Коррупсия дар соҳаи илм ва маориф яке аз мушкилоти ҷиддии ҷаҳони муосир аст, ки ба сифати таълим, пешрафти илмӣ, рушди ҷомеа таъсири манфӣ мерасонад ва ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон монеа эҷод мекунад. Маълумот дар бораи сатҳи коррупсия дар кишварҳои ҷаҳон асосан аз Индекси дарки коррупсия (Corruption Perceptions Index. CPI) гирифта мешавад, ки ҳамасола аз ҷониби Transparency International нашр мешавад. CPI сатҳи коррупсияро дар бахши давлатӣ аз рӯи назари коршиносон ва соҳибкорон аз 0 (коррупсияи баланд) то 100 (коррупсияи паст) баҳо медиҳад. Гарчанде CPI ба таври умумӣ ба бахши давлатӣ нигаронида шудааст, он ба соҳаи маориф ва илм низ дахл дорад, зеро ин соҳаҳо аксар вақт аз буҷети давлатӣ маблағгузорӣ мешаванд ва зери назорати идораҳои давлатӣ қарор доранд.
Дар Аврупо сатҳи коррупсия дар соҳаи илм ва маориф нисбатан паст аст, махсусан дар кишварҳои Аврупои Ғарбӣ. Масалан, дар Дания CPI-2023 бо 90 хол дар ҷои аввал қарор дорад. Дар ин кишвар низоми маориф ва илм яке аз шаффофтаринҳо дар ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Коррупсия дар ин соҳаҳо хеле кам ба назар мерасад, зеро низоми назорати қатъӣ ва шаффофият дар тақсимоти маблағҳо вуҷуд дорад. Дар Финландия бо 87 хол дар ҷои сеюм аст. Ин кишвар бо низоми таълимии пешрафта ва сармоягузории устувори илм машҳур аст, ки хавфи коррупсияро ба таври назаррас коҳиш медиҳад. Дар Олмон бо 79 хол дар ҷои 9-ум қарор дорад. Дар Олмон низоми маориф ва таҳқиқоти илмӣ хуб танзим шудааст, аммо дар баъзе ҳолатҳо ҳодисаҳои ночизи коррупсия, ба монанди суиистифода аз грантҳои таҳқиқотӣ, мушоҳида шудаанд. Дар кишварҳои Аврупои Шарқӣ вазъ каме фарқ мекунад. Масалан, дар Украина бо 36 хол дар ҷои 104-ум аст. Дар ин кишвар коррупсия дар соҳаи маориф, аз ҷумла ришва барои қабул ба донишгоҳҳо ва баҳогузорӣ, мушкилоти ҷиддӣ боқӣ мемонад. Дар Руминия бо 46 хол дар ҷои 63-юм қарор дорад. Гарчанде пешрафтҳое дар коҳиши коррупсия мушоҳида мешавад, ҳанӯз ҳам дар идоракунии маблағҳои таълимӣ ва тақсимоти вазифаҳои академӣ мушкилот вуҷуд дорад. Умуман, дар Аврупо кишварҳои пешрафта бо сатҳи пасти коррупсия фарқ мекунанд, зеро онҳо дорои низоми қавии назорат, шаффофият дар маблағгузорӣ ва фарҳанги баланди ҳуқуқӣ мебошанд. Аммо дар баъзе кишварҳои Аврупои Шарқӣ, ки дар гузариш аз иқтисодиёти планӣ ба бозорӣ қарор доранд, коррупсия дар соҳаи маориф ва илм ҳанӯз ҳам мушкилоти ҷиддист.
Дар Осиё вазъи коррупсия дар соҳаи илм ва маориф гуногун аст, зеро ин минтақа кишварҳои пешрафта ва рушдёбандаро дар бар мегирад. Маслан, дар Сингапур бо 83 хол дар ҷои 5-ум аст. Дар ин кишвар коррупсия дар соҳаи маориф ва илм қариб вуҷуд надорад. Сингапур бо сиёсати қатъии зиддикоррупсионӣ ва сармоягузории шаффоф ба таълим ва таҳқиқот машҳур аст. Дар Ҷопон бо 73 хол дар ҷои 18-ум қарор дорад. Дар Ҷопон низоми маориф ва илм хуб танзим шудааст, вале дар баъзе ҳолатҳо суиистифода аз маблағҳои таҳқиқотӣ мушоҳида мешавад. Дар Чин бо 42 хол дар ҷои 76-ум аст. Дар Чин коррупсия дар соҳаи маориф, аз ҷумла ришва барои қабул ба донишгоҳҳо ва тақсимоти грантҳои илмӣ, мушкилоти ҷиддист, гарчанде давлат барои коҳиши он чораҳои қатъӣ андешидааст. Дар кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ сатҳи коррупсия баландтар аст. Масалан, Ҳиндустон бо 40 хол дар ҷои 85-ум аст. Дар Ҳиндустон низ коррупсия дар идоракунии муассисаҳои таълимӣ ва тақсимоти маблағҳои илмӣ мушоҳида мешавад. Дар Афғонистон бо 20 хол дар ҷои 150-ум қарор дорад. Дар ин кишвар низоми маориф ва илм аз сабаби ноустувории сиёсӣ ва сатҳи баланди коррупсия дар ҳолати бӯҳронӣ қарор дорад. Дар Осиё кишварҳои пешрафта, ба монанди Сингапур ва Ҷопон бо сатҳи пасти коррупсия фарқ мекунанд, дар ҳоле ки кишварҳои рушдёбанда, ба мисли Афғонистон бо сатҳи баланди коррупсия рӯбарӯ ҳастанд. Ин фарқият ба сатҳи рушди иқтисодӣ, низоми идоракунӣ ва маърифати ҳуқуқӣ вобаста аст.
Таҳлили муқоисавӣ нишон медиҳад, ки дар Аврупо сатҳи коррупсия дар соҳаи илм ва маориф нисбат ба Осиё пасттар аст, махсусан дар кишварҳои пешрафта. Дар ҳоле ки кишварҳои Осиёи пешрафта, ба монанди Сингапур натиҷаҳои хуб нишон медиҳанд, дар кишварҳои рушдёбандаи ин минтақа коррупсия мушкилоти ҷиддӣ боқӣ мемонад. Барои коҳиши коррупсия дар ин соҳаҳо зарур аст, ки кишварҳо сиёсати шаффоф, низоми қавии назорат ва таълими зиддикоррупсиониро ҷорӣ намоянд.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои муқовимат ба ин падидаи манфӣ Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030" (Фармони Президенти ҶТ аз 3 августи соли 2021, №222) ва "Нақшаи чорабиниҳои амалисозии Стратегия барои марҳилаи якум (2021-2025)" қабул гардидааст. Ин санадҳо ҳадафҳои коҳиши сатҳи коррупсияро дар тамоми соҳаҳо, аз ҷумла илм ва маориф муайян мекунанд.
Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия дар бобҳои гуногунаш ба масъалаҳои марбут ба соҳаи маориф ва илм ишора мекунад. Дар боби 1 (Муқаррароти умумӣ) банди 1 таъкид мекунад, ки коррупсия монеаи ҷиддӣ дар роҳи рушди иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон аст. Соҳаи маориф, ки дар ташаккули капитали инсонӣ ва пешрафти ҷомеа нақши муҳим дорад, аз ин хавфҳо истисно нест. Банди 9 зикр мекунад, ки "Стратегияи муқовимат ба коррупсия барои солҳои 2013-2020" дар паст кардани шиддати коррупсия натиҷаҳои муайян додааст, аммо мушкилот дар соҳаи маориф ҳанӯз боқӣ мондааст.
Дар боби 2 (Мақсад, вазифа ва принсипҳо), банди 12 ҳадафи асосии Стратегияро "баланд бардоштани маърифати зиддикоррупсионии аҳолӣ ва фароҳам овардани фазои тоқатнопазирӣ ба коррупсия" муайян мекунад, ки барои омӯзгорон, донишҷӯён ва муҳаққиқон низ муҳим аст. Банди 13 вазифаҳоро, аз қабили "муайян намудани роҳҳои муосири пешгирӣ ва муқовимат ба коррупсия" ва "баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон", номбар мекунад, ки ба таълим ва илм дахл доранд.
Боби 3 (§3 - Тақвият бахшидани муқовимат ба коррупсия дар соҳаи маориф) ба таври мушаххас ба соҳаи маориф нигаронида шудааст. Банди 41 нишон медиҳад, ки "дар муқоиса бо соҳаҳои фаъолияти вазорату идораҳои дигар, зиёдшавии сатҳи коррупсия дар соҳаи маориф бештар ба мушоҳида мерасад". Банди 42 инро бо мисолҳои мушаххас, аз қабили додану гирифтани пора, қаллобӣ, сохтакории ҳуҷҷатҳо ва тасарруфи маблағҳои буҷетӣ, тасдиқ мекунад. Ин нишондиҳандаҳо зарурати таҳияи чорабиниҳои мушаххасро барои соҳаи маориф дар марҳилаи оянда тақозо мекунанд.
Нақшаи чорабиниҳои марҳилаи якум (2021-2025) 70 чорабиниро дар бар мегирад, ки аз онҳо чандтояш ба соҳаи илм ва маориф дахл доранд:
- Банди 21: "Таъсиси ихтисосҳои нав дар факултетҳои ҳуқуқшиносии муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ҷиҳати тайёр намудани кадрҳо дар самти муқовимат ба коррупсия" (2022-2024). Ин чорабинӣ ба тайёр кардани мутахассисони ҳуқуқшинос нигаронида шудааст, вале ба омӯзгорон ё донишҷӯёни дигар ихтисосҳо тамаркуз накардааст.
- Банди 22: "Таҳия ва интишори китобҳо, асарҳои саҳнавӣ, барномаҳои телевизионӣ дар мавзӯъҳои марбут ба муқовимат ба коррупсия" (мунтазам). Ин чорабинӣ ба ташаккули мафкураи зиддикоррупсионӣ равона шудааст, аммо ба муассисаҳои таълимӣ мушаххасан ишора надорад.
- Банди 29: "Пешгирӣ намудани омилҳои коррупсионӣ зимни тақсимоти ихтисосҳои тиббӣ ва ҷобаҷогузории дурусти кадрҳо дар соҳаи тандурустӣ" (мунтазам). Гарчанде ин чорабинӣ ба соҳаи тандурустӣ дахл дорад, он ба таълими тиббӣ низ алоқаманд аст ва масъалаи шаффофият дар тақсимоти ихтисосҳоро дар бар мегирад.
- Банди 69: "Баргузор намудани тадқиқоти сотсиологии умумӣ оид ба коррупсия" (2021-2025). Ин чорабинӣ метавонад соҳаи маорифро низ дар бар гирад, вале ба он мушаххасан нигаронида нашудааст.
Таҳлил нишон медиҳад, ки чорабиниҳои марҳилаи якум бештар хусусияти умумӣ дошта, ба хусусиятҳои соҳаи илм ва маориф, аз қабили рақамикунонии равандҳои таълимӣ, таъсиси комиссияҳои ҷамъиятӣ дар донишгоҳҳо ё таҳияи кодексҳои рафтор барои омӯзгорон, камтар диққат додаанд. Ин камбудӣ зарурати пешниҳоди чорабиниҳои мушаххас ва мутобиқ ба ниёзҳои соҳаро барои марҳилаи дуюм ба миён меорад.
Бо назардошти таҳлили Стратегия ва Нақшаи марҳилаи якум, инчунин осебпазирии соҳаи илм ва маориф аз коррупсия, чорабинии зерин барои марҳилаи дуюм (2026-2030) пешниҳод менамоем:
1. Таҳия ва ҷорӣ намудани барномаи махсуси таълимии зиддикоррупсионӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олӣ (2026-2028)
Асосноккунӣ: Банди 12 ва 13-и Боби 2 баланд бардоштани маърифати зиддикоррупсионӣ ва фароҳам овардани фазои тоқатнопазириро талаб мекунад. Ин барнома донишҷӯёнро бо асосҳои муқовимат ба коррупсия ошно мекунад.
2. Гузаронидани тадқиқоти сотсиологии сатҳи коррупсия дар соҳаи маориф ҳар ду сол як маротиба (2026, 2028, 2030)
Асосноккунӣ: Банди 192-и Боби 5 тадқиқоти сотсиологиро барои муайян кардани сатҳи коррупсия муҳим мешуморад, ки барои таҳияи чораҳои мушаххас дар маориф зарур аст.
3. Ташкили озмунҳои илмӣ оид ба таҳлили хавфҳои коррупсионӣ дар соҳаи маориф ва илм (2027-2029)
Асосноккунӣ: Банди 159-и §9 таҳлили хавфҳои коррупсиониро дар ташкилотҳо талаб мекунад. Озмунҳо муҳаққиқонро барои пешниҳоди роҳҳои ҳалли мушкилот ҷалб мекунанд.
4. Вусъат додани истифодаи технологияҳои рақамӣ дар идоракунии муассисаҳои таълимӣ (2026-2030)
Асосноккунӣ: Банди 117-и §6 ҷорӣ намудани ҳукумати электрониро барои коҳиши омилҳои инсонӣ дар коррупсия таъкид мекунад. Рақамикунонӣ шаффофиятро дар равандҳои маъмурӣ афзоиш медиҳад.
5. Таъсис додани комиссияҳои ҷамъиятӣ оид ба пешгирии коррупсия дар донишгоҳҳо ва пажуҳишгоҳҳо (2026)
Асосноккунӣ: Банди 8 ва 107-и §4 таъсиси комиссияҳои ҷамъиятӣ ва фаъолнокии онҳоро барои муқовимат ба коррупсия муҳим мешуморад.
6. Баланд бардоштани малакаи омӯзгорони муассисаҳои таълимӣ оид ба этика ва муқовимат ба коррупсия (2027-2030)
Асосноккунӣ: Банди 37-и §3 барномаҳои таълимиро барои хизматчиён пешниҳод мекунад. Омӯзгорон бояд аз хавфҳои коррупсионӣ огоҳ бошанд.
7. Нашри мақолаҳо ва китобҳои таълимӣ оид ба муқовимат ба коррупсия дар соҳаи маориф (2026-2028)
Асосноккунӣ: Банди 104-и §4 нашри маводи омӯзиширо барои паҳн кардани дониш талаб мекунад, ки ба саводнокии ҳуқуқии омӯзгорон ва донишҷӯён кумак мерасонад.
8. Таҳияи низоми шаффофи тақсимоти грантҳои илмӣ ва таҳқиқотӣ (2026-2027)
Асосноккунӣ: Банди 40-и §3 шаффофият ва бартараф кардани бархӯрди манфиатҳоро дар хизмати давлатӣ талаб мекунад, ки хавфи коррупсияро дар тақсимоти маблағ коҳиш медиҳад.
9. Гузаронидани семинарҳои байналмилалӣ оид ба таҷрибаи пешгирии коррупсия дар маориф (2028-2030)
Асосноккунӣ: Банди 178-и §10 мубодилаи таҷрибаи байналмилалиро муҳим мешуморад, ки барои татбиқи усулҳои пешқадам дар Тоҷикистон кумак мекунад.
10. Экспертизаи зиддикоррупсионии барномаҳои таълимӣ ва санадҳои меъёрии соҳаи маориф (2026-2030)
Асосноккунӣ: Банди 153-и §8 экспертизаи зиддикоррупсиониро барои ошкор ва бартараф кардани омилҳои коррупсионӣ дар санадҳо талаб мекунад.
11. Ташкили платформаи электронии шаффоф барои қабули донишҷӯён ба донишгоҳҳо (2026-2028)
Асосноккунӣ: Банди 120-и §6 ҳукумати электрониро барои коҳиши муносибатҳои бевосита ва пешгирии коррупсия муҳим мешуморад.
12. Мониторинги мунтазами фаъолияти молиявии муассисаҳои таълимӣ (2026-2030)
Асосноккунӣ: Банди 111-и §5 назорати истифодаи маблағҳои давлатиро талаб мекунад, ки барои пешгирии тасарруфи маблағ дар маориф муҳим аст.
13. Баргузории чорабиниҳои иттилоотӣ барои донишҷӯён оид ба оқибатҳои коррупсия (2027-2030)
Асосноккунӣ: Банди 102-и §4 ташвиқоти зиддикоррупсиониро тавассути воситаҳои ахбор талаб мекунад, ки ба ташаккули ҷаҳонбинии зиддикоррупсионӣ кумак мерасонад.
14. Таҳияи кодекси рафтори зиддикоррупсионӣ барои омӯзгорон ва кормандони маориф (2026)
Асосноккунӣ: Банди 37-и §3 кодексҳои рафторро барои пешгирии коррупсия дар хизмати давлатӣ муҳим мешуморад.
15. Ҷалби донишҷӯён ба фаъолияти комиссияҳои ҷамъиятӣ оид ба пешгирии коррупсия (2027-2030)
Асосноккунӣ: Банди 100-и §4 иштироки ҷомеаи шаҳрвандиро дар муқовимат ба коррупсия таъкид мекунад, ки донишҷӯёнро фаъол мегардонад.
16. Таъсиси маркази таълимии зиддикоррупсионӣ дар назди яке аз донишгоҳҳои калон (2028)
Асосноккунӣ: Банди 97-и §3 таъсиси марказҳои таълимиро барои такмили малакаи субъектҳои муқовиматкунанда пешниҳод мекунад.
17. Омода кардани мутахассисони соҳаи маориф оид ба таҳлили хавфҳои коррупсионӣ (2027-2029)
Асосноккунӣ: Банди 161-и §9 таҳлили хавфҳои коррупсиониро барои ошкор ва коҳиш додани онҳо муҳим мешуморад.
18. Ташкили шабакаи иттилоотӣ барои гузоришдиҳии беном оид ба ҳолатҳои коррупсия дар маориф (2026-2027)
Асосноккунӣ: Банди 14-и Боби 2 ошкороии фаъолиятро яке аз принсипҳои Стратегия медонад, ки ин шабака шаффофиятро тақвият медиҳад.
19. Ҷорӣ намудани низоми баҳодиҳии шаффоф ба фаъолияти омӯзгорон ва донишҷӯён (2026-2030)
Асосноккунӣ: Банди 40-и §3 шаффофият дар фаъолияти мақомотро талаб мекунад, ки хавфи ришвадиҳӣ дар баҳогузориро коҳиш медиҳад.
20. Гузаронидани тренингҳо барои роҳбарони муассисаҳои таълимӣ оид ба идоракунии зиддикоррупсионӣ (2027-2030)
Асосноккунӣ: Банди 35-и §3 баланд бардоштани масъулияти роҳбаронро барои коҳиши ҳуқуқвайронкуниҳои коррупсионӣ муҳим мешуморад.
Таҳлили Стратегияи давлатии муқовимат ба коррупсия ва Нақшаи чорабиниҳои марҳилаи якум нишон дод, ки гарчанде чорабиниҳои умумӣ барои коҳиши коррупсия дар соҳаи илм ва маориф пешбинӣ шудаанд, онҳо ба хусусиятҳои ин соҳа, аз қабили шаффофияти равандҳои таълимӣ, идоракунии донишгоҳҳо ва таълими мушаххас, камтар нигаронида шудаанд. Чорабиниҳои пешниҳодшуда камбудиҳои ҷойдоштаро бартараф мекунанд, бо ҳадафҳои Стратегия мувофиқ аст ва барои марҳилаи дуюм (2026-2030) муносиб мебошад. Ин чорабинӣ метавонад дар баланд бардоштани маърифати зиддикоррупсионӣ, коҳиши хавфҳои коррупсионӣ дар соҳаи илм ва маориф дар Тоҷикистон саҳми муҳим гузорад.
Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
Тавре Хазинаи байнидавлатии ҳамкориҳои башардӯстонаи кишварҳои узви Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил хабар медиҳад, академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Муҳаммадюсуф Имомзода барандаи ҷоизаи башардӯстонаи ИДМ "барои саҳм ва дастовардҳои барҷаста дар соҳаи илму маориф" гардид.
