душанбу маркази фарҳангии мамлакат гардид. Дар ин ҷо бешатри мактабҳои олӣ ва омӯзишгоҳҳои касбию техникӣ мутамарказонида шуданд, беҳтарин кадрҳои илмӣ меҳнат мекарданд, аҳли санъату адаб эҷодкорона кор мекарданд.

Субҳи 22 июни соли 1941 Германияи фашистӣ бе имони ҷанг ногаҳон ба Иттиҳоди Шӯравӣ ҳуҷум намуд. Ҳукумати Шӯравӣ дар изҳороти хурд ба воситаи радио дар ҳудуди ҳамин рӯз халқ ва армияро барои муборизаи беамон ба зидди истилоҳгарон даъват намуд. Ҷанги Бузурги Ватанӣ оғоз ёфт.

Фиристодаҳои Душанбе дар набардҳо Ҷанги Бузурги Ватанӣ мардонаги ва диловарӣ зоҳир мекунанд. Ягон задухурди калоне набуд, ки дар он ҷанговарони душанбегӣ иштирок надошта бошанд. Даҳҳо ҳазорҳои онҳо бо ордену медалҳо ИҶШС мукофотонида шуданд, ба ҳаждаҳ нафар душанбегиён унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ дода шуд. Фиристодагони Душанбе бо мардонагию диловарӣ дар ғалабаи умум бар душман саҳми арзандаи худро гузоштанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ хоҷагии халқи Душанбе ба тарзи ҳарбӣ гузаронида шуд. Сохтмонҳои саноатӣ якбора паст рафт, зеро маблағгузории асосӣ дар навбати аввал барои тадбирҳои мудофиавӣ масраф мегаштанд. Бо вуҷуди ин дар ҳамин давра Навбати аввали комбинати бофандагӣ, заводи семент, фабрикаи трикотажӣ, якчанд корхонаҳои соҳаи озуқаворӣ, Канали Калони Ҳисор ба истифода дода шуданд.

Ҳарсола симои шаҳри Душанбе низ зеботар мегашт. Аз соли 1946 васеъ намудану асфалтпӯш кардани кӯчаҳо оғоз гардид. Дар нимаи дуюми солҳои 40-ум сохтмони муҷтамаи зебое, ки сохтмонаш аз соли 1939 оғоз ёфта буд, ба охир расид. Нақшаи асосиро дар он театри Академии опера ва балети ба номи С. Айнӣ, майдони ба номи 800-солагии Маскав, меҳмонхонаи «Вахш» ва бинои истиқоматии сеошёна бо мағозааш мебозиданд. Дар айни замон майдони ба номи 800-солагии Маскав яке аз ҷойҳои зеботарини пойтахт ба ҳисоб меравад.

Дар соли 1946 сохтмони Қасри Ҳукумат, ки ҳоло дар он Маҷлиси Намояндагони маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷой гирифтанд, ҳамчунин майдони Дӯстӣ ба охир расонда шуд.

Соли 1964 аз ҷониби меъморони Тоҷикистон «Муқарароти асосии инкишофи шаҳри Душанбе барои солҳои 1965-1980» (муаллифон В. Пекарский, И. Ткачев, С. Самонина, Т. Терещенко, В. Бирюков) пешниҳод карда шуд, ки дар ин маврид он барои 460 ҳазор нафар аҳолӣ пешбинӣ шуда буд. Ин муқарарот дар шакли лоиҳаи сохтмони Душанбе, ки 25 апрели соли 1966 тасдиқ ёфт, барои сохтмони муттасили шаҳракҳои истиқоматӣ дар кӯчаҳои Московский, хиёбони Саъдии Шерозӣ, маҳалаҳои истиқоматии 1 ва 2-юми Советӣ, микрорайони 82 такони сахт буд. Дар ибтидои солҳои 60-ум фурудгоҳ, вокзали роҳи оҳан, меҳмонхонаи «Душанбе», дар Осиёи Миёна калонтарин беморхонаи клиникии № 3 сохта шуданд.

Дар солҳои 70-80 кӯча ва хиёбонҳои пойтахтро биноҳои нави бошукӯҳ – Пажӯҳишгоҳҳои бешумори Академияи имлҳо, Вазоратҳои корҳои дохилӣ ва амният, муҷтамаи ёдгории Садриддин Айнӣ, меҳмонхонаи «Тоҷикистон» ва «Авесто», муассисаҳои фарҳангӣ – Қасри фарҳангии иттифоқҳои касаба, комплекси киною консерти «Борбад», Сирк, Театри бачагонаи лӯхтак, Театри ҷавонон ба номи М. Воҳидов, мактабҳои олии таълимӣ – Донишкадаи ҳунарҳои зебои ба номи М. Турсунзода, Донишкадаи тарбияи бадан ва варзиш, Донишкадаи забонҳо зеб доданд. Навбатҳои аввали комплексҳои Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Донишгоҳи давлатии тибби Тоҷикистон, боғҳои фарҳангию фароғатӣ- Дӯстии халқҳ, Ғалаба ба муҷтамаи ёдгориаш, даҳҳо биноҳои ҷамъиятӣ, таълимгоҳҳои таъсилоти ҳамагонӣ, муассисаҳои тиббӣ, даҳҳо боғ, кинотеатрҳо ва ғайра ба истифода дода шуданд. Дар роҳҳо гузаргоҳҳои пиёдарави зеризаминӣсохта шуданд.

Соли 1974 ба муносибати 50-солагии ташкилёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барои комёбиҳои хоҷагию фарҳангӣ, барои саҳми меҳнаткашони тоҷик дар таъмини ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ бо фармони Раёсати Шӯрои Олии ИҶШС шаҳри Душанбе бо ордени Байрақи Сурхи Меҳнат мукофонида шуд.

Дар охири солҳои 100-ум бо сабаби вазъи ноустувори ҷамъиятию сиёсӣ ва бар асари он якбора ҳиҷрат намудани мардуми русзабон, аҳолии Душанбе аз 650 ҳазор то 540 ҳазор кам гардид.

Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон яке аз давраҳои вазнинтарин ва тезутунд дар таърихи халқи тоҷик ба шумор меравад, зеро сабабҳои ин зиддияти яроқнокро муайян кардан хеле душвор аст. ҷанг бо оштинопазирӣ ва бераҳмиаш ҳамто надошт. Дар он бо тарзи вазеҳ бартарии сиёсат бар омилҳои ҳарбию стратегӣ, бахусус нақши сабабҳои иҷтимоию рӯҳӣ – боварии сангарнишастагон ба ҳақиқати кори худ, ташаббускорӣ, ҷонфидоии фавқулодда ва ғайраҳо ҷой доштанд. Фоҷеаи ҷанг ҳамчунин аз он иборат буд, ки бераҳми бераҳмиро ба бор меовард ва ба гирдоби ҳаводиси фоҷеавӣ миллионҳо одамони бегуноҳи аз мансабҳои дур кашида шуда буданд.

Ҷанги шаҳрвандӣ моҳи маи соли 1992 ба задухрди тезутунди як халқ дар ду майдони Душанбе – Шаҳидон (собиқ майдони ба номи И. Путовский) ва Озодӣ, ки дар хиёбони Рӯдакӣ дар масофаи 500 метр аз ҳамдигар дурӣ доштанд, оғоз ёфт.

Шаҳри дӯстию меҳмоннавоз, ки дар он халқҳои гуногун дӯстона мезистанд, дар рӯзҳои башумор ба шаҳри ноором, ваҳшат, ғаму андӯҳ ва дарду аламталаб табдил ёфт.

Хушбахтона, Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар қасри Арбоби ш. Хуҷанд моҳҳои ноябр-декабри соли 1992 баргузор гардид, пеши роҳи парокандагии давлату миллатро боздошт ва пойтахти азизи мо ба давраи нави тараққиёти хеш ҳамчун пойтахти давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон ворид гашт.

А. Гафуров, Номзади илмҳои таърих, дотсент