Инсон ҳамеша дар сари дуроҳаи интихоб қарор дорад: чӣ гуна амал кардан, кадом арзишро пазируфтан ва чӣ роҳеро пеш гирифтан. Ахлоқ интихоби инсон буда, яке аз масъалаҳои муҳими фалсафа, дин ва ҷомеашиносӣ мебошад. Носири Хусрав, шоир, мутафаккир ва ҳакими асри XI, дар осораш ба аҳамияти хирад, виҷдон ва интихоби ахлоқи наку таъкид карда, инсонро ба роҳи рост ва амали нек ҳидоят мекунад, ки ахлоқ интихоби худи инсон аст ва ин интихоб на танҳо ба зиндагии шахсӣ, балки ба ҷомеа ва ояндаи ӯ низ таъсир мерасонад.

Дар зер як порчаи пурмазмун аз «Девони Носири Хусрав» оварда мешавад, ки ба мавзӯи ахлоқ ва интихоби инсон иртибот дорад:

Ту худ интихоб кун роҳи хайру шар,

Ки дар охират набинӣ зи бад зарар.

Агар некӣ кунӣ, некӣ бубинӣ,

Вагар бад кунӣ, ба бад хоҳӣ нишинӣ.

Тафсир: Ин абёт бо содагӣ, вале бо умқи фалсафӣ нишон медиҳанд, ки инсон дар интихоби роҳи зиндагиаш озод аст. Носири Хусрав таъкид менамояд, ки ахлоқи нек ё бад натиҷаи қарорҳои худи инсон аст. Агар инсон роҳи некӣ ва адолатро интихоб кунад, дар дунё ва охират натиҷаи мусбат хоҳад дид, аммо агар ба бадӣ рӯ орад, оқибатҳои манфии он гӯшагираш хоҳанд шуд.

Ин порча як даъвати огоҳона ба худшиносӣ ва масъулият дар баробари интихобҳои хеш аст. Носири Хусрав, шоир, мутафаккир ва ҳакими асри XI, дар осораш ба аҳамияти хирад, виҷдон ва интихоби ахлоқи наку таъкид карда, инсонро ба роҳи рост ва амали нек ҳидоят мекунад.

Ин мақола ба баррасии мафҳуми интихоби ахлоқ, ахлоқи ҳамидаи ҷавонон бахшида шудааст.

Ахлоқ маҷмӯи қоидаҳо ва арзишҳост, ки рафтори инсонро дар ҷомеа танзим мекунад. Инсон бо истифода аз хираду виҷдонаш қарор қабул мекунад, аммо ин қарорҳо зери таъсири арзишҳои фарҳангӣ, динӣ ва иҷтимоӣ қарор доранд. Носири Хусрав бовар дошт, ки инсон бояд бо такя ба хирад ва имон роҳашро интихоб кунад. Дар ашъораш, ӯ аксар аз инсон даъват мекунад, ки аз нафс саркашӣ ва аз дунёи фонии пурфитна дурӣ ҷӯяд ва ба хирад такя кунад.

Гар ту хирадро раҳнамоӣ дорӣ,

Нафси саркашро ба хато набарӣ.

Роҳи ҳақиқатро зи ҷаҳолат биҷӯй,

К-аз ту бимонад номи нек дар ҷаҳон.

Дар ин шеър, Носири Хусрав хирадро чун чароғи роҳнамои инсон дар интихобҳои ахлоқ муаррифӣ мекунад. Ӯ таъкид мекунад, ки агар инсон хирадро пешвои худ қарор диҳад, аз фиреби нафси саркаш, ки ӯро ба роҳи нодуруст мебарад, эмин мемонад. Калимаи "нафси саркаш" ба хоҳишҳои нораво ва дунявии инсон ишора дорад, ки метавонад ӯро аз роҳи ахлоқ берун кунад. Дар байти дуюм, Носири Хусрав инсонро ба ҷустуҷӯи ҳақиқат ва мубориза бо ҷаҳолат даъват мекунад. Ин ҷустуҷӯи ҳақиқат як интихоби ахлоқист, ки инсонро ба амалҳои нек ва ҷовидонии номи нек дар ҷомеа мерасонад.

Шеър нишон медиҳад, ки интихоби роҳи хирад ва ҳақиқат на танҳо ба нафъи худи инсон аст, балки мероси ахлоқии ӯро барои наслҳои оянда низ ҳифз мекунад.

Порчаи дигар аз «Куллиёт»:

«Хирадро кун роҳбари зиндагӣ,

Ки бе хирад зиндагонӣ бад аст.»

Тафсири байт: Маънии байт: «Хирадро кун роҳбари зиндагӣ»: Носири Хусрав таъкид мекунад, ки хирад (ақл) бояд асоси рафтор ва қарорҳои инсон дар зиндагӣ бошад. Хирад дар ин ҷо ҳамчун як роҳнамои боэътимод барои расидан ба зиндагии арзишманд муаррифӣ мешавад.

«Ки бе хирад зиндагонӣ бад аст»: Зиндагӣ бидуни хирад пур аз иштибоҳ, гумроҳӣ ва ноумедӣ аст. Носири Хусрав зиндагии бидуни ақлро ночиз ва пур аз ранҷ мешуморад.Заминаи фалсафӣ: Ин байт ба ақидаҳои фалсафӣ ва исмоилии Носири Хусрав пайванд дорад. Носири Хусрав бар ин бовар аст, ки инсон танҳо тавасути хирад метавонад аз нафси зоҳирӣ ва хоҳишҳои моддӣ раҳо ёбад ва ба сӯи маърифати илоҳӣ ҳаракат кунад. Ин байт ҳамчунин як навъ даъват ба худшиносӣ ва андешаи амиқ аст.

Носири Хусрав дар ашъори худ, махсусан дар «Девони ашъор» ва «Саодатнома», ба мавзӯъҳои ахлоқи бад, худпарастӣ ва дурӣ аз рафторҳои ношоям таваҷҷуҳи зиёд кардааст. Дар зер як порчаи дигар аз ашъори ӯ оварда мешавад, ки ба танқиди ахлоқи бад ва таъкид бар худшиносӣ ишора дорад:

Чу бад кардӣ, ба бад номат нахоҳанд,

Валекин бад бубинӣ дар ҷаҳонат.

Туро бад карданат бошад ба зиён,

Ки бадро бад бошад ҷазои ҷон.

(Манбаъ: «Девони Носири Хусрав»). Дар ин абёт, Носири Хусрав таъкид мекунад, ки аъмоли бад на танҳо обрӯи инсонро хароб мекунад, балки дар ниҳоят ба худаш зиён мерасонад. Ӯ инсонро ба андеша дар бораи оқибатҳои рафтораш даъват мекунад.

Эмомалӣ Раҳмон, Пешвои муаззами миллат, дар суханрониҳо ва паёмҳои худ борҳо ба аҳамияти ахлоқи ҳамида, махсусан дар байни ҷавонон, таъкид намудаанд. Ахлоқро асоси пешрафти ҷомеа ва кафили ваҳдату суботи миллӣ медонанд. Дар зер як иқтибоси пурмазмун аз суханронии Эмомалӣ Раҳмон оварда мешавад, ки ба мавзӯи ахлоқи ҳамида дар байни ҷавонон дахл дорад:«Ҷавонон бояд бо ахлоқи ҳамида, хештандорӣ ва меҳнатдӯстӣ тарбия ёбанд, то ояндаи дурахшони Ватанро бунёд кунанд. Илму дониш, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ асоси зиндагии шоистаи онҳост.»

(Иқтибос аз суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо ҷавонон, 2020)

Инчунин Носири Хусрав низ дар ашъори худ ба ахлоқи ҳамида, махсусан дар миёни ҷавонон, таваҷҷуҳи зиёд кардааст, зеро ӯ ҷавононро ояндаи ҷомеа медонист. Ӯ дар осораш, аз ҷумла «Саодатнома» ва «Девони ашъор», ба арзишҳои ахлоқие, чун ростӣ, адолат, хоксорӣ, илмҷӯӣ ва дурӣ аз нафсоният таъкид мекунад, ки барои ҷавонон роҳнамои зиндагӣ бошад. Дар зер порчаи пурмазмун аз ашъори Носири Хусрав оварда мешавад, ки ба ахлоқи ҳамида дар миёни ҷавонон ишора дорад:

Эй ҷавон, то тавонӣ, некӣ кун,

З-ин ҷаҳон бо ахлоқи хубӣ кун.

Нафсро банд кун аз хастагӣ,

К-илму дониш орад ба растагӣ.

(Манбаъ: «Девони Носири Хусрав»)

Тафсир: Ин абёт паёми мустақим ба ҷавонон аст, ки дар айёми ҷавонӣ, вақте нерӯ ва имкониятҳо фаровонанд, бояд ахлоқи некро пеша кунанд. Носири Хусрав таъкид мекунад, ки нафсро аз хоҳишҳои беҳуда боздошта, ба илму дониш рӯ оранд, зеро ин роҳ ба сӯи саодат ва комёбӣ мебарад. Ахлоқи ҳамида, ба ақидаи ӯ, на танҳо инсонро аз бадӣ наҷот медиҳад, балки ҷомеаро низ обод мекунад.

Ҷавонӣ чун баҳори зиндагист, пур аз умеду орзуҳо. Дар ин давраи пуршӯр, ахлоқи ҳамида мисли чароғест, ки роҳи дурустро равшан мекунад. Ахлоқи нек на танҳо ростгӯӣ, меҳрубонӣ ва эҳтиром ба дигарон аст, балки қудрати интихоб кардани роҳи хайр дар баробари васвасаҳост.Ҷавонони имрӯз, ки бо дунёи пур аз тағйирот ва имкониятҳо рӯ ба рӯянд, бояд бидонанд, ки ахлоқи шоиста онҳоро аз гумроҳӣ наҷот медиҳад. Як сухани нарм метавонад дилҳоро ба ҳам орад, як қадами хайр метавонад ҷомеаро обод созад, ва як амали рост метавонад эътимоди дигаронро ба даст орад.Ахлоқи ҳамида ин интихоби ҳар рӯз аст: интихоби он, ки бо виҷдон кор кунем, ба оила ва дӯстон содиқ бошем, ва барои Ватан бо ифтихор хизмат кунем.

Ҷавоне, ки бо донишу ахлоқ мусаллаҳ аст, на танҳо ояндаи худ, балки ояндаи миллатро месозад. Пас, биёед, дар ҳар лаҳзаи ҷавонӣ бо ахлоқи нек зиндагӣ кунем, чун ин ганҷи беназир моро ба сӯи зиндагии пур аз маъно ва хушбахтӣ мебарад.

Ҷамолиддинзода Хушдила Ҷамолиддин магистранти курси 1-уми шуъбаи таърихи фалсафаи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

(Бахшида ба 23 - май Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон)

Ҷавонон нерӯи фаъолу боғайрат буда, қувваи созандаи ҷомеаи моро ташкил медиҳанд. Онҳоро хуб тарбия кардан ва ба роҳи дурусти зиндагӣ ҳидоят намудан вазифаи муқаддаси ҳамаи аъзои ҷомеа мебошад, зеро ҷавонон ободгарони Ватан, соҳибони ояндаи Тоҷикистони мустақилу демократӣ ва такягоҳи боэътимоди давлати соҳибистиқлол мебошанд.

Эмомалӣ Раҳмон

Самараи неки истиқлолият ва баракоти сулҳу суботи сиёсии кишвар аст, ки дар мамлакати мо ба масоили марбут ба ҳаёт ва фаъолияти ҷавонон таваҷҷуҳи хос зоҳир мегардад. Воқеан, ҳам истиқлолият ҳамчун дастоварди олӣ ва нодири мардуми шарафманди кишвар ҷиҳати тавсеаи имконот ва шароити мусоиду арзанда барои насли ояндасоз - ҷавонон заминаи мусоид фароҳам овард.

Ҷавононро ҳамчун ояндасозони давлату миллат, қувваи пешбаранда ва нерӯи ҳаракатдиҳандаи ҷомеа эътироф кардани сарвари давлат боиси болидаруҳӣ ва ифтихори миллии ин қишри ояндасоз гардида, эътимоди онҳоро ба фардои дурахшон қавӣ ва масъулияташонро баҳри ҳифзи дастовардҳои истиқлолияти давлатӣ дучанд менамояд.

Бо дастгирии Пешвои миллат, саҳифаи тозае дар таърихи навин боз шудааст, ки он 23-юми май Рӯзи ҷавонон мебошад. Таҷлили Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон натанҳо шодию хурсандӣ ва тарабу фараҳмандист, балки натиҷагирии кору пайкори ҷавонони кишвар дар ҷодаи бунёдкориҳо, ободонии Ватан кӯмаку ҳамдастии гурӯҳҳо ва табақаҳои мухталифи насли ҷавон аст. Ба ин маънӣ кишвари азизи соҳибистиқлоли мо, ки дар раванди татбиқи ислоҳоти сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодию фарҳангӣ қарор дорад, ба донишу нерӯи созандаи мо, ҷавонон, умед бастааст. Чунки ҷавонон дар шароити кунунӣ ба воқеияти сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоии ҷаҳони муосир зудтар ва беҳтар ҳамоҳанг гардида, дар бунёди ҷомеаи шаҳрвандӣ саҳми ҳалкунанда гузошта метавонанд.

Бояд қайд намуд, ки қадамҳои аввалин дар роҳи сиёсати давлатии ҷавонон дар мамлакатамон бо ташаббусҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва қабул гардидани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати давлатии ҷавонон» ҳанӯз 13 марти соли 1992 гузошта шуда буд. Дар ин давра кишвари мо дар самти татбиқи сиёсати давлатии ҷавонон ба дастовардҳои хеле бузург ноил гардид.

Ҷавонони кишвар низ худро воқеан давомдиҳандагони ҳадафҳои олии кишвар пиндошта, мактаби бузурги ватандӯстии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сабақи бузурги зиндагӣ интихоб намуда, масъулияти бузурги таърихӣ ва қарзи пурифтихори фарзандии хешро сарбаландона адо менамоянд ва барои рушду нумӯи кишвар ҳамчун созандагони фардои Ватан ва пайравони асилу содиқи Пешвои миллат тадбирҳои судманд андешида, ҳамчун нерӯи пешбарандаю такондиҳандаи ҷомеаи навини Тоҷикистон барои амалӣ намудани ҳадафҳои созандаю бунёдкорона фаъолияти хешро равона месозанд.

Ҷавонони саодатманди диёр бо шукргузорӣ аз чунин фазои ободу озод, аз ин хоки сарзамини биҳиштосо, аз неъматҳои гаронбаҳои ваҳдату истиқлолияти миллӣ, бо пуштибонӣ аз сиёсати пешгирифтаи дурандешонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ифодаи ифтихори миллӣ дар роҳи бунёд ва эҳёи давлати навин, ваҳдату ҳамбастагии саросарӣ, ҳифзи муқаддасоти миллӣ ва муаррифии кишвар дар арсаи байналмилалӣ талошу ташаббусҳои беназирро устуворона ва озодона пеша намуда истодаанд.

Мо бояд ба тамоми ҳастӣ дарк намоем, ки барои устувор намудани пояҳои истиқлолияти миллӣ ва бунёди давлати пуриқтидори демократӣ, тақдири ояндаи миллат, амнияту оромии кишвар ва эҳёи дурахшонтарин арзишҳои тамаддуни бузурги ниёгонамон масъулияти бузурге бар дӯш дорем. Зеро ҷавонон идомадиҳандаи суннатҳои таърихиву фарҳангии қадимии миллати худ, сарчашмаи ташаббусҳои бузург, манбаи ғояҳои нав, эҷодкори тақдири имрӯзу ояндаи Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошанд.

Бевосита талошҳои пайвастаи ҷавонони имрӯзаи мо ҷиҳати иштироки фаъолона дар рушду нумӯи кишвари азизамон бовар бар он месозад, ки ҷавонони мо бо ҳисси баланди худшиносиву худогоҳии миллӣ ва ифтихор аз давлату давлатдории миллӣ дар оянда низ тамоми нерӯи худро барои ҳифзи дастовардҳои истиқлолият, таҳкими давлатдорӣ, ваҳдати миллӣ, сулҳу субот, рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии Ватани азизамон ва устувор гардонидани мавқеи он дар қатори кишварҳои мутараққӣ сафарбар менамоянд.

Боиси ифтихор аст, ки давлату ҳукумати кишвар рушди маориф ва илмро аз самтҳои афзалиятноки кишвар дониста, баҳри пешрафти соҳаҳо дар зарфи 33-соли истиқлолияти давлатӣ ҳамаи шароитҳоро фароҳам оварданд.

Бахусус дар раванди илму донишомӯзӣ, эҳтирому арҷгузорӣ ба муқаддасоти миллӣ, рамзҳои давлатӣ, фаъолгардонӣ ва маърифатнокии ҷавонон баҳри бунёди давлати ҳуқуқбунёду соҳибистиқлол корҳои ҷолибу назаррас ба анҷом расиданд.

Шароити беҳтарин дар ҳар як донишгоҳу донишкадаҳо ва омузишгоҳҳову коллеҷҳо фароҳам шудааст, ки мо ҷавонон илм омӯзему баҳри ин ватани азизамон хизмати шоиста ба ҷо орем.

Илова бар ин, бо ибтикори бевоситаи Пешвои миллат соли 2017 – Соли ҷавонон эълон гардида буд, ки ин ҳама аз таваҷҷуҳи беандозаи Пешвои миллат ба ҷавонон гувоҳӣ медиҳад. Мо ҷавонон хушнуд аз он ҳастем, ки ғамхориҳои падаронаи Пешвои миллат нисбат ба мо ҷавонон рӯз то рӯз зиёд гардида истодааст.

Бо сарфарозӣ ва ифтихормандӣ изҳор менамоем, ки дар идомаи пуштибониҳои ҳамешагии Пешвои муаззами миллат дар роҳи саодати халқу Ватани азиз бо тамоми ҳастӣ, бо дасту дили пок, умеду ҳадафҳои созанда саҳм мегузорем.

Мо, ҷавонон аҳди ҷавонмардӣ медиҳем, ки ба қадри суботи комили кишвар мерасем ва чун пайравони асили Пешвои муаззами миллатамон ба халқ ва Тоҷикистони азиз содиқона, софдилона ва поквиҷдонона хизмат менамоем!

Бо истифода аз фурсати муносиб кулли ҷавонони Тоҷикистонро бо Рӯзи ҷавонон табрику муборакбод намуда, таманнои онро дорам, ки ҳар як фарди ҷавони тоҷик ба қуллаҳои муроди хеш бирасад ва давомдиҳандаи кору пайкори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бошанд.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - Ходими илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосир, раиси Иттифоқи касабаи кормандони Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Ваҳдати миллӣ яке аз арзишҳои асосии ҷомеаи муосири Тоҷикистон аст, ки дар таҳкими субот, пешрафти иқтисодӣ ва рушди фарҳангии кишвар нақши калидӣ дорад. Ин мафҳум на танҳо як идеяи сиёсӣ, балки як қувваи муттаҳидкунандаест, ки мардумро сарфи назар аз фарқиятҳои қавмӣ, динӣ ва иҷтимоӣ ба ҳам меорад.

Барои ҷавонон, ки қисми зиёди аҳолии Тоҷикистонро ташкил медиҳанд, ваҳдати миллӣ ҳамчун заминаи мустаҳкам барои рушди шахсӣ, касбӣ ва иҷтимоӣ хизмат мекунад. Ин мақола ба аҳамияти ваҳдати миллӣ барои ҷавонон, таърихи он, мушкилот ва роҳҳои таҳкими он бахшида шудааст.

Ваҳдати миллӣ ба маънои ҳамбастагӣ ва якдилии мардуми як кишвар аст, ки бо ҳадафҳои муштарак барои пешрафти ҷомеа муттаҳид мешаванд. Дар Тоҷикистон, ки таърихи пурғановати фарҳангӣ ва гуногунии қавмӣ дорад, ваҳдати миллӣ ба як омили муҳими суботи сиёсӣ ва иҷтимоӣ табдил ёфтааст. Ин арзиш ба мардум имкон медиҳад, ки фарқиятҳои худро ҳамчун манбаи қувват истифода баранд ва барои бунёди ояндаи беҳтар якҷоя кор кунанд.

Ваҳдати миллӣ на танҳо ба сулҳу субот мусоидат мекунад, балки барои ҷавонон имкониятҳои васеъ фароҳам меорад. Дар ҷомеаи муттаҳид, онҳо метавонанд озодона орзуҳои худро амалӣ созанд, дар соҳаҳои мухталиф фаъолият кунанд ва дар рушди кишвар саҳмгузор бошанд. Масалан, ваҳдат ба ҷавонон имкон медиҳад, ки новобаста аз минтақаи зист ё вазъи иҷтимоӣ, ба маориф, кор ва имкониятҳои дигар дастрасӣ пайдо кунанд.

Барои дарки аҳамияти ваҳдати миллӣ, муҳим аст, ки ба таърихи он дар Тоҷикистон назар андозем. Солҳои 90-уми асри гузашта, Тоҷикистон давраи душвори ҷанги шаҳрвандиро аз сар гузаронд, ки боиси талафоти зиёд ва парокандагии ҷомеа гардид. Дар он давра, фарқиятҳои минтақавӣ ва иҷтимоӣ боиси ихтилофоти ҷиддӣ шуданд. Аммо бо имзои Созишномаи сулҳ дар соли 1997, Тоҷикистон роҳи ваҳдати миллиро пеш гирифт, ки ба барқарории субот ва рушди кишвар мусоидат кард.

Ин таърих ба ҷавонони имрӯз нишон медиҳад, ки ваҳдат на танҳо як арзиши абстрактӣ, балки натиҷаи мубориза ва талошҳои муштараки мардум аст. Имрӯз, ҷавонон бояд аз ин таҷриба сабақ гиранд ва дар таҳкими ваҳдати миллӣ фаъолона иштирок кунанд.

Ҷавонони Тоҷикистон, ки беш аз 60% аҳолии кишварро ташкил медиҳанд, қувваи асосии пешбарандаи ҷомеа мебошанд. Онҳо бо донишу малакаҳои худ метавонанд дар бунёди ҷомеаи муосир саҳмгузор бошанд. Масалан, ҷавонон дар соҳаҳои технология, маориф, фарҳанг ва варзиш метавонанд ташаббусҳои нав пешниҳод кунанд, ки ба тақвияти ҳамбастагӣ мусоидат мекунанд.

Маориф яке аз воситаҳои муҳими таҳкими ваҳдати миллӣ аст. Тавассути барномаҳои таълимӣ, ҷавонон метавонанд дар бораи таъриху фарҳанги кишвар, арзишҳои муштарак ва аҳамияти субот маълумот гиранд. Масалан, дар мактабҳо ва донишгоҳҳо баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, ки намояндагони минтақаҳои мухталифи Тоҷикистонро ба ҳам меорад, метавонад ба тақвияти ҳамбастагӣ мусоидат кунад.

Дар асри рақамӣ, ҷавонон метавонанд аз технология барои таблиғи ваҳдати миллӣ истифода баранд. Масалан, тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ онҳо метавонанд идеяҳои муттаҳидкунандаро паҳн кунанд, лоиҳаҳои иҷтимоӣ ташкил намоянд ва дар бораи дастовардҳои Тоҷикистон нақл кунанд. Лоиҳаҳои стартапӣ, ки ба мушкилоти маҳаллӣ равона шудаанд, низ метавонанд ба рушди иқтисодӣ ва тақвияти ваҳдат мусоидат кунанд.

Фарҳанг ва варзиш низ дар таҳкими ваҳдати миллӣ нақши муҳим доранд. Чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили ҷашнвораҳои мусиқӣ, намоишҳои театрӣ ва намоишгоҳҳои ҳунарӣ, ба мардум имкон медиҳанд, ки бо гуногунии фарҳангии Тоҷикистон шинос шаванд. Ҳамчунин, мусобиқаҳои варзишӣ, ки намояндагони минтақаҳои мухталифро муттаҳид мекунанд, ба таҳкими дӯстӣ ва ҳамкорӣ мусоидат мекунанд.

Бо вуҷуди дастовардҳои Тоҷикистон дар таҳкими ваҳдати миллӣ, мушкилоте низ вуҷуд доранд, ки метавонанд ба ин раванд халал расонанд. Аз ҷумла:

-Ақидаҳои ифротӣ: Паҳншавии ақидаҳои радикалӣ, махсусан дар байни ҷавонон, метавонад ба парокандагии ҷомеа оварда расонад. Барои пешгирии ин, муҳим аст, ки ҷавонон ба маълумоти дуруст ва таълимоти созанда дастрасӣ дошта бошанд.

-Таъсири глобализатсия: Глобализатсия, аз як тараф, ба ҷавонон имкониятҳои нав медиҳад, аммо аз тарафи дигар, метавонад боиси камранг шудани арзишҳои миллӣ гардад. Барои ҳифзи ваҳдати миллӣ, муҳим аст, ки ҷавонон ба таъриху фарҳанги худ арҷ гузоранд.

Барои он ки ҷавонон дар таҳкими ваҳдати миллӣ саҳми бештар гузоранд, як қатор чораҳо ва тавсияҳо мавҷуданд:

-Баланд бардоштани сатҳи маориф: Барномаҳои таълимие, ки ба арзишҳои ваҳдати миллӣ ва субот равона шудаанд, бояд дар мактабҳо ва донишгоҳҳо татбиқ гарданд.

-Ташкили чорабиниҳои муштарак: Чорабиниҳои фарҳангӣ, варзишӣ ва иҷтимоие, ки ҷавонони минтақаҳои мухталифро ба ҳам меорад, метавонанд ба тақвияти дӯстӣ мусоидат кунанд.

-Дастрасӣ ба имкониятҳо: Ҳукумат ва созмонҳои ҷамъиятӣ бояд барои ҷавонон имкониятҳои баробар барои таҳсил, кор ва рушд фароҳам оранд.

-Таблиғи арзишҳои миллӣ: Тавассути ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ муҳим аст, ки арзишҳои ваҳдати миллӣ ва дастовардҳои Тоҷикистон таблиғ карда шаванд.

Барои нишон додани нақши ҷавонон дар таҳкими ваҳдати миллӣ, метавон ба якчанд намунаи муваффақ ишора кард. Масалан, созмонҳои ҷавонони Тоҷикистон, аз қабили "Пешсаф" ва "Созандагони Ватан", дар ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва иҷтимоӣ фаъолона иштирок мекунанд. Ин созмонҳо лоиҳаҳои мухталифе, аз қабили омӯзиши забонҳо, баргузории семинарҳо ва мусобиқаҳои варзишӣ, амалӣ мекунанд, ки ба тақвияти ваҳдат мусоидат мекунанд.

Ҳамчунин, ҷавонони Тоҷикистон дар соҳаи технология низ дастовардҳои назаррас доранд. Масалан, стартапҳои ҷавонон, ки ба ҳалли мушкилоти маҳаллӣ, аз қабили дастрасии об ё беҳтар кардани хизматрасонии тиббӣ, равона шудаанд, на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба таҳкими ҳамбастагии ҷомеа мусоидат мекунанд.

Ваҳдати миллӣ барои рушду нумуи ҷавонони Тоҷикистон аҳамияти ҳаётӣ дорад. Ин арзиш на танҳо ба суботи кишвар мусоидат мекунад, балки барои ҷавонон имконият медиҳад, ки дар як муҳити созанда ва амн рушд кунанд. Таърихи Тоҷикистон нишон медиҳад, ки ваҳдат натиҷаи талошҳои муштарак аст, ва имрӯз ҷавонон вазифадоранд, ки ин арзишро ҳифз кунанд ва тақвият бахшанд.

Бо истифода аз маориф, технология, фарҳанг ва варзиш, ҷавонон метавонанд дар бунёди ҷомеаи муттаҳид ва пешрафта саҳми арзанда гузоранд. Барои ин, муҳим аст, ки онҳо ба имкониятҳои баробар дастрасӣ дошта бошанд ва аз таъриху фарҳанги кишвари худ ифтихор кунанд. Дар ниҳоят, ваҳдати миллӣ на танҳо як арзиш, балки як роҳи зиндагист, ки ояндаи дурахшони Тоҷикистонро таъмин мекунад.

Ҳоҷизода Ганҷина ходими илмии МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Инкишофи ҳар як ҷомеаи мутамаддин ба неруи созанда ниёз дорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз лиҳози демографӣ давлати ҷавон буда, 70 фоизи аҳолии онро ҷавонон ташкил медиҳад. Ҳамин буд, ки Ҳукумати кишвар аз солҳои нахустини ба истиқлол расидан ба татбиқ намудани сиёсати давлат доир ба ин қишри муҳими ҷомеа ҳамчун неруи созанда ва бунёдкор афзалияти бештар муқаррар намуд.

Дар даврони соҳибистиқлолии давлат дар самти баланд бардоштани мақоми ҷавонон дар ҳаёти ҷомеа, фароҳам сохтани шароити мусоид барои таълиму тарбияи онҳо, илму касбомӯзӣ, аз худ кардани забонҳои хориҷӣ ва технологияи муоисири иттилоотию коммуникатсионӣ тамоми шароити зарурӣ муҳайё гардида, ҷиҳати дар амал татбиқ намудани ташаббусҳои ҷавонон заминаи мусоид фароҳам оварда шудааст. Бо мақсади боз ҳам фаъол гардидани ҷавонон зиёда аз даҳҳо қонуну қарорҳо ва барномаҳои давлатӣ, аз ҷумла Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати давлатии ҷавонон» қабул карда шуд, ки он барои муттаҳид намудани ҷавонон, ҳимояи марзу буми Тоҷикистон, мустаҳкам намудани пояҳои давлатдорӣ ва корҳои созандагию бунёдкории онҳо роҳи боз ҳам васеъ кушод. Ҷавонон ва нақши онҳо дар ҳаёти ҷомеаи кишвар аз оғози даврони соҳибистиқлолии мамлакат ҳамеша дар мадди назари аввали Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор гирифтааст. Таваҷҷуҳи хоси роҳбарияти олии кишвар ба ҷавонон он аст, ки онҳо қишри фаъоли ҷомеа маҳсуб ёфта, дар татбиқи сиёсати созандаю бунёдкоронаи давлат нақши муҳим мебозанд.

Дар Паёми имсолаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии кишвар аз 28-декабри соли 2024 омадааст, ки «Ҷавонон қишри фаъолтарини ҷомеа ва идомадиҳандаи кору пайкори насли калонсол мебошад ва маҳз онҳо масъулияти фардои кишвари соҳибистиқлоли худро ба душ хоҳанд гирифт. Мо ифтихор дорем, ки ҷавононамон нисбат ба ватан меҳру муҳаббати самимӣ доранд, Ватанро сидқан дӯст медорад ба арзшҳо ва муқаддасоти миллӣ арҷ мегузоранд иродаи мустаҳкам доранд ва сиёсати пешгирифтаи давлату Ҳукумати мамлакатро бо ҳисси баланди миллӣ ва эҳсоси худшиносиву худогоҳӣ дастгирӣ мекунанд».

Аз ин гуфтаҳо бар меояд, ки ҷавонон неруи созанда ва иқтидори воқеии пешрафти ҷомеа, ояндаи миллат ва давлат мебошад, ки татбиқи самараоварандаи сиёсати давлатии ҷавонон аз рӯзҳои соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон меҳвари асосии сиёсати Ҳукумати кишвар қарор гирифтааст.

Дар замони Истиқлолият ташаккули давлати ҳукуқбунёд ба ҳайси ҳадафи муҳимтарини дигаргуниҳои кулии пайгирона дар Тоҷикистон идома ёфта, раванди амалигардонии ин ҳадаф дар ҷомеаи муосири тоҷикон ба густариши низоми сиёсӣ-ҳуқуқии он дар матнҳои бунёдии санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба шакли муайян даровардаву таҳким бахшида шуда, ба пешрафти маърифати ҳуқуқии ҷавонон таъсир гузошт. Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷавонон дар замони муосир аҳамияти хоса пайдо менамояд, ки имконпазиран неҳруи зеҳнӣ ва маънавии ояндаи ҷомеа мебошанд. Дар солҳои охир болоравии салоҳиятнокии ҳуқуқии ҷавонон мушоҳида мешавад, ки дар огоҳии баланди онҳо аз мундариҷаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба монанди Конститутсия, кодексҳо ва қонунҳо зоҳир мегарданд. Маҳз дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ дар ин соҳа тадбирҳои судманд амалӣ шуданд.

Албатта тарбия ватандӯстии ҷавонон рукни асосии сиёсати давлатии ҷавонон мебошад. Аз ин лиҳоз Ҳукумати Тоҷикистон ҳанӯз соли 1995 барномае қабул намуд, ки ҳадафи он тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи ватанпарастӣ ва эҳтиром ба рамзҳои давлатӣ буд. Аз ин лиҳоз бо назардошти тақвият бахшидани ин ҷода дар самти тарбияи ватанпарастии ҷавонон қарори Ҳукумати Тоҷикистон аз 4 феврали соли 2002 «Дар бораи Барномаи давлатии « Тарбияи ватанпарастии ҷавонони Тоҷикистон барои солҳои 2002-2005» қабул шуд,ки бо иҷрои он якчанд корҳои судманд дар ҷумҳурӣ амалӣ гардиданд.

Роҳбарияти давлату Ҳукумат дар ин самт пайваста тадбирҳои зарурӣ андишид. Аз ҷумла бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Шурои миллии кор бо ҷавонон дар назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон,Ҷоизаи давлатии ба номи Исмоили Сомонӣ ва грантҳои ҳукуматӣ барои иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар соҳаи тарбияи ватанпарастии ҷавонони Тоҷикистон таъсис дода шуданд.

Самти фаъолият дар ин масъала дар паёму суханрониҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баён гардидаанд. Тавре, ки сарвари давлат таъкид намуданд:«Ҷавонон муҳофизони боэътимоди Ватан, амнияти давлату миллат, сарчашмаи ташаббусҳо ва манбаи асосии кадрҳо ҳастанд. Онҳо дар дигаргунсозиҳои демокративу иқтисодии Тоҷикистон такягоҳи боэътимод ва ҷузъи ҷудонопазири муносибатҳои байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлат мебошанд. Ҷавонон бояд аз фарҳанги сиёсӣ ва арзишҳое бархурдор бошанд, ки онҳоро барои ба манфиати ҷомеа ва давлати Тоҷикистон фаъолият намудан ҳидоят созанд».

Аз ин лиҳоз қабули барномаҳо ва амалӣ намудани он бетарафии ҷомеаро нисбат ба тақдири ҷавонон рафъ намуда, масъулияти онҳоро дар пешрафти шукуфоии мамлакат, ҳифзи манфиатҳои умумимилливу умумидавлатӣ бештар гардонид.

Дар шароити дигаргунсозии ҷаҳонӣ, амалӣ намудани сиёсати давлатии ҷавонон, ки ояндаро месозанд, тақозои замон аст. Вобаста аз оне, ки қувваи асосии кишварро ҷавонон ташкил медиҳанд, муайян намудани асосҳои фаъолият ва дурнамо нисбат ба онҳо мувофиқи мақсад аст.

Яке аз чунин афзалият ташаккули сиёсати давлатии ҷавонон мебошад. Зарурати ташаккули ин сиёсат дар Тоҷикистон асосан баъди соҳибистиқлолӣ тақозои замон ҳисобида мешавад. Дар мадди аввал қарор додани инсон ва захираҳои инсонии давлат хусусияти хоси ин сиёсат маҳсуб меёбад. Қариб 70 дарсади аҳолии Тоҷикистонро насли ҷавон ташкил медиҳад ва татбиқи ин сиёсат дорои аҳаммияти бузург аст.

Мутаасифона вуҷуд доштани омилҳои номатлуб дар байни ҷавонон, аз қабили ҳолатҳои террористӣ, экстремистӣ, ифротгароӣ, шомилшавӣ ба ҳизбу ҳаракатҳо ҳаёти ҷамъиятиро халалдор сохта, ба амнияти миллию давлатӣ таҳдид менамоянд.

Вобаста ба ҳамин масъала Пешвои миллат дар Паёми имсола чунин ибрози андеша намуданд. « Мубориза бо терроризм ва экстремизм самти афзалиятнок ба шумор меравад, зеро ин зуҳурот ҳоло ба хатари глобалӣ мубаддал гардида, тамоми аҳли башарро ба ташвишу нигаронӣ овардааст».

Бояд зикр кард,ки яке аз ҳадафҳои асосии Ҳукумат ва роҳбарияти сиёсии мамлакат дар ҷавонони кишвар рушд додани зиракии сиёсӣ мебошад, ки ба он бақову пойдории Тоҷикистони соҳибистиқлол вобаста аст. Ҷаҳонишавӣ имрӯзҳо ба масъалаи ҷаҳонӣ табдил ёфтааст, ки дар баробари тараққиёти босуръати илму техника пайомадҳои манфиеро ба бор овардааст, ки боиси нигаронии ҷомеаи ҷаҳонӣ шудааст.Яъне истифодаи технологияҳои иттилоотӣ аз як тараф тақозои замон буда, рушди иқтидори технологиву иттилоотии мамлакатро таъмин менамояд, аз тараф дигар, истифодаи воситаҳои технологияи иттилоотӣ ба мақсадҳои ғаразнок, паҳн намудани маводҳои номатлуб, мубодилаи иттилоот дар хусуси фаъолияти ташкилотҳои террористӣ, ҷалби ҷавонон ба ин ташкилот ба мафкура ва ҳаёти минбаъдаи насли наврас таъсири манфӣ мерасонад. Аз ин лиҳоз татбиқи самаранокии сиёсати давлатии ҷавонон дар ин шароит аҳамияти аввалиндараҷа дорад.

Барои амалӣ намудани сиёсати давлатии ҷавонон якчанд санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва ҳуҷҷатҳои барномавӣ қабул шуданд. Аз ҷумла, дар ин самт, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон « Дар бораи ҷавонон ва сиёсати давлатии ҷавонон» Консепсияи миллии сиёсати ҷавонони Тоҷикистон, Стратегияи сиёсати давлатии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2020, Барномаи давлатии тарбияи ватандустии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон,Барномаи рушди саломатии ҷавонон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва як қатор барномаҳои дигар таҳия ва амалӣ гардиданд. Мақсади асосии қабули ин барномаҳо фароҳам овардани шароити мусоид барои ҷавонон, тарбия ва маърифатнокии комили ҷавонон дар рӯҳияи худшиносии миллӣ ва ватандӯстӣ, беҳтар намудани шароити иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, таҳмин намудани ҳуқуқҳо ва тащаккули тарзи ҳаёти солими ҷавонон ба ҳисоб меравад.

Бо такя ба андешаҳои байёншуда ба назари мо, дар ҳоли ҳозир маърифати ҳуқуқии ҷавонон бояд ба татбиқи маҷмуи ҳадафҳое равона карда шавад, ки дар санадҳои болозикр инъикос ёфтаанд. Санадҳои зикришуда, моҳиятан тарзе амалӣ карда мешаванд, ки аксарияти ҷавонон ба рафтори фаъоли иҷтимоӣ мутамоил гардида, рафторе, ки ба дарки амиқи асоснокӣ, адолатнокӣ ва мувофиқи мақсад будани меъёрҳои ҳуқуқ асос ёфтааст ва фаъолияти шахсро баҳри таъмини тартиботи ҳуқуқӣ ва решакан намудани ҳуқуқвайронкуниҳо дар назар дорад, нигаронида шудааанд.

Ҳамин тавр дар Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо дар сатҳи қонун таҷассум ёфтани мафҳуми тарбияи ватандӯстӣ барои тақвияти маъсулиятшиносии ҳар як шаҳрванд ба хусус ҷавонон дар назди Ватан, тавсеаи мавзуи хештаншиносӣ дар ҷомеа ва ташаккулёбии насли наврасу ҷавони солиму меҳандӯст заминаҳои марбутаи ҳуқуқиро фароҳам овардааст.

Алиназарова Кифоят Ғуломназаровна ходими илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Иннститути фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ

Амирхониён Малика ходими хурди илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Иннститути фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ

Таърихи рушди инсоният гувоҳи медиҳад, ки омили асосии истеҳсолоти ҷамъиятӣ таҳсилот буда, нақши меҳвариро дар он системаи таҳсилот; муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ, колеҷҳо, техникумҳои касбӣ ва олӣ иҷро менамоянд. Аз ин лиҳоз, ба таври системанок омӯхтани фанҳои табиатшиносӣ ва ҷамъиятшиносӣ дар мактабҳои олӣ аз як тараф, боиси пешравии илмӣ-техникӣ, технологӣ, истеҳсоли маҳсулоти босифати рақобатпазир гардад, аз тарафи дигар боиси баланд рафтани сатҳи ҳаёти моддӣ, фарҳанг ва эҳёи маънавӣ мегардад.

Системаи таҳсилот дар шароити бозори иқтисодӣ ва бозори меҳнат, нисбати системаи идоракуни ва танзими захираҳои меҳнатӣ яке аз омилҳои аввалиндараҷа ба ҳисоб меравад. Дар ин самт тайёр намудани мутахассисони касбӣ бо назардошти талаботи бозори меҳнат ва ҳалли самараноки масъалаҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ дар кишвар, муҳим арзёби мешавад.

Дар шароити муосири кишвар муассисаҳои таҳсилоти олӣ бе назардошти бозори меҳнат ва талаботи бозори иқтисодӣ мутахассисонро тайёр менамояд, аз ин сабаб бархе аз ҷавонон пас аз хатми донишгоҳҳо бо шуғл фаро гирифта намешаванд ва маҷбуранд ба муҳоҷирати меҳнатӣ раванд. Ин масъала аз он гувоҳи медиҳад, ки баъзе ҷавонон ҳамчун “мутахассис” ба талаботи бозори меҳнат ҷавобгӯ нестанд ва ҷойҳои кории муносиб пайдо карда наметавонанд. Чунин вазъият дар байни ҷавонон омилҳои иҷтимоӣ-психологиро ба вуҷуд меорад ва муҳоҷирон дар шароити кишвари дигар аз ҷиҳати равонӣ, ҳуқуқӣ, донистани забон ва риояи урфу одатҳои бегона мутобиқ шуда наметавонанд ва барои онҳо мушкилотҳои зиёдро пеш меорад. Азбаски муҳоҷирони меҳнатӣ бештар ба Россия сафар мекунанд, бинобар ин, ташкил намудани курсҳои махсуси омӯзиши забони русӣ, азхуд намудан ва риоя кардани ҳуқуқҳои шаҳрвандии ин кишвар ба муҳоҷирони меҳнатӣ имконият медиҳад, ки фаъолияти меҳнатии онҳо беҳтар шавад. Бо дарназардошти мушкилоти мавҷуда, зарурияти таълими забонҳои хориҷиро дар муассисаҳои таҳсилоти умумии кишвар бештар кардан талаботи замони муосир мебошад. Бинобар ин, донистани забонҳои кишварҳое, ки ҷавонон ба муҳоҷирати меҳнати мераванд, воситаи асосии бо кор таъмин шудани онҳо ва зарурияти иҷтимоӣ-иқтисодӣ оила бошад, аз тарафи дигар, барои паст шудани сатҳи камбизоати дар ҷомеа мусоидат менамояд. Илова ба ин, бо таърихи тамаддуни фарҳангӣ мамлакатҳои гуногун шиносои пайдо намуда, ба малакаи техникию технологии ҷавонон таъсири мусбат мерасонад ва метавонад, ки дар ҷомеа саҳми муассир гузорад. Донистани забонҳо натанҳо муносибатҳои иқтисодиро густариш медиҳад, балки ҷаҳонбинии ҷавононро дар натиҷаи ба дастовардани иттилоот дар ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти воқеии ҷомеаи ҷаҳони муосир равнақ дода, ба ташаккули шахс ҳамчун шаҳрвандӣ масъулиятшинос нисбат ба ҳаёти сиёсӣ ва идеологии ҷомеа мутобиқат менамояд. Аз тарафи дигар, донистани забонҳо барои бо шуғл фаро гирифтани ҷавонон мусоидат намуда, ба малакаҳои касбии онҳо таъсири мусбат мерасонад. Дар шароити муосири ҷумҳурӣ, бо сабаби паст будани маош, аксарияти ҷавонон дар ҷумҳурӣ ба фаъолияти меҳнатӣ машғул намешаванд ва мехоҳанд ба намуди шуғли фоидаовар фаъолият намоянд.

Читавре ки натиҷаи таҳқиқот собит намуд, ба ақидаи ҷавонон се омили асоси барои ёфтани кори фоиданок кӯмак мерасонад; якум, донистани забонҳоро-18,2% ва “дониши хуби таҳсилоти умумиро”- 17,6% ҷавонон зикр кардаанд. Дар ҷойи сеюм “фаъолият кардан дар соҳаи технологияи иттилооти”-ро-14,2% бо назардошти фоиданок будан, нишон додаанд. Як қисми ҷавонон-11,3% ба “донишҳои олами тиҷорат”, “квалификатсия дар соҳаи илм ва техника”-10,1% ва “шогирди барои касбомӯзи ё гузаштани курси тайёрии мувофиқро”-8,7% афзалиятнок мешуморанд. Ин сифатҳо ба ҷавонон бо мақсади худмуайянкуни ва худшиносӣ зарур буда, соҳибкориро самти бартаридоштаи фаъолияти худ меҳисобанд. Аз натиҷаи нишондиҳандаҳои таҳқиқот маълум шуд, ки дар минтақаҳо доир ба масъалаи интихоби намуди фаъолияти кории ҷавонон фарқияти муҳим мушоҳида намешавад. Ин масъала бо маҳдудияти соҳаи фаъолияти касбӣ ва сатҳи маош алоқаманд мебошад. Аз байни пурсидашудагон доир ба интихоби фаъолияти корӣ дар вилояти Суғд-38,7% ҷавонон “соҳибкории шахсии худро сар кардан” мехоҳанд. Дар минтақаи Бохтар-30,3% дар он ақидаанд, ки ба “соҳибкории оилавӣ” машғул шаванд. Дар минтақаи Кӯлоб бошад, гурӯҳи ҷавонон -36,8% мехоҳанд “дар фирмаи ягон шахс” фаъолият кунанд. Дар шаҳри Душанбе ва ВАБК таносубан шумораи ҷавононе, ки мехоҳанд дар ташкилоти ғайритиҷоратӣ фаъолият кунанд-28,4%-ро ташкил медиҳад [1,4]. Ҷиҳати характерноки ҷавобҳои ҷавонони минтақаҳои номбурда, оид ба интихоби намуди фаъолияти корӣ, хусусияти манфиати шахсӣ ва фоидаовар доштани онҳоро вобаста аз сатҳи сифати кордони, таҳсилот ва даромад, ифода мекунад. Бинобар ин, дар шароити бозори меҳнат ҷавонон бештар ба он шуғлҳое мехоҳанд машғул шаванд, ки вобаста ба тахассуси худ даромади муносиб гиранд.

Қаҳоров Г.Г., д.и.ф. Сарходими илмии шуъбаи сосиологияи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳовадинови АМИТ.

Тағйирёбии иқлим яке аз масъалаҳои муҳим ва ҷиддии глобалӣ дар замони муосир ба шумор меравад, ки ба системаҳои табиӣ ва фаъолияти инсон таъсири манфӣ мерасонад.

Раванди мазкур ҳам сабабҳои табиӣ ва ҳам антропогении марбут ба фаъолияти хоҷагидории инсон дорад, ки дар натиҷа он ҳам ба табиат ва ҳам ба инсоният таъсири манфӣ мерасад. Таъсирни манфии он дар шакли баланд шудани ҳарорати миёнаи ҳаво дар сайёра, тағйир ёфтани реҷаҳои боришот, афзоиши фишори офатҳои табиӣ ва таназулёбии экосистемаҳои табиӣ мушоҳида мегардад. Яке аз пайомадҳои аён ва нигаронкунанда дар натиҷаи тағйирёбии иқлим — обшавии босуръати пиряхҳо мебошад, ки таъсири амиқ ва тахрибикунанда ба захираҳои об, мувозинати экологӣ ва устувории иқтисодиро дар тамоми сайёра дар пай дорад.

Сабабҳо ва пайомадҳои тағйирёбии иқлим

Тағйирёбии иқлим ба як гурӯҳ омилҳо вобаста аст, ки аз миёни онҳо таъсири мавҷудияти газҳои гулхонаӣ дар атмосфера асосӣ арзёбӣ мегардад. Манбаъҳои аслӣ барои паҳншавии ин газҳо фаъолияти инсонӣ аст, ба мисли сӯзонидани сӯзишворӣ (углерод, нефту газ) барои истеҳсоли энергия, саноат ва нақлиёт. Аз миёни газҳои гулхонаӣ дуоксиди карбон (CO2) бештар мавриди таваҷҷӯҳ аст, ки устувории дарозмуддат дар атмосфера дошта, боиси захирашавии гармӣ ва баланд шудани ҳарорат дар сатҳи Замин мегардад.

Пайомадҳои тағйирёбии иқлим хеле гуногун буда, ба тамоми ҷанбаҳои ҳаёт дар рӯи Заминро таъсир мерасонанд. Аёнтарини онҳо тағйирот дар гардиши гидрологӣ, афзоиши офатҳои табиӣ (баландшави сатҳи об, обхезӣ, хушксолӣ, сӯхтори ҷангал) ва ҳамчунин, таназулёбии захираҳои обӣ, аз ҷумла пиряхҳо мебошад. Пиряхҳо дар нигоҳ доштани захираҳои об нақши муҳим доранд, ки на танҳо экосистемаҳои табиианд, балки барои аҳолии бештари сайёра сарчашмаи асосии оби ошомиданианд.

Таъсири тағйирёбии иқлим ба Тоҷикистон

Дар даҳсолаҳои охир, тағйирёбии иқлим як хатари глобалии асосӣ барои кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, табдил ёфтааст. Дар Тоҷикистон обшавии босуръати пиряхҳо назаррас буда, ин боиси коҳиш ёфтани захираҳои оби кишвар, ки ба гидроэнергетика ва кишоварзӣ такя мекунанд, мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои захираҳои бузург обӣ аст, эҳтимолан дар оянда бо мушкилоти норасоии об рӯ ба рӯ хоҳад шуд, ки ин метавонад ба рушди иқтисодӣ, устувории экосистемаҳо ва сифати ҳаёти аҳолӣ таъсири манфӣ расонад.

Тоҷикистон ба шиддат ба таҳдидҳои тағйирёбии иқлим вокуниш нишон дода, иқдомоти зиёде барои коҳиш додани таъсироти ин равандро ба анҷом расонидааст. Аз ҷумла, кишвари мо бо иштироки фаъол дар ташаббусҳои байналмилалӣ барои кам кардани таъсири омилҳои антропогенӣ дар тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои табиӣ, нақши муҳиме мебозад.

Нақши пиряхҳо дар гардиши гидрологӣ ва аҳамияти онҳо барои экосистема

Пиряхҳо на танҳо дар системаи иқлимии Замин нақши муҳим доранд, балки манбаъҳои асосии оби тоза барои миллионҳо одамон, ки дар минтақаҳои кӯҳӣ зиндагӣ мекунанд, мебошанд. Обшавии пиряхҳо дар натиҷаи тағйирёбии иқлим боиси баландшавии сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ мегардад, ки ин хатар барои экосистемаҳои соҳилӣ ва кишварҳои ҷазиравӣ хатари ҷиддӣ мебошад. Инчунин, коҳишёбии босуръати пиряхҳо таъсири манфӣ ба гардиши гидрологӣ мерасонад, зеро пиряхҳо захираҳои бузурги обӣ мебошанд, ки дар давраҳои хушксолӣ ва фасли тобистон барои рушди устувории ҳаёти инсоният истифода мешаванд.

Коҳиш ёфтани ҳаҷми пиряхҳо ҳамчунин ба кишоварзӣ, обтаъминкунӣ, инчунин ба низоми энергетикӣ ва экологӣ дар кишварҳое, ки аз пиряхҳо вобастаанд, таъсир мерасонад. Таназзулёбии пиряхҳо метавонад ба мушкилоти иқтисодӣ ва иҷтимоии глобалӣ оварда расонад, чунки ҳаёти миллиардҳо одамон аз захираҳои обӣ вобаста аст.

Иқдомҳои байналмилалӣ барои ҳифзи пиряхҳо

Иқдомоти глобалӣ барои мубориза бо тағйирёбии иқлим дар даҳсолаҳои охир аҳамияти зиёд касб намудаанд. Дар ин замина, ҳамкориҳои байналмилалӣ барои коҳиш додани газҳои гулхонаӣ, гузариш ба манбаъҳои энергетикии таҷдидшаванда ва ҳифзи экосистемаҳо, аз ҷумла пиряхҳо, нақши калидӣ доранд. Яке аз иқдомҳои муҳими Тоҷикистон дар ин соҳа пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон шуда, Фонди боварии байналмилалӣ барои ҳифзи пиряхҳо дар назди СММ барои мусоидат ба ҳифзи пиряхҳо таъсис ёфт, ки онро ҷомеаи ҷаҳонӣ бо хушнудӣ пазируфт.

Дар доираи ин ташаббус, 21 март Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо муқаррар гардид, ки он ҳамчун ҳушдорӣ барои ҷомеаи ҷаҳонӣ арзёбӣ мегардад то тадбирҳои фаврӣ барои ҳифзи пиряхҳо ва пешгирии обшавии босуръати онҳо андешида шаванд.

29-31 майи соли равон дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор мегардад, ки олимон, мутахассисон, сиёсатмадорон ва намояндагони созмонҳои байналмилалӣ барои баррасии роҳҳои коҳиш додани таъсироти тағйирёбии иқлим ва таҳияи стратегияи самарабахш барои ҳифзи пиряхҳо ҷамъ хоҳанд шуд.

Маълум аст, ки ин чорабинӣ як платформаи муҳим барои мубодилаи таҷрибаҳо, таҳияи роҳҳои нави ҳалли мушкилоти таназулёбии босуръати пиряхҳо ва ҳамоҳангсозии иқдомоти созмонҳои байналмилалӣ дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо хоҳад буд.

Хулоса: зарурати иқдомоти глобалӣ барои ҳаллу фасли масъалаи тағйирёбии иқлим.

Тағйирёбии иқлим ва обшавии пиряхҳо – таҳдидҳое ба ҳаёти инсоният мебошанд, ки танҳо дар якҷоягӣ ва ҳамкории зич миёни давлатҳо ва созмонҳои байналмилалӣ метавон онҳоро бартараф кард. Барои мубориза бо ин таҳдидҳои глобалӣ лозим аст, ки чораҳои ҳамоҳангшудаи тамоми кишварҳо ва созмонҳои байналмилалӣ роҳандозӣ шавад. Махсусан, муҳим аст, ки ҳар як фард огоҳ бошад, ки тағйирёбии иқлим ҳаматарафа ба ҳаёти инсоният таъсир мерасонад, ва ҳифзи пиряхҳо вазифаи танҳо олимон ва коршиносони соҳа нест, балки масъулияти ҳар як фард мебошад,

Тоҷикистон, ҳамчун як кишваре, ки дар ташаббусҳои глобалӣ фаъолона иштирок мекунад, саҳми муҳимро дар мубориза бо тағйирёбии иқлим мегузорад, идеяҳо ва иқдомҳои навро дар самти ҳифзи экосистемаҳо пешниҳод мекунад. Нақши конференсияҳои байналмилалӣ, ба монанди конфронси байналмиллалии сатҳи баланд оиди ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе (29-31 майи соли 2025) барои муҳайё кардани платформаи мубодилаи таҷрибаҳо, таҳияи стратегияҳои нав ва ҳамоҳангии иқдомоти байналмилалӣ дар масоили ҳифзи пиряхҳо ва пешгирии паёмадҳои манфии он заминаи созгор фароҳам меоварад.

Абдуллов Ҷ.Д. - мудири Шуъбаи экспедитсионӣ ва таҳқиқоти саҳроии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои техникӣ.

Мову шумо нафақат дар як Рӯзи модар, яъне 8-уми март, балки бояд ҳамеша ва доимо нисбат ба модарону хоҳарону духтарони худ ғамхору меҳрубон бошем.

Эмомалӣ Раҳмон

ОЧАҶОН

Ёд кардам меҳрубониҳои ту,

Нони гарму файзи дастурхони ту,

Лаҳни ширин, бачаҷонгуйҳои ту,

Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон.

Мисли оча нест дар рӯи замин,

Ҳеҷ зан зебову хубу, маҳҷабин,

Мекунӣ дунёи мо меҳрофарин,

Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон.

Бо дуои ту замин гул мекунад,

Меҳру маҳ гармиву нуре медиҳ.

Зиндагӣ аз ту таҷаммул мекунад,

Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон.

Гармии хуршеди тобон бе ту ҳеҷ,

Зиннати боғу гулистон бе ту ҳеҷ.

Эй замину осмонро нурбахш,

Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон.

Ҳаст Ҷаннат дар қудуми модарон,

Фазлу дониш дар суруди модарон,

То абад хоҳам, ки бошӣ ҷовидон,

Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон!

ҶАННАТИ РӮИ ЗАМИН ДАР ЗЕРИ ПОЯТ, ОЧАҶОН

Очаҷон, ҷон очаҷон, рӯи туро пазмон шавам,

Дар ду олам аз барои меҳри ту қурбон шавам.

Очаҷон, овардӣ манро бар ҷаҳони рӯшанӣ,

Лаҳзае гар нестӣ, раҳгуму саргардон шавам.

Ёд кардам нони гарми дегдонат, очаҷон,

Мегирад ҳар гаҳ хуморам файзи хонат, очаҷон.

Менишастем гирди хонат хоҳарону додарон,

Мешукуфтӣ ҳам чу гул бо хонабонат, очаҷон.

Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон,

Рӯшании рӯям аз нуру сафоят, очаҷон.

Дар ҷаҳон баъди Худо бошӣ бароям муттако,

Бахту тахту зиндагиям аз дуоят, очаҷон.

Дар дунё гиромитар аз модар мавҷуде нест, чунки ҳама рафтору гуфтори ӯ аз меҳрубониҳо сар мешавад. Мавзуи модар дар адабиёти тоҷик яке аз муҳимтарин ва ҷовидонтарин мавзуъҳост, ки дар тӯли асрҳо бо эҳсосоти амиқ ва муҳаббати бекарон қалби хонандагонро гарм кардааст. Дар фарҳанги тоҷик, модар на танҳо асоси оила, балки рамзи меҳру муҳаббат, фидокорӣ ва пойдории ҷомеа мебошад. Башар ҳақиқатро дар табиати модар мебинад, чунки ин табиат дар ҳеҷ сурат тағийр намеёбад. Ҷомеаи шаҳрвандӣ аз хурду бузург саркарда дар васфаш модарномаҳо менависанд. Дар адабиёти муосир, ин мавзӯъ бо шаклҳои тоза ва наздик ба эҳсосоти имрӯз дубора зинда мешавад, ки намунаи барҷастаи онро дар эҷодиёти шоири муосир Дониёр Сангинӣ дар сатҳи олӣ модарро тараннум кардааст, метавон дид. Шеърҳои “Очаҷон” ва “Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон” ду паёми пур аз муҳаббат ба модар мебошад, ки бо забони сода, тасвирҳои хонаводагӣ ва эҳсосоти самимӣ дар қалби хонанда ҷойгоҳи махсус пайдо кардааст. Ин шеърҳо на танҳо муҳаббати фарзанд ба модарро, балки хушбаёнӣ, ширинсухании ӯро нисбат ба фарзанд, меҳрномаи модар ба фарзанд, ки ба ғайр аз ӯ ҳеҷ кас эъҷод карда наметавонад, инъикос мекунад. Меҳри модарӣ вижагиҳои махсуси модарон аст, ки фақат ва фақат аз табиати модар сарчашма мегирад, вагарна биҳиштро паёмбари дини мубини Ислом Муҳаммади Мустафо дар зери қадамҳояш намегузошт.

Шеърҳои “Очаҷон” ва “Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон”, ки бо қалами Дониёр ду намунаи барҷастаи адабиёти лирикии муосири тоҷик мебошад, ин шеърҳо ба мавзуи модар рамзи муқаддас дар фарҳанги тоҷик бахшида шудааст. Ин шеърҳо на танҳо муҳаббати фарзанд ба модар, балки арзишҳои фарҳангии тоҷикро, ки танҳо ба модари тоҷик хос мебошад ва инро ҷомеа эҳтиром мекунад, инъикос мешавад. Шеърҳо дар фазои адабии Тоҷикистони мустақил эҷод шудаанд, ки пас аз истиқлолияти соли 1991 бо тағйироти зиёди иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ рӯ ба рӯ буд. Давраи пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) бо мушкилоти иқтисодӣ ва барқарорсозии ҷомеа ҳамроҳ буд, ки дар адабиёт ба ҷустуҷӯи арзишҳои устувори фарҳангӣ, аз қабили нақши модар ҳамчун манбаи амният ва муҳаббат, сабаб шуд. Шеърҳои Дониёр модарро чун рамзи пойдории фарҳанги миллӣ тасвир мекунад, ки бо эҳсосоти шахсӣ ва хотираҳои оилавӣ пур шудааст. Мавзуи модар дар адабиёти тоҷик таърихи тӯлонӣ дорад, ки дар адабиёти муосир бо шаклҳои тоза васф шуда, фарогири меҳру муҳаббат мебошад.

Дар шеъри “Очаҷон”-и Дониёр муроҷиат ба модар, дӯстдориву дӯстдоштаниҳои фарзанд нисбати модар ва модар нисбати фарзанд, ки аз тинати модар сарчашма мегирад, дарҷ ёфтааст. Мисраи “Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон” дар охири ҳар банд мусиқият ва ритми хоси худро дорад, ки танҳо такрор ба такрор ҷон гуфтани фарзанд нисбати модар муҳаббати фарзандро нисбат ба модар нишон медиҳад. Дар ҳар ду шеър вазни адабии муносиб ба анъанаҳои тоҷик истифода шудааст, ки эҳсоси ошноӣ бо адабиёти гузаштаро меофарад. Такрори ибораҳои “Очаи ҷон, очаҷон, ҷон очаҷон” дар шеъри “Очаҷон” ва дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин” ба шеърҳо оҳанги мусиқӣ ва эҳсоси муроҷиати самимӣ ба модарро илова мекунад. Ин мисраҳои шеър барои хонанда фаҳмо ва пурэҳсос буда, онҳо бо забони муосири тоҷикӣ ба хонандаи имрӯза пешкаш шудааст.

Дар маъно, ҳар ду шеър муҳаббати фарзанд нисбат ба модарро чун мавзуи асосӣ инъикос мекунад. Дар шеъри “Очаҷон”, шоир модарро ҳамчун манбаи меҳрубонии бекарон ва рӯшноии зиндагӣ тасвир кардааст. Мисраи “ Ҳаст Ҷаннат дар қудуми модарон” ба як анъанаи маъруф ишора дорад, ки модарро чун манбаи хушбахтӣ меҳисобанд. Дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон”, модарро ба фаришта баробар дониста, барои машшақатҳои зиёдаш дар зиндагӣ ӯро орӣ аз гуноҳ дониста, ва ба фариштаи беболу пар мансубаш додааст. Шоир дар дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин”, мисраъи “Очаҷон, овардӣ манро дар ҷаҳони рӯшанӣ” нақши модарро ҳамчун офарандаи ҳаёт меҳисобад. Ибораи “Лаҳзае гар нестӣ, раҳгуму саргардон шавам” вобастагӣ аз эътимоди фарзанд ба модарро ифода мекунад, ки ҳаётро бидуни модар бемаъно мешуморад. Ҳар ду шеър ба хотири оила ва оиладорӣ, аз қабили мисраи “Нони гарму файзи дастурхони ту” дар шеъри “Очаҷон” ва мисраи “Ёд кардам нони гарми дегдонат, очаҷон” дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин” – и шоир ишора бар эҳсоси гармӣ, тинҷиву оромии оила танҳо ба модар хос аст, ки онро ба ҷигарбандаш тақдим медорад. Ин тасвирҳо барои мо хеле дилнишин аст. Шоир дар мисраъи “Фазлу дониш дар суруди модарон” дар шеъри “Очаҷон” ва “Рӯшании рӯям аз нуру сафоят, очаҷон” дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин” зоҳир мешавад, ки модар тифлро бо меҳру муҳаббат ва умеду орзуҳо парвариш намуда, меҳру муҳаббати Ватанро дар замири ӯ ҷо менамояд.

Ба фарзанд аз модари худаш дида дигар зани зебо вуҷуд надорад. Дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин” модар тасвири “нуру сафо” ва “гул”, ки ба хонанда эҳсоси меҳрубонӣ, дӯстдории беҳад зиёд нисбат ба фарзанд ва баракс дӯстдории зиёд нисбат ба модарро нишон медиҳад. Ин тасвирҳо бо фарҳанги миллии тоҷикӣ, ки модарро чун манбаи меҳр медонад, танҳо хос ба миллати тоҷик мебошад. Забони ҳар ду шеър бо забони содда ва ноби тоҷикӣ, навишта шуда, меҳри модарро ба фарзанд самимӣ медонад. Ибораҳое дар шеър чун “бачаҷонгуйҳои ту” ва “нони гарми дегдонат” моро ба давраи кӯдакӣ мебарад, ки ҳар яки мо аз ин хотираҳо ҳам хушҳол ва ҳам ғамгин мешавем. Шоир дар шеърҳояш анъанаҳои оилавиро истифода бурда, нақши модарро ҳамчун асоси пойдории оила меҳисобад.

Барои муқоиса шеърҳои “Очаҷон” ва “Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон” бо шеъри “Замину осмони ман туӣ модар”-и (с. 1986) Лоиқ Шералӣ, ки дар маҷмуаи “Садои қалб” нашр шудааст, баррасӣ мешавад. Шоир Лоиқ дар ин шеър модарро чун “замину осмон”, “ягона меҳрубон” ва “устоди забон” гуфта, тазаккур медиҳад, ки модар тифлро аз хурдӣ ба саводнокӣ ҳидоят менамояд. Мисраи “Гарам шоир намезодӣ, куҷо ман шеър мегуфтам?” ба таъсири модар ба эҷодиёти фарзанд таъкид мекунад. Шеърҳои Дониёр сохтори монанд ба анъанаҳои миллӣ наздик аст, дар ҷое ки шоир Лоиқ сохтори муосиртарро дорад. Дар маъно ҳар се шеър модарро чун рамзи муқаддас ва манбаи зиндагӣ тасвир мекунад. Дониёр ба хотираҳои оилавӣ таваҷҷӯҳ дорад, дар ҷое ки шоир Лоиқ ба нақши модар дар тарбияи фарҳангии фарзанд, ки нақши калидӣ доштанашро дарҷ мекунад. Дар шеъри “Ҷаннати рӯи замин” “нуру сафо” аст, дар ҷое ки дар шеъри Лоиқ “чароғи дудмон” мебошад. Забони шоирии Дониёр соддатар буда, дар ҷое ки Лоиқ забони муосир, вале пур аз образҳои фарҳангиро истифода мекунад. Шеърҳои Дониёр бештар эҳсосиянд, дар ҷое ки шеъри Лоиқ ба нақши модар, забон, фарҳанг таъкидҳо дорад. Бо вуҷуди ин дар ҳар се шеър модар ҳамчун манбаи меҳру вафову муҳаббат тасвир шудааст.

Аз нигоҳи илмӣ, фарҳангӣ, тарбиявӣ ва иҷтимоӣ шеърҳои Дониёр Сангинӣ арзиши модарро дар фарҳанги миллии тоҷик, ки дар он модар нақши асосӣ мебозад, аз ҳама чиз боло медонад, яъне ҳастии модар дар дунё танҳову танҳо, фарзанди ӯст. Дар ашъори шоир на танҳо муҳаббати фарзанд ба модар, балки арзишҳои амиқи фарҳангии миллати мо, ки модарро чун макони меҳру вафо мешуморад, инъикос мешавад. Таҳлили шеърҳо нишон медиҳад, ки мавзӯи модар дар адабиёти тоҷик бо шаклҳои гуногун, вале бо як маънои умумии эҳтиром ва ҳурмату иззат ба модар зоҳир шудааст. Бо муқоиса аз шеъри “Замину осмони ман туӣ модар”-и Лоиқ Шералӣ аҳамияти ин шеърҳоро дар идомаи анъанаҳои адабӣ ва таҳкимии арзишҳои миллию фарҳангӣ нишон медиҳад.

Дар ашъори Дониёр дар бораи нақши модар ҳамчун асоси пойдории оила ва ҷомеа нишон дода мешавад. Бо муроҷиати самимӣ ва тасвирҳои пур аз меҳр ин шеърҳо на танҳо эҳсосоти моро нисбат ба меҳри модарӣ бедор мекунад, балки моро ба эҳтироми бештару бештар ба модар ва арзишҳои поки оилавӣ даъват мекунад. Навозишҳое, ки модар нисбат ба фарзанд дорад, он навозишҳо вобаста ба табиати хеш фақат дар тинати модар пайдо мешавад. Дар маҷмӯъ шеърҳои “Очаҷон” ва “Ҷаннати рӯи замин дар зери поят, очаҷон” шоир Дониёр як ганҷинаи адабӣ мебошад, ки дар адабиёти тоҷик ҷойгоҳи хосаи худро мегирад ва ба таҳкими муҳаббат ва иззату эҳтиром нисбат ба модар, ки сарчашмаи хушкнашавандаи ҳаёт мебошад, мусоидат мекунад.

Дирӯз аз тариқи телевизион дар барномаи “Тақвими рӯз”, ки 11 май - Рӯзи байналмилалии модарон дар ҷаҳон эълон шудааст, шунидам. Асли воқеа чунин аст, ки 11 майи соли 1908 як духтар модари амрикоӣ, ки модарашро бениҳоят дӯст медоштааст, ӯро аз даст додааст. Баъди ба хок супурдани ӯ ҳар рӯз то охири умр ба манзилгоҳ рафта, бо модар маслиҳат мекардааст. Наздикони ӯ нақл карданд, ки дигар мо дар лабони духтар хандаро надида будем. Бо ҳаммаслаконаш, ки онҳо низ қимматтарин шахс, модарро гум кардаанд, ҳамасола рӯзи 11 май ба кӯча баромада, аз модар ёдоварӣ мекарданд. Ин воқеа дар ИМА рух додааст. Ман ба фикр фурӯ рафтам, бале касе, ки туро аз дилу ҷонаш зиёдтар дӯст медорад, касе, ки туро мефаҳмад, касе, ки ту рози дилатро ба ӯ мегӯи, касе, ки мехоҳад дар ҳама ҷода корҳоят бобарор бошад, хушбахту хушнуду саломат бошӣ, ин фақат ва фақат модари азизат мебошад, ки тамоми умр барои муваффақ будани ту шабу рӯз кӯшиш ба харҷ медиҳад. Нигоҳ накарда аз он, ки ту хурд астӣ ё калон, ба ӯ фарқ надорад, чунки ту ҷону ҷигару пайванду давомдиҳандаи умраш мебошӣ.

Ҳамасола дар Паёмҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи қадру қиммату манзалати модар ба фарзанд ишора мешавад, ки ин як насиҳати падарона ба тамоми ҷавонони кишвар мебошад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

«Терроризму экстремизм ватан, дин, мазҳаб надорад, балки он хатарӣ воқеӣ ба ҷомеаи ҷаҳонист».

Эмомалӣ Раҳмон

Ҷаҳони муосир пур аз тазод, мушкилот, ихтилофу зиддиятҳост, ки яке аз сабабҳои афзоиши он афзудан ва густариш ёфтани терроризм, экстремизм, фундаментализм, сепаратизм, анархизм ва дигар зуҳуроти падидаҳои номатлубу хатарафзо мебошад.

Яке аз омилҳои пайдоиши ба истилоҳ «терроризми исломӣ» таассуби динӣ мебошад. Ифротгароӣ, тундгароӣ, терроризм аз таассуби динӣ сарчашма мегирад. Сарчашмаи ғоявии пурқудрати ислом метавонад, ҳам созанда бошад ва ҳам сузанда. Таассуби динӣ ба дараҷае дар ниҳоду равони инсон реша медавонад, ки ҳаётро ба сифр баробар карда, маргталаб худро дар як лаҳза қурбони ҷаҳолат месозад.

Бо таъсири интернет, шабакаҳои мухталифи иҷтимоӣ ва дигар воситаҳои иттилоотӣ иддае аз ҷавонони сустиродаву ноогоҳ ба доми гуруҳҳои манфиатҷӯ афтида, ба миллату Ватани худ хиёнат кардаанд, обрӯ ва мақоми мамлакатро дар арсаи байналмилалӣ паст гардонанд.

Онҳо ҷони худро дар хатар гузошта, ба хотири ваъдаҳои бардурӯғ ҳаёти худро барбод дода волидайну наздиконашонро дар миёни ҷомеа шармсор намудаанд.

Ифротгароӣ дар байни ҷавонон на танҳо ба тартиботи ҷамъиятӣ хатар дорад, балки ин амали номатлуб бештар ҷиноятҳои вазнинро низ ба миён меорад.

Имрӯз ҳар як фарди ҷумҳурӣ бояд дарк намояд, ки ошкору бартараф намудани зуҳури ин гуна амалҳои номатлуб на танҳо вазифаи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, ҳамчунин вазифаи ҷонии ҳар як шаҳрванди бономуси миллат мебошад.

Таҳлили сарчашмаҳо нишон медиҳад, ки бештари ҷавонон яке аз қишри осебпазири ҷомеа ба ҳисоб мераванд, ки ҳадафи асосии гурӯҳҳои экстремистӣ ва террористӣ мегарданд.

Дигар воситаи таъсиррасон ба шомилгардии ҷавонон ба гуруҳҳои ифротӣ ин истифодаи нодурусти сомонаҳои интернетӣ мебошад. Созмонҳои экстремистӣ ва террористӣ аз ин усул бо паҳн кардани сабтҳои видеоӣ, наворҳои таблиғотӣ ба равони ҷавонон таъсир карда, тарафдорони худро зиёд намуда, ҳатто ба ҷиҳод ва ҷанг даъват менамоянд.

Ҳар як сокини кишвар бахусус ҷавонон бояд дарк намоянд, ки маънои ҷиҳод ин саъю талош ва кӯшиш буда ҳар амали созандае, ки барои ояндаи суботи кишвар ва таъмини амният равона мегардад, инчунин хизмати содиқона кардан ба падару модари хеш беҳтарин ҷиҳод дар роҳи Худо мебошад.

Сабабҳои пайдоиши экстремизм мисли шаклҳои он гуногун аст. Ин сабабҳоро чунин метавон дарҷ кард:

· Сатҳи пасти маълумоти динӣ ва дунявӣ, маърифати ҳуқуқ;

· Моддӣ;

· Идеологӣ;

· Хоҳиши табаддулот ва норозигӣ аз вазъи воқеӣ;

· Пайдо намудани шавқ ба фаъолияти нав;

· Ҷой доштани камбудиҳо дар тарбияи оилавӣ;

· Коҳиш ёфтани сатҳи зиндагӣ;

· Дар сатҳи паст қарор доштани фарҳанги иттилоотӣ;

· Фаъолияти динии намояндагони хориҷӣ ва ғайраҳо

Аминҷон Ҷураев-корманди Раёсати магистратура,аспирантура ва докторантураи PhD

Воқеан, имрӯзҳо ҷавонони кишвар дар соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ: сиёсат, иқтисодиёту иҷтимоиёт, фарҳанг, тандурустиву саноат саҳми ҳалкунанда доранд ва дар як вақт давлат низ ба ҷавонон таваҷҷўҳи махсус зоҳир намуда, ҳуқуқи онҳоро ба моликият ва фаъолияти соҳибкорӣ кафолат медиҳад. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҷавонон ва сиёсати давлатии ҷавонон”, ҷавонон ҳуқуқ ба меҳнат, истироҳат, ҳифзи саломатӣ ва таҳсил дошта, ҳамзамон давлат дастгирии оилаҳои ҷавон ва самти иҷтимоии ҷавононро дар мадди аввал қарор медиҳанд.

Дар ҳақиқат ҷавонӣ навбаҳори зиндагонист. Умри инсон чанд марҳилаҳо зеботарину дилнишинтаринаш фасли ҷавонист. Зеро дар ин фасл шахс солиму нерўманд ва барнодилу болидарўҳ аст. Оре, ҷавонӣ ишқу орзуи нотакрор ва лаҳзаи беҳтарини зиндагист: Ҷавонон тавассути донишу қобилият ва зӯру бозӯи худ Тоҷикистонро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда, парчамбардори меҳан мешаванд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастгирии ҷавонон ва таъмини онҳо бо ҷойҳои нави корӣ, дар асоси истифодаи технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ бо донистани забонҳои хориҷӣ диққати махсус дода, пешниҳодҳои ҷавононро баҳри инкишофи Ватани азизамон доимо дастгирӣ менамоянд ва бунёди шароити мусоиди кору фаъолиятро барои ҷавонон пайваста таъмин месозанд.

Бояд ёдовар шуд, ки дар яке аз суханрониҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрӣ бо ҷавонони лаёқатманди кишвар омадааст: “Мо бояд сиёсати давлатии ҷавононро дар қатори масъалаҳои стратегии давлатӣ гузорем, зеро иштироки ҷавонон дар раванди бунёди давлати соҳибистиқлол, демократӣ ва ҳуқуқбунёд дар Тоҷикистон мақоми ҳалкунанда дошта, тақдири ниҳоии раванди мазкур аз бисёр ҷиҳатҳо ба ин қувваи бузург сахт алоқаманд аст”.

Ҷавонон бояд сабақҳои Истиқлолиятро ҳаматарафа омӯзанд, аз сиёсати имрӯз огоҳ бошанд, таърихи гузаштаву ҳозираи халқи худро гаштаву баргашта варақ зананд ва аз Ватан, миллат, забон ва фарҳанги худ ифтихор намоянд.

Оре, кишвари азизи соҳибистиқлоли мо, ки дар раванди татбиқи ислоҳоти сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодию фарҳангӣ қарор дорад, ба донишу нерӯи созандаи ҷавонон умед бастааст. Чунки ҷавонон дар шароити кунунӣ ба воқеияти сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоии ҷаҳони муосир зудтар ва беҳтар ҳамоҳанг гардида, дар бунёди ҷомеаи шаҳрвандӣ саҳми ҳалкунанда гузошта метавонанд.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар ҳар як суханронии худ таъкид мекунанд, ки созандагиву ободкории миллату давлат дар дасти ҷавонон аст ва ҷавонон ояндаи имрӯзу фардои давлату миллатанд.

Бояд тазаккур дод, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ояндаи наздик як давлати аз ҷиҳати иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ пешрафта мегардад, зеро бунёди роҳҳо, пойгоҳҳои барқӣ, пулҳои боҳашамат ва нақбҳои нақлиётӣ нишонаи рушду нумӯ аст, ки моро ба тамоми қитъаҳои дунё мепайванданд.

Ин дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат бояд сармашқи асосии кору пайкор ва фаъолияти ҳамарӯзаи ҷавонон бошанд ва афкору андешаи тозаи онҳо ба роҳ ёфтани ақоиду амали гурӯҳҳои тундраву ифротгаро дар фазои Ватан имкон надиҳад.

Раҳматуллоева Гулноза Мӯҳриевна - ходими калони илмии МД Маркази таҳқиқоти технологияи инноватсионии Академияи миллии илмҳоӣ Тоҷикистон

Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон, ки ҳамасола 23 май таҷлил мегардад, яке аз ҷашнҳои муҳими миллӣ ва давлатӣ аст, ки ба нақши бунёдкоронаи ҷавонон дар рушди ҷомеа ва давлат бахшида шудааст. Ин рӯз на танҳо имкони табрики насли ҷавон, балки фурсате барои арҷгузорӣ ба саҳми онҳо дар пешрафти кишвар ва муҳокимаи масъалаҳои вобаста ба дурнамои сиёсати ҷавонон мебошад.

Тавре мушоҳида мегардад, ҷавонон ҳамчун қувваи пешбаранда ҳамеша дар рушди ҷомеа нақши муҳим мебозанд. Имрӯз, дар шароити ҷаҳонишавӣ ва пешрафти технология, ҷавонони тоҷик дар тамоми соҳаҳо – аз иқтисодиёт то фарҳанг ва илму маориф саҳми арзанда мегузоранд. Воқеан Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсати давлатии ҷавононро дар маркази таваҷҷуҳ қарор дода, нисбат ба ҷавонон пайваста ғамхорӣ зоҳир менамоянд. Ин аст, ки дар ҳамаи мулоқоту вохӯриҳояшон мо ҷавононро насиҳатҳои падарона карда, пайваста ҷиҳати аз бар намудани илму дониш ва аз омӯхтани забонҳои гуногуни хориҷӣ даъват менамоянд. Тавре Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: «Ояндаи кишвар, пешрафти мамлакат ва шукуфоии сарзамин ба неру, ақлу заковат ва муҳаббати ҷавонон ба халқу Ватан вобаста аст».
Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон шуруъ аз соли 1997 расман таҷлил мешавад, вақте ки бо ташаббуси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ин рӯз ба тақвим ворид карда шуд. Ин иқдом нишонаи эътибори хосаи давлат ба насли ҷавон ва эътирофи нақши онҳо дар таҳкими истиқлолияти миллӣ ва пешрафти ҷомеа хоҳад буд. Аз он замон инҷониб, 23 май ҳамчун Рӯзи ҷавонон дар саросари кишвар ҷашн гирифта мешавад.
Дар даврони истиқлолият, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои дастгирии ҷавонон як қатор барномаҳо ва имтиёзҳоро роҳандозӣ намудааст, аз ҷумла:
· Барномаи миллии рушди иҷтимоии ҷавонон: Ин барнома барои солҳои 2021-2025 қабул шуда, ба беҳтар кардани шароити таҳсил, кор ва зиндагии ҷавонон нигаронида шудааст.
· Стипендия ва квотаҳои таҳсил: Стипендияҳои президентӣ ва квотаҳо барои донишҷӯёни болаёқат аз минтақаҳои дурдаст имкони таҳсил дар донишгоҳҳои бонуфузи дохилу хориҷро фароҳам овардаанд.
· Грантҳо ва дастгирии ташкилотҳои ҷавонон: Грантҳои президентӣ барои ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва лоиҳаҳои ҷавонон дар самти фарҳанг, варзиш ва маърифатнокӣ кумак мерасонанд.
· Чалби ҷавонон ба идоракунии давлатӣ: Теъдоди зиёди ҷавонон ба вазифаҳои роҳбарикунанда дар мақомоти давлатӣ ва маҳаллӣ пешбарӣ шудаанд, ки нишонаи эътимоди Сарвари давлат ба онҳост.
Ин иқдомҳо боиси он шудаанд, ки ҷавонон дар рушди устувори кишвар фаъолона ширкат варзанд.
Ҳамасола Рӯзи ҷавонон дар Тоҷикистон бо баргузории чорабиниҳои гуногун, аз қабили консертҳо, мусобиқаҳои варзишӣ, форумҳои илмӣ ва вохӯриҳо бо намояндагони гасбу кори гуногун ҷашн гирифта мешавад.
Хулоса Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон рамзи умед ба ояндаи дурахшон ва эътимод ба қудрати созандаи насли ҷавон аст. Чавонон на танҳо оянда, балки имрӯзи кишваранд, ки бо ақлу заковат ва меҳнатдӯстии худ метавонанд Тоҷикистонро ба қуллаҳои нав бирасонанд. Аз фурсати муносиб истифода бурда, кулли ҷавононро бо Рӯзи ҷавонони Тоҷикистон, ки мо дар арафаи он қарор дорем, самимона шодбош ва табрик гуфта, дар симои онҳо ба мардуми шарифи Тоҷикистон сулҳу субот, осоиштагию оромӣ, сарбаландӣ ва муваффақиятҳои нав ба навро таманно дорам.
Бигзор ин рӯз ҳамеша бо шодиву нишот ва дастовардҳои созанда, баҳри пешрафти ҷавонони саодатманди кишвар ҷашн гирифта шавад!

Олимҷон Азизов – мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии Амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Заробудин Ширинов – корманди шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Аҳмади Дониш дар китоби арзишманди худ «Наводир - ул - вақоеъ» андар боби фарҳанги оиладорӣ, бастани никоҳ ва тағйирёбии муносибатҳои оиладорӣ зерфасли алоҳидаеро бахшидааст, ки андешаву тавсияҳои пешниҳоднамудааш имрӯз ҳам арзиши амалии худро гум накарда, балки метавонанд ба сифати як дастурамал низоми манзилдориро дар ҷомеаи муосири Тоҷикистон ба танзим дароранд. Пеш аз ҳама маорифпарвари тоҷик оиларо асоси ҷамъият, ҳадаф аз бунёди онро тавлид ва бақои насл, солимии онро шукуфоӣ, дурнамои рушди давлат, таълиму тарбияи дурусти фарзандро бошад, маншаи ташаккули неруи зеҳнию ақлӣ меҳисобад.

Аҳмади Дониш дар боби танзими оила ва муносибатҳои оилавӣ волидайнро ғамхору хайрхоҳи фарзандон тавсиф менамояд. Зеро онҳо пайваста мекушанд, ки фарзандонашон аз давраи туфулият тарбияву таълими дуруст гиранд, касбу ҳунар омӯзанд, то бузург шаванд нисбат ба падару модар эҳтиром гузоранд ва онҳоро озору сарзаниш надиҳанд. Аз рӯйи касби худ фаъолият карда, ҷиҳати таъмини оила ба маводи ниёзи аввал ва қонеъ кардани талабот манбаи даромад пайдо намоянд. Барои рушди ҷомеа, ҳифз ва бақои он ҳамеша неруии ақлию зеҳнии худро сарф намоянд. Баръакси ҳол, агар фарзанд аз хурдсолӣ тарбияи дуруст нагирад, ба суханҳои волидайн гӯш надиҳад, ба таҳсил фаро гирифта нашавад, соҳибкасб нагардад, худсарона ба содир кардани амалҳои зишт, аз қабили дӯздию қиморбозӣ, раққосию шоҳидӣ даст занад, барои хушнудии модар зани солеҳаи худро талоқ диҳад, ба фисқу фасод ва зинову ливотат машғул гардад, ин амалҳо боиси нохушнудӣ ва озори падару модар метавонанд гарданд.

Дар робита бо ин, Аҳмади Дониш ба масъалаи иззату эҳтиром доштани падару модар аз ҷониби фарзанд ва омилҳое, ки боиси озору сарзаниш байни волидайну фарзанд мегарданд, аҳаммияти хосса медиҳад. Бавижа, ҷиҳати амалӣ кардани ин тадбир маорифпаврар падарро уҳдадор меҳисобад, ки талабот ва ниёзҳои иҷтимоии фарзандро саривақт қонеъ гардонад, ба сахтию мумсикӣ роҳ надиҳад. Агар падар эҳтиёҷоти фарзандро таъмин накунад ва таъсиргузор ба содир кардани амалҳои номатлуб аз ҷониби ӯ бошад, пас фарзанд бо роҳи қаллобӣ аз паси пайдо кардани маблағ шуда, ба азхуд кардани касбу пеша гардан намедиҳад, аз таълиму тааллум мегурезад. Аз ин рӯ, падар то таълими касбу ҳунар кардан, соҳибкасбу оиладор шудани фарзанд вазифадор аст, ки ба ӯ мадад расонад ва чун соҳиб манбаи даромад гашт ҷиҳати мустақилона зиндагӣ ихтиёр карданаш мусоидат намояд. Дар баробари падар, ҳамзамон, фарзанд низ бояд муваззаф бошад, ки баъди соҳиби касбу ҳунар гаштан ба падару модар ёрӣ диҳад, то дар пиронсолӣ волидайн хору залил нагарданд ва ранҷу машаққати зиёд накшанад.

Иҷрои ҳаққу ҳуқуқ ва уҳдадориҳои волидайн, тарбия ва таълими дурусти фарзанд, иҷрои вазифаю уҳдадориҳои фарзандро нисбат ба волидайн Аҳмади Дониш омилҳои муҳимми устувории оила ва танзими муносибатҳои оилавӣ меҳисобад, ки имрӯз низ амалӣ намудани онҳо арзиши худро аз даст надода, аз мубрам будани худ дарак медиҳанд. Барои тасдиқи андеша чанд тавсияҳои ҷолиби маорифпарварро зарур мешуморем:

- волидайн фарзандонро бо тарсу ҳарос, муомилаи дурушт бузург накунанд, зеро фарзандон вақте ки чашм ба ҷаҳон кушоданд ва гӯш ба ҳар савту садо, аввал нағмае, ки ба гӯши эшон расад, садои уқуқу ҳуқуқи падар ва модар бошад… Бо ин усул ба роҳ мондани тарбияи фарзанд ҳам барои ташаккули ҷисмонӣ, фикрӣ ва ҳам қобилияти маънидарккунии ӯ халал эҷод мекунад. Аз ин рӯ, бо меҳру муҳаббат, навозиш, алфози наку бузург кардани фарзанд сабаби усутворӣ, мустааҳкамӣ ва якдигарфаҳмӣ дар байни аъзои оила мегардад;

- волидайн муваззафанд, ки эҳтиёҷоти фарзандро ба ғизо, пӯшока, таҳсил ва ғайра таъмин кунанд ва миннат нанамоянд. Дар сурати иҷро накардани ин вазифаи пурмасъулият фарзандон ҷисман заиф бузург шаванд, ба маризиҳои гуногун бипечанд, ё дар ба дар гашта тамаъҷӯӣ намоянд. Чунки «миннати падар барои нон низ аз ҷаҳолати ӯст, набинад, бисёр тифлон аз бенонии падар ва ноҳифозии модар дар масҷидҳо ва роҳҳо лақит (андохташуда) мешавад, халлоқи ҳаким дигареро ба онҳо меҳрубон мегардонад, ки бармедоранд ва тарбият мекунанд»;

- нисбати падару модар фарзанд хайру эҳсонро дареғ надорад. Агар яке аз волидайн, ё ки ҳарду дар назди фарзанд пир шаванду муҳтоҷи хидмат бошанд, эҳтироми онҳоро дорад, дилтанг нашавад ва аз кӯмаки дар ҳаққашон карда, «уф» нагӯяд. Уф гуфтан маънои малоли хотир шудан, безор гаштани ӯро аз волидайни солхӯрдаю барҷомондааш, ифода мекунад. Барои он ки ин амал рух надиҳад волидайн вазифадор мебошанд, ки аз хурдсолӣ бояд фарзандонро дар доираи ахлоқи накӯ тарбия диҳанд то фарзандон роҳи рост, хайру эҳсонро дар зиндагиашон интихоб кунанд. Шароити таҳсилро барояшон созгор кунанд то вобаста ба шавқу ҳавас соҳиби касбу ҳунар ва пешаи мувофиқ шаванд. На ин ки падару модарон аз ҷиҳати эҳтиёҷ, ё коҳилӣ дар касб ба фарзандон аз сарфи маблағ мумсикию хасисӣ карда, монеъа эҷод намоянд ва ғайра.

Ба андешаи маорифпаврари тоҷик ишқу муҳаббати ҳақиқӣ, ки бо бастани никоҳ ба бунёди оила асос мегузорад, барои устуворӣ ва мустаҳкамии он мусоидат менамояд. Ишқу муҳаббати маҷозӣ дар таъсиси оила заминаи боэътимод надорад. Агар оила тавассути ишқи маҷозӣ бунёд шавад устувории он дер напояд ва ҳамеша дар он хонавода ҷангу низоъ, нофаҳмиҳо пайдо шавад ва ин омил боиси носолимии оила гардад. Зеро, асоси ишқи маҷозиро фисқу фасод ташкил дода, дилҳоро ба ҳам наздик намекунад. Дар ин маврид Аҳмади Дониш назди марди ошиқ дар интихоби зан ва бунёди оила ёздаҳ шартро зарур мешуморад, ки муҳтавояшон ба таври зайл аст:

- соҳиби зару мол ва ҳиммати олӣ бошад, агар маъшуқ зару мол талабад назди ӯ гузорад ва бо ин роҳ тавонад дили ӯро мойили худ кунад;

- донишманд бошад ва аз ҳама илму фан бохабар, хосса илмҳои тағаннӣ, алҳон, қиссасу таворих, мусаввирӣ ва наққошӣ, заргарӣ, хайётӣ ва хаттотӣ. Дар сурате, ки маъшуқ майл ба ҳунар дорад, маъшуқ меомӯзад ва ба хидматаш қиём менамояд ё назди куфтагии дилдор ба базлҳои ширин ва ҳикоятҳои рангин ва нуктаҳои намакин занги малол аз табиати маҳбуб зудуда мекуанд, ё ба тағаннӣ ва алҳон масрур тавонад кард;

- дар байни мардум обрӯ ва эътибори хосса дошта бошад;

- зоҳири сураташ аз уюб мубарро бошад, то табъи маъшуқ аз ӯ танаффур накунад ва халқ ӯро ба сабаби дӯстии ӯ сарзаниш нанамоянд;

- марде асилу наҷиб бувад, то риояти муруввату утувватро ба поён тавонад расонид ва ҳуқуқи дӯстию муҳаббатро муроот тавонад кард;

- марди ошиқ он маъшуқеро интихоб кунад, ки олиҳиммат бувад ва наҷибу асл. Агар лаъимзода ва мумсик бувад ва ба ҳар куҷо рафтуой кунад ба маъшуқ фармонҳои бемавқеъ дода, ба ҳоли ӯ нарасад. Агар олиҳиммат бошад, ба дахлу харҷи ошиқ назар ҳамекунад ва мувофиқи он фармон ҳамедиҳад, то сармояи дахли ӯ ба зиён наравад ва қарздору муҳтоҷ нашавад, ки он сабаби бадномии маъшуқ гардад;

- маҳбуб ба балоғат расида бувад ва тамизи неку бад карда. Пас, агар касе маъшуқи хурдсол дорад, то ҳадди булуғ аз ӯ таваққуъи дӯстӣ накунад ва нуқсону ҷароими ӯро муоф дорад ва насиҳату таълим ҳамедиҳад ва одоб, ки мурооти он ба турф ошиқу маъшуқ лозим аст;

- марди ошиқ чун ба касе майли ишқ кунад, аввало ахлоқи ӯ бисанҷад ва бубинад, ки муҳаббат бо ӯ ба саранҷом мерасад, ё на ва аз уҳдаи кафофу бозхости маъшуқ мебарояд, ё на, пас ба ӯ дилбастагӣ кунад;

- ошиқ баъди интихоби маъшуқ бояд асбоби маошу интиоши ӯро мувофиқи ҳоли ӯ мураттаб дорад ва чашму дасти ӯро аз кисаи ағёр баста дорад ва ба қазои мо-яҳтоҷи ӯ қиём намояд аз маскану ҳавлӣ ва зан ва таҳияи асбоби илмӣ, ки мубошири он барои омӯхтан мешавад;

- марди ошиқ агар эҳтиёҷоти занро таъмин карда натавонад дар зиндагӣ сахтӣ кашад ва дуруштӣ бинад, чӣ синни маъшуқӣ ва дилрабоӣ аввали шубоб аст ва овони таҳсили ақлу камол. Ва дар он вақт ақл дар мизоҷи ҷавонон хому норасида ва ноқис бошад ва ба таҷрибат надида. Лошак чун ба худ истиғно бинад, нафси ӯ туғён кунад ва саркашӣ намояд ва аз ҳоли ошиқ ёд наорад;

- марди ошиқро бояд, ки дар ҳузури маъшуқ ҳусну ҷамоли дигаре аз дилрабоёнро таърифу тавсия нафармояд ва хулқу дилҷӯии эшонро тақрир накунад, илло барои таълим, на он қадар, ки маъшуқро рашк ояд, балки ғарази ӯ он бувад, ки маҳбуб он шеваро бипазирояд, чӣ ҳамчунон ки муҳиббро рашку ғайрат аст, маҳбубро зиёдтар бошад, зероки ниёзу фурӯтанӣ ва хушомаду нармзабонӣ ба ҳама ашхоси инсонӣ мулоими табъ аст.

Аҳмади Дониш хиёнати марду занро ба якдигар асоси пайдоиши низоъу хусумат, ҷангу ҷидол дар оила меҳисобад. Бо тавсияи ӯ хиёнати мардон нисбат ба занон ранҷу кулфат ва ғаму надоматро дар одоби оиладорӣ зиёд мекунад. Аммо ӯ мувофиқат ва мурофақате, ки миёни марду зан пайдо мешаванд на зотӣ, балки оризӣ меҳисобад. Яъне як сухани ноҷои аз ҷониби зан ва ё мард баёншуда метавонад зиндагии онҳоро ноором гардонад ва байнашон нотифоқӣ ба вуҷуд оварад. Дар ин ҳол зан аз мард ҷудоӣ талабад ва мард майли ба манзил овардани зани дигарро кунад ё агар зан бо либосу маскан ва нафақа таъмин нагардад зиндагии мардро тира гардонида, доду фиғони худро аз бому дар берун кашад ва то ба маҳкамаи қозӣ барад. Ин амалҳои занро маорифпарвар аз кутоҳақлӣ, нуқсони дин ва сабур набудани ӯ дар гӯш кардан ва таҳаммул нанамудани сухан мебинад.

Аҳмади Дониш никоҳро иттифоқи тарафайни зану мард мешуморад, ки асоси онро меҳру муҳаббат ташкил медиҳад. Бастани никоҳ ин иҷрои як рукни шариати исломӣ дар мавриди бунёди оила аз ҷониби марду зан мебошад. Бастани никоҳ мардро аз дил бастан ба маъшуқаи дигар, дил аз васваса нигоҳ медорад. Ғараз аз тазаввуҷ таваллуду таносул аст ва бо воситаи никоҳ дуои фарзанд ба ҳосил ояд.

Шартҳое, ки ӯ барои занҳо мегузорад, аз инҳо иборатанд:

1) Зан офарандаи вуҷуди шарифи инсон аст. Имрӯз ин амал вазифаи репродуктивии оиларо дар бозтавлидӣ ва бақои насл ифода мекунад.

2) Зан дар муҳити оила боиффат, бо ақлу диёнат ва поксиришт бошад. Айшу ишрат, хурду хоб ва ҷимоъро асоси оиладорӣ напиндорад. Агар зан бедиёнат ва бадсиришт бошад, фарзандони ӯ беақлу бедиёнат мегарданд. Бинобар ин, зан вазифадор аст, ки одоби манзилдориро риоя намояд. Молу сарвати захиракардаи шавҳарро бомақсад сарф намояд ва ба шавҳар хиёнат накунад.

3) Барои мустааҳкам нигоҳ доштани оила зан бояд боҳаё, босабур, таҳаммулгаро ва дурандеш бошад. Аз барои ҳирси молу чиз мушкилоти оилавии худро ба волидайн, хешу пайвандон ва дӯстон изҳор дошта, нотифоқӣ, кулфату коҳиш ва беназмиро дар раванди муносибатҳои хонаводагӣ ба вуҷуд наорад.

4) Барои зан тавлиди ҳам писар ва ҳам духтар бояд азиз бошад. Аммо занонро дар зиндагии хонаводагӣ ҳангоми таваллуди писар як худкомагию мағрурӣ фаро мегирад ва дар ин маврид ба мард фармони зиёд медиҳанд. Агар духтар таваллуд кунанд, хиҷил шаванд ва фармон кам диҳанд.

5) Зан бояд уммӣ ва бесавод бошад ва таламмузи хату иншо накарда ва китоби «Лайлӣ ва Маҷнун» нахонда.

6) Зоҳиран ва ботинан зебо бошад.

7) Зан бояд бандаи мард бошад, на мард бандаи зан ва ғайра.

Дар баробари ин, маорифпарвар сифат ва вазифаҳои зеринро дар боби оиладорӣ барои мард ҳатмӣ мешуморад:

1) Марди муҷаррад пеш аз бунёди оила бояд соҳиби молу сарват бошад. Агар молу сарват надошта бошад, аз рӯзҳои аввали оиладорӣ азият кашад, ба моли зан такя кунад.

2) Мард пеш аз бунёди оила бояд соҳиби манзил бошад, то дар манзили зан оила бунёд карда, доимо зери ранҷу озор ва забондарозии зан қарор гирад. Инчунин, манзили зан аз модар дур дорад, дар сурате, ки модар дар иёли ӯ бошад, асбоби маош, нафақаи модарро тавонад таъмин созад. Дар сурати онҳоро дар як хона нигоҳ доштан носозгории модар ва зан, ки иллати он нафс аст, ривоҷ гирад ва мард сахтӣ кашад.

3) Марди кадхудо бояд сурат ва сирати зебо дошта бошад. Агар сурати зоҳириаш аз уюб холӣ набувад, зани маъюб талабад. Ё худ агар мард зоҳиран зебо набошад ва зани ҷамила талабад мунтазам боиси таҳқири зан шавад.

4) Зан аз ҷое талабад, ки асли шариф дошта, эҳтироми шавҳарро ба ҷо оварад ва фармонбардораш бошад. Ё худ зан соҳиби мулку асбоб набошад, ранҷкашидаву сахтидида, то ба молу амволи шавҳар қаноат карда, нисбат ба ӯ мушфиқу меҳрубон бошад.

5) Зани хоста бояд ба ҳадди булуғ расида бошад.

6) Тарбияти фарзанд ба уҳдаи мардон аст ва онҳо муваззафанд, ки ӯро дар рӯҳияи худошиносӣ ва худшиносӣ тарбия кунанд. Яъне, мард то ба синни балоғат расидан ва оиладор шудани фарзандон онҳоро таълими дуруст диҳад, соҳиби касбу пеша гардонад ва нафақаашонро ҳамеша таъмин намояд.

7) Мард бояд аъзои оилаи худро бо меҳнати ҳалоли худ бо хурду хӯрок ва дигар ҷиҳози муҳим таъмин кунад. Ба молу сарвати зан тамаъ накунад ва фикри зиндагиашро аз ҳисоби сарвату боигарии зан таъмин намудан, иктифо нанамояд.

 Мард масъул аст, ки барои тарбияи фарзандонаш дояи хубе интихоб намояд, то он доя фарзандони солеҳу солимро тарбия кунад.

9) Мард бояд, ки занро дар хона танҳо нагузорад ва яке аз маҳорими худро, ё маҳорими занро дидбон дорад, ки зан аз ӯ ҳазар кунад.

10) Он чӣ нафақа мекунад аз ҳалол ба даст оварад, ки ҳеҷ хиёнату ҷафо аз он беш набувад, ки эшонро ҳаром бипарварад.

11) Мард бояд, ки ҳеҷ таоми хуш танҳо нахӯрад ва агар хӯрад, пинҳон дорад ва назди аҳли хонавода тавсиф нанамояд.

12) Мард то тавонад талоқ накунад, ки худованди иззу-исма аз ҷумлаи мубоҳот талоқро душман дорад. Агар ҳоҷат афтод, ки талоқ диҳад, бояд, ки аз яке беш надиҳад ва се талоқ ба якбора макрӯҳ аст.

Воқеан, бештари тавсияву пешниҳодҳо ва шартҳое, ки Аҳмади Дониш дар мавриди бунёди оила ва танзими муносибатҳои оилавӣ гузоштааст, воқеан арзиши назариявӣ ва амалии худро доранд. Онҳо имрӯз ҳам бо вуҷуди ҷаҳонишваии арзишҳо, ки бар асари онҳо оила дар кишварҳои аврупоӣ вазифаҳои иҷтимоии худро аз даст додааст, истифода ва татбиқашон барои ҷомеаи Тоҷикистон аз аҳаммият холӣ намебошанд. Андар боби бунёди оилаи солим, риояи рукнҳои одоби никоҳ, барасмиятдарории давлатии оила, кам гаштани ҷудошавии оилаҳо, таваллуди фарзанди солим, таълиму тарбияи дурусти ӯ ва ғайра аз рӯзмаррагии худ гувоҳӣ медиҳанд.

Самиев Б.Ҷ. - д.и.ф., профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Ба омӯзиши нақши тарбия ва маърифати ҳуқуқӣ дар осори илмии академик Фозил Тоҳиров ва зодрузи устод бахшида мешавад

Фозил Тоҳиров (ё Фозил Тоҳирович Тоҳиров) - олими тоҷик дар соҳаи ҳуқуқ, педагогика ва фалсафа мебошад. Академик Фозил Тоҳиров яке аз шахсиятҳои барҷастаи илми ҳуқуқшиносии Тоҷикистон мебошад, ки дар рушди илми ҳуқуқшиносӣ ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон саҳми арзанда гузоштааст. Соли 2024 «Осори мунтахаб»-и академик Тоҳиров Ф.Т. ба табъ расид, ки дар он таҳқиқотҳои илмии бузурги устод ҷамъоварда шудаанд. Ӯ дар таҳқиқотҳои илмии худ ба масъалаҳои тарбияи ҳуқуқӣ, маърифати ҳуқуқии ҷавонон ва рушди шуури ҳуқуқии ҷомеа диққати махсус додааст, аз ҷумла ба масъалаҳои:

1. Мафҳуми "тарбияи ҳуқуқӣ". Тарбияи ҳуқуқӣ як ҷараёни таълимӣ ва тарбиявӣ мебошад, ки ҳадафаш:

- баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шахс;

- ташаккули ҳисси масъулият дар назди қонун;

- эҳтиром ба ҳуқуқи дигарон ва риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошад.

3. Мавқеи тарбияи ҳуқуқӣ дар таҳқиқотҳои Фозил Тоҳиров. Агар ба таҳқиқоти Фозил Тоҳиров назар андозем, чунин нуқтаҳо метавонанд ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон саҳми арзанда дошта бошанд:

А) Тарбияи ҳуқуқӣ ҳамчун ҷузъи тарбияи умумии шаҳрвандӣ: академик Фозил Тоҳиров маърифати ҳуқуқиро қисми ҷудонашавандаи тарбияи шаҳрвандӣ медонад. Ба андешаи ӯ тарбияи ҳуқуқӣ як ҷузъи муҳими тарбияи умумии инсон ба шумор меравад. Ҷомеаи муосир танҳо дар ҳолате метавонад устувор ва муташаккил бошад, ки шаҳрвандони он маърифат ва маданияти ҳуқуқии кофӣ дошта бошанд. Аз ин рӯ, тарбияи ҳуқуқӣ на танҳо вазифаи низоми маориф, балки як қисми муҳими сиёсати давлатӣ мебошад.

Б) Мафҳум ва зарурати тарбияи ҳуқуқӣ: Тарбияи ҳуқуқӣ - ин раванди мунтазами таълим ва ташаккули дониш, фаҳмиш, эҳсос ва муносибати инсон ба қонун, ҳуқуқу уҳдадориҳо ва вазифаҳои шаҳрвандӣ мебошад. Зарурати он дар таҳқиқотҳои академик Фозил Тоҳиров чунинанд:

- баланд бардоштани масъулияти шаҳрвандӣ;

- пешгирии қонуншиканиҳо, ҷиноятҳо ва рафтори зиддиҷамъиятӣ;

- ташаккули шуури ҳуқуқӣ ва эҳтиром ба қонун;

- мусоидат ба таҳкими давлатдории ҳуқуқбунёд ва демократӣ.

В) Нақши муассисаҳои иҷтимоӣ дар тарбияи ҳуқуқӣ:

1. Оила. Тарбияи ҳуқуқӣ аз муҳити оилавӣ оғоз мешавад. Падару модар ҳамчун намунаи рафтори ҳуқуқӣ амал мекунанд.

2. Мактаб ва муассисаҳои таълимӣ. Дарсҳои «Маърифати ҳуқуқӣ», «Конститутсия» ва фаъолияти тарбиявӣ дар ташаккули шуури ҳуқуқии хонандагон муҳиманд.

3. Мақомоти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ. Таблиғи қонунҳо, маъракаҳои иттилоотӣ ва иштироки фаъоли ҷавонон дар ҳаёти сиёсиву ҳуқуқӣ тарбияи ҳуқуқиро тақвият мебахшанд.

4. ВАО ва интернет. Нашрияи мақолаҳои ҳуқуқӣ, барномаҳои телевизионӣ ва маводи интерактивӣ метавонанд маърифати ҳуқуқиро дар байни омма густариш диҳанд.

Чолишҳо ва роҳҳои ҳалли онҳо:

- паст будани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ дар баъзе қишрҳои аҳолӣ;

- набудани муҳтавои муосири таълимии ҳуқуқӣ дар мактабҳо;

- дастрас набудани забони фаҳмо ва равон дар қонунҳо барои омма.

Роҳҳои ҳалли пешниҳодшаванда:

- тақвияти барномаҳои таълими ҳуқуқӣ дар макотиб ва донишгоҳҳо;

- оғози маъракаҳои оммавии "Ҳуқуқи ман — ҳимояи ман";

- ташкили курсҳо ва семинарҳо барои омӯзгорон ва мутахассисони соҳа.

Хулоса, тарбияи ҳуқуқӣ, ҳамчун ҷузъи ҷудонашавандаи тарбияи умумии шаҳрвандон, барои ташаккули ҷомеаи мутамаддин, эҳтиром ба қонун ва суботи иҷтимоӣ аҳаммияти ҳаётӣ дорад. Дар шароити муосир, давлатҳо бояд сиёсати таълимии худро бо таваҷҷуҳ ба баланд бардоштани сатҳи шуури ҳуқуқии шаҳрвандон созмон диҳанд. Танҳо дар ҳамин сурат метавон ба ҷомеаи озоду қонуниятмеҳвар даст ёфт.

Академик Фозил Тоҳиров нақши мактаб ва омӯзгорро дар ташаккули маърифати ҳуқуқии ҷавонон муҳим мешуморад. Ӯ таълимгоҳҳоро муҳити муҳими ташаккули шуури ҳуқуқии кӯдак ва наврас медонад. Таъкид мегардад, ки ҷомеаи муосир барои рушди устувор ва қонуниятмеҳвар ба шаҳрвандони соҳибмаърифат ва масъулиятшинос ниёз дорад. Маърифати ҳуқуқии ҷавонон ҳамчун пояи маърифатнокии ҷомеа маҳсуб меёбад. Дар ин раванд, мактаб ва омӯзгор нақши марказӣ ва бунёдӣ мебозанд, зеро онҳо нахустин муҳит ва шахсиятҳоеанд, ки асоси тафаккури ҳуқуқии наврасонро мегузоранд.

Нақши мактаб дар ташаккули маърифати ҳуқуқӣ:

1. Таълими фанни ҳуқуқ ва Конститутсия. Мактаб ба хонандагон асосҳои сохтори давлат, ҳуқуқу ӯҳдадориҳо, ва қонунгузориро меомӯзонад. Фанни «Маърифати ҳуқуқӣ» ё «Асосҳои давлат ва ҳуқуқ» дар ин раванд нақши калидӣ дорад.

2. Муҳити тарбиявӣ. Мактаб бояд муҳити эҳтиром ба қонун, интизом, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамбастагиро фароҳам оварад. Ин муҳит на танҳо омӯзишӣ, балки тарбиявӣ низ мебошад.

3. Фаъолиятҳои беруназсинфӣ. Баргузории озмунҳо, чорабиниҳои ҳуқуқӣ, мулоқот бо ҳуқуқшиносон ва кормандони милитсия метавонад маърифати ҳуқуқиро мустаҳкам кунад.

Нақши омӯзгор дар ин раванд:

1. Намунаи шахсӣ. Омӯзгор худ бояд ба меъёрҳои ҳуқуқӣ риоя кунад, инсофпеша ва одил бошад. Хатогии рафтории омӯзгор метавонад таъсири манфӣ ба шуури ҳуқуқии хонанда гузорад.

2. Ташаккули фикри интиқодӣ. Омӯзгор бояд ҷавононро ба таҳлил, баҳс ва баррасии масъалаҳои ҳуқуқӣ водор кунад, то онҳо қонунро на танҳо азёд, балки фаҳмиш кунанд.

3. Роҳнамоӣ дар ҳолатҳои мушкилоти ҳуқуқӣ. Бисёре аз хонандагон дар зиндагии шахсӣ ба мушкилоти ҳуқуқӣ дучор мешаванд. Омӯзгор метавонад онҳоро бо роҳҳои қонунӣ роҳнамоӣ кунад.

Ҳамин тавр, мактаб ва омӯзгор дар ташаккули шахсияти ҳуқуқшиноси ҷавон нақши ҳалкунанда доранд. Барои он ки ҷавонон ба шаҳрвандони босавод ва масъули ҳуқуқшинос табдил ёбанд, зарур аст:

- таълими ҳуқуқ дар мактаб бояд тақвият ёбад;

- омӯзгорон бояд дар самти маърифати ҳуқуқӣ бозомӯзӣ шаванд;

- муҳити мактабӣ бояд асоси эҳтиром ба қонун гардад.

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ва тағйироти босуръати иҷтимоӣ, масъалаи таҳкими пояҳои ҳуқуқӣ ва маърифатнокии шаҳрвандон ба яке аз вазифаҳои стратегии давлатҳо табдил ёфтааст. Ҷавонон - ояндаи миллат - бояд дорои шуури ҳуқуқӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ бошанд. Барои расидан ба ин ҳадаф, мактаб ва омӯзгор нақши меҳварӣ мебозанд. Ба андешаи академик Фозил Тоҳиров, «бе шаклгирии шуури ҳуқуқии ҷавонон, наметавон ҷомеаи ҳуқуқбунёд ва демократиро таъмини воқеӣ бахшид».

Маърифати ҳуқуқӣ ва зарурати он. Маърифати ҳуқуқӣ маҷмӯи донишҳо, ҷаҳонбинӣ, эҳсос ва муносибати шахс ба ҳуқуқ, қонун ва одоби ҷамъиятӣ мебошад. Ин маърифат на танҳо воситаи таълим, балки ҷузъи фарҳанги умумии шахс ва муайянкунандаи муносибати ӯ ба ҷомеа аст. Дар моддаи 1-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон зикр шудааст, ки Тоҷикистон давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ, демократӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Ин маънои онро дорад, ки тарбияи шаҳрвандони дорои маърифати ҳуқуқӣ, вазифаи муҳим ва умумимиллӣ мебошад.

Мактабро академик Фозил Тоҳиров - зинаи аввалини ташаккули ҳуқуқшиносии шахс меҳисобад:

1. Фанҳои ҳуқуқӣ дар барномаҳои таълимӣ. Дар синфҳои болоии мактабӣ таълими фанҳои «Асосҳои давлат ва ҳуқуқ», «Конститутсия» ва «Маърифати ҳуқуқӣ» пешбинӣ шудааст. Ин фанҳо ба шогирдон имконият медиҳанд, ки бо сохтори давлат, шаклҳои ҳокимият, ҳуқуқу уҳдадориҳои шаҳрвандӣ шинос шаванд.

2. Муҳити ҳуқуқмеҳвар дар мактаб. Мактаб бояд на танҳо ҷойи таълим, балки фазои адолат ва интизом бошад. Риояи қонун, масъулият, эҳтироми ҳуқуқи дигарон бояд аз рӯзҳои аввал ба шогирдон омӯзонда шавад.

3. Фаъолиятҳои беруназсинфӣ ва клубҳои ҳуқуқӣ. Баргузории викторинаҳо, озмунҳои ҳуқуқӣ, мулоқот бо намояндагони судҳо, прокуратура ва кормандони дигар мақомоти ҳифзи ҳуқуқ нақши муҳим мебозад. Клубҳои ҳуқуқӣ метавонанд платформаи хубе барои мубодилаи дониш ва ташаккули ҷаҳонбинии ҳуқуқии хонандагон шаванд.

Омӯзгорро академик Фозил Тоҳиров - раҳнамои маънавӣ ва ҳуқуқии талаба ва донишҷӯ медонист:

1. Шахсияти омӯзгор ҳамчун намуна. Омӯзгор бояд худ намунаи риояи қонун ва ахлоқи ҷамъиятӣ бошад. Академик Фозил Тоҳиров таъкид менамояд, ки «муаллим танҳо омӯзгори фан нест, балки роҳнамои маънавӣ ва қонуниятии хонанда аст».

2. Тарғиби ахлоқи ҳуқуқӣ. Академик Фозил Тоҳиров қайд менамояд, ки омӯзгорон метавонанд тавассути суҳбатҳо, баҳсҳои синфӣ, мисолҳои воқеӣ ва шарҳи қонунҳо шуури ҳуқуқии шогирдонро тақвият бахшанд.

3. Дастгирии ҳуқуқии хонандагон дар ҳолатҳои мушаххас. Бисёре аз наврасон дар ҳолатҳои мураккаби иҷтимоӣ - ба монанди муносибат бо мақомоти милитсия, масъулиятҳои ҳуқуқӣ, мушкилоти оилавӣ - ба кӯмаки омӯзгор ниёз доранд. Дар ин ҷо, нақши омӯзгор чун шахси боэътимод ва ҳидоятгар равшан мешавад.

Чолишҳо ва пешниҳодҳо.

Чолишҳо:

- дар баъзе мактабҳо омӯзиши ҳуқуқӣ фақат шакли расмӣ дорад;

- омӯзгорон аксаран маводи замонавии ҳуқуқӣ надошта, бо қонунҳои нав шинос нестанд;

- дастрасии маҳдуд ба маводи таҳлилии ҳуқуқӣ дар забони тоҷикӣ.

Пешниҳодҳо:

- бозомӯзии омӯзгорон дар соҳаи ҳуқуқшиносии амалии муосир;

- нашри китобҳои дарсии муосир ва роҳнамоҳо дар мавзуъҳои ҳуқуқӣ;

- таъсиси клубҳо ва маҳфилҳои ҳуқуқии мактабӣ бо иштироки ҳуқуқшиносони амалкунанда;

- ба барномаи таълимӣ ворид кардани мавзӯъҳои амалии мисли: ҳуқуқи меҳнат, ҳуқуқи рақамӣ, ҳуқуқи истеъмолкунанда.

Хулоса, академик Фозил Тоҳиров маърифати ҳуқуқии ҷавононро таҳкурсии ҷомеаи ҳуқуқбунёд ва демократӣ медонад. Мактаб ҳамчун муҳити асосии таълимӣ ва омӯзгор ҳамчун раҳнамои маънавӣ, метавонад дар ташаккули шахсияти ҳуқуқшиноси ҷавон нақши ҳалкунанда бозад. Ба гуфтаи академик Фозил Тоҳиров, «илми ҳуқуқ бояд аз синни наврасӣ ба як қисми тарбияи шахсият табдил ёбад», зеро танҳо дар ҳамин сурат метавон ба шаҳрвандони босавод, масъул ва қонунмеҳвар умед баст.

Таъсири муҳити иҷтимоӣ ва оила: Фозил Тоҳиров дар таҳқиқотҳои худ ба нақши муҳити иҷтимоӣ ва оила низ диққати ҷиддӣ медиҳад. Ба андешаи ӯ, оила - мактаби нахустини маърифати ҳуқуқӣ мебошад. Оила ҳамчун аввалин муҳит ва низоми иҷтимоӣ, дар ташаккули маърифати ҳуқуқии кӯдак нақши асосӣ мебозад. Маҳз дар доираи оила фарзанд бояд асосҳои зеринро меомӯзад:

- чӣ гуна қонунро эҳтиром кардан лозим аст;

- чӣ гуна масъулият ва уҳдадориҳоро бояд риоя кард;

- чӣ гуна нисбат ба ҳуқуқи дигарон эҳтиром зоҳир намуд.

Нақшҳои муҳими оила дар тарбияи ҳуқуқӣ:

- намуна будани падару модар дар риояи қонун ва интизом;

- муколамаи озод ва эҳтиром ба фикри кӯдак, ки ба ташаккули шуури ҳуқуқии ӯ мусоидат мекунад;

- баён ва иҷрои адолат дар дохили хонавода - ҳавасмандгардонӣ ва танбеҳ бояд боадолатона бошанд;

- муқаррар кардани меъёрҳои рафтор, ки фарзандро ба қонуншиносӣ одат медиҳанд.

Агар муҳити оилавӣ ноором, зӯроварона ва беқонун бошад, эҳтимоли он ки шахс дар эҳтимолияти ҳуқуқвайронкунӣ гардад, меафзояд.

2. Муҳити иҷтимоӣ — заминаи ташаккули ахлоқи ҳуқуқӣ. Муҳити иҷтимоӣ - мафҳуми васеъ аст ва он якчанд омилҳоро дар бар мегирад:

- ҳамсоягӣ, маҳалла, дӯстона;

- муассисаҳои фарҳангӣ ва динӣ;

- расонаҳо - телевизион, интернет, шабакаҳои иҷтимоӣ.

Ҷанбаҳои таъсиргузори муҳити иҷтимоӣ:

Моделҳои рафтор: Ҷавонон рафтори дигаронро таҳлил ва такрор мекунанд - агар муҳит қонуншиканиро таҳким диҳад, ин ба фард таъсир мекунад.

Фишори гурӯҳҳо: Дӯстону атрофиёни шахс метавонанд ӯро ба риоя ё вайрон кардани меъёрҳои ҳуқуқӣ ташвиқ кунанд.

Таъсири расонаҳо ва шабакаҳои иҷтимоӣ: Агар фарҳанги қонунмеҳварӣ тавассути ВАО ва шабакаҳо таблиғ шавад, шуури ҳуқуқӣ низ тақвият меёбад. Вале паҳн шудани маводи зӯроварӣ, тафриқа ва қонуншиканӣ метавонад зеҳни ҷавононро вайрон созад.

3. Ҳамкорӣ миёни оила, ҷомеа ва мактаб. Барои ба вуҷуд овардани шаҳрвандони дорои маърифати ҳуқуқӣ, зарур аст:

- оила ва мактаб ҳамкории фаъол дошта бошанд;

- маҳалла ва ҷомеа барои тарбияи ҳуқуқии ҷавонон шароити мусоид фароҳам оранд;

- барномаҳои оммавии ҳуқуқӣ, семинарҳо ва маҳфилҳои тарбиявӣ дар сатҳи маҳаллӣ ва мактабӣ ташкил карда шаванд.

Ба таъкиди академик Фозил Тоҳиров: «Омили муҳими ташаккули маърифати ҳуқуқӣ - якпорчагии нерӯҳои тарбиявии ҷомеа аст. Оила, мактаб ва ҷомеа бояд дар як самт амал намоянд». Ҳамин тавр, муҳити иҷтимоӣ ва оила ду сутуни асосии ташаккули шахсияти ҳуқуқшиносанд. Агар фарзанд дар муҳити ором, қонунмеҳвар ва ахлоқпарвар ба воя расад, ӯ шаҳрвандест бо маърифати ҳуқуқӣ ва масъулиятшинос. Ҳамчунин, ҷомеа бояд чунин муҳитҳоро пуштибонӣ ва густариш диҳад.

Зарурати ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ: аз андешаҳои академик Фозил Тоҳиров бармеоянд, ки тарбияи ҳуқуқӣ бояд амалӣ ва ба воқеияти ҷомеа мутобиқ карда шавад. Зарурати ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ дар тарбияи ҳуқуқӣ нақши муҳиму ҳалкунанда дорад. Ин ислоҳот на танҳо сатҳи дониши ҳуқуқии хонандагонро баланд мебардорад, балки заминаи устувор барои ташаккули шахсиятҳои дорои эҳтиром ба қонун, масъулиятшинос ва фаъоли ҷомеа фароҳам меорад, аз ҷумла:

1. Баланд бардоштани савияи дониши ҳуқуқӣ. Таълимоти замонавии ҳуқуқӣ имкон медиҳад, ки хонандагон бо ҳуқуқу уҳдадориҳои худ шинос шаванд, қонунҳоро фаҳманд ва онҳоро дар зиндагии рӯзмарра татбиқ намоянд.

2. Тарбияи эҳтиром ба қонун ва адолат. Вақте донишомӯзон мефаҳманд, ки қонунҳо барои ҳифзи манфиатҳои ҷомеа ва фард ҳастанд, эҳтиром ба қонун дар онҳо ҳамчун як арзиши ахлоқӣ ташаккул меёбад.

3. Пешгирии ҷинояткорӣ ва рафтори ғайриқонунӣ. Омӯзиши ҳуқуқӣ дар синни мактабӣ метавонад ҳамчун як воситаи самарабахши пешгирикунандаи ҷинояткорӣ ва рафтори зиддиҷамъиятӣ хизмат кунад.

4. Тақвияти шуури шаҳрвандӣ ва масъулият. Хонандагон меомӯзанд, ки шаҳрванд будан на танҳо ҳуқуқ, балки уҳдадорӣ низ дорад. Ин фаҳмиш дар ташаккули шаҳрвандони фаъол ва масъул кумак мерасонад.

5. Мутобиқати барномаҳои таълимӣ бо талаботи замон. Бо тағйир ёфтани воқеиятҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, зарур аст, ки барномаҳои таълимӣ низ ҳамқадам бошанд. Бе ислоҳоти саривақтӣ, таълимоти ҳуқуқӣ метавонад кӯҳна ва ғайримуассир гардад.

Ҳамин тавр, ислоҳоти барномаҳои таълимӣ дар самти омӯзиши ҳуқуқ воситаи муҳими баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷавонон буда, барои ташаккули ҷомеаи ҳуқуқмеҳвар, шаҳрвандони масъул ва давлатдории демократӣ заминаи устувор мегузорад.

Тарбияи ҳуқуқӣ дар осори илмии академик Фозил Тоҳиров, махсусан дар тавсифи Эъломияи Куруши Кабир хело равшану возеҳ баён гардидааст. Академик Фозил Тоҳиров аҳаммияти таърихӣ ва ҳуқуқӣ ин санадро таҳлил намуда, қайд менамояд, ки он имрӯз барои тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ватандӯсти, ҳувияти миллӣ, арҷгузорӣ ба арзишҳои миллӣ, эҳтиром ба қонун ва ҳуқуқҳои дигарон хеле мубрам мебошад. Ба андешаи ӯ дар тӯли таърих, масъалаи ҳуқуқи инсон яке аз рукнҳои муҳими ташаккули ҷомеаи адолатпарвар ва ҳуқуқбунёд будааст. Яке аз аввалин ҳуҷҷатҳои таърихие, ки арзишҳои ҳуқуқи инсонро бозгӯ мекунад, Эъломияи Куруши Кабир аст. Ин санад, ки дар асри VI пеш аз милод аз ҷониби шоҳи порс Куруши Кабир содир шудааст, аз муҳимтарин намунаҳои қадимаи эътирофи ҳуқуқи инсон мебошад.

Вобаста ба ин бояд ёдовар шуд, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг дастур доданд, ки маводи заруриро вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд.

Эъломияи Куруши Кабир (тақрибан соли 539 пеш аз милод) яке аз аввалин санадҳои таърихист, ки дар он баробарии инсонҳо ва ҳуқуқи инсон ва принсипҳои озодии дин зикр шудаанд. Ин эъломия дар шакли санги хати мехӣ (Cyrus Cylinder) дар Бобул ёфт шудааст ва онро ЮНЕСКО ҳамчун яке аз аввалин эъломияҳои ҳуқуқи инсон эътироф кардааст.

Эъломияи Куруши Кабир (ба номи "Силиндраи Куруш" низ машҳур аст) яке аз қадимтарин санадҳои маъруфи таърихӣ аст, ки ба ҳуқуқи инсон дахл дорад. Дар он пеш аз ҳама масъалаҳои зерин танзим шудаанд, аз ҷумла: - сокинони Бобул дар эътиқод ва дин озод буданд ва ҳақ доштанд, ки ба дини худ бимонанд ва ибодат кунанд; - барҳам додани ғуломӣ ва бозгардондани мардуми бадарғашуда ба ватанҳояшон; - эҳтиром ба фарҳангу анъанаҳои халқҳои гуногун; - барқарор кардани илоҳиҳои маҳаллӣ ба маъбадҳояшон.

Академик Фозил Тоҳиров аҳаммияти таърихӣ ва ҳуқуқӣ Эъломияи Куруши Кабирро таҳлил намуда, таъсири онро ба ташаккулёбии ҳуқуқи инсон ва ҳуқуқшиносии муосир хеле мусбӣ арзёбӣ менамояд ва қайд мекунад, ки арзишҳои дар Эъломияи Куруш зикршуда баъдтар дар эъломияҳои оянда нақши муҳим ва ҳалкунанда доштанд, ба мисли:

1. Эъломияи ҳуқуқи инсон ва шаҳрвандии Фаронса (1789).

2. Эъломияи умумии ҳуқуқи инсон (1948): Созмони Милали Муттаҳид дар эъломияи соли 1948 нуктаҳои зиёдеро зикр мекунад, ки бо арзишҳои зикршуда дар Эъломияи Куруши Кабир ҳамоҳанганд.

3. ЮНЕСКО ва СММ: ЮНЕСКО эъломияи Курушро ҳамчун “нахустин ҳуҷҷати ҳуқуқи инсон дар таърихи башарият” мешиносад.

4. Сарчашмаи илҳомбахш барои ҳуқуқшиносӣ: Қонуният, озодӣ ва баробарӣ дар тафаккури ҳуқуқии баъдӣ - аз Юнони бостон то ҳуқуқи римӣ ва ҳатто ҳуқуқи исломӣ - таҳти таъсири арзишҳои умумбашарии эъломияи Куруши Кабир қарор гирифтаанд.

5. Нақш дар таърихи Шарқ: Эъломияи Куруши Кабир ҳамчун яке аз нахустин эъломияҳои ҳуқуқи инсон эътироф шудааст. ЮНЕСКО онро ба унвони як санади дорои арзиши умумибашарӣ шинохтааст. Ин эъломия нишон медиҳад, ки меъёрҳои ҳуқуқи инсон на танҳо дар фарҳанги Ғарб, балки дар тамаддуни Шарқ низ решаҳои амиқ доранд.

Ин нуктаҳо арзишҳои умумии башариро дар даврае ифода мекарданд, ки ҳанӯз консепсияи "ҳуқуқи инсон" ба таври илмӣ ташаккул наёфта буданд. Дар ин ҳуҷҷатҳо низ, мисли Эъломияи Куруши Кабир, ба озодӣ, баробарӣ ва эҳтироми шахсияти инсон аҳаммият дода мешавад. Аз ин рӯ, Эъломияи Куруши Кабир на танҳо як санади таърихист, балки асоси ахлоқӣ ва фарҳангии ҳуқуқи инсон ба шумор меравад. Эъломияи Куруши Кабир аз намунаҳои дурахшони таърихиест, ки арзишҳои инсондӯстӣ, адолат ва озодиро дар маркази сиёсати як давлат қарор додааст. Муҳаққиқони муосир, аз ҷумла олимони тоҷик, метавонанд аз ин санад ба ҳайси як манбаи илҳомбахш барои таҳияи моделҳои нави таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ ва рушди фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон истифода баранд.

Ҳамин тавр, бояд қайд намуд, ки таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ дар таҳқиқотҳои академик Фозил Тоҳиров ва осори илмии ӯ ҷойи махсусро ишғол менамоянд ва ӯ таъкид ба он дошт, ки тарбияи ҳуқуқӣ бояд амалӣ ва ба воқеияти ҷомеа мутобиқ карда шуда, гузаронидани ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ дар тарбияи ҳуқуқӣ нақши муҳиму ҳалкунанда дорад. Мо ба он андешаем, ки омӯзиши осори илмии академик Фозил Тоҳиров барои ҳар як шаҳрванд ва пеш аз ҳама барои олимони тоҷик таҳқиқотҳои нав ба навро дар ин самт мекушояд.

Исрофил Бобоҷонзода-мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор