«Ба шарофати соҳибистиқлолӣ ва оғози бунёди давлатдории миллӣ мо кӯшиш кардем, ки дар асоси сарчашмаҳои илмиву таърихӣ ин ҷашни аҷдодии худро эҳё намоем, то мардуми куҳанбунёди тоҷик дар баробари дигар ҷашну ойинҳои таърихӣ аз мавҷудияти Тиргон ҳамчун ҷашни обу рӯшноӣ бохабар бошанд ва ба гузаштаи пурифтихори хеш арҷ гузоранд»

Эмомалӣ Раҳмон

Маънои аслии вожаи ҷашн (авестоӣ: ясна) ин парастишу ситоишу шодмонӣ ва ид кардан аст. Ниёгони мо аз замонҳои бостон тамоми корҳо ва рӯзҳои неки зиндагиро якҷо, дастаҷамъона бо шодиву сурур, яъне бо ҷашн анҷом медоданд. Ҷашн ин наздикии гурӯҳи одамон, ҷашн иттиҳоди неру, ҷашн дар якҷоягӣ бартараф намудани мушкилиҳо, ҷашн ба якдигар ёрӣ расонидан, ҷашн иттифоқ аст. Ҷашнҳоро тибқи гоҳшумории замони бостон ба воситаи гардиши хуршед дар раванди корҳои нек таҷлил менамуданд. Дар даврони бостон, тахминан 5-6 ҳазор сол пеш ниёгони мо дар чор фасли сол чор ҷашни муҳим доштанд. Дар баҳор – Наврӯз, дар тобистон – Тиргон, дар тирамоҳ – Меҳргон, дар зимистон – Сада.

Ҷашни Тиргон низ ба монанди Сада, Наврӯз ва Меҳргон вобаста ба гоҳшуморӣ ё солшумории пешиниён буда, то густариши мардуми ориёитабор вуҷуд дошт. Баъдан дар даврони паҳн шудани тамаддуни ориёиҳо ниёгони мо ин ҷашнҳоро ба диду салиқаи нав устувортар намуда, онҳоро ба шодию нишот баргузор менамуданд.

Пас аз Наврӯз, зери таъсири фурӯғи хуршед ҳаво гармтар мешавад. Пас чанд моҳ, дар мои Тир ҷашни Тиргон меравад. Моҳи Тир (ё Тирмоҳ, баробари 21 июн - 21 июл) дар фасли гармо, дар Тобистон рост меояд. Дар ин давра ғалла ва меваҳои зиёде мепазанд. Ҷамъоварии ҳосили бо арақи ҷабин рехтаи ғаллакорон оғоз мешавад. Барои идомаи кишту кор дар ин айём об аҳамияти вижае дошт. Ба ин ҷиҳат дар пайвастагии гардиши офтоб, таҷлил ҷашни Тиргон муҳим буд. Аз тариқи он мардум бо иҷрои оинҳо ва шодиву нишот ва бо ниёиш аз Эзадони худ талаб менамуданд, ки кишварро аз хушксолӣ эмин нигоҳ доранд. Мувофиқи ҳамон суннати гоҳшумории ниёгон Тиргон дар рӯзи сездаҳуми моҳи Тир (Тирмоҳ) ҷашн гирифта мешуд, ки ин рӯз тибқи солшумории мелодӣ баробари 3-ум, гоҳе 4-уми июл мебошад.

Пас аз он ки оини зардуштӣ густариш пайдо намуд, ҷашни тиргон ба гиромидошти Эзади (Худои) Тиштар марбут гашт, ки дар «Авесто» аз он ёд шудааст. Дар фарҳанги суннатии мардуми ориёитабор Тиштар номи Эзад ва ситораи бороновар аст. Аз ҳамин назар ин ҷашн мувофиқи анъанаи ниёгон дар рӯзи тир, яъне рӯзи сездаҳуми тирмоҳ барпо мешуд. Дар бораи Эзади Тиштар дар яке аз яштҳои Авесто «Тир-яшт» низ бо муҳаббат ёд шудааст. Устураи машҳуртарини ин Яшт дар бораи Тиштар буда, он вобастаи борон аст. Тиштар ҳамеша дар миёни некӣ ва бадӣ қарор дошта, дар «Тир-яшт»-и Авесто бо некӣ ёд мегардад. Ин Эзади борон дар 10 рӯзи аввали моҳ чеҳраи ҷавони 15-соларо; дар 10 рӯзи дуюм чеҳраи говро бо шохҳои заррин; дар 10 рӯзи сеюм чеҳраи аспи сафеду зеборо бо гӯшҳои заррин мегирифт.

Ҳанӯз соли 2006 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китоби худ «Нигоҳе ба таърих ва тамаддуни ориёӣ» зимни пажӯҳиши хеш ба ин Эзад таваҷҷуҳ намудаанд. Дар байни мардум ба мисли дигар эзадҳо оид ба Тиштар низ ақидаҳое вуҷуд доштанд; рафтору амалҳои Тиштарро низ мувофиқи оинҳои бостонӣ аз насл ба насл ҳикоят менамуданд. Ҳар соле, ки ҷилави абрҳоро неруҳи аҳриманӣ мегирифтанд бо мадади Аҳурамаздо Эзади Тиштар ба ёрии онҳо мешитофт. Дар ин бора Пешвои миллат чунин ёдовар шудаанд:

«Дар тасаввури онҳо Тиштарйа – фариштаи раъду барқ, борон, фаровонҳосилӣ ва ризқу рӯзӣ дар паи ҷустуҷӯи нозу неъмати одамон бо деви Апауша, ки душмани инсон, фарвонӣ ва ҳабскунандаи борон мебошад, ҳамеша дар набард ва мубориза мебошад… Моҷарои набарду пирӯзии Тиштарйа бар Апауша – деви хушкӣ тамсиле аз фасли тобистон, хушкию камобии даштҳои беканори Осиёи Марказӣ ва кӯшишҳои асотирие, ки омехта бо эътиқодҳои оммавӣ ҷиҳати тавлиди борон мебошад. Ориёиён чунин мепиндоштанд, ки Тиштарйа ситораи падидоварандаи боронҳои судманд дар тобистон ва бавуҷудоварандаи обҳои зинда мебошад. Мувофиқи ин устура, Апауша – деви палиди хушкӣ обҳоро зиндонӣ сохта, ба замин намедод ва аз ӯҳдаи раҳоию кушодани обҳо ғайр аз Тиштарйа каси дигар намебаромад…»

Тиштар ба Апауша пирӯз мешаваду обу борон ба киштзорҳо мерезанду зиндагии нав идома меёбад. Ин аст, ки пирӯзии Тиштар ба Апауша ҷашн гирифта мешавад. Ба гуфти муҳаққиқон ҷашни Тиргон ҷашни ҳамин пирӯзӣ мебошад.

Ба монанди ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Меҳргон дар бораи ҷашни Тиргон низ устура ва ривоятҳое ба вуҷуд омадааст, ки аз тариқи осори навишторӣ то имрӯз расидааст. Чанде аз онро ёдовар мешавем:

Тиргон ҷашни сулҳ. Манучеҳр шоҳи Эронзамин мехоҳад бо шоҳи Тӯронзамин Афросиёб сулҳ намояд. Ҳар ду шоҳ ба чунин натиҷа мерасанд, ки камонваре тире раҳо намояд ва он тир дар ҳар ҷое, ки афтад марзи Эрону Тӯрон таин шавад. Манучеҳр аз паҳлавони ватандӯсти номдор Ораши поку озодаву тандуруст хоҳиш менамояд, ки маҳорати худро нишон диҳад. Ба гуфти Берунӣ: «Ораши бараҳна ва бо қуввату неруи худованд камонро то баногӯш кашида раҳо кард. Худованд бодро амр кард, ки тири ӯро аз кӯҳи Рӯён ба марзи Хуросон, ки миёни Фарғона ва Табаристон аст, партоб кунад». Бо ёрии эзид фариштаи Бод тирро то канори рӯди Ҷайҳун мебарад. Тир ба танаи калонтарин дарахати чормағзе бармехӯрад. Марзи Эрон ва Тӯрон таин мешавад ва сулҳ барқарор мегардад. Ин рӯз, ки дар моҳи тир ва рӯзи тир буд ҷашн гирифта шуд ва онро Тиргон гуфтанд.

Тиргон ҳамномии моҳ ва рӯз. Дар замонҳои қадим номҳои моҳҳо 30 рӯз буда ҳар рӯз номе дошт. Бо гардиши офтобу солу моҳ, он рӯзе, ки бо номи ҳамон моҳ дар як рӯз баробар ояд, онро ҷашн мегирифтанд. Дар моҳи Тир рӯзи тир 13-ум (3 июл, гоҳе 4-ум) аст, ки ба ин муносибат дар тобистон ҷашни Тиргон баргузор мешуд.

Тиргон ҷашни борону об бар зидди хушксолӣ. Дар устураи дигаре омадааст, ки ситораи Тиштар, ки онро Эзаду фариштаи борон низ мегӯянд, дар қиёфаи аспи сафед ба дарё фурӯ меравад. Дар он ҷо бо деви хушксолӣ Апауш, ки ба қиёфаи аспи сиёҳ аст, чанд рӯз набард мекунаду шикаст мехӯрад. Дар набардҳои баъдӣ вай бо ёрии Аҳрумаздо бар он деви хушксолӣ пирӯз мешавад. Сипас обҳо ба киштзорҳо ҷорӣ мешаванд. Бод боронҳои зиндагибахшро бар ҳафт кишвар мерезад, он рӯз 13-уми моҳи тир буд. Ривоят мекунанд, ки ба умеди боридани борон мардум дар солҳои хушксолӣ, дар моҳи тир, дар рӯзи тир ҷашне баргузор намуда, дар боғу роғ, дашту даман, доманаи дараву кӯҳҳо шодиву сурур, рақсу бозӣ, обпошиву оббозӣ мекарданд. Номи ин ҷашнро Тиргон гуфтанд.

Тиргон оини обпошон. Шоҳи Эронзамин Кайхусрав дар чашмае танашро шуста, фариштаеро мебинаду беҳуш мешавад. Ба рӯяш об мепошанд. Ба ҳуш меояд. Барояш мегӯянд, ки «маяндеш», ҳамаш хуб аст. Баъд дар он ҷо деҳае сохта номи онро «Майяндеш» мегузоранд ва бо гузашти замон номи он деҳа «Андеш» мешавад. Ба гуфти Берунӣ ва Гардезӣ дар ин моҳ обпошӣ ва оббозӣ кардан ба ёди ҳамон чашмаю фаришта бар муқобили хушксолӣ чун оин боқӣ монд. Дар ин рӯзи Тиргон мардум ба шодиву сурур, ҷашни обпошон (обрезгон, саршурон)-ро баргузор намуда, аз Эзади борон мехостанд, ки боронро фаровон созаду хушксолӣ нашавад.

Тиргон ва ситораи Тиштар (Суҳайл). Дар қисми ҷануби осмон дар фасли тобистон ситораи дурахшоне пайдо мешавад, ки онро «Суҳайл», «Суҳайли Яман», «Суҳайли Ямонӣ» мегӯянд. Ин ҳамон ситораи Тиштар буда, маъмулан дар чиллаи тобистон намоён мешавад. Ҳанӯз ҳам, дар байни тоҷикон, дар рӯзҳои чиллаи Тобистон, гоҳе калонсолон дурахшиши ситораи Суҳайлро ба некӣ ба ёд меоранд ва хушнуд мешаванд. Дар баъзе ҷойҳо занҳои тоҷик ҳоло ҳам баробари дидани моҳи аввал ва ситораи дурахшони Суҳайл бо шодмонӣ ҳафт маротиба аз ҷои худ «боло-боло» ҷаҳида мегӯянд: «шодӣ, шодӣ, худо баракат диҳад, серию пурӣ шавад». Шояд ин яке аз нишонае аз ҷашни Тиргон аст, ки дар ёдҳо мондааст.

Тиргон ва пухтани меваю гандум. Ба гуфти Берунӣ пас аз он ки Афросиёб заминҳои Эронро ишғол карда, то тангие рафт, аҳволи мардум сахт шуд. Ватанро дифоъ карда, ҳатто барои орд кардани гандум ва пухтани нон фурсат намеёфтанд. Аз гуруснагӣ ва ночорӣ гандум ва меваҳои норсидаро мепухтанд. Пас аз сулҳу оромиш оини пухтани меваю ганду бо шодмонӣ ва ҷашну сурур дар рӯзи тири моҳи тир расм шуд.

Тиргон – ситораи нависандагон. Ниёгони мо дар канори фарҳанги гуфторӣ, ба осори навишторӣ низ эҳтиром доранд. Аз сарчашмаҳо мебинем, ки дар фарҳанги гузаштаи мо қадри адабиёт ва нависанда баланд аст. Ин аст, ки дар замонҳои пеш Тиргон рӯзи бузургдошти нависандагон низ будааст. Воқеа ва ҳодисаҳои дунёро нависандагону котибон дар китобҳо сабт менамоянд. Ба гуфти Берунӣ ҳифзи дунё, яъне «даҳуфазия», бо деҳқонию зироат ва китобат намудан бо ҳам наздик мебошанд: «Ва китобат дар пайравии он аз Ҳушанг содир шуд ва деҳқанатро бародари ӯ Вигард расм намуд. Номи ҳамон рӯз Тир аст, ки онро Уторид низ мегӯянд, ки он ситораи нависандагон аст… Деҳқанату китобат як чиз аст... Ва ин рӯзро аз роҳи ҷалолият ид карданд. Дар ин рӯз Ҳушанг мардуми дунёро амр кард, ки либоси котибӣ бипӯшанд. Ва деҳқононро низ бар ҳамин кор амр кард. Дар ин рӯз мулуку деҳқонону мӯбадон ва ғайри эшон ин либосро пӯшиданд… То рӯзгори Гуштосп аз роҳи ҷалолияти китобат ва афзалияти деҳқонон ин расмбоқӣ монд». Ба ин ҷиҳат ҷашни Тиргон дар гузашта рӯзи бузургдошти нависандагон низ будааст.

Тиргони кӯчак ва Тиргони бузург. Ба мисли Наврӯзу Меҳргон ҷашни Тиргон низ хурду бузург доштааст. Берунӣ гуфтааст: «Рӯзи партоб кардани тир рӯзи тир мебошад, ки он тиргони кӯчак аст. Ва рӯзи чордаҳуми он ки шаш рӯз аст, тиргони бузург бошад. Дар ин рӯз хабар оварданд, ки тир ба куҷо афтодааст. Ва дар ин рӯз мардум олоти табҳу танӯрҳоро мешикананд, зеро дар ин рӯз буд, ки онҳо аз Афросиёб раҳоӣ ёфтанд. Ва ҳар як ба кори худ машғул шуданд».

Оинҳои тиргонӣ. Ҳамин тавр ҷашни Тиргон дар байни ниёгони мо шуҳрат доштаст, ки шодмониҳо ва баъзе аз нишонаҳои вобаста ба он то имрӯз дар ёди калонсолон мондааст. Устод Айнӣ дар «Ёддоштҳо» аз ҷуфтронони деҳқонон, ки «одатан дар шабҳои тобистон» будааст, ёд намуда гуфтаанд, ки «дар ин гуна вақтҳо ягона тасаллибахши он ҷуфтронон, ки бо маҷбурияти зиндагӣ хоби ширинро тарк карда дар шаби тор кор мекарданд, сурудхонӣ буд». Сурудхонии деҳқонон ҳамон нишонаи шодиву сурури тиргонӣ аз замонҳои бостон аст, ки то имрӯз расидааст.

То охири асри ХХ кишоварзони тоҷик ғалларо дар фасли тобистон дар шаб дарав мекарданд, ки онро «шабдарав» мегуфтанд. «Шабдарав» бо шодиву суруду тарона мегузашт, яъне кор ва ҷашн бо якҷо буд, ки ин нишоти тиргонӣ то солҳои наздик дар тамоми минтақаҳои кӯҳистони тоҷикнишини Осиёи Миёна вуҷуд дошт. Дар тобистон, дар моҳи тир ҳангоми дарави ғалла кишоварзони тоҷик барои сабук намудани кори худ сурудҳои «Ман доғ», «Яккафарёд», «Анталҳо», «Ёзӣ», «Майдаё», «Ё аллоҳ» ва ғайраро месароиданд. Дар баъзе ҷойҳо оинҳои «Досбагардан» (Гардандосӣ), «Чошбаророн» бозии «Дарзапартояк» баргузор мешуд. Ҳамаи ин амалҳо нишоннаҳои ҷашни Тиргон буда, аз ҳамон рӯзгорони дур то имрӯз расидааст.

Нишонаҳои ҷашни Тиргонро дар пайвастагии оинҳои фасли тобистон дар байни тоҷикон ва ориёитаборонии Осиёи Марказӣ, Эрон, Афғонистон ва дигар кишварҳое, ки дар домани фарҳанги мардуми эронитабор парвариш ёфтаанд, метавон ҷуст. Аз ҷумла тавре ки дар байни тоҷикон калонсолон ёд мекунанд баромади ситораи Суҳайл (Тиштар) ба рӯзи чиллаи тобистон, мувофиқ аст. Аз намоён шудани он мардум шодмонӣ мекунанд ва хушҳол мешаванд, ки зиндагиашон бобаракат мешавад. Яъне баромади Суҳайл (Тиштар) ин ҳамон нишонаи ҷашни Тиргон аст.

Яке аз оинҳои ҷашни Тиргон ин «Фоли кӯза» аст, ки дар гузаштаҳо маъмул буд. Дар ин оин бештар духтарони болиғ иштирок менамоянд. Тарзи баргузории «Фоли кӯза» чунин аст: як рӯз пеш аз ҷашн аз байни духтарони дӯшиза якеро интихоб намуда, ба вай як кӯзаи сафоли сабзранги даҳонаш кушода медиҳанд. Духтар кӯзаро бо оби покиза пур намуда даҳони онро бо як рӯймоли сабзи абрешимӣ мепӯшонад. Сипас кӯзаро духтаре ба навбат ба назди духтароне мебарад, ки дар дил орзуе доранд. Ҳар нафари ширкаткунанда, чизеро ба дохили кӯза меандозанд. Мисол: гӯшвора, ангуштарӣ, сикка, гиреҳбанди мӯй ва ғайра. Баъди ин амал кӯзаро ба таги дарахти сабзе ба мисли арча ва ё сарв мегузоранд. Рӯзи дигар ҷашн оғоз мешавад. Мардум зимни шодмонӣ ба ҳамдигар обпошӣ мекунанд. Ҳамон духтароне, ки ба оини «Фоли кӯза» ширкат кардан хоста ба кӯза чизе андохта буданд, ба маконе ҷамъ меоянд. Баъдан он духтаре, ки кӯзаро дар таги дарахт гузошта буд, онро меорад. Занҳо рафтори духтаронро тамошо мекунанд ва барояшон шеър мехонанд. Пас аз шеър дӯшизаи посбони кӯза дасташро бар даруни он андохта яке аз чизҳоро берун мебарорад ва шеъри хондашударо марбути вай медонанд. Занҳои калонсол мазумин шеърро шарҳ медиҳанд ва зимнан орзуву омоли он духтарро мепурсанд. Дар аксари маврид мазмуни шеър ба орзуву нияти соҳиби он чиз мувофиқ меояд. Ин оин дар Бухоро, баъзе минтақаҳои Эрон ва Афғонистон низ вуҷуд дошт.

Оини дигаре, ки вижаи ҷашни Тиргон аст, оини «Дастбанди тир ва бод» мебошад, ки ҳоло ҳам дар байни зардуштиёни Киромон маъмул аст. Мардуме, ки ба ҷашн ширкат доранд ҳама хурду калон дар аввали ҷашн пас аз хӯрдани шириниҳо бандеро, ки аз ҳафт тор риштаи ҳафтранги мисли тиру камон аст, ба дасти худ мебанданд. Номи ин бандро «Тир ва бод» низ мегӯянд. Ин риштаи ҳафтранги дар банди даст бастаро то 9-10 рӯз, яъне то рӯзи бод, нигоҳ медоранд. Баъди гузаштани 10 рӯз, гӯё рӯзи бод мерасад. Дар рӯзи бод мардум гурӯҳ-гурӯҳ, ё чанднафарӣ ба баландие мебароянд, ки маъмулан дар он ҷо вазиши бод аст. Маслан, ба тепа, тал, болои бом, кӯҳ баромада он бандро аз банди дастони худ кушода ба бод, ба ҳаво, сар медиҳанд. Дар ин амал чанд эътиқоде нуҳуфта аст: яке ҳар орзуе, ки дар дил доранд аз эзид таманно мекунанд, ки иҷро шавад; дигаре он аст, ки бо ёрии эзиди бод аз ҳаво гузаштани тири Орашро ба ёд меоранд. Ҳанӯз ҳам дар байни мардуми Язду Кирмон ҳангоми ба бод супоридани дастбанди ҳафтранг хурдсолон ва наврасон таронаи зеринро месароянд, ки нависандаи ин сатрҳо онро шунида, дар ҳамин шакл аз зардуштиёни Язд сабт намудааст:

Тир буру бод биё,

Ғам буру шод биё,

Меҳнат буру рӯзӣ биё,

Хӯшаи марворӣ биё.

Дар ин порчаи манзуми хурди содаю самимӣ, ки пажӯҳандагони дигар ҳам сабт кардаанд, аз як тараф тиру камони Ораши Камогир ёд шуда, аз равиши тир омадани боди форам, аз рафтани ғам, омадани шодмонӣ ёд гардад; аз тарафи дигар заҳмати кишоварзон пас аз меҳнати ба даст овардани ризқу рӯзӣ, ки он дар дарав намудани ғаллаи гандум, яъне «хӯшаи марворӣ» аст, ёдоварӣ гардидааст. Ин оинҳо дар моҳи Тир (21 июн - 21 июл) рух дода, идомаи ҳамон гоҳшумории ниёгонамон аст. Яъне ҷашни Тиргон ҷашни расиши гандуми заррини кишоварзон низ аст, ки ризқу рӯзии инсон дар тамоми сол ба он пайваста мебошад.

Ҳоло ҷашни Тиргон ҳар сол дар байн мардуми Дамованд, дар Омул ва ҳамчунин дар миёни зардуштиёни Язд, Кирмон, Караҷ, Теҳрон, Ардакон, Бам, Шероз, Исфаҳон ва кишварҳои гуногуни олам, аз ҷумла дар байни зардуштиёни Аврупо, Канада, Амрико, Ҳиндустон, Австралия таҷлил мешавад. Маъмулан ҷашни Тиргон дар баъзе ҷойҳо аввали моҳи Тир (21 июн), дар баъзе ҷойҳо 10-уми Тир, дар баъзе ҷойҳо 13 Тир барпо мегардад. Гоҳе чунин мешавад, ки дӯстдорони ҷашни Тиргон онро дар наздиктарин рӯз таътили моҳи Тир (бештар нимаи аввали июл) барпо менамоянд.

Чи нек аст, ки Пешвои азизи миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои эҳёи ин ҷашни ниёгон дар Тоҷикистон талош доранд. Инак, ҷашни Тиргон – ҷашни расиши гандуму нон, ҷашни Ораши сулҳофари Ватанро посбон, ҷашни обу ободии инсон, ҷашни нависандагон, ҷашни тобистон, ҷашни ҷавонмардии хуршеди тобон, ки эҳёгари он, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд, ба тамоми мардуми шарифи тоҷик, форсизабони ҷаҳон ва ориёитаборон муборак бошад!

Равшан Раҳмонӣ сарходими илмии шуъбаи фолклори

Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Ҷашни Тиргон дар қатори дигар ҷашнҳои бостонии бузурги миллии мо, монанди Наврӯз, Меҳргон, Сада ва амсоли инҳо ҷойгоҳи хоссае дошт. Тавре гуфта шудааст, ин Ҷашн дар рӯзи13-уми тирмоҳ, ки онро дар солшумории порсӣ “тиррӯз” меноманд, баргузор мешавад. Вале қайд гардидааст, ки дар муқоиса бо Наврӯзу Меҳргон дар бораи Тиргон маълумот кам мавҷуд аст, пас аз асрҳоиXIV-XV роҷеъ ба баргузории Ҷашни мазкур дар китобҳои таърихию адабӣ хабаре оварда нашудааст.

Агар Ҷашни Сада марбут ба зимистон Наврӯз ба баҳору Меҳргон ба тирамоҳ бошад пас, Тиргон ҷашни тобистонаи мардумони орёӣ аст, ки мутобиқи тақвими григорианӣ рӯзи баргузориаш ба1-ум июл рост меояд.Дар солшумории ниёгони мо рӯзҳову моҳҳо номҳои худро доштанд ва як қатор ҷашнҳо мутобиқ ба ин тақвим дар рӯзҳои махсус баргузор мегардиданд.

Дар таърих Тиргон ҳамчун ҷашн рӯзи камон кашидани Ораш эътироф шудааст. Ҳамчунин, Ҷашни Тиргон ба ривояти Абурайҳони Берунӣ дар “Осор-ул-боқия” рӯзи бузургдошти нависандагон дар Эрони бостон будааст. Тавре аз сарчашмаҳои таърихӣ ба мо маълум гардид, дар Ҷашни Тиргон амалҳои гуногун, аз қабили “обпошӣ”, “фоли кӯза”, “дастбанди тиру бод” иҷро мешудааст. Дар ин Ҷашн мардумони мо даруну беруни хонаро об пошида мерӯфтанд ва либоси тоза ба бар мекарданд. Сипас, аз риштаи абрешимии ҳафтранг ресмоне ба шакли дастпона мебофтанд ва онро “Тиру бод” меномиданд. Баъди даҳ рӯз дар рӯзи бод онро кушода ба бод медоданд. Дар ин рӯз мардумони эронӣ аз хонаҳои худ баромада, хурсандиҳо мекарданд, ба якдигар об мепошиданд, ки то ҳол он дар бархе минтақаҳои эронинишин бо баъзе тағйирот.

Гуфта мешавад, ки дар Мозандарон ҳоло ҳам расми “Сенздаҳ шаби тирмоҳ” мавҷуд мебошад, ки идомаи Ҷашни Тиргон аст. Мардум шоми сенздаҳуми тирмоҳ пас аз рӯбучини хонаву дар ва обтанӣ суфраи идона мекушоянд. Дар он меваю шириниҳо ва хӯришҳои гуногун мегузоранд. Пас аз тановули хӯрок бо аҳли хонавода бо девони Хоҷа Ҳофиз фол мекушоянд. Бачаҳо гурӯҳ-гурӯҳ шуда, дар кӯчаҳо суруду таронахонӣ мекунанд. Аз хонаҳо ба онҳо ба ин хотир, меваю ширинӣ медиҳанд.

Аслан, Ҷашни Тиргон ба фарорасии рӯзҳои гарми тобистон Гармиҳои тобистон акнун шуруъ мегарданд. Гуфта мешавад, ки дар ин рӯзҳо ҷав, гандум ва ангури пешпазак ҳосил медиҳанд. Тут, гелос, зардолу ва дигар намуди меваҷот мепазанд. Мо бояд ин ҷашнҳоро ба ягон дин мансуб надониста, ҳамчун ҷашнҳои миллии хеш таҷлил намоем. Чуноне ки Пешвои миллат Президенти кишвар гуфтаанд: “Ин оинҳои бостонии ориётаборон бидуни вобастагӣ аз ҳама гуна унсурҳои диниву мазҳабӣ дар миёни мардум маҳбубият пайдо карда, тадриҷан мақоми умумихалқӣ касб намудаанд”.

Парастиши об ва муқаддас донистани он дар байни мардуми тоҷик, ба андешаи мо, решаи ниҳоят амиқ дорад. Мардум дар оғози Соли Нав – Наврӯз маросимҳои баҳорӣ ва соли навро бештар дар назди чашмаҳо, рӯдҳо ва ҷойҳои обшор созмон медиҳанд. Ҳангоми баргузории маросимҳо дар назди чашмаҳо ё дар сояи дарахтоне, ки дар соҳили рӯдҳо сабзидаанд ва манзараи дилрабо доранд, мол кушта, хун мебароранд ва таъомҳои маросимӣ пухта, хушнудӣ менамоянд. Ва агар баҳор камбориш ояд, мутобиқи суннатҳои қадимӣ мардум дуохонда ба ҳамдигар об мепошанд ва бо либосҳояшон ба рӯд даромада обпошӣ карда, ҳамдигарро ба об мепартоянд. Чунин вонамуд менамоянд, ки гӯё борон борида онҳоро тар кардааст. Ин маросим дар бисёр маҳалҳои Хуросон «Обпошон» унвон дорад.

Дар ҳавзаҳои тоҷикнишини Осиёи Марказӣ ва шаҳрҳои қадимаи Самарқанду Бухоро, Кешу Насаф, Хуҷанду Истиравшан, Тирмизу Деҳнав, Ҳисору Кӯлоб ва водиҳои Рашт ва Бадахшон обро поку муҷаддас медонистанд.

Аз ин рӯ, аз даврони кӯҳан гузаштагони мо ин маҳзари муқаддаси офаридаи худовандиро эҳтиёт менамоянд, обро муқаддас мешуморанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Симпозиуми байналмилалии илмии “Пажуҳиш дар фарҳанги бостон: аз дирӯз то имрӯз”, ки 21-23-уми октябри соли 2019 дар шаҳри Душанбе баргузоргардида буд, зимни баромади хеш таъкид намудаанд, ки “Мо, мардум тоҷик бо мероси бузурги Сомониён ифтихор дорем ва анъанаву суннатҳои бостонии худро гиромӣ медонем. Як қисми ин мероси камназир падидаи нодири фарҳангӣ дар тамаддуни башарӣ ба ҳисобрафта, таърихи боз ҳам қадимтар дорад, ки ҷашну маросим ва ойинҳои Наврӯз, Тиргон (ҷашни қадимаи фасли тобистон), Меҳргон ва Сада аз ҳамин қабиланд. Ин ойинҳои бостонии ориёитаборон, бидуни вобастагӣ аз ҳама гуна унсурҳои диниву мазҳабӣ, дар миёни мардум маҳбубият пайдо карда, тадриҷан мақоми умумихалқӣ касб намудаанд”.

Мо бар он итминон мебандем, ки дар қатори Наврӯзу Меҳргон ва Сада Тиргон ва дигар ҷашнҳои фаромӯшшуда эҳё гардида ва дар сатҳи хуб таҷлил карда шаванд.

Мажнунов Абдуламин - мудири шуъбаи фолклор номзади илми филология

Яке аз барҷастатарин хусусиятҳои замони муосир ин беш аз пеш қувват гирифтани раванди ҷаҳонишавӣ мебошад. Ҷаҳонишавие, ки баробар кардани сатҳи тараққиёти иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсию фарҳангии мамлакатҳои дунё ва дар ин замина муттаҳиду махлут кардани онҳо дар ҷомеаи ягонаи ҷаҳонӣ ҳадафи асосии он мебошад.

Барои ба даст овардани ин мақсад заминаҳои боэтимоди воқеӣ низ фароҳам оварда шудаанд. Муҳимтарини онҳо ин ба низоми ягонаи ҷаҳонӣ ворид шудани иқтисодиёти мамлакатҳои дунё, ташаккули бозори ягонаи молу хизматрасонӣ, ба селаҳои асъори ҷаҳонӣ фаро гирифта шудани тамоми субъектҳои хоҷагидории мамолики дунё ташаккули муҳити ягонаи иқтисодӣ, ки дар ниҳояти кор ба интиқоли озоди молу сармоя ва аз байн бурдани монеаҳои иқтисодию гумрукии давлатҳо оварда мерасонад, муқаррар гардидани тартиботи умумӣ барои ҳамаи давлатҳои аъзои ҷомеаи ҷаҳонӣ, ташаккули фазои ягонаи иттилоотӣ ва забони умумии муошират мебошанд.

Мафҳумҳои “низоми ҷаҳонӣ”, “ҷомеаи ҷаҳонӣ”, “фазои ҷаҳонӣ” ва “умумияти ҷаҳонӣ” ифодакунандаи пешомади ҳамин тағйиротҳо ба ҳисоб мераванд.

Ҳамзамон зикр бояд кард, ки созмонҳои байналхалқӣ, ташкилотҳои минтақаҳои бузург, ширкатҳои фаромиллӣ ва давлатҳои аъзои Созмони ҳамкориҳои иқтисодӣ ва рушд ҳамчун субъектҳои асосӣ раванди ҷаҳонишавиро на фақат вусъат мебахшанд, балки самаранокӣ ва боэътимодии онро таъмин менамоянд.

Маҳз ҳамин субъектҳо бозингарони асосӣ дар арсаи байналхалқӣ ба ҳисоб мераванд, ки тавассути тақвият додани ҷаҳонишавии ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишварҳои ҷаҳон ба ҳаёти сиёсии онҳо таъсири ҳалкунанда расонида, фазои нави сиёсати ҷаҳонӣ ва тартиби нави ҷаҳонӣ (“тартиботи ҷаҳонӣ”) – ро ташаккул дода, лоиҳаҳои ташкили давлати ҷаҳонӣ, ҳукумати ҷаҳонӣ ва идоранамоии ҷаҳониро, бидуни чунин ҳукумат, амалӣ мегардонанд.

Дар ин асос метавон гуфт, ки ҷаҳонишавии иқтисодиёт, сиёсат ва фарҳангу иттилоот онро ба раванди бебозгашти таърихӣ табдил додааст. Ҷаҳонишавӣ ҳамчун падидаи мураккаб ва ҳамафарогиранда метавонад ба тақдири ояндаи инсоният ё таъсири мусбат (фаровонӣ, баробаршавии сатҳи зиндагӣ) ва ё манфӣ (махлутшавӣ, якхела шудан) расонад.

Дар нигоҳи аввал чунин ба назар мерасад, ки ҷаҳонишавӣ барои инсоният ва мамлакатҳои гуногун ин файзи осмонӣ аст. Чунки ба туфайли он мардуми рӯи замин сатҳи якхелаи рушд, некӯаҳволӣ ва фароғатро пайдо мекунанд.

Алалхусус мамлакатҳои ақибмонда ва дар ҳоли рушд қарордошта имкон пайдо мекунанд, ки тавассути дастовардҳои техникию технологӣ, интиқоли озоди молу сармоя, қувваи корӣ ва аз байн рафтани монеаҳои иқтисодию гумрукӣ сатҳи рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва фарҳангию иттилоотии худро ба маротиба боло баранд.

Вале чун нек назар намоем, вазъият ва оқибатҳои кор тамоман дигар аст. Чуноне ки дар урфият мегӯянд, ҷаҳонишавӣ ба зоти худ айбе надорад ва ҳар айбе бошад ҳам, дар ҳадафҳои назарияпардозон ва бастакорону бозингаронӣ он мебошад.

Гап дар баёни он аст, ки имрӯз ду роҳи имконпазири ба даст овардани ҳамгироии мамлакатҳои дунё вуҷуд дорад. Ё дар пояи густариши арзишҳои тамаддунӣ ва фарҳангии ҳаёти мамолики Ғарб ва ё дар асоси гуногунии тамаддунҳо ва фарҳангҳо миллии давлатҳо.

Бадии кор дар он аст, ки имрӯз роҳи якум интихоб карда шудааст. Интихоби роҳи мазкурро бошад, бо зарурати таъмин кардани баробарии мамлакатҳо дар низоми ҷаҳонии истеҳсолот ва истеъмолот алоқаманд менамоянд. Вале таҷриба акси онро нишон медиҳад. Ба ҷойи ба даст овардани баробарии мамлакатҳо дар ин ҷода, тамоили дигар, амиқтарин тафриқаи сохтории ҳаёти халқҳо қувват гирифта истодааст ва дар он мафҳуми “адолат” аз диди назари арзишҳои ғарбӣ шарҳу эҳзоҳ дода шуда, рукни асосии ташкили ҳаёти ҷомеаро, бидуни тафовутҳои динию миллӣ, манфиатҷӯии моҳити ғарбидошта ташкил медиҳад.

Пӯшида нест, ки монеаи асосӣ дар роҳи махлут сохтани фарҳангу арзишҳои халқҳо ин давлатҳои миллӣ мебошад. Зеро ки низоми нави умумии иқтисодӣ, ки дар пояи арзишҳои либералӣ ташаккул дода мешавад, ташаккули чунин низоми ягонаи сиёсию фарҳангиро тақозо менамояд. Фазои ҷаҳонӣ, ки аз маҷмӯи фазоҳои алоҳида таркиб ёфтааст, аз дигар сӯ, тафовутҳои миллӣ, динӣ, фарҳангӣ, забонӣ ва расму русумро намепазирад. Ҳақ ба ҷониби файласуфи рус А.С Капто аст, ки таькид намудааст: “Ҷаҳонишавӣ (аз калимаи лотинии globus - кура, франсавии Global -умумӣ) ин раванди объективии ташаккул, бунёд, фаъолият ва рушди низоми комилан нав, умумиҷаҳонӣ ва глобалӣ дар асоси робита ва вобастагии тарафайн дар ҳамаи соҳаҳои иттиҳоди байналхалқӣ мебошад” [2, (санаи муроҷиат: 23.03.2022) ].

Дар ин қария ҳадафи асосии акторҳои ҷаҳонишавӣ ин коҳиш додани нуфӯзи давалатҳои мииллӣ мебошад. Чуноне ки С. Хангтингтон гуфтааст, давлатҳои миллӣ дар давоми чандин садсолаҳо ҳомии асолати миллӣ, фарҳанги миллӣ ва забон, анъанаҳою маросимҳои мардумӣ буд ва имрӯз ҳам дар шароити ҷаҳонишавӣ боқӣ хоҳад монд.

Бо дарназардошти зарурати ба инобат гирифтани ҳамин нукта ва рушди нобаробари иқтисодӣ ва технологии давлатҳои ҷаҳон, инчунин қувват гирифтани раванди ҷаҳонишавӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудааст, ки имрӯз арзишҳои миллӣ, фарҳанги миллӣ ва дигар хусусиятҳои зеҳнию равонии миллӣ ба даст гирии ҷиддии давлат ниёз доранд. “Зеро дар сурати заиф шудани ин арзишҳои ба амал овардаи милат, ваҳдати миллии рахна ёфта, пояҳои давлатдорӣ ва суботу аминияти миллӣ мо суст мегардад ” [1, С.430].

Аз ин гуфтаҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва роҳи фавқузикри пешгирифтаи бозингаронӣ асосии ҷаҳонишавӣ бармеояд ки ҷаҳонишавии иқтисодиёт ногузир ба ҷаҳонишавии саросари сиёсат оварда мерасонад, ки ба ҳаёти сиёсии мамлакатҳои дар ҳоли рушд қарордошта ва пешомади давлатҳои миллӣ, махсусан истиқлолияти сиёсии онҳо хатар эҷод менамояд.

Пас саволе ба миён меояд, ки пайомадҳои ҷаҳонишавии сиёсат барои давлатҳои миллӣ дар чӣ ифода меёбад?

Дар натиҷаи иқтисодиёти миллиро иваз кардани иқтисодиёти ҷаҳонӣ имконияти давлатҳои миллӣ ҷиҳати назорат аз болои он ва танзими муносибатҳои вобаста ба иқтисодиёти ҷаҳониро ба таври ҷиддӣ маҳдуд мегардад. Дар сурати чунин ранг гирифтани кор давлатҳои миллӣ аз имконияти мувофиқи табъ ва салоҳдиди худ ба роҳ мондани раванди иқтисодиёти ватанӣ ва ё соҳаҳои зарурии он маҳрум гашта, аз ноилоҷӣ маҷбур мешаванд, ки ин корро бо дарназардошти талаботи иқтисодиёти ҷаҳонӣ ба роҳ монданд. “Шуста шудани” сарҳадҳо дар байни иқтисодиёти миллӣ ва иқтисодиёти ҷаҳонӣ заминаҳои воқеиро барои ҷаҳонишавии сиёсат, иҷтимоиёт ва фарҳангҳои миллӣ фароҳам меоварад. Зеро ки кайфияти ин соҳаҳо бевосита аз чигунагии моҳияти иқтисодиёти мавҷуда вобаста аст.

Дар ин асос масъалаҳои дохилии кишварҳои алоҳида аҳамияти байналмилалӣ пайдо менамоянд. Нақши сиёсати дохилии давлатҳо, ки кафолати самаранокии сиёсати хориҷии онҳо ба ҳисоб меравад, ба таври назаррас коҳиш меёбад ва нақши сиёсати хориҷӣ дар ҳаллу фасли бисёр масъалаҳои сиёсати дохилӣ авлавият пайдо менамояд. Дар натиҷа сиёсати ҷаҳонӣ тасаввуроти анъанавиро дар бораи истиқлолияти иқтисодӣ ҳамчун шарти зарурии истиқлолияти сиёсӣ, сиёсати дохиливу хориҷӣ, дохилидавлатию хориҷӣ ва ҳудудию ғайриҳудудӣ тағйир медиҳад. Масъалаи сарҳади муайян гузоштан дар байни сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлатҳои миллӣ ба мушкилӣ мувоҷеҳ мешавад. Дар натиҷа хавфи ҳамчун субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ баромад кардани давлатҳои соҳибистиқлоли миллӣ афзуда, дар ниҳояти кор, онҳо аз воҳидҳои мустақилу ваколатдори созмонҳои сиёсию иқтисодӣ ба яке аз қисмҳои таркибии онҳо табдил меёбад.

Тартиботи нави ҷаҳони муосир шаклҳои анъанавии давлатдории миллӣ ва муносибатҳои сиёсии байналхалқиро тағйир медиҳад. Давлатҳои миллӣ маҷбур мешаванд, ки на фақат дар ҳалли масъалаҳои байналмилалӣ, балки дар баррасию қабули қисме аз қарорҳои сиёсии худ раъй ва майлу хоҳиши созмонҳои ҷаҳониро ба инобат гиранд. Чунин ранг гирифтани кор аз он далолат мекунад, ки давлатҳои миллӣ минбаъд дар амалигардонии ваколатҳои таърихии истиқлолият, махсусан соҳиби ҳокимияти олии сиёсӣ будан, назорат кардани сарҳадҳои худ, мухторият ва озод будан аз дахолати қувваҳои беруна ба маҳдудиятҳо рӯ ба рӯ мешаванд. Тақсимоти ҷаҳонии меҳнат, ҳиҷрати иҷборию озоди аҳолӣ, захираҳои инсонию истеҳсолӣ, алалхусус қолабигардонии қонунгузорӣ ва равандҳои иқтисодию технологӣ вобастагӣ ва дастнигарии давлатҳои миллиро қувват мебахшад.

Ҷаҳонишавии бозори сиёсӣ тавассути васеъшавии доираи фаъолият ва афзудани нуфӯзи субъектҳои иқтисодӣ, махсусан ширкатҳои фаромиллӣ ва ҳафтгонаи пасосаноатӣ, ки 80,4% техникаи компютерӣ, 90,5% истеҳсолоти баландпояи технологӣ ва 87 % тамоми патентҳои дар олам бақайдгирифтаро соҳибӣ мекунад ва ҳар сол ба ҳисоби миёна 400 млрд доллари амрикоӣ барои корҳои илмию таҳқиқотӣ ва озмоишию конструкторӣ сарф менамояд, ҷараён мегирад [5, с. 35]. Дар натиҷа, ҳукуматҳои миллӣ ва созмонҳои байналмилалӣ маҷбур мешаванд, ки дар раванди пиёда гардонидани ҳам сиёсати дохилӣ ва ҳам хориҷии худ манфиатҳои онҳоро ба инобат гиранд.

Бар ҷурми ин тамоил имрӯз дар бораи соф “ миллӣ” ё “ҳудудӣ” будани мансубияти субъектҳои иқтисодӣ ҳукм кардан душвор аст. Доираи таъсири субъектҳои бозори сиёсӣ, ки такягоҳи асосии дастгирии сиёсӣ ва иқтисодию молиявии ҳукуматҳои миллӣ мебошанд, ба қабули қарорҳои сиёсии ҳукуматҳо ва созмонҳои байналхалқӣ афзуда, арзишҳои иқтисодиёти озоди ҷаҳонӣ ва манфиатҳои хусусии худро ҳифз менамоянд.

Аҷоиботаш дар он аст, ки “Нахустин давлатҳои ҷаҳонӣ” бар хилофи “давлатҳои ҷаҳони пешина” на бо роҳи зӯрӣ ва забт карда гирифтани давлатҳои дигар, балки дар заминаи бастани созишномаю қарордодҳои байнидавлатӣ ба вуҷуд меоянд ва манфиатҳои дуру наздики сиёсии худро амалӣ менамоянд.

Равандҳои муосири ҷаҳонишавӣ ба ду роҳи “супоридани” ҳокимият – ихтиёрӣ ва ё маҷбурӣ мусоидат мекунанд. Дар натиҷа “супоридани” ҳокимият ба ниҳодҳои байналмилалӣ ба таври амудӣ (вертикалӣ) ва “супоридани ҳокимият” ба қувваҳои иқтисодиёти бозаргонӣ бо тариқи уфуқӣ (гаризонталӣ) сурат мегирад.

Бар асари тавассути технологияҳои робитавӣ рӯз аз рӯз афзудани таъсири ҷомеаи иттилоотӣ ва селаҳои иттилооти ҷаҳонӣ қарорҳо ва амалҳое, ки дар як қисмат ва ё гӯшаи дурдасти ҷаҳон ба вуқуъ меоянд, фавран ба тамоми олам таъсир мерасонанд. Ба туфайли воситаҳои муосири робитавию иттилоотӣ марказҳои қабули қарорҳо ва содир кардани амалҳо ба низоми мураккаби дар якҷоягӣ қабул кардани чунин санадҳо ва таъсири тарафайни онҳо табдил меёбад.

Дар натиҷа давлатҳои миллӣ аз ноилоҷӣ маҷбур мешаванд, ки худро аз ҳалли бисёр масъалаҳои ҳаёти кишварашон дар канор гиранд ё иҷрои вазифаҳои ҷонии худро маҳдуд намоянд. Ҳамзамон бо сабаби коҳиш ёфтани салоҳияти мақомотҳои роҳбарӣ ва дастнигар шудани онҳо аз дигарон, махсусан аз давлатҳои абарқудрат ва созмонҳои байналмилалӣ, давлатҳои миллӣ бо роҳҳи ихтиёрӣ аз иҷрои вазифаҳои худ даст мекашанд. Инро махсусан дар масъалаи худро аз масъулияти додани маблағи кӯмакпулиҳо, суғуртаи иҷтимоӣ, таҳсилот, ҳангоми кушода шудани сарҳадҳо бо инфрасохтори дигар давлатҳо якҷоя кардани инфрасохтори худ, ҳамроҳ шудан, розигӣ додан ба давлатҳои хориҷӣ ҷиҳати дар қаламрави он ҷойгир кардани пойгоҳҳои ҳарбӣ ва итоат кардан ба қоидаҳое, ки онҳо муқаррар мекунанд, равшан эҳсос кардан мумкин аст.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки дар партави ҷаҳонишавӣ авлавият пайдо кардани манфиатҳои олигархияи ҷаҳонӣ тобиши сиёсии ин равандро қувват дода, дар ниҳояти кор боиси маҳдуд гардидани истиқлолияти миллии давлатҳо, вобастагии онҳо аз ширкатҳои фаромиллӣ ва созмонҳои байналмилалӣ ва минтақаҳои худ мегардад. Дар ин асос ҳамчунин ба хулосае омадан мумкин аст, ки ҷаҳонишавӣ барои халқҳое, ки дар саргаҳи он истодаанд ва ё ба гирдоби он кашида шуданд, неъмат ва барои он мамлакатҳое, ки аз ин гирдоб берун мондаанд, хатар аст. Зеро ки ҷаҳонишавӣ ҳуқуқу имкониятҳои як қатор мамлакатҳоро маҳдуд карда, иқтидору имкониятҳои дигар давлатҳоро афзӯн мегардонад.

Ҷаҳонишавии сиёсат робитаҳои дохилию хориҷӣ ва сарҳадҳои давлатҳои аз ҷиҳати ҳудудӣ мустақилро вайрон карда, фарҳангҳои миллӣ, анъана ва ҷашну маросимҳои онҳоро ба таври ҷиддӣ ба “низом” меоварад. Пӯшида нест, ки чунин “банизомоварӣ” ҳам дар пояи арзишҳои тамаддунӣ ва фарҳангии мамлакатҳои ғарбӣ ба амал бароварда мешавад, ки ин худ маънои аз байн рафтани асолати миллатҳо ва хароб гардидани рангорангии арзишҳои маънавии онҳоро дорад. Дар натиҷа, чуноне ки В.П.Шалаев мегӯяд, фарҳангҳои миллӣ ба фолклор ва миллатҳо ба маводи этнографӣ барои он давлатҳое, ки қобилияти бомаром ташкил кардани ҳаёти ҷамъиятию давлатии миллати худро доранд, табдил меёбад [4, С.87]. Ҳол он ки фарҳанг, анъанаҳо ва маросимҳо ҷавҳари ҳуввият ва худшиносии миллии ҳар як қавму миллатро ташкил медиҳад. Махлутшавии фарҳангҳо дар доираи қолаби ғарбӣ ва ба соҳаи ҳаёти маънавии қавму миллатҳои давлатҳои соҳибистиқлол роҳ ёфтани фарҳанги авомӣ онҳоро якранг мекунад ва ба бенавоёни маънавии ба осонӣ идорашаванда табдил медиҳад.

Вобаста ба ин масъала як нуктаро таъкид кардан бамаврид аст, ки дар таҳқиқу баррасии раванди ҷаҳонишавӣ муносибати иқтисодмарказӣ ҷойи асосиро ишғол менамояд. Ҳол он ки мувофиқи ақидаи муҳақиқи рус Э. Кочетов, доир ба дарки олами ҷаҳонишуда ва бунёди тарҳи бутуни он се диди назари асосӣ вуҷуд дарод. “Аввалан. Ҷаҳон дорои умумият, ягонагӣ ва бутунӣ мебошад, ки ба дарки ҷаҳонии он оварда мерасонад. Баъдан. Ба олам гуногунрангӣ хос аст. Сониян. Гуногунрангӣ дар он ифода меёбад, ки олам тағйир меёбад, шакл иваз мекунад, сохторашро дигар менамояд” [3, С.627].

Зикр бояд кард, ки чунин муносибат ба раванди ҷаҳонишавӣ ҳам сабабҳои объективӣ ва ҳам субъективии худро дорад. Тавофутҳои амиқтарини тамадунҳо, хусусиятҳои фарҳангҳои миллатҳои ҷаҳон, қувват гирифтани минтақагароии иқтисодӣ дар доираи як тамаддун ва афзӯдани таъсири динҳо ҳамчун муҳимтарин омили ҳувияти тамаддунӣ бархе аз он сабабҳое мебошанд, ки имрӯз дар баробари афзӯдани шумораи тарафдорони ҷаҳонишавӣ, шумораи рақибони онро ҳам зиёд намудаанд.

Мусаллам аст, ки роҳи гурез аз таъсири ҷаҳонишавӣ нест. Вале барои ҳифзи истиқлолияти давлатӣ, асолати миллӣ ва арзишҳои волои ниёгон кӯшиш кардан, ин қарзи ватандории ҳар як қавму миллат аст. Бо ҳамин сабаб давлатҳои миллии ҷаҳони муосир низ ҷустуҷӯи роҳу воситаҳоеро мақсади худ қарор доданд, ки ба мутобиқшавии шаклу мундараҷаи давлатҳои онҳо ба талаботи ҷаҳонишавӣ, алалхусус ба ҳифзи истиқлолияти давлатӣ, мустақилона ва мувофиқи салоҳдиди худ ташкилу амалӣ гардонидани ҳокимияти олӣ ва принсипҳои сохтори давлатию ҳудудӣ мусоидат карда метавонанд.

Дар роҳи ба даст овардани ин ҳадафҳо, ки ҳаёту мамоти ояндаи давлатдории мо аз онҳо сахт вобаста аст, ташаккули шуури худшиносии миллӣ нақши калидӣ доранд. Зеро ки шуури худшиносии миллӣ ба он “лангаре” шабоҳат дорад, ки аз як сӯ, киштии ҷомеа ва давлатро аз хавфи ғарқшавӣ эмин медарорад ва аз дигар сӯ, ба сифати кафолати пойдории арзишҳои маънавӣ ва омили ҳифз намудани ҳастии миллат ва асолати миллӣ баромад мекунад. Ҳамазамон зикр бояд кард, ки маҳз ҳамин арзишҳои миллӣ меъери асосии фарқ гузоштан дар байни давлатҳои миллӣ мебошад. Бештар аз ин “меъмор”-и ташаккули худшиносии миллӣ худи элитаи сиёсӣ, ки ба бақо ва шукуфоии давлатҳои миллӣ сидқан ғамхоранд, сари ин мушкилот бештар андеша менамоянд. Чунки шуури худшиносии миллӣ танҳо дар сатҳи ниҳодҳои сиёсии давлатӣ ташаккул ёфта метавонад ва танҳо он қодир аст, ки давлатҳои миллиро аз махлут шудан бо дигар низомҳои фаромиллӣ эмин нигоҳ дорад.

Солҳои охир роҷеъ ба масъалаи зарурати ташаккули шуури худшиносии миллӣ китобу мақолаҳои илмӣ ва илмию оммавии зиёде навишта ва нашр карда шудаанд. Вале боиси афсӯс аст, ки аксари онҳо сатҳӣ ва яктарафа мебошанд. Зеро ки дар онҳо яке аз пояҳои шуури худшиносии миллӣ ҳамчун замина ва ё шарти зарурии ташаккули он қаламдод карда мешавад. Ҳол он ки шуури худшиносии миллӣ танҳо дар сурати таъмин намудани таносуби се омил – фарҳангӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ ташаккул ёфтанаш мумкин аст.

Дар ин таносуб фарҳанг ҳамчун реша, иқтисодиёт ҳамчун тана ва сиёсат ҳамчун меваи шуури худшиносии миллӣ иҷрои вазифа ва ҳамаи онҳо аз якдигар вобастаанд ва якдигарро пурра менамоянд. Авлавият додан ба яке аз онҳо метавонад раванди ташаккули шуури худшиносии миллиро ба кӯчаи сарбастаи қавмгароӣ (фарҳанг), манфиатҷӯии субъективӣ ва ё фаромиллӣ (иқтисодиёт) ва ё ормонҳои ношикаста (сиёсат) оварда расонад.

Зеро ки шуури худшиносии миллӣ ин шакли олии дарки манфиатҳои миллӣ дар сатҳи намояндагони қавму миллатҳои Тоҷикистон ҷиҳати умумӣ будани решаҳои таърихию фарҳангӣ ва манфиату орзӯҳои онҳо мебошад.

Дар шароити қувват гирифтани раванди бебозгашти ҷаҳонишавӣ ва ташаккули ҷомеаи иттилоотӣ таҳкими пояҳои давлатдорӣ ва истиқлолияти миллӣ дар баробари ташаккули шуури худшиносии миллӣ аз як қатор омилҳои дигар низ вобаста аст, ки муҳимтаринашон инҳоянд:

- Боз ҳам мустаҳкам кардани Ваҳдати миллӣ ва ризояти ҷомеа, ки маҳз ба туфайли он Тоҷикистон аз вартаи нобудшавӣ ва миллат аз хавфи парокандагӣ раҳоӣ ёфтааст. Ваҳдате, ки рамзи ифтихор, якдилӣ ва фарҳанги баланди сулҳофарии миллати куҳанбунёди тоҷик мебошад. Ваҳдате, ки гарави рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсию фарҳангии кишвар мебошад.

- Ба даст овардани истиқлолияти воқеии иқтисодии мамлакат, ки дар пояи истеҳсоли техникаю технологияи ватанӣ, аз содиркунандаи ашёи хом ба кишвари тавлиди маҳсулоти тайёр табдил додани ҷумҳурӣ, зиёд намудани истеҳсоли номгӯи молҳои воридивазкунанда, ба ҷойи кор ва маоши арзанда таъмин кардани аҳолӣ амри воқеӣ шуданаш мумкин аст. Ҳадафҳои стратегии давлат – таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳо кардани мамлакат аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ ва махсусан саноатикунонии босуръати кишвар низ ба ҳалли ҳамин масъала нигаронида шудаанд.

- Тарбияи насли наврас дар руҳияи муҳаббат ба Ватан, миллат, анъанаҳо ва расму русуми миллӣ, эҷоди маориф, илму фарҳанг, асарҳои бадеӣ, намоишҳои саҳнавӣ ва наворҳои синамоӣ, ки ба ташаккули ҳувияти миллӣ, ифтихор аз миллат будану давлат доштан, ватандорӣ ва рафъи шуури дастнигарии қишрҳои муайяни ҷомеа ва бегонапарастию қавмгароӣ мусоидат мекунад.

- Таъмини волоияти қонун, ки яке аз шартҳои муҳимтарини ташаккули давлати ҳуқуқбунёд, таъмини ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, баробарии воқеии одамон дар тамоми ҷанбаҳои ҳаёт ва дастраси ҳама будани сарватҳои моддию маънавӣ ва масъулиятшиносии онҳо дар назди ватану миллат мебошад.

- Ташаккули сатҳи зарурии фарҳанги сиёсӣ дар шаҳрвандон, ки шарти зарурии аз ҷиҳати сиёсӣ босалоҳият шудан ва маҳорату қобилияти мустақилона таҳлил кардан ва баҳо додан ба моҳияти аслии ҳодисаю воқеаҳои сиёсиро пайдо кардани онҳо мебошад. Аз ҳама муҳимаш дар он аст, ки доштани чунин сатҳи фарҳанги сиёсӣ на фақат барои истифодаи принсипҳои муосири тафаккур дар таҳлили равандҳои сиёсӣ ва муайян кардани мавқеи шаҳрвандӣ дар сиёсат имконият медиҳад, балки омили муҳимтарини демократикунонии ҷомеа ҳам мебошад.

- Тарбияи аҳолӣ дар руҳияи оштинопазир будан ба зуҳури ҳамагуна ҳаракатҳои динию сиёсии ифротӣ, аз қабили экстремизм, терроризм, ҷинояткории мутташакили фаромиллӣ, гардиши ғайриқонунии маводи мухадир, ҷиноятҳои кибернетикӣ, руҳияи ҷудохоҳӣ, маҳалгароию миллатгароӣ.

Чунинанд бархе аз он масъалаҳои муҳим, ки давлатҳои миллӣ дар заминаи онҳо метавонанд асолати миллӣ ва истиқлолияти худро нигоҳ дошта, ҳамчун субъекти мустақил ва комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ фаъолият намоянд.

Ҷононов Сайдамир доктори илмҳои фалсафа, профессор

Адабиёт

1. Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои истиқлолият. – Душанбе: “Ирфон”, 2020. – саҳ. 430.

2. Капто А.С. Глобализация. [ Электроный ресурс ]. URL: www. Ispz. Zu. /CONFER/ confeze – i. bitme (саннаи муроҷиат: 23.03.2022).

3. Кочетов Э. Глобалистика: теория, методология, практика. – М.: Изд-во НОРМА, 2002. – С.672.

4. Шалаев В.П. Актуальная синергетика: человек и общество в эпоху глобализационных информаций. – Ойшкар – Ола, 2013. – С.87.

5. Хайдаров Р. Таджикистан в условиях глобализации: социально – философский анализ. – Душанбе: «Маориф», 2020. – С. 8-37

Ҷашн – маънои сутудан, парастидан, ниёиш, анҷоми расму ойинҳои динӣ ва анъанаҳои миллӣ, баргузории базму сурро, ки ба инсонҳо хурсандӣ, шодиву тараб меоварад, ифода мекунад. Дар фарҳанги зиндагиситои мардуми тоҷику форс ҷашнҳо як василаи мубориза алайҳи неруи аҳриманӣ, бадию торикӣ ва талқини некӣ ва накуандешӣ, амалҳои хайр буда, вижагиҳои баргузории худро доштанд. Аввалан, ҷашнҳои миллии тоҷикон, асосан аз номи моҳҳо гирифта мешуданд.

Масалан, ҷашни фарвардингон – ба моҳи фарвардин рабт дошта, ҷашни гиромидошти некон, поси хотири бузургон ба ҳисоб мерафт, урдубиҳиштгон – дар моҳи урдубиҳишт таҷлил карда мешуд ва бинобар ин номи урдубиҳиштгонро дошт ва онро ба хотири гиромидошти ростӣ баргузор мекарданд ва ғайра. Онҳоро ҷашнҳои моҳона меномиданд. Дуюм, ҷашнҳое буданд, ки дар чор фасли сол баргузор карда шуда, ҳар кадом мазмун ва тамоилгирии худро доштанд. Ба онҳо шомил буданд: Сада, Наврӯз, Тиргон ва Меҳргон. Онҳоро месазад ҷашнҳои мавсимӣ унвон дод. Аз ҷумла, Сада – омодагӣ ба корҳои деҳқонӣ ва кишоварзӣ (марбут ба зимистон), Наврӯз – пайки баҳор, Меҳргон – ҷашни ҳосилот, ки мардум дар тирамоҳ аз ғун кардани он фараҳу шодмонӣ мекунанд.

Тиргон – ҷашни тобистонаи эронитаборон маҳсуб меёфт. Дигар ин, ки аз ҷанбаи фалсафӣ дар ҳар як ҷашн мардум як унсури хоссаро меҳварӣ мешумориданд. Дар ҷашни Сада – оташ, дар Наврӯз – хок, дар Тиргон – об ва дар Меҳргон - ҳаво. Ин вижагирӣ аз он далолат мекунад, ки чор унсур асоси пайдоиши ҳаёт ва пайвандгари силсилабандии фаслҳои сол, фаровонгардонии неъматҳо барои инсонҳо мебошад.

Тиргон аз зумраи ҷашнҳои куҳани мавсимии мардумони ориёитабор ба шумор меравад. Аз аҳди қадим бо тамоилгириҳои хосси худ ҷашн гирифта мешуд. Дар сарчашмаҳои таърихӣ ва илмӣ дар бораи ин ҷашн маълумотҳо асосан, ба тариқи устура, нақл мавҷуд мебошанд. Хусусан, тибқи солшумории куҳан гузаштагонамон рӯзи сездаҳуми ҳар моҳро «тир» меномиданд ва ҳар вақт, ки номи рӯз бо номи моҳ баробар мегашт он рӯзро ҷашн гирифта, шодию хурсандӣ менамуданд. Чун рӯзи сездаҳум дар моҳи тир ба ҳам созвор омададанд, онҳо ин ҷашнро «Тиргон» номиданд ва нӯҳ рӯз онро ҷашн мегирифтанд.

Абурайҳони Берунӣ дар китоби «Осор-ул-боқия», дар қисмати «Гуфтор дар бораи моҳҳои эронӣ», бандҳои 29 то 32, дар бораи ҷашни Тиргон маълумот дода, зикр дошта буд, ки «рӯзи сездаҳуми он, ҳамоно рӯзи «Тир», ҷашн аст, ки боз аз барои созвории ду ном «Тиргон» номида шуд. Ё худ ин ҷашнро марбут ба фариштаи «Тир» ё «Тиштар» медонанд, ки ба боридани борон ёрӣ мерасонад ва рӯзи гиромидошти дабирон аст. Бар замми ин, достони Ораши камонгир, ки дар ин рӯз рӯй додааст ва он рӯзро - рӯзи посдорӣ аз марзҳои Эронзамин дар баробари душманони туронӣ (Афросиёб) мешуморанд, далели дигари ҷашни Тиргон ном гирифтани ин ҷашн гаштааст. (Ораш аз зумраи камонварони варзида буд, ки бо фармони фариштаи замин Исфандаромӯз аз Мозандарон тирро аз камон раҳо мекунад, ки то ба Ҷайҳун омада мерасад ва аз он вақт бо фармони Ҳурмуз он ҷо марзи Эрону Турон мушаххас карда мешавад).

Мувофиқ ба маълумоти устураҳо бошад, эрониён дар ин рӯз ба ситоиши фариштаи Тир ё Тиштар мепардохтанд ва барои пирӯзӣ ёфтан аз набарди деви хушксолӣ (Апӯш), ки парваридаи Аҳриман аст ва бо вазонидани боди гарм замину чашмаҳоро хушк ва гулу гиёҳҳоро пажмурда мегардонад аз ӯ ёрӣ металабиданд то сарзаминашонро сабзу хуррам гардонад. Ин таомул имрӯз низ вижагии худро аз даст надода, аз ҷониби мардум иҷро карда мешавад. Хусусан, мардум дар ин рӯз ба боғу бустонҳо, доманаи даштҳо, канори рӯдҳо ва ҷӯйборҳо рафта ин ҷашнро бо шодӣ ва фараҳ таҷлил мекунанд ва барои соли серҳосил, пурборон омадан орзу мекунанд.

Донишмани эронӣ Баҳром Фраҳвашӣ дар китоби «Ҷаҳони фарварӣ»-и худ, дар мавриди ойинҳои Сездаҳбадар ибрози андеша карда, оид ба вижагиҳои баргузории ин ҷашни бостонии ниёкон менависад, ки «Ҳамаи мардуми рустоҳо, аз хурд то калон ва бештари мардуми шаҳрҳо, аз бомдод то шомгоҳ, ба саҳро ва киштзорҳо рӯй меоваранд ва дар канори чашмаҳо ва рӯдҳо ва ҷӯйборҳо ба шодӣ ва бозӣ ва ромиш мепардозанд. Аз русуми дигари сездаҳ, гиреҳ задани сабза барои бозшудани бахти дӯшизагон аст … Гиреҳ задани ду шоха сабза дар рӯзҳои поёнии зоиши геҳонӣ, тамсилист аз пайванди як мард ва зан, ки мебоистӣ ба ҳам бипайванданд то тасалсули таваллуд барқарор гардад ва орзуи гиреҳзананда, ки толиби ҳамсар аст, бароварда шавад. Бозиҳои гуногун ва охирин сурудхонӣ ва дастафшонии пайки наврӯзӣ дар рӯзи сездаҳ ёдгоре аз охирин маросими корноволии даврони куҳан аст ва ба вежа асбрақсон… нишонае аз шодии эзади Тир дар пирӯзӣ бар деви хушксолӣ аст. Ва расми бозиҳои бурду бохтӣ, ки дар рӯзи сездаҳ маъмул аст ва дар онҳо як нафар ё гурӯҳе баранда мешаванд, ба вижа мусобиқаи аспдавонӣ, ки дар бархе аз рустоҳо маъмул аст, ёдовари кашмакаши байни эзади борон ва деви хушксолӣ аст ва пирӯзии як асп дар мусобиқа ҳамонанди пирӯзии аспи эзади борон ва шодиҳо ва рақсҳо боқимондае аз маросими татҳири дарунӣ дар соли нав аст».

Дигар сабаби ба ҷашни хоссаи ниёкон табдил ёфтани «Тиргон» он аст, ки дар аҳди давлатдории Сосониён, давраи прдшоҳии Пирӯз дар Эрон ҳафт сол борон наборид ва хушксолӣ бедодӣ мекард. Дар ин рӯзҳо мардум рӯй ба биёбон оварда, бо ниёиши худ аз парваргор орзуи боридани борон мекарданд ва пас аз он бориши борон оғоз шуд ва дар чунин рӯзи фараҳ онҳо бо шодӣ ба якдигар об мепошиданд, хурсандӣ мекарданд. То кунун ин рӯз ҳамчун рӯзи «Обрезгон» ёд карда мешавад ва ҳар сол онро ҷашн мегиранд.

Умуман, таърихан расми баргузории ин ҷашн чунин оғоз мегашт, ки чанд рӯз пеш аз ҷашни Тиргон мардум хонаро покиза мекарданд ва бомдоди рӯзи ҷашн ҳама обтанӣ карда ҷомаи нав мепӯшиданд. Таомули дигари хоссаи ин ҷашн он буд, ки мардум тори нозуке аз абрешими ҳафтранг ва сими нозук ба ҳам мебофанд, ки шабеҳ ба «Тиру бод» ва далолат аз нишонаи рангҳои рангинкамон дар осмон ва намоде аз камони Ораш мекард.

Дар маҷмуъ, таҷлили ҷашнҳои куҳан ва эҳёи расму анъанаҳо ва такмил додани онҳо як ҷузъи гусастанопазири фарҳанги миллӣ ба ҳисоб рафта, барои мустаҳкамшавии хотираи таърихӣ ва баланд шудани ҳисси худшиносии мардум, арҷ гузоштан ба арзишҳои фарҳанги ғании ниёкон ва ғайра нақши муҳим мебозанд. Хусусан, об, борон, ки фаровонии онро мардум асоси сарсабзгардонӣ, хуррамӣ ва ҳосили баланд, тиру камонро рамзи пирӯзӣ бар душман ва ҳимояи якпорчагии марзу бум мепиндоранд ва ба расму анъанаҳои ҷашни Тиргон иртиботи зич доранд, дар ҷомеаи муосир тақозо аз он мекунанд, ки барои такмилу густариши онҳо миёни қишрҳои гуногуни аҳолӣ баргузор кардани мусобиқаҳои намудҳои варзишӣ дар об, тирпарронӣ аз камон ба мақсад мувофиқ аст.

Вусъат додани суннати обпошӣ бошад, вуҷуди инсонҳоро аз кинаву кудурат, аз ғаму андӯҳ озод мекунад, баданро пок менамояд, тарсро ҳангоми ба бадан расидани об (вобаста ба ҳарорат) аз ҷисм берун мекунад. Ба рӯҳу равони мардум шодию фараҳ зам менамояд. Маросими фолу кӯза бошад, маҳорати шеърхонию шеърдӯстӣ, ҳозирҷавобӣ, шавқу ҳаваси мардумро ба зиндагии шоиста тақвият мебахшад ва онҳоро барои расидан ба орзуҳои нек муваффақ мегардонад. Меҳру муҳаббат ва самимиятро байнашон афзун мегардонад.

Инчунин, мардуми ориёитабор зимни ҷашни тиргон дар баробари иҷрои суннатҳои зикршуда, ба ситоиш гандум, ки бо ранҷ, захми дасти деҳқон парвариш карда мешавад, таваҷҷуҳи хосса медиҳанд. Зеро ҳосили фаровон аз мавҷудияти об ва бориши борон вобастагӣ дорад. Агар об фаровон набошад, бориши борон сурат нагирад, гандумзор аз таъсири гармӣ хазон гардад, ҳосил ба даст наояд ва мардум ба хушксолӣ дучор шаванд. Аз ин рӯ, деҳқонӣ шуғли бобаракат аст ва деҳқон таъминкунандаи мардум бо эҳтиёҷоти ниёзи аввал.

Маҳмадизода Н.Д. Директори Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Самиев Бобоҷон – мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Инсони ҳушманд аз тариқи ба кор андохтани барномаҳои зеҳнию ақлонӣ ҳамеша худро дар баробари таҳдидоти дохилӣ, таҳоҷумоти берунӣ ва хатароти эҳтимолӣ муқовим сохта, бад-он талош меварзад, ки дар набарди зиндагӣ на бозанда, балки пирӯз бошад. Пирӯзӣ ва бозандагии инсон ҳам ба кайфият ва чигунагии тадбиру тасмимоти ақлонии ӯ бастагӣ дорад. Ба ин маънӣ, инсон аз рӯзе ки худро дар баробари ҳастию вуҷуд шинохт ва ба сатҳи огоҳии ибтидоӣ расид, аз рӯйи тавону қудрат тариқи илму ҳунару эҷод ба зиндагӣ маъно бахшида, замон ба замон, давра ба давра ва марҳила ба марҳила дастовардҳои моддию маънавӣ офарид, ки ҳамагӣ дар мафҳуми фарҳанг мунсаҷим мешаванд. Минбаъд, чун имконоти моддию маънавии инсонӣ бартар шуд ва шаҳди қудрату тавони физикӣ-ҷисмониро чашид, тасмим гирифт, ки хосту ғаризаҳояшро болои мардум ва ҷомеаи камзарфият ва камқувват таҳмил созад. Аз ин ҷо раванди таҳоҷуми маънавӣ ва фишори равонӣ болои ақвому милали заиф дар таърихи башарӣ машруият пайдо намуда, фазосозии сиёсӣ, мафкуравӣ-идеологӣ, зеҳнӣ ва фарҳангӣ дар ҳавзаҳои иҷтимоӣ шакл гирифт. Бад-ин минвол, ҳаракати мафкураи бегона дар масири зиндагии ақвому миллиятҳо оғоз шуда, дар бофтҳои иҷтимоӣ ҷо гирифта, бегонашавӣ ва бегонасолорӣ миёни ҷомеаҳо густариш ёфт. Ин гуна таҳмилсозӣ ва таҳоҷуми фарҳангию сиёсӣ ва мафкуравӣ дар шароити бархӯрди тамаддунҳо (замони муосир дар назар аст) вусъати тоза касб кардааст.

Бархурд ва муколимаи тамаддунҳо собиқаи тулонии таърихӣ дошта, дар масири таърихи миллӣ ҳанӯз аз давраи истилои Искандари Мақдунӣ шуруъ шудааст ва то имрӯз идома дорад (ниг.: Назария ва методологияи ваҳдати миллӣ. –Душанбе: Дониш, 2007. –С.47). Дар шароит ва марҳилаи нави муносибатҳои иҷтимоию сиёсии ҷаҳонӣ, ба қавли ҷомашиноси муосир ва муаллифи китоби машҳури “Бархӯрди тамаддунҳо” Самюэл Хантингтон, сиёсати глобалӣ сиёсати тамаддунҳоро ташкил медиҳад ва бар мабнои ин, рақобати давлатҳои абарқудрат дар пояи бархӯрди тамаддунҳо сурат мегирад (ниг.:Хантингтон Самюэль. Столкновение цивилизаций. –Москва: АСТ, 2006. –С. 7). Дар ин давра бархӯрдҳо шаклу намудҳои гуногунро ба худ мегиранд. Муҳаррикони асосии ин раванд миллату нажодҳо ва дину идеологияҳо мебошанд. Ин аст, ки мо дар вазъияти хеле ҳассоси сиёсӣ ва мафкуравӣ қарор дорем. Муҳимтар аз ин, қудрат ва бозигарони сиёсати ҷаҳонӣ мехоҳанд ҷомеаи ҷаҳонӣ, бавижа Шарқи мусулмониро дар қолаби бовару иттилооти дурӯғин қарор дода, ба ин васила онҳоро дар ҳолати бемориии музмини дурударози ноогоҳӣ, ҷаҳолат, таассуб, хурофот, печидагӣ, нофаҳмӣ, дарҳамбарҳамӣ, бегонасолорӣ, дурӯғбофӣ ва хурофапарастӣ нигоҳ доранд. Мутаассифона, ин гуна бозиҳои геополитикӣ ба минтақаи мо ҳам бетаъсир намемонанд ва дар ҳамаи самту сатҳҳои зиндагӣ хавфу хатарҳоро ба дунбол доранд. Дар зимн, тайи даҳ-понздаҳ соли ахир миёни табақоти гуногуни иҷтимоӣ ва махсусан, насли ҷавони ҷомеа ба таври тадриҷӣ афзудани нуфузу тасаллути хурофоту таассуби мазҳабӣ, ки аз мафкураи аҷнабӣ реша мегиранд, нигарониҳои ҷиддиро ба вуҷуд овардааст. Дар ин миён камогоҳӣ, бетаваҷҷуҳӣ ва саҳлангории қишри зиёӣ ва фарҳангии ҷомеа, ки дар ҳамаи давру замон пешсафи мубориза алайҳи хурофоту ҷаҳолат маҳсуб меёфтанду меёбанд, корро хеле мушкил кардааст. Муҳимтар аз ин, як идда зиёиёну фарҳангиёни ватанӣ худ побанди хурофоти мазҳабӣ гардида, дар хидмати артиши хурофапароканони дохилию хориҷӣ қарор гирифтаанд. Ҳарчанд ки ниҳодҳои марбутаи давлатӣ ва мақомоти қудратӣ дар самти коҳиш додани нуфузи сардамдорони хурофаю таассуби мазҳабӣ саъю талоши фаровон меварзанд, институтҳои иҷтимоӣ ва маданӣ фаъол нестанд. Аз ин ҳолат, ки ғолибан бар асари сукуту хомӯшӣ ва бетарафию саҳлангории артиши фарҳангиёну зиёиён иттифоқ афтодааст (албатта, талошҳои иддаи ангуштшумори зиёиёни миллӣ ва фарҳангиёни ватаниро, ки ҳамеша бар зидди хурофоту ҷаҳолат мубориза мебаранд, нодида набояд гирифт ва кору пайкори онҳо дар ин вазъи ҳассоси сиёсию геополитикӣ сазовори таҳсину офарин аст), ҳаракату гурӯҳҳои ифротгаройи зиддимиллӣ истифода мебаранд ва ҷомеа ва муҳимтар аз ҳама, авомро таҳти таъсир ва тасаллут қарор медиҳанд.

Гузашта аз ин, гурӯҳу созмонҳои ифротгаройи динию мазҳабии хориҷӣ, аз як тараф ва рӯҳониёни мутаассиби дохилӣ, аз тарафи дигар, ҷомеаро дар инҳисори ақидатию сиёсӣ қарор додаанд. Афзун бар ин, таҳоҷуми фикрию равонӣ ва иттилоотӣ, ки дар қолиби барномарезиҳои вежа пайваста аз тариқи расонаю сомонаҳои мустақили дохилию хориҷӣ, шабакаҳои иҷтимоӣ ва фазои маҷозӣ роҳандозӣ мешаванд, воқеияти дигарест, ки моро дар ҳолати таҳдиду чолиш қарор медиҳад. Ин аст, ки фарҳангиёну зиёиён бояд ҳассосиёти замонро қабл аз дигарон дарк намоянд ва дар баробари таҳоҷумоти сиёсӣ-мафкуравии аҷнабӣ вокуниш нишон бидиҳанд.

Бояд тазаккур дод, ки ҷаҳон ба майдони набарди қудратҳои минтақавию ҷаҳонӣ табдил ёфтааст ва дар заминаи бархӯрди манофеи сиёсию геополитикӣ ҳар лаҳза тағйир ёфтани авзоъ имконпазир аст. Бархӯрди манофеи геополитикӣ дар ин авохир то ба ҳадде чолишзо шудааст, ки мавҷудияти ҷаҳон ва сайёраи инсониро ҳам ба хатар мувоҷеҳ месозад. Аз ин ҷост, ки донишманди муосир Гейр Лундестад вазъи мавҷудаи сиёсии ҷаҳонро мавриди омӯзиш қарор дода, ба натиҷаи зайл расидааст: “Дар ҳоли ҳозир мо қудрати бузург ва рақобати мутақобили қудратҳои бузургро мебинем, ки дар як дақиқа вуҷуди насли инсониро зери суол ва ба нестӣ бубаранд” (ниг.: Лундестад Г. Восток, Запад, Север, Юг. Основные направления международной политики. – Москва: Издательство «Весь мир», 2002. -С. 12). Дар ин раванди хатарзо чӣ гуна метавон фарҳанги миллӣ, арзишҳои фарҳангӣ ва инсониро, ки тайи таърихи тӯлонӣ дар зеҳну ҳувияти мардуми як қаламрав шакл гирифта, ба аносири ҳувиятӣ бадал шудаанд, ҳифзу нигаҳдорӣ кард? Ба назари мо, дар ин вазъияти ҳассоси сиёсию геополитикӣ ба назар гирифтани иқдомоти зайл ба манфиати кор аст:

а) омӯзиш ва шинохти муназзам ва систематик аз ҳаводис ва воқеиёти рӯзи минтақаву ҷаҳон ва дар ин замина, мутолеоти ҷиддии мероси илмию адабию фарҳангии бумӣ;

б) таваҷҷуҳ ба асли дунёмадорӣ (секулоризм) дар фарҳанги миллӣ ва пуштибонӣ аз раванди озодандешӣ;

в) андӯхтани таҷрибаҳои илмию фарҳангӣ ва сиёсию мафкуравии ғарбӣ дар заминаи муносибат ва бархӯрд бо фарҳангу тамаддунҳои бегона, ки решаи таҳоҷумӣ ва истибдодӣ доранд;

г) пур кардани кӯлвори донишҳои муосири сиёсӣ ва фалсафӣ тавассути мутолеоти густурдаи адабиёти илмӣ-таҳқиқии ватанию хориҷӣ, аз ҷумла осори ба мавзуоти муҳими ояндабинӣ (футурологӣ), геополитикӣ ва геостратегӣ бахшидашудаи Ҳангтингтон, Бжезинский, Фукуяма, Комский, Тоффлер ва дигарон;

ғ) шинохти илмии адёну мазоҳиби ҷаҳонӣ, минҷумла боварҳои сомӣ ва қиёси тафаккуроти динӣ-мазҳабӣ бо мантиқи илмӣ-фалсафӣ;

д) омӯзиш ва истифодаи усулу методҳои улуми табиӣ-риёзӣ дар ташхиси падидаҳои табиӣ ва ҳаводиси иҷтимоӣ;

е) ҷустани роҳу механизмҳои гузинавӣ-алтернативии муқовимат ва мубориза алайҳи таҳоҷумоти сиёсӣ-мафкуравӣ;

ё) ҳамиштирокӣ ва ҳамшарикии миллию мардумӣ дар муқовимату мубориза бо мафкураи ҳувиятшикани аҷнабӣ, ки аз хурофоти динӣ-мазҳабӣ таркиб ёфтааст.

Банди ахири иқдому тадбирҳо – ҳамшарикии миллию мардумӣ дар раванди муқовимат бо мафкураи ҳувиятшикани бегона марҳилаи ҷамъбастии мубориза маҳсуб меёбад. То он даме ки ҷомеа ва фарҳангиёни миллӣ ба ин марҳила нарасанд (расидан ба ин марҳилаи ниҳоӣ ба сатҳи баланди огоҳиҳои иҷтимоӣ ва тафаккури миллӣ вобаста аст), гуфтугузор дар мавриди ҳувият ва асолати миллӣ бенатиҷа мебошад. Аз ин лиҳоз, омӯзиш ва шинохти арзишҳои миллӣ ва суннатҳои неки ниёгон дар марҳилаи аввал зарурат дорад.

Боиси ифтихор аст, ки фарҳанги миллӣ, ки бар мабнои бовардоштҳои қадимӣ ва асотири бостонӣ устувор шудааст, решаи на таҳоҷумию бедодгарӣ, балки мардумсолорию фарҳанггустарӣ дорад. Фарҳанги миллӣ зоидаи зеҳн ва тафаккури кушоду реалистии миллат мебошад. Ба назари муҳаққиқон, фарҳанги ҳар ҷомеа (қавм, тоифа ё миллат) натиҷаи фаъолиятҳои фикрӣ ва зеҳнии ҷомеа аст. Миллатҳо, ақвом ва тоифаҳо бо фарҳангашон аз якдигар фарқ мекунанд ва ҳувияташон дар фарҳанг нуҳуфтааст. Ин аст, ки фарҳанг ба унвони унсури калидии ҳувиятсозӣ ва механизми мафкураороӣ дар баробари таҳоҷумоти аҷнабӣ хидмат мекунад. Мутмаинан, фарҳанги миллӣ имкони муқовимат бо идеология ва таҳоҷумоти сиёсию мафкуравии аҷнабиро дорад.

Бо таваҷҷуҳ ба ин, ҷо додани арзишҳои фарҳангӣ ва миллӣ дар зеҳни насли наврас ва ҷавон кори мунтазам ва мудавоми фарҳангиёну зиёиёни ватанӣ мебошад ва ҷараёни зеҳнсозии миллӣ аз марзи хонавода шурӯъ шуда, то ба ҳадди ниҳодҳои дигари иҷтимоӣ (боғчаву мактаб, муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва баъдидипломӣ, муассисоти фарҳангӣ-фароғатӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва амсоли инҳо) мерасад. Тарбияи зеҳнӣ ва фарҳангӣ, қабл аз ҳама, дар марҳилаи ҷанинии ташаккул ва рушди насли наврасу ҷавони ҷомеа корсозтар аст. Агар фазои марҳилаи ҷанинӣ бо андешаи солими бумӣ ва арзишҳои инсонсози миллӣ комил гардад, таҳдиди буҳрони беҳувиятӣ дар ҷомеаи тоҷикӣ коҳиш ёфта, масири ҳувиятшиносии миллӣ боз мегардад. Бинобар ин, аз ин марҳила – аз замони туфулият мебояд шурӯъ кард, то насли хурдсол ва навраси мо бо шинохти арзишҳои миллӣ ва бумӣ ба воя расида, бо онҳо хӯ гирифта, бузург шавад ва минбаъд ҷилави вуруду таҳдиду фишори фарҳанги хирадситезу ҷаҳолатмаоби аҷнабиро худ, бидуни кумаки дигарон бигирад.

Н. Нуров - корманди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Тоҷикистонам гулафшон аз баҳори Ваҳдат аст,

Дар нигоҳи офтоби ӯ шарори Ваҳдат аст.

(Шаҳрияи АҲТАМЗОД)

Бояд гуфт, ки боре зимни мутолиа дар саҳифаҳои матбуоти даврӣ чашмам ба нигоштаи адиби оламшумули доғистонӣ, барандаи Ҷоизаи ленинӣ ва инчунин Ҷоизаи давлатии Иттиҳоди Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистӣ ва Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ Расул Ғамзатов афтод, ки мавсуф дар сифоти Роҳбари давлати тоҷикон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷумла чунин гуфтааст: ”Фақат ҷанг набошад шуд, он гаҳ ҳамеша баҳор хоҳад буд. Ман аз сулҳ дар Тоҷикистон ниҳоят мамнунам. Инсони боҷасорату хирадманд - Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон тавонист, ки формулаи сулҳи ҷанги бародаркушро ёбад”.

Оре, басо ҳам дуруст қайд кардааст ин нависандаи маъруф, чунки ҳаёт собит намудааст, ки хоҳ - нохоҳ пас аз рух додани воқеаҳои муҳимми сиёсӣ дар ҳар як кишвар шахсони таърихиро рӯйи саҳнаи сиёсат меоранд ва ҳамзамон ин нафарони диловару шуҷоъ дар сарнавишти миллату давлати худ бо мурури айём ва раванди рӯзгор нақши боризи худро мегузоранд.

Яке аз ин гуна ашхоси машҳури рӯйи олам - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маҳсуб меёбанд, ки дар як давраи ниҳоят пурхавфу хатар ва дар гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ қарор доштани кишвар ва дар мавриди фалаҷ гаштани пояҳои давлату давлатдорӣ бо як ҷуръату далерии рустамона зимоми давлату давлатдориро ба уҳдаи худ гирифта, давлати тоҷиконро аз фаноёбӣ ва миллатро аз вартаи фалокат наҷот доданд. Илова бар ин мардуми парокандаву ба кишварҳои хориҷӣ ба таври иҷборӣ ҳиҷрат кардаро аз хоки Афғонистону дигар мамолики рӯйи олам ба Ватани аҷдодиашон бозгардониданд.

Баъди бозгашти фирориён барои таъмини сулҳу суботи сартосарӣ ва фароҳам овардани шароити мусоид барои зиндагонӣ ба таври пайваста ғамхориҳо зоҳир карданд. Тири онҳое, ки мехостанд ҷумҳурии нав ба Истиқлол расидаи тоҷиконро дар вартаи ҳалокату фалокат қарор диҳанду саропо ва ғарқа дар нифоқу низоъ ва ҷудоиандозиҳову парокандагиҳо бубинанд, ниҳоятан хок хӯрд.

Ҳамин тариқ, пеш гирифтани роҳи раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳисси баланди масъулият зоҳир карданҳо, талошу ҷонбозиҳо, муроду номуродиҳо, шинохти ҳувияти миллӣ, расидан ба сулҳу суботи доимӣ, эҳсоси баланди ватандӯстӣ, ҷоннисорона бархостану зимоми давлатдориро ба уҳда гирифтан, наҷоти кишвари харобу валангоргардида аз вартаи фалокату ҳалокат, эҳёи суннату анъанаҳои аҷдодӣ, ташкили оши оштӣ, гуфтушунидҳои ҳамешагӣ ва талошу муборизаҳои ватандӯстона, ҳифзи марзу бум ва таъмини амният дар маркази пойтахти мамлакат ва иҷрои дигар амалҳои накӯю судбахш боис бар он гаштанд, ки дар натиҷа мардуми паҳну парешон ва дар гирдоби номуродиҳо афтодаро раҳнамо гардаду ҳамаи онҳоро дар атрофаш мутаҳид намуда, дар қалби ҳар кадомашон ахтару шуълаи умедро ба рӯзгори орому осуда афрӯхта, ниҳоятан давлатро аз фаноёбӣ наҷот бахшад. Тавре шоира Адибаи Хуҷандӣ хуб гуфтааст:

Хати батлон кашидӣ, ҷангу вайрониву бадхоҳӣ,

Китоби сулҳу ваҳдат ҳарф - ҳарф эҷод кардӣ ту.

Зи ҷангу тирагӣ халқат гурезону парешон буд,

Биёвардӣ ба Меҳан, хонааш обод кардӣ ту.

Ту авфи муҷримон кардӣ, гунаҳшонро бубахшидӣ,

Адолат кардаву инсоф, оре, дод кардӣ ту.

Ватан вайрона аз ағёр шуд, обод кардӣ ту,

Ватанро хонаи хуршед кардӣ, шод кардӣ ту.

Оре, воқеан ҳам мо ба масири сиёсати сулҳу ваҳдатофарии Пешвою раҳнамои кишварамон аз замони ба сулҳу суботи комил расидан як назари иҷмолӣ андозем, пас маълум мегардад, ки бо дурандешӣ ва талошҳои хастанопазиронаи ӯ давлату давлатдории тоҷикон аз вартаи нобудӣ раҳоӣ ёфт. Муҳаққиқ ва сиёсатшиноси варзида Абдуллоҳи Раҳнамо чунин гуфтааст: ”Аввалан бояд гуфт, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷумлаи роҳбаронест, ки шахсияти сиёсии ӯ лаҳза ба лаҳза ва қадам ба қадам, дар пеши назари мардум, ҳамнафас бо бо ғаму шодии миллат ташаккул ёфта, ҷойгоҳи мардумии худро ба таври табиӣ дарёфтааст.

Ӯ дар оғӯши Ватану миллат ва дар сояи дуову дастгирии мардум сабзида, ба таври комилан табиӣ мавриди эътирофу эътибори мардуми худ қарор гирифтааст. Ин аст, ки чеҳраи ӯ чеҳраи табиӣ, шахсияти ӯ шахсияти воқеӣ ва хидматҳои ӯ хидматҳои бунёдӣ мебошанд. Дастовард ё қадами устувори чаҳоруми Эмомалӣ Раҳмон дар он буд, ки бо ҷасорат ва иродаи қатъии ӯ мардуми Тоҷикистон аз вартаи ҷанги дохилии хонумонсӯз раҳо гашта, ба Ваҳдати миллӣ расид. Ғояи сулҳ, оштии миллӣ ва афву ҳамдигарбахшӣ аз муҳимтарин паёмҳое буданд, ки Сарвари давлат ҳанӯз дар рӯзи аввали интихобаш ба миён гузошта буд ва ин паёмҳо ҷавҳари тамоми барномаю фаъолияти баъдии ӯро ташкил намуданд.

Маҳз барқарори сулҳ ва Ваҳдати миллӣ боис гашт, ки Тоҷикистон ҳамчун давлат аз хатари нобудӣ наҷот ёбад ва тоҷикон ҳамчун миллат аз вартаи маҳвшавӣ раҳо шаванд. Бинобар ин, масъалаи сулҳу ваҳдат барои давлату миллати мо на танҳо масъалаи қатъи низоъ ва расидан ба оштиву ҳамзистӣ, балки масъалаи наҷоти миллӣ буд. Ва ин тарҳи наҷоти таърихии миллӣ маҳз бо сарварии Эмомалӣ Раҳмон амалӣ шуд. Худи ҳамин хидмати беназир кофист, ки ӯ ҳамчун шахси муттаҳидкунандаи миллат ва пешвои воқеии миллӣ эътироф ва пазируфта шавад.

Имрӯз мардуми шарифи Тоҷикистон ба Эмомалӣ Раҳмон на ҳамчун ба як роҳбари одӣ, балки ҳамчун ба наҷотбахши давлат, сарҷамъкунандаи миллат, кафили сулҳу ваҳдат, эҳёгари фарҳанги миллӣ, бунёдгузори мактаби давлатдории муосири миллӣ ва дар маҷмуъ, ҳамчун меъмори давлатдории навини тоҷикон ва пешвои эътирофшудаи умумимиллӣ менигарад”.

Бобозода Бақохоҷа - директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании

27 – июни соли 1997 дар таърихи миллати тоҷик ҳамчун рӯзи Ваҳдати миллӣ бо ҳарфҳои заррин навишта шудааст. Ин рӯзи муқаддас ба халқу миллати азизамон ба осонӣ ба даст наомадааст. Воқеаҳои мудҳише, ки солҳои 90 – уми асри XX ба сари халқи мо омад, барои миллати мо яке аз имтиҳонҳои бузурги таърихӣ арзёби карда мешавад.

Дар он рӯзҳои барои миллат душвор ва вазнин қариб, ки ба ояндаи хубу дурахшон боварии касе намонда буд. Хушбахтона, дар чунин рӯзҳои душвор ва давраи ҳасоси таърихӣ фарзанди оқилу шуҷоъи миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои муаззами миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нагузошт, ки ин миллат ба сарнагунӣ ва рӯзҳои бад дучор гардад. Ин фарзанди фарзонаи миллати бузурги тоҷик сари қудрат омад ва дар назди халқу миллат бо дили пур ваъда доданд: “Ман ба Шумо сулҳ меорам” ва ба тақдири неку баланди мо халқи тоҷик ҳамин хел ҳам шуд. Хизматҳо, кӯшишҳо ва ҷонбозиҳои ин фарзани фарзонаи миллат муҳтарам Эмомали Раҳмон буданд, ки миллати бофарҳангу тамаддунсози мо баъд аз он ҳама сарсониҳо сарҷамъ гардид. Он вақтҳо мо хурд будему аз тариқи оинаи нилгун аз хурд то бузург ин суханони Пешвои миллатро мешунидем ва ҳамагон интизори чунин суханон будем ва ҳама аз хурсандию хушбахтӣ ашки чашм рехта, якдигарро оғӯш мегирифтем. Ин як лаҳзаҳое ҳастанд, ки дар хотираи мо ҷавонон то охири умр нақш бастаанд. Чунин нақшбандиҳо бояд бошанд, ки такони сохтани ояндаи аз имрӯз беҳтарро медиҳанд.

Пеши роҳи ҷанги бародаркуш баста шуд ва миллат ба ваҳдат омад. Ваҳдати миллӣ барои мо тоҷикон рамзи сарҷамъӣ, якдилӣ, бародарӣ, баробарӣ ва ягонагист. Маҳз самараи Ваҳдати миллӣ ва хизматҳои беназири шабонарӯзии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон буд, ки Тоҷикистон дар кӯтоҳтарин муддат давраи бӯҳронро паси сар намуда, дар иқтисоди ҷаҳонӣ ба марҳилаи рушди устувори иқтисодӣ ворид шуд ва дар самти беҳтар намудани сатҳ ва сифати зиндагии аҳолӣ ба хеле дастовардҳои бузург ноил гардид”

Дар давлате, ки сулҳу оромӣ, тинҷию амонӣ ҳукумфармост, он давлат ҳамаҷониба пеш меравад. Ваҳдати миллӣ сарчашмаи асосии бунёдкориву созандагӣ ва пешбурди сиёсати давлат буда, дар таърихи мо тоҷикон барои сарҷамъ омадани миллат, ҳифз кардани истиқлолияти давлатӣ, фарҳаги бой ва пурғановат, илму маориф ва дигар ҷанбаҳо нақши беназир дорад. Ваҳдати миллӣ ба саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик ҳамчун замони нави пешрафт ва ташаккулёбии давлатдории тоҷикон ворид гардид. Ин ҷашни фархунда дар ҷомеаи мо тимсоли сулҳу субот, якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, сарҷамъӣ ва осоиштагӣ ба ҳисоб рафта, боиси рушди иқтисоди кишвар ва масъулияти дастаҷамъона барои зиндагии дурахшони ҳозираву оянда дар Тоҷикистон аст. Агар мо ба фарҳанг нигарем мебинам, ки вожаи “Ваҳдат” дар он ҷо ба маънои ягонагӣ омадааст. Аз ин рӯ мо шаҳрвандон пеш аз ҳама бояд якдилу яктан ва якҷо бошем. Вақте, ки ҷамъият муттаҳид аст, вақте ки мо халқ муттаҳид ҳастем, мо пуртавон ба ҳама амали нек ва шоиста мегардем ва ба пешравиҳо комёбем. Ваҳдат ва ягонагӣ аз рукнҳои дӯстӣ, рафоқат, интизоми хуб, ҳамбастагӣ ва эҳтироми ҳамдигарӣ иборат буда, арзиши олӣ доштани ҳаёт ва худи инсонро ифода мекунад.

Мо бояд ифтихор дошта бошем ва ифтихор ҳам дорем, ки чунин роҳбари сулҳофару сулҳпарвар, халқу миллати таърихан ва табиатан сулҳдӯст, фарҳангпарвар ва созанда дорем. Сулҳ ва дӯстии мо дар тӯли таърихи чандинҳазорсолаамон нишондиҳандаи ақлу хирад, сабру таҳаммул ва боҳикматии гузаштагонамон ва умуман миллати тоҷик мебошад.

Ва имрӯзҳо таҷрибаи сулҳпарварию сулҳофарии Пешвои миллатамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои тамоми ҷаҳониён намунаи ибрат гардидааст. Мо насли ҷавон, пайравони Пешвои миллати сулҳофару сулҳпарварамон ҳастем. Инчунин, мо насли ҷавон ёдгориҳои беназири таърихию аҷдодиамонро ҳифз намуда, дар рушди давлати тозабунёд, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ кушиш ба харҷ медиҳем то ҳар яки мо ҳиссагузор бошем. Мо бояд аз чунин Ватани ободу зебо ва маҳбуб шукургузор аз он бошем, ки дар фазои сулҳаш ба воя расида истодаем ва дуогӯй бар он бошем, ки кабутарони сулҳ дар фазои ободу зебои ин Ватани маҳбуб ҳамеша дар парвоз бошанд.

Абдуллозода Абдулло., Иброҳимзода Ҷаҳонафрӯз - ходимони калони илмии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ

(Дар ҳошияи суханронии Президент дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар)

“... дар давраи шиддати рӯзафзуни рақобату мухолифатҳо танҳо давлатҳое ҳастии худро ҳифз карда, пеш рафта метавонанд, ки миллати босаводу огоҳ, низоми пешрафтаи илмиву инноватсионӣ ва олимону навоварони донишманд дошта бошанд. ... зарурати таъмин кардани пешрафти иқтисодиву иҷтимоӣ дар замони муосир натиҷаҳои самарабахши илмиро, аз ҷумла дар самтҳои ихтироъ ва татбиқи технологияҳои инноватсионӣ, талаб менамояд”.

Яке аз омилҳои муҳими рушди устувори иқтисоди миллӣ таҳия ва татбиқи сиёсати самарабахши инноватсионӣ мебошад, ки ҳадафи асосии ҷорӣ намудани технологияи нав, ихтироот, шаклҳои идоракунии истеҳсолот ва ташкили меҳнатро муайян мекунад, ки ба комёбиҳои пешрафти илмию техникӣ асос ёфтаанд.

Пешрафти илмию техникӣ ин фаъолият оид ба омӯзиши амиқи қонунҳои тараққиёти табиат ва ҷамъият мебошад, ки дар асоси онҳо воситаю объектҳои меҳнат, ҷараёнҳои истеҳсолот, шаклҳои ташкили истеҳсолот ва хоҷагидорӣ ба вуҷуд оварда ва такмил дода мешаванд. Пешрафти илмию техникӣ, ки ҷараёни такмил додани базаи моддию техникӣ, истеҳсоли маҳсулот бо истифода аз комёбиҳои навтарини тадқиқоти илмӣ ва корҳои конструкториро дар бар мегирад, барои конеъ гардондани талаботи ҷамъият пешбинӣ шудааст.

“Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, ба мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи имкониятҳоро муҳайё намудааст. Зеро дар ҷаҳони муосир танҳо кишварҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз карда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд. Мову шумо дида истодаем, ки имрӯз кишварҳои мухталифи дунё бар пояи илму дониш, ихтироъкориву истеҳсол ва истифодаи техникаву технологияҳои муосир чӣ гуна тараққӣ карда истодаанд”.

Маълум аст, ки инкишофи пешрафти илмию техникӣ дар шаклҳои таҳаввулӣ, инқилобӣ ва якҷоя ба амал меояд. Дар баробари ин натиҷаи бевоситаи пешрафти илмию техникӣ инноватсия (навоварӣ) мебошад.

Тавре ки таҳлили сарчашмаҳои гуногун нишон дод, дар ташаккули мафҳуми инноватсия равишҳои гуногун мавҷуд аст. Навовариро ҳамчун тағйироти сифатӣ дар техника ва технологияи истеҳсолот, шаклҳои ташкил ва идоракунии истеҳсолот, ки сатҳи сифатан нави рушди қувваҳои истеҳсолкунанда, афзоиши даромаднокии истеҳсолотро таъмин менамояд, фаҳмидан мумкин аст.

Алоқамандии равандҳои инноватсионӣ бо тамоми ҷанбаҳои сиёсати иқтисодии давлатӣ, ки ба сарчашмаҳои интенсивии рушди иқтисодӣ, рушди иқтисодиёти миллӣ тавассути татбиқи равандҳои инноватсионӣ бо захираҳои зарурии сармоягузорӣ нигаронида шудааст, мушоҳида мешавад. Маблағгузорӣ бояд ҳам барои таъминоти истеҳсолот ва ҳам барои ташаккули сохтори окилонатарини технологии он кифоя бошад, ки шароитро барои афзоиши самаранокии хоҷагии халқ таъмин ва фароҳам созад.

Вобаста ба ин “маблағгузорӣ ва ҳавасмандсозиҳои дигари давлатӣ барои соҳаи илм яке аз масъалаҳои асосӣ мебошад, ки Ҳукумати мамлакат ба он таваҷҷуҳи ҳамешагӣ зоҳир менамояд ва онро бо дарназардошти имкониятҳои буҷет сол ба сол зиёд карда истодааст, ки он танҳо дар соли 2024-ум ба 225 миллион сомонӣ расонида шуд (назар ба соли 2023-юм 45 миллион сомонӣ зиёдтар)”.

Асоси роҳи инноватсионии рушди иқтисоди миллиро сиёсати илмию техникӣ ташкил медиҳад, ки ҳамчун яке аз ҷузъҳои асосии сиёсати иҷтимоию иқтисодии мамлакат амал мекунад, ки барои татбиқи он амалигардонии мунтазами фаъолияти инноватсиониро тақозо менамояд.

Рушди фаъолияти инноватсионӣ бо рушди илму техника зич алоқаманд аст ва ин ба ҳолати объективӣ вобаста аст, зеро дар шароити маҳдуд будани захираҳои табиӣ ва иқтисодӣ рушди иқтисодиёт ба таври камтар аз тавсифоти миқдории тараққиёти илм ва техника ва ба таври бештар аз суръат ва сифати татбиқи натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ба шаклҳои нави техникӣ ва технологӣ вобаста аст, ки минбаъд бояд ба маҳсулот ва технологияи нав табдил дода шаванд. Дар ин шароит ҳавасмандгардонии фаъолияти инноватсионӣ муҳимтарин самти сиёсати илмию техникӣ мебошад.

Дар шароити Ҷумҳурии Тоҷикистон рушди иқтисодиёти кишвар ба тезонидани фаъолияти инноватсионӣ ниёз дорад.

Мутобиқи сиёсати давлат солҳои охир барои рушди иқтисодиёти миллӣ заминаҳои зарурӣ пайдо шуданд, ки асосҳои нави илмию ташкилиро тақозо мекунад. Ин асосҳо бояд ба сиёсати ягонаи рушди инноватсионии иқтисодиёти кишвар асос ёбанд.

Рушди иқтисодиёти мамлакат бо роҳи инноватсионӣ на танҳо эҷоди маҳсулот, технология, воситаҳои техникӣ, балки инфрасохтори инноватсиониро низ дар назар дорад.

Дигар масъала, ки Пешвои миллат зимни мулоқот қайд карданд, “сатҳи пасти ҳамкории муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ бо соҳибкорон, шарикии давлат ва бахши хусусӣ дар корҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таҷрибавию конструкторӣ, ҷорӣ нагардидани механизми тиҷоратикунонии натиҷаҳои таҳқиқоти илмӣ ва навовариҳо, алоқаи сусти байнисоҳавӣ дар пешбурди таҳқиқот дар асоси қонунҳои бозорӣ аз ҷумлаи камбудиҳо дар ин самт ба ҳисоб мераванд. Дар робита ба ин, таъсиси сохтори алоҳида – Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти мамлакат бояд ба раванди пайванди илм бо истеҳсолот ва рушди фаъолияти инноватсионӣ такони ҷиддӣ бахшад. Фаъолияти ин сохтор бояд ба рушд, танзим ва дастгирии давлатии фаъолияти инноватсионӣ ва таҳияи механизми татбиқи он равона карда шавад”.

Табиист, ки таҳиягарони маҳсулоти илмию техникӣ ва истеҳсолкунандаи мол ба инкишофи равандҳои навоварона, махсусан аз ҷиҳати татбиқи он манфиатдор мебошанд. Дар шароити ҳозираи гузариш ба иқтисоди бозаргонӣ муносибатҳои байни онҳо бояд дар асоси манфиати тарафайн, яъне ихтироъкори навоварӣ ба фурӯши маҳсулоти илмии худ ва истеҳсолкунандаи мол ба истифода ва гирифтани фоидаи иқтисодӣ, муфид бошад. Барои ин, истеҳсолкунандагон бояд дар бораи технологияҳои аз ҷиҳати экологӣ тоза ва каммасраф дар соҳа маълумоти бештар дошта бошанд.

Дар асоси гуфтаҳои боло метавон хулоса кард, ки раванди инноватсионӣ воситаи муассири рушди иқтисоди миллӣ мебошад.

Абдураҳмон Ҳабибов

котиби илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Тасаввур кун, чӣ гуна озод нафас мекашӣ, мисли шабҳои сокит қалбҳоят ором аст. Тамоми вуҷудат бо шодӣ тавъам аст. Лабханди зебоят бошад, чунон равшан мегардад, ки чун хуршед аз Машриқ тулӯъ мекунад.

Ин ҳама як тараф, вақте ки дар хиёбонҳои гулгуни диёр кӯдаконро бо чеҳраи хандону табассуми нотакрораш мебинӣ, чиро эҳсос мекунӣ?

Мутмаин аз онам, ки ту эҳсоси хушбахтиро таҳаммул кардӣ, қалбҳоят бори дигар ба зиндагӣ аз сари нав гарму нарм шуд. Меарзад, ки худро фидои чунин лаҳзаҳои бебоку осуда намоӣ ва барои ҳифзи он, чун гавҳараки чашм, камари ҳимат бандӣ. Хонандаи гиромӣ, ман фикри туро фаҳмидам, бале ту низ ҳамаи инро бо як калима мехоҳӣ шарҳ диҳӣ, ки номаш алҳол вирди забони ту низ ҳаст – Ваҳдат.

Оре, ваҳдату ягонагӣ пойдевори асоси сохтмони тамоми хушбахтиҳои рӯйи олам аст. Агар он кишваре, ки парчами сулҳро дар манотиқи кишвараш парафшон нигоҳ медорад, бояд тазакур дод, ки он кишвар орому осуда дар масири созандагӣ гомҳои устувор мезанад. Аммо сулҳ ба осонӣ ба даст намеояд, зеро барои соҳиб шудан ба ваҳдату ягонагӣ хеле заҳмату талошҳои ҷонгудоз мебояд. Дар ҳамин сарнавиштҳои гуногунпаҳлӯи ҳаёт ба сари мардуми тоҷик низ рӯзҳои сахт ва нангине фаро расид.

Тоҷикон ҳамчун мардуми шӯравӣ дар ҳайати давлати бузурги қарни гузашта Иттиҳоди Шӯравӣ як халқи меҳнаткашу тавонно дар арсаи ҷаҳон арзи вуҷуд мекард. Вале сарнавишти 70-солаи давлати бузурги комунистӣ рӯ ба завол ниҳод. Пас аз пош рафтани мамлакатҳои понздаҳгонаи шӯравӣ, Тоҷикистон низ дар ҳамин раванди пошхӯрӣ соҳиби истиқлолияти хеш гардид. Аммо мо ҳоло маззаи соҳибистиқлолиятро начашида ба сари мардуми озодагон бадбахтиву завол фаро расид. Ин дар таърихи тоҷикон абри сиёҳу тӯфони душман на, балки бародари тоҷик зидди дигар бародари тоҷик силоҳ бардошт, ин зарбаи шадид ба халқи кӯҳани мо шуд. Тавре мегӯянд:

Ман аз бегонагон ҳаргиз нанолам,

Ҳар чӣ бо ман кард, он ошно кард.

Пойтахти Тоҷикистон шаҳри Душанбе гӯё маркази муборизаву ҷангҳои шадиди мухолифин ва ҳукуматдорон, марзи дасисаҳову сардияти беинтиҳо гардид. Чанде аз тарси ҷон бесухан буданд, чанде соҳиби минбари худ шуда, аз шаҳду шакар ва заҳру хатар гап мезаданд. Нишона аз сулҳу озодӣ дар рӯҳияи мардуми тоҷик бегона буд. Онҳо кайҳо аз умеду оромонҳои худ даст кашида, ба ғояи “Як рӯз бошу подшоҳ бош” амал карданд, ки ин дар натиҷа ба сари миллат порахӯриву ришва ва нокасиҳои нохалафонро ба бор овард.

Мардум фирорӣ шуданд, ҳазорҳо зану кӯдак роҳи афғонзамину ӯзбекзаминро пеша карданд, ки ин шӯртарин ҳаёт дар сари мардуми тоҷик буд. Ин мусибат чу борони нафрат беист ба саргаҳи ин милати кӯҳанбунёд меборид. Он вақт шояд ҳамин ҷумлаҳо зеби даврон буд:

Месӯхт дили мо ба сагу пишаки кӯча,

Ҳоло дили инсон ба инсон насӯзад.

Чанде аз мамлакатҳои Машриқу Мағриб Тоҷикистонро аз рӯйхати худ хат заданд, чашм бар он мекарданд, ки Тоҷикистон аз харитаи сиёсии ҷаҳон ба ҳамешагӣ нобуд хоҳад шуд. Бар он ақида буданд, ки номи тоҷикон дигар ҳамчун миллат ба по нахоҳад хест, аммо бархе кишварҳои дӯсту бародар тавонистанд дар ин рӯзи сахту сангин мо тоҷиконро дастгирӣ намоянд.

Ҳамон халқҳое, ки боварӣ ба сулҳу озодии тоҷикон надоштанд, фаромӯш карданд, ки мо насли ориёием. Тоҷик ҷон медиҳад, аммо хок ба бегонагон намедиҳад. Майдон аз далер аст, далери кун, гуфтаанд. Ба майдони набард, фарзонафарзанди милат, Пешвои миллат омад. Ӯ бо қалби гарм, матонат, сиёсати оқилона, меҳру мурават ва садоқат дасти миллати тоҷикро гирифт. Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо сарвар, балки наҷотбахши миллати тоҷик ба майдон омад. Ӯ бо далериву ҷасурӣ ва хирадмандиву меҳрубонӣ тоҷиконро сарҷамъ ва замина пора-пора гаштаро Тоҷикистон сохт. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мардуми рӯҳафтодаву ноумедгашта, аз нав умеду орзуи навин ва умри дубораи хушбахтиро ҳадя намуд.

Он замон, кишвар дар оташи хонумонсӯз месӯхт. Воқеан, кори осон набуд, ки ҷони худро фидо кунад, сарварии як кишвари ҷангзадаро ба даст гирад. Аммо Пешвои миллат, аз тамоми сангу тӯфон натарсид, мусибату гуруснагиро бо ғамхорӣ поён нишинонд, қаҳтиву сахтиро бо нармиву муҳаббати мардонагӣ мағлуб кард, одамрабоиву золимиро бо матонату сарбаландияш шикаст.

Сухани тиллоии сарвари ояндасозамро ҳар лаҳза тамоми Тоҷикистон ба забон меоранду меболанд: “Ман ба шумо сулҳ меорам”. Танҳо ҳамин калима ва амали қаҳрамононаи Эмомалӣ Раҳмон миллатро аз фаношавӣ раҳонид, Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз нестшавӣ дар харитаи сиёсии ҷаҳон эмин нигоҳ дошт. Парчами сулҳро парафшон намудем, Тоҷикистон куллан дигар намудем. Имрӯз ҷаҳониён Тоҷикистонро ҳамчун кишвари амтарини ҷаҳон ва беҳтарин кишвари сайёҳӣ бо доштани табиати софу мафтункораш мешиносанд.

Имрӯз мо дар ҳавои сокиту ороми диёр, дар назди соҳилҳои дарёи мусаффои сарзаминамон мешинему ба рӯзҳои сиёҳи таърих лаънат мехонем. Шукрона аз ҳамин кишвари азизамон мекунем. Имрӯз моро мебояд ба қадри ҳар як рӯзҳои шодиву нишот бирасем, муҳимтар аз ҳама озодиро қадр кунем.

Шукронаи сулҳу субот, оромӣ, хандаҳои бекаронаи кӯдакон касро ба шавқу рағбати беандоза мубаддал месозад ва дили касро ба зиндагӣ гарм месозад. Мо имрӯз ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва соҳибэҳтиром дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта мешавем. Мо бояд ба қадри Ваҳдати миллӣ ва арзишҳои миллӣ бирасем. Бузургон фармудаанд: “Қадр - қадр талаб мекунад”, пас барои боқадру инсони комили ин диёр будан ба қадри ҳар як қатраҳои оби зулоли Ватан бирасем.

Бинед ин кишвари зеботарини ҷаҳонро, бингар ба манзараҳои дилфиреби диёри ман. Ин обҳои тозаву мусаффоро бингар. Ана ин бошад парчами баландтарини ҷаҳон, ливои орзуву оромонҳои миллӣ. Парчами сулуҳ ваҳдати миллӣ пар меафшорнаду миллати маро ба ҷаҳон муаррифӣ менамояд.

Ба пеши чашм меорам, ки мо зиндагии шоиста дорем, мо фармонбардори дигар халқҳо нестем. Моро касе идора намекунад, мо давлати озод, соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона ҳастем. Шабу рӯз да кӯчаҳои кишвар бо қалби пуру шодиву сурур сайру гашт мекунем, дар сари дастархон бо аҳли оилаи худ бахтиёрем, дар донишгоҳҳои олии кишвар таълиму тадрис мегирем. Дар беҳтарин шароит меомӯзем, кор ва фаъолият мекунем.

Мо шукрона мекунем, ки Пешвои миллат дорем, боиси ифтихори мост, ки барои мо тоҷикон хизматҳои бениҳоят бузургро сомон додаанд. Пас мо насли наврас бо тамоми ҳастии худ барои Ватани азизамон хизмат намоем ва номи кишварамонро чун кавкаби нурбор дурахшон намоем.

Зиҳӣ Ваҳдату ягонагӣ, зиҳи Истиқлолу озодӣ!

Шаҳзод ҚАЮМОВ, магистри курси якуми Институти забон ва адабиёти ба номи Абӯабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Рӯзи ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ – 27 июни соли 1997 барои мо, воқеан, оғози ҳамдигарфаҳмиву сарҷамъӣ ва фароҳам овардани шароит барои зиндагии орому осоиштаи халқамон мебошад.

ЭМОМАЛӢ РАҲМОН

Вожаи ваҳдат ба истиқлолият ва озодӣ ҳамбастагии зич дорад. Мақсад аз ваҳдат, якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, ягонагӣ ва иттиҳодро гуфта мешавад. Аммо, ин ваҳдату иттиҳоду ҳамбастагӣ ба осонӣ насиби халқи тамаддунофару сулҳпарвари тоҷик нагаштааст. Зеро баъди пошхӯрии ҳокимияти Иттиҳоди ҷамоҳири шуравӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати навбунёд бо бисёр мушкилиҳо рӯ ба рӯ шуда, тавонист ҳамаи ин нокомиҳоро пушти сар гардонад. Зеро ҳодисаҳои дохилии охир, ки паҳлуҳои тафриқаандозӣ, маҳалгароӣ ва майдоншиниҳои тарафҳоро ба худ доро буд, ки оқибат ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонид, аммо ваҳдату истиқлолият буд, ки омилҳои парешонии давлати тоҷиконро аз байн бурд. Ҷанги таҳаммулии дохилӣ, шурӯъ аз кашмакашҳои сиёсӣ ва низоъҳои мусаллаҳона, ки зиндагии осоиштаи мардумро халалдор намуд, дар натиҷа ҳазорон ҷавононро аз байн бурд ва кӯдакону наврасонро ятим гардонид. Зеро ҳуқуқу озодиҳои инсон дар зери тиру туфанг садо баланд карда наметавонистанд, бисёриҳо маҷбур шуданд манзилҳои худро тарк намуда, ба бисёр кишварҳо гуреза шаванд.

Хушбахтона, дар чунин вазъияти басо сангин 16-уми моҳи ноябри соли 1992 Иҷлосияи XXI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, ки дар ин Иҷлосияи таърихӣ вакилони мардумӣ Асосгузри сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Шурои Олӣ интихоб намуданд.

Раиси тозаинтихоби Шурои Олӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба халқи тоҷик муроҷиат намуда, бо қатъият чунин изҳор карда буданд: «То даме ки силоҳро нагузорему сулҳу оромиро дар сарзамини худ барқарор насозем ва ба меҳнати созанда шурӯъ накунем, ҳеч гуна кӯмаку мусоидатҳои кишварҳои дигар вазъияти моро беҳтар карда наметавонад. То охирин гурезаҳои иҷбориро ба ватан барнагардонам, худро орому осуда ҳис карда наметавонам». (Низомов А.Б. Маҷаллаи Ваколатдор оид ба ҳуқуқи кӯдак дар Ҷумҳурии Тоҷикистон. (http://www.vhk.tj).

Пас аз ин баёния гуфтанд, ки «Ман қасам ёд мекунам, ки тамому донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва дар ҳар оила барқарор шудани сулҳравона карда, барои гулгулшукуфии ватани азизамон содиқона меҳнат мекунам» (Баротова Н.Љ. Наќши иљлосияи шўрои олї дар тањкими истиќлолияти давлатї. – С. 80).

Ҳамин хидмати бузурги муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон – Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди миллати шарифи Тоҷикистон буд, ки онро дар амал таҷассум намуданд. Зеро Ҷаноби Олӣ ҳамчун шахси нодири таърихӣ ва сиёсатмадори дурандеш дар шароити печида ва муракабби муноқишаҳои ҳамватанӣ ва ҷанги таҳмилӣ давлатдории тоҷикон ва бақои давлатро аз парешонӣ ва фано шудан ҳифз намуданд. Аз ин рӯ, бо итминони комил метавон гуфт, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон наҷотбахши миллати тоҷик ва давлати тоҷикон аст (Сайидзода З.Ш. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ. – С. 15).

Зеро аз рӯзҳои аввал, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хубӣ дарк мекард, ки дар он шароите, ки Тоҷикистон қарор гирифта буд, яъне дар вазъияте, ки тамоми рукнҳои давлатдорӣ корношояму фалаҷ шуда буданд ва ё умуман вуҷуд надоштанд, таърих ва сарнавишт барояш рисолати бузург, вале ниҳоят душвори бунёд намудани давлати навинро гузоштааст (Сайидзода З.Ш. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ. – С.16).

Бо вуҷуди ин ки дар солҳои баъд таҳти роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санадҳои муайянсозанда ва танзимкунандаи усулҳои асосӣ, ҳадафу вазифаҳо ва самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии кишвар таҳия гардидаву ба тасвиб расиданд, ин ғояҳои бунёдии консепсияи сиёсати хориҷӣ аҳамияту арзиши вижаи худро то ҳол ҳифз намудаанд: «Дар вақти таҳия сохтани консепсияи сиёсати берунии кишварамон мо бояд ба назар бигирем, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯи маҳалли ҷуғрофӣ, мавқеи геосиёсӣ ва манофеи иқтисодиаш ба панҷ ҳафзаи сиёсӣ дохил мешавад.

Ҳавзаи якум: Иттиҳоди давлатҳои мустақил аст, ки, бо вуҷуди душвориҳои солҳои аввали ташаккулаш, ба сӯи таҳкими равобити ҳамаҷиҳата тамоили ботинӣ дорад.

Ҳавзаи дуввум: Осиёи Марказист, ки кунун рӯ ба ваҳдати иқтисодию сиёсӣ қарор дорад.

Ҳавзаи севвум: фазои зисту амали давлатҳои ҳамсояи форсизабон аст, ки ҳанӯз ба ягон иттиҳоди муштараки сиёсӣ ё иқтисодӣ нарасида бошанд ҳам, онҳоро на фақат ҳамбастагии таърихӣ ва мазҳабию фарҳангӣ, балки дурнамои воқеии рушди миллӣ ба ҳам ҷалб мекунанд.

Ҳавзаи чаҳорум: Доираи нуфузи давлатҳои мусулмоннишини Шарқ аст, ки онҳоро на фақат ягонагии дину оин ва суннатҳои рӯҳонӣ, балки имконот ва эҳтиёҷоти рушди миллӣ низ ба ҳам мепайванданд.

Ниҳоят, ҳавзаи панҷум: Ҷомеаи байналмилалист, ки ҳамбастагии зоҳириву ботиниаш беш аз пеш қувват мегирад ва ҳам оҳиставу пайваста ба сӯи тамаддуни воҳиди умумибашарӣ роҳ мепаймояд.

Ҳамагон медонанд, ки ҳар гуна сиёсати давлат дар ниҳояти кор дифоъ аз манофеи миллист. Пас, ҳадди ҳунари сиёсатмадорӣ дар арсаи ҷаҳон, дарёфтани мувозинати оқилона ва одилонаи манофеи мухталифи давлатҳост. (Сайидзода З.Ш. Тоҷикистони муосир: масъалаҳои мубрами истиқлоли миллӣ. – С. 123-124).

Санаи 8-уми декабри соли 1992 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои пеши роҳи ҷанги бародаркушро гирифтан қадами аввалини худро гузоштанд, ки ин муроҷиатномаи ӯ ба халқи тоҷик буд. Дар муроҷиатномаи мазкур аз ҷумла омадааст: «Падару модарон, хоҳарону додарон! Халқи мо имрӯз душвортарин ва фоҷианоктарин давраи таърихиро аз сар гузаронида истодааст. Ҳақиқат талх аст, вале мо бояд иқрор шавем, ки қувваҳои муайян сабабгори фоҷиаи миллату давлати мо шуда истодаанд. Мо, ки ворисони Рӯдакию Сино, Сомонӣ, Ҳофизу Хайём, Ҷалолиддини Балхӣ, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ҳастем, бо ақлу заковати хеш бояд бо сабру таҳаммул бошем ва нагузорем, ки фарзанд ё бародари мо даст ба ҷиноят занад» (Низомов А.Б. Ваҳдати миллӣ – пояи сулҳ. (http://www.vhk.tj/tj). Имрӯз, Истиқлолияти давлатӣ ва Ваҳдати миллӣ ба решаи давлатдории навини тоҷикон ҳамчун оби ҳаёт зам мегардад (Хайрулло М., Розиқов Ф. Нақши Пешвои миллат дар ташаккули Ваҳдати миллии тоҷикон. (https://farazh.tj/).

Истиқрори сулҳ ва таъмини Ваҳдати миллӣ дар кишвар, яке аз дастовардҳои охири садаи ХХ мебошад, ки ин дастовард аз сиришти сулҳпарварона ва ақлу заковати халқи тоҷик шаҳодат медиҳад (Алланазаров Ш. Ваҳдати миллӣ – бақои ҳар давлат.(https://farazh.tj/).

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид кардаанд, ки “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон аз лиҳози аҳамияти фавқулодаи худ бо Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар як радиф меистад. Агар Эъломия ба Тоҷикистон ба таври расмӣ Истиқлол ва соҳибихтиёрӣ ато карда бошад, пас Созишнома сулҳу суботро дар сарзамини мо таъмин сохт” (Ваҳдати мо акси бебокии ӯст. АМИТ «Ховар». (www.khovar.tj).

Ваҳдати миллӣ ва таҳкими сулҳу суботи мамлакат бори дигар тоҷиконро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун миллати соҳибтамаддун ва соҳибфарҳанг муаррифӣ намуд. Маҳз Ваҳдати миллӣ боиси ба эътидол омадани суботи сиёсӣ ва амнияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон гардида буд. Имрӯз фалсафаи ваҳдатофарии тоҷикон ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон ҳамчун падидаи байналмилалӣ дар арсаи ҷаҳонӣ маъмул мебошад. Дар ин замина Ваҳдати миллӣ дар зеҳну тафаккури миллат ангезаи эҳёи миллиро бедор намуда, дар тақвияти шуури миллӣ ва худшиносии миллии қишрҳои мухталифи ҷомеа дар шароити соҳибистиқлолӣ такони ҷиддӣ бахшид (Баротов И.И. Ваҳдати - миллӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ.(https://mts.tj/).

Мо бояд бо зиракии сиёсӣ, дониши васеъ, ҷаҳонбинии дақиқ, имконот, таҷриба, шуури дунёдарккунӣ ва афкори равшанбинона нагузорем, ки гурӯҳҳои манфиатҷӯ, ки нияти нопок доранд, ҳадафҳои худро дар кишвар амалӣ созанд.

Мо бояд, дар ҳама ҳолатҳо масири илму донишро дунболагирӣ намоем. Маърифат ва ҳисси гиромидошти Ваҳдати миллиро дар рӯҳияи мардум парвариш диҳем. Рӯҳияи ваҳдати аслиро тавассути омӯзиши таъриху фарҳанг дарк намуда, тақвият бахшем. Дар ҳамовозӣ бо Паёмҳои ваҳдатбахши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рисолати худро дурусттару муассиртар анҷом бахшида, Тоҷикистони азизи худро аз ин беш ба авҷи пешрафту ифтихор бирасонем. (Алланазаров Ш. Ваҳдати миллӣ – бақои ҳар давлат.(https://farazh.tj/).

Ҳамин тариқ, истиқрори сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дастоварди бузург ва таърихии мардуми шариф ва сарбаланди тоҷик мебошад, ки дар натиҷаи ҳамбастагии мардуми кишвар ва фарзандони содиқи ин миллати куҳанбунёд ба даст омадааст.

ОДИНАЕВ АБДУҲАЛИМ Институти омӯзиши масъалаҳои давалатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ба даст овардани ваҳдати миллӣ бузургтарин ва нодиртарин падидаи иҷтимоӣ буд. Рушди ҷомеа ва ноил гардидан ба ҳадафҳои стратегӣ ва баланд бардоштани сатҳи ҳаёти солим аз таҳкими ваҳдати миллӣ вобастагӣ дорад.

Дар раванди ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ забони миллӣ нақши муҳим дорад. Забон унсури муҳими фарҳанги ҳар як миллат аст. Муҳимтарин вазифаи забон дар он аст, ки фарҳангро ҳифз мекунад ва аз насл ба насл интиқол медиҳад. Ин аст, ки забон дар ташаккули ҳар як шахсият ва бақои миллат бо тамоми мероси фарҳангию маънавии он нақши муҳим дорад.

Ҳар як фарҳанги миллӣ, низоми забонии худро доро буда, бо ёрии он намояндагони як миллат метавонанд бо ҳамдигар муошират кунанд. Ин аст, ки шаклҳои гуногуни муоширати забониро воситаи шифоҳии муошират меноманд.

Машҳуртарин воситаҳои шифоҳии муошират, пеш аз ҳама, нутқи инсон аст. Маҳз тавассути нутқ, одамон қисми зиёди иттилооти ҳаётан муҳимро қабул мекунанд ва интиқол медиҳанд.

Дар таҳқиқотҳои гуногуни илмӣ метавон таърифҳои зиёди «забон»-ро пайдо кард, аммо ҳама дар як чизи асосӣ мувофиқанд: «забон воситаи баёни фикр, воситаи муошират аст». Албатта, он вазифаҳои дигар низ дорад. Дар байни бисёр вазифаҳои забон вазифаи коммуникативӣ мақоми хосса дорад ва гӯё аз он аст, ки бидуни забон ягон шакли муоширати одамон дар ҷомеа ғайриимкон мегардад.

Забон берун аз фарҳанг вуҷуд дошта наметавонад. Ин яке аз муҳимтарин ҷузъҳои фарҳанг, шакли тафаккур, зуҳури фаъолияти инсон аст, ки худи он дар навбати худ мавҷудияти воқеии забон аст. Забон инъикоси ҷаҳон аст, бинобар ин, забон ҳама чизро инъикос мекунад: таърихи ҷомеа, иқлим, шароити зиндагӣ, мероси маънавӣ, фарҳангӣ ва ғ.

Яке аз масъалаҳои асосии тадқиқотии илмҳои забоншиносӣ ва фарҳангшиносӣ хусусиятҳои забони миллӣ, нақши забон дар пайдоиш ва таҳаввули фарҳанги миллӣ ва инчунин падидаи муҳими дигар – гуфтугӯи фарҳангҳо (тамаддунҳо) мебошад. Забон имрӯз объекти омӯзиши фанҳои гуногун: забоншиносӣ, фарҳангшиносӣ, фалсафа, психология, мантиқ ва ғайра мебошад. Афзалияти инсон аз дигар махлуқот дар олам тавассути забон, яъне нутқ аст.

Алфред Норт Уайтхед (1861–1947) математик ва файласуфи англис доир ба нақши забон дар ҳаёти инсоният чунин меорад: “Тамаддуни башарӣ маҳсули забон аст ва забон маҳсули тамаддуни рӯ ба инкишоф аст”.[2] Яъне, инсон метавонад аз дастовардҳои тамаддуни даврони гузашта танҳо тавассути забон огоҳ шавад.

Бояд қайд кард, ки забон падидаи серҷанба ва беназири фарҳангӣ ба шумор меравад. Забон ва фарҳанг бо ҳам алоқаманд ва ногусастанӣ мебошанд. Гузашта аз ин, забон ва фарҳанг дар робитаи дуҷониба қарор доранд, забон берун аз фарҳанг вуҷуд дошта наметавонад ва фарҳанг бе забон. Моҳияти дарки робитаи забон ва фарҳанг аз печида будани ин мушкилот шаҳодат медиҳад, ки аҳамияти онро дар тӯли чандсад сол тасдиқ мекунад. Омӯзиши робитаи забон ва фарҳанг дар илм дар чаҳорчӯби бархӯрд ва назарияҳои мухталиф сурат мегирад.

Забони ҳар як халқ муҳимтарин воситаи ҳифз ва рушди мероси фарҳангӣ ва маънавии он мебошад. Махсусан ин ҳолат дар шароити муосир, ки ба мероси маънавию фарҳангии мо хатарҳои фарҳанги бегона ва ифротгароӣ таҳдид мекунанд. Эҳёи арзишҳои фарҳанги миллӣ, таваҷҷуҳ ба омӯзиш ва шинохти таърихи миллат ва баргузории чорабиниҳои маърифатӣ дар кишвар, маҳз бар зидди хатарҳои ҷаҳони муосир мебошад.

Забони миллат дар таърихи як халқ чи нақшеро иҷро менамояд? Забон пеш аз ҳама, унсури муҳими нутқ буда, рисолати асосии иҷтимоиро иҷро менамояд, ки он воситаи муошират ва интиқолдиҳандаи таҷриба ва донишҳоест, ки дар ҷомеаи инсонӣ ҷамъ гардидаанд. Инчунин забон ҳамчун шакли фарҳанг, тафаккур ва арзишҳои фарҳангиро дар фазо ва вақт ҳифз мекунад. Вазифаи асосии забони миллӣ низ дар ҳифз ва интиқоли фарҳанг аз як насл ба насли дигар ифода меёбад. Забон ҳамчун оинаест, ки дар он, на танҳо олами воқеии ҳаёти инсон, балки шуури ҷамъиятии ҷомеа, тафаккур, менталитет, тарзи зиндагӣ, анъана, расму оин, ахлоқ, низоми арзишҳо инъикос ва ифода меёбанд.

Имрӯз дар ҷаҳон забонҳои зиёде вуҷуд дорад, ки ин шумора аз теъдоди давлатҳо зиёд аст. Барои мо шарафи бузург аст, ки забони давлатии Тоҷикистони соҳибистиқлол – забони тоҷикӣ аст. Забони тоҷикӣ рамзи давлатдорӣ, воситаи муҳими шинохти давлат ва рамзи миллии мо тоҷикон аст. Бо ин забон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз минбарҳои баланди байналмилалӣ сухан меронад, ки нишон аз давлатдорист. Маҳз дар даврони соҳибистиқлолӣ забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ таҳким ёфт. Бо забони давлатӣ тамоми коргузорӣ ба роҳ монда шудааст, асарҳо эҷод мегарданд, китобҳо ба чоп мерасанд. Бо ин забон ҳамоиши муҳими адабию фарҳангӣ - Озмуни «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» тӯли чанд сол ба роҳ монда шуда истодааст. Ин ҳамоиши муҳими маърифатӣ, пеш аз ҳама барои маърифаткунонии аҳли ҷомеа бошад, аз дигар тараф барои арҷ гузоштан, эҳтиром қоил будан ва ҳифзи он мероси гаронбаҳои адабӣ ва илмии тоҷикон аст, ки дар тӯли садсолаҳо фарзонафарзандони ин миллат барои пойдории он ба забони ноби тоҷикӣ асарҳо офаридаанд.

Дуруст аст, ки дар марҳалаҳои гуногуни таърихӣ маҳз забони миллӣ боиси ҳифз ва бақои халқи тоҷик гардидааст. Забони миллат воситаи асосии бақои миллат аст. Гарчанде ин забон бо номҳои гуногун дар давраҳои гулгулшукуфӣ ва вазнини таърихи миллат муаррифӣ гардидааст, вале асли он як аст – забони тоҷикист. Чуноне шоири бузурги халқи тоҷик устод Муъмин Қаноат гуфтааст:

Форсӣ гӯӣ, дарӣ гӯӣ варо,

Ҳар чӣ мегӯӣ, бигӯ.

Лафзи шеъру дилбарӣ гӯӣ варо,

Ҳар чӣ мегӯӣ, бигӯ.

Баҳри ман танҳо забони модарист,

Ҳамчу шири модар аст,

Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест нест,

Чунки меҳри модар аст…

Донишманди тоҷик Ҳасан Султон дар мақолаи илмии худ зери унвони «Забони тоҷикӣ ва ҳувияти миллӣ» чунин иброз медорад: «Бояд қайд намуд, ки дар раванди таърихи халқи тоҷик, аз замонҳои қадим то ба имрӯз, ифтихор аз ориёиасл будан табиати гуногунро дошт, гоҳе равшану рангоранг ва гоҳе пажмурдаву хира буда, аммо дар ҳама давру замон ин ифтихор ҳеҷ гоҳ хомӯш нашудааст. Ба ибораи дигар, замоне, ки таърих барои рушду шукуфоии миллии мо шароити мусоид фароҳам овард, ин шӯъла аланга зада, равшантар гардидааст, аммо вақте ки дар натиҷаи зулму зӯроварӣ халқи мо рӯзҳои вазнинро аз сар мегузаронд, он шӯъла кам намудор мегардид».[3]

Маҳз ин ифтихор бо он мероси гаронбаҳои маънавию фарҳангии халқи бузурги тоҷик сабаб гардидааст, ки дар набардҳои ноадолатонаи таърихӣ ин миллат то ба имрӯз вуҷуд дошта бошаду аз файзи даврони соҳибистиқлолӣ баҳра барад ва суруди миллии худро бо ибораҳои «зи дурии замонаҳо расидаем, ба зери парчами ту саф кашидаем…» сарояд. Воқеан дар Суруди миллӣ хотираи бузурги таърихии халқи тоҷик инъикос гардидааст. Имрӯз низ ҳамин забон қодир аст, ки халқи бузурги тоҷикро бо ҳамроҳии тамоми ҳамватанон дар таҳти ҳамин Парчами давлатӣ муттаҳид созад ва Ватанро аз газанди таҳдиду хатарҳои замони муосир ҳифз намояд.

Ҷойгоҳи забони тоҷикӣ дар ба даст овардан ва таҳкими минбаъдаи ваҳдати миллӣ дар кишвар, ҳамчун омили калидӣ ба шумор меравад. Ин омил, барои ба даст овардани ваҳдати миллӣ ва сулҳи тоҷикон дар тамоми марҳалаҳои гуфтушунидҳо нақши муҳим бозидааст.

Гузашта аз ин, дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ, ҳамчун забони давлатӣ эътироф гардидааст: «Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд».[1.4]

Ҳамин тавр, тамоми коргузорӣ ба забони давлатӣ ба роҳ монда шуда, тибқи Конститутсия барои дигар халқу миллатҳои дар кишвар буда, бе ягон монеае барои бо забони модариашон гап задан имконият муҳаё аст. Ин ҳолат яке аз омилҳои ваҳдатофарини забони давлатӣ аст, ки дар асоси санади муҳими давлатӣ тасдиқ гардидааст. Ногуфта намонад, ки дар асоси моддаи 5 Конститутия давлат кафили эътироф ва ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандонашон аст: «Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд».[1.5]

Бояд қайд намуд, ки ҳамгироӣ ва ваҳдати миллӣ як раванд буда, дар марҳалаҳои рушд ва ё таназзули ҷомеа он тақвият ва ё коҳиш меёбад. Буҳронҳои иҷтимоӣ метавонанд барои таҳкими ваҳдати миллӣ таъсири манфӣ расонанд. Таҷрибаи ҷаҳонӣ ва таҳқиқотҳои муҳаққиқон дар раванди рушди давлатдорӣ ва ваҳдати миллӣ ин нуктаро муайян мекунад, ки чанд омилҳоеанд, ки барои якпорчагии як кишвар ва ваҳдати миллӣ мусоидат мекунад. Ин аст, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ барои тақвияти ваҳдати миллӣ корҳои зиёде ба анҷом расонида шудаанд, аз он ҷумла: мақоми давлатӣ додан ба забони тоҷикӣ, эҳтиром ва бузургдошти забони модарӣ, эҳёи хотираи таърихии миллат, баланд бардоштани ҳисси худшиносии миллӣ, таваҷҷуҳи хосса намудан ба таърих ва фарҳанги миллӣ, гиромидошти шахсиятҳои илмиву адабӣ, нашр ва ҳадя намудани китоби «Тоҷикон»-и Аллома Бобоҷон Ғафуров, ташкил намудани озмунҳои сатҳи ҷумҳуриявӣ – «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст», «Илм фурӯғи маърифат», «Тоҷикистон – ватани азизи ман» ва «Тоҷикон» - оинаи таърихи миллат», бунёди роҳҳо ва нақбҳо, таъсиси мактабҳо ва муассисаҳои таълимӣ, сохтмон ва ба истифода додани майдончаҳои парчам ва нишони давлатӣ қариб дар ҳамаи шаҳру ноҳияҳо, бунёди НБО Роғун, табдил додани шаҳри Душанбе – пойтахти кишвар ба шаҳри сулҳ ва маркази ҳамгироии тамоми минтақаҳои Тоҷикистон ва ғ. Ҳамаи ин омилҳои калидие ҳастанд, ки барои якпорчагии як халқ ва ваҳдати миллӣ мусоидат менамоянд. Албатта нақши забони модарӣ дар омилҳои номбаршуда муҳим аст. Чуноне Пешвои муаззами миллат дар китоби «Забони миллат – ҳастии миллат» қайд мекунанд: «Мо вазифадорем, ки ин хазинаи бемислро чун гавҳараки чашм ҳифз намоем ва барои устувор гардонидани пояҳои забони давлатиамон ҳар чӣ бештар заҳмат кашем. Зеро андеша ва ғояи миллии ҳар як халқ дар забону адабиёт ва фарҳангу ҳунараш ифода ёфтааст. Дар тафаккуру маърифати фарзандони он ташаккул меёбад».[4.5]

Дар баробари ин чанд нуктаи муҳимро доир ба нақши забони модарӣ дар таҳкими ваҳдати миллӣ ва давлатдории миллӣ метавон баён намуд:

- забони модарӣ моҳияти муттаҳидкунандагӣ ва ҳамгироикунандагӣ дорад, ки ҳомилони он - тоҷиконро муттаҳид мекунад;

- беҳтарин восита ва омили муттаҳидкунанда барои ҳамватанони бурунмарзӣ – тоҷикони дунё мебошад;

- забони модарӣ, омили муҳим барои таҳкими бақо ва тозагии забони давлатӣ аст;

- забони модарӣ, унсури муҳими худшиносӣ ва ҳувияти миллӣ мебошад;

- забони модарӣ, нишонаи асосии хотираи таърихӣ аст, ки далели қотеъи он мероси фарҳангӣ ва маънавии халқи тоҷик мебошад;

- забони модарӣ, нишонаи асосӣ ва муаррификунандаи давлатдории миллӣ дар сатҳи байналмилалӣ аст;

- забони модарӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун забони давлатӣ эътироф гардидааст ва барои таҳкими давлатдории миллӣ заминаи боътимод ба шумор меравад.

Зокирзода Нусратулло., - ходими калони илмии Шуъбаи масъалаҳои фалсафии

дини ИФСҲ-и ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Воқеан ҳам Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити соҳибистиқлолӣ дар сиёсати хориҷии худ ба комёбиҳои назаррас ноил гардид. Албатта, мақсаду маром ва стратегияи сиёсати хориҷии Тоҷикистонро ҳифзи манфиатҳои давлат ва миллат, пеш аз ҳама, ин таъмини амнияти миллӣ, суботи сиёсию иқтисодӣ ва фароҳам овардани шароити мусоид барои рушду такомули иқтисоди кишвар ташкил медиҳад. Тавре маълум аст, Тоҷикистон кишвари соҳиби мавқеи муҳими стратегӣ ва геополитикӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ маҳсуб мешавад ва чигуна мақомро дар минтақа ва ҷаҳон касб намудани он ба он вобастааст, ки то кадом дараҷа сиёсати дурусти хориҷӣ амалӣ мешавад.

Таҳлили равандҳои сиёсии ибтидоии соҳибистиқлолии кишвар нишон медиҳад, ки роҳандозии сиёсати хориҷии ҷумҳурӣ низ дар он шабу рӯз чун дигар кишварҳои пасошӯравӣ сурат мегирифт. Бояд гуфт, ки ҳанӯз дар ибтидои ба даст овардани истиқлоли сиёсӣ, танҳо дар соли 1992 Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 48 кишвари хориҷӣ робитаҳои дипломатӣ барқарор намуд. Аз созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва ҷаҳонӣ бошад, ба Протоколи Созишномаи таъсиси Иттиҳоди давлатҳои мустақил «Дар бораи шомил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Иттиҳод» (декабри 1991, Маскав) имзо гузошта, ба созмони байналмилалии Машварат оид ба амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо (СБСЕ) (26 феврали 1992), Созмони Милали Муттаҳид (2 марти 1992), Созмони байналмилалии тандурустӣ (ВОЗ) (апрели 1992) ва Ассотсиатсияи байналмилалии байторӣ (МАВ) (октябри 1992) аъзо шуд.

Дар ин раванд, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 29 сентябри соли 1993 нахустин бор аз минбари Созмони Милали Муттаҳид сухан ронда, ҷомеаи ҷаҳониро бо ҳадафҳои сиёсии сулҳҷӯёна ва таҳкиму тақвияти ҳамкориҳо бо ҳама кишварҳои дӯсту сулҳпарвари ҷаҳон ошно намуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо эътироф кардани асноди робитаҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, Санади хотимавии Ҳелсинки, Баёнияи Париж ва дигар санадҳо зербинои сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро бунёд намуда, эълон кард, ки инсон ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои онро, сарфи назар аз мансубияти миллӣ, мазҳабӣ, нажодӣ ва ҷинсӣ арзиши олӣ мешуморад.

Қайд кардан ба маврид аст, ки баъди ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки падидаи муҳими ваҳдати сиёсӣ маҳсуб мешавад, муносибатҳои дипломатии давлат боз ҳам рушд ёфт. Баргардонидани гурезагон аз хориҷ яке аз ҳассостарин лаҳзаҳои раванди сулҳи тоҷикон мебошад, ки тавассути дипломатияи баланди давлатдорӣ ва гуфтушинидҳо ба амал омад. Ин аст, ки имрӯз таҷрибаи сулҳи тоҷиконро ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун як мактаби бузурги сулҳофарӣ ва ҳалли низоъҳо эътироф намуда, мавриди омӯзиши ҳамаҷониба қарор медиҳад.

Тавре маълум аст, дар таҳким ва устувории сиёсати хориҷии Тоҷикистон қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ бо ҳидояти Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаи устувор гузоштанд. Аз ҷумлаи аввалин санадҳои муайянкунандаи масири сиёсати хориҷии Тоҷикистон ин Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи хизмати дипломатӣ» ва Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.

Дар Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон манфиатҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва воситаҳои ҳимояи онҳо, самтҳои асосии сиёсати хориҷии кишвар, вазифа ва салоҳияти мақомоти давлатӣ дар ин самт ба таври возеҳ муайян карда шудаанд. Дар баробари ин, бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27-уми январи соли 2015, №332 «Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз нав тасдиқ гардид. Консепсияи мазкур санади сиёсиест, ки принсипҳои асосӣ, ҳадафу вазифаҳо ва самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистонро бо дарназардошти манфиатҳои миллии дарозмуддати кишвар муайян ва танзим менамояд. Зарурати таҳия ва қабули консепсияи мазкур аз мушаххас намудани ҳадаф, вазифа ва самтҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шароити дигаргуниҳои ҳаёти сиёсиву иҷтимоӣ ва иқти содиву фарҳангии кишвар ва ташаккули симои нави геополитикӣ дар ҷаҳону минтақа бармеояд.

Бино ба тавсеаи равандҳои муҳими геополитикӣ ва глобализатсионии ҷаҳони муосир, Ҷумҳурии Тоҷикистон риояи тавозуни байни раванди ҷаҳонишавӣ ва манфиатҳои миллии ҳар як кишвар, эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва истиқлоли ҳар як давлат, низоми амниятии фарогир ва мақоми сазовори ҳамаи кишварҳо ва халқҳоро, сарфи назар аз иқтидор, нақш ва мартабаи онҳо дар тақсимоти геополитикии нерӯҳо, ба ҳайси асоситарин ва муҳимтарин меъёрҳои ҳаёти ягонаи байналмилалӣ дар амал мешиносад.

Мавриди зикр аст, ки Тоҷикистон ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ то имрӯз зиёда аз 150 давлати ҷаҳон ҳамчун давлати озоду соҳибихтиёр ба расмият шинохтааст ва кишвари мо бо 126 давлат муносибати дипломатӣ барқарор намудааст. Давлати мо дар доираи сиёсати «дарҳои кушода» дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар сиёсати хориҷии хеш таваҷҷуҳи асосиро нахуст ба таҳким ва тавсеаи муносиботи ҳасана бо кишварҳои ҳамсояи Осиёи Марказӣ - Ӯзбекистон, Қазоқистон, Туркманистон ва Қирғизистон равона намуда, равобит бо ин давлатҳоро дар асоси дӯстӣ, эҳтирому эътимоди тарафайн, хайрхоҳӣ ва ҳамкории судманду созанда таҳкиму густариш бахшидааст.

Албатта, муваффақият ва дастовардҳои сиёсати хориҷии Тоҷикистон барои муаррифии миллати тоҷик дар арсаи ҷаҳон уфуқҳои навро боз намудааст. Тоҷикистон дар доираи ҳамкориҳои созандаи хориҷӣ бо кишварҳои гуногуни олам дар ин давра зиёда аз 1200 ҳуҷҷати дуҷониба ба имзо расондааст, ки масъалаҳои муносибату ҳамкориҳои дуҷонибаро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, ҳарбӣ, ҳарбӣ - техникӣ, амният, илм, фарҳанг, маориф, тандурустӣ, сайёҳӣ ва ғайраҳоро фаро мегиранд. Бештари ташаббусҳои сиёсӣ, аз ҷумла ҳаллу фасли мухолифати шаҳрвандӣ тариқи гуфтушунид, мусоидат ба ҳалли мушкилоти сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоии Афғонистон, рушди ҳамкориҳои минтақавӣ, як зумра ташаббусҳо оид ба истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ ва ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика, мубориза бар зидди терроризм, экстремизм ва қочоқи маводи мухаддир, инчунин, дигар пешниҳодҳои арзишманди роҳбарияти Тоҷикистон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамовозӣ ва дастгирӣ пайдо намудаанд (Шарифзода А., Шамсуддинзода С.Сиёсати муваффақи сиёсатмадори тавоно//Ҷумҳурият. №: 187.- 03.10.2019.-С-2.).

Воқеан ҳам маҳз ваҳдати миллӣ роҳи инкишофи имрӯзу ояндаи дурахшон ва пешрафти ҷомеаи моро муайян ва самтҳои ба мақсад расиданро равшан сохт. Ваҳдат падидаи созандаест, ки ҷавҳари фалсафаи сулҳофарӣ, таҳаммулпазирии миллати тоҷик ва таҷассумгари иттиҳоду ҳамбастагии тамоми мардуми Тоҷикистон мебошад. Албатта, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар пешбурди сиёсати хориҷӣ ва тақвияти ҷойгоҳу нуфузи худ дар арсаи ҷаҳонӣ ба комёбиҳои назаррас ноил шудааст, ки маҳз тавассути пойдории ваҳдати миллӣ метавон онро густариш дод.

Лутфулло Саймаҳмадов - ходими илмии шуъбаи сиёсатшиносии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ