Наврӯз яке аз қадимтарин ҷашнҳои башарият буда, таърихи он ба ҳазорон сол пеш бармегардад. Бино ба таҳқиқоти таърихӣ ва ривоятҳои адабӣ, ин ҷашн бори аввал дар ҳудуди Форс (Эрон) ва Осиёи Марказӣ таҷлил шудааст.

Аввалин далелҳои таърихии ҷашн гирифтани Наврӯз ба замони подшоҳони Ҳахоманишӣ, махсусан Куруш Кабир (550–530 п.м.), мансубанд. Дар ин давра Наврӯз ҳамчун ҷашни расмии давлатӣ шинохта шуда, шоҳон онро бо маросимҳои бошукӯҳ таҷлил мекарданд. Дар "Шоҳнома"-и Фирдавсӣ омадааст, ки подшоҳ Ҷамшед (аз силсилаи подшоҳони бостонии Эрон) Наврӯзро барои мардум муқаррар кард. Гуфта мешавад, ки ӯ рӯзе, ки офтоб ба авҷи дурахшандагии худ расид (яъне баробарии рӯз ва шаб), Наврӯзро ҷашн гирифт ва ин рӯз ҳамчун оғози некбахтӣ пазируфта шуд.

Бостоншиносон нишон медиҳанд, ки дар шаҳри Персеполис маросимҳои Наврӯзӣ бо иштироки шоҳони форс ва намояндагони кишварҳои гуногун баргузор мешуданд. Осори мӯътабари таърихӣ, ба монанди нақшҳои девории ин қаср, шаҳодати таҷлили бошукӯҳи Наврӯзро медиҳанд. Бархе аз муҳаққиқон бар он назаранд, ки Наврӯз аслан дар Бохтар (қисме аз Осиёи Марказӣ) пайдо шудааст. Балх дар даврони қадим маркази фарҳанги зардуштӣ ва анъанаҳои ориёӣ буд, ки эҳтимолан дар ҳамин ҷо Наврӯз бори аввал таҷлил гардидааст. Бархе аз таърихшиносон бовар доранд, ки Наврӯз решаҳои амиқ дар фарҳанги Шумер ва Бобул дорад, ки маросимҳои таҷлили баҳор ва эҳёи табиатро доштанд. Наврӯз аввалин маротиба дар минтақаҳои Эрон, Осиёи Марказӣ ва қисматҳои Афғонистону Месопотамия таҷлил шудааст. Бостоншиносон ва таърихшиносон бештар ба ин назаранд, ки он ба давраи Ҳахоманишиён ё ҳатто қабл аз он мансуб буда, ҷашни офтоб, зиндагӣ ва эҳёи табиат ба шумор меравад. Имрӯз Наврӯз дар кишварҳои зиёде таҷлил мешавад ва ҳамчун мероси фарҳангии ҷаҳонӣ эътироф гардидааст.

Ҳамин тавр, Наврӯз – яке аз куҳантарин ҷашнҳои миллии мардуми ориёинажод буда, таърихи чандҳазорсола дорад. Ин ҷашн на танҳо як анъанаи фарҳангӣ, балки дорои асосҳои маънавӣ ва ҳуқуқии устувор низ мебошад.

Асосҳои маънавии Наврӯз:

1. Арзиши фарҳангӣ ва ахлоқӣ. Наврӯз ҳамчун ҷашни баҳорӣ ифодагари бедорӣ, эҳёи табиат ва оғози нав дар зиндагии инсонҳост. Ин ҷашн рамзи ҳамбастагӣ, дӯстӣ ва сулҳ миёни инсонҳо мебошад.

2. Ҷанбаи динӣ ва фалсафӣ. Дар таърихи қадим, Наврӯз бо боварҳои зардуштӣ ва дигар ҷараёнҳои фалсафӣ алоқаманд буд. Он ба қадршиносии табиат, муҳаббат ба зиндагӣ ва эҳтироми қонуниятҳои коинот асос меёбад.

3. Раванди иҷтимоӣ ва оилавӣ. Наврӯз ҳамчун ҷашни оилавӣ ҷойгоҳи махсус дорад. Дар ин рӯз мардум ба аёдати наздикон, падару модар ва пиронсолон мераванд, ки ин нишонаи эҳтироми арзишҳои оилавӣ мебошад.

Асосҳои ҳуқуқии Наврӯз:

1. Қонунгузории миллӣ. Наврӯз дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» Иди байналмилалии Наврӯз - 21-24 март эълон гардида, ҳамчун ҷашни расмии давлатӣ эътироф шудааст (м. 2). Дар Кодекси меҳнати Тоҷикистон ин рӯз ҳамчун рӯзи истироҳат ва идона муайян гардидааст (м. 82 КМ ҶТ). Агар рӯзи истироҳат ба рӯзи иди ғайрикорӣ рост ояд, рӯзи истироҳат ба рӯзи аввали кории баъд аз рӯзи иди ғайрикорӣ гузаронида мешавад (қ. 5 м. 89 КМ ҶТ).

2. Эътирофи байналмилалӣ. ЮНЕСКО ҷашни Наврӯзро соли 2009 ба рӯйхати мероси ғайримоддии фарҳангии башарият дохил намуд. Сипас, соли 2010 ин ҷашн ҳамчун ҷашни байналмилалӣ аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид расман эътироф гардид.

3. Муқаррароти анъанавӣ ва ҳуқуқи урфӣ. Дар бисёр минтақаҳои Осиёи Марказӣ, Наврӯз бо қоидаҳо ва урфу одатҳои миллӣ таҷлил мегардад. Дар даврони қадим, Наврӯз ҳамчун рӯзи адолат, бахшиши гуноҳҳо ва оғози ҳаёти нав шинохта мешуд.

Наврӯз на танҳо як ҷашн, балки як унсури муҳими фарҳангӣ ва ҳуқуқии миллатҳои гуногун мебошад. Он бо арзишҳои инсондӯстӣ, сулҳ, ваҳдат ва эҳёи табиат пайванд дошта, дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ қонунигардонӣ шудааст.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн - мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияимиллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Ҳам аз шоирони гузаштаву имрӯзӣ ва ҳам аз ашъори наврӯзии мардумӣ намунаҳои зиёд метавон овард, ки натанҳо бозгӯйи хусусиёти ин ҷашн ва тасвири он ҳастанд. Агар фаротар андешем ва амиқ таваҷҷуҳ намоем, мебинем, ки на шеър тасвиргари Наврӯз ва хусусиёти он, балки Наврӯз худ манбаъ, матлаъ ва сарчашмаи зояндаи баҳорияҳо ва ашъори наврӯзӣ, инсонмеҳварӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ, арзишҳои гуманистӣ ва ҳамчунон тарғибгари навандешиву пӯяндагиву омӯзишӣ будааст. Ин ҷо як нукта ҷолиби диққат аст, ки то имрӯз аз ҷониби пажуҳандагони ин ҷашни бостонӣ танҳо инъикоси Наврӯз дар шеъру адаб баррасӣ гардида, аммо таъсири Наврӯз ва унсурҳои он ба ин соҳа мавриди таваҷҷуҳ ва пажуҳиши ҷиддӣ қарор нагирифтааст. Ба ақидаи профессор Абдунабӣ Сатторзода низ “Наврӯз ва баҳор дар офариниши адабиёт (на инъикоси он дар шеър), бахусус шеъри наврӯзӣ ва баҳория чӣ таъсироте расонидааст, таваҷҷуҳ камтар сурат гирифта”[1]. Ин дар ҳолест, ки оид ба таъсири ин ҷашн ба дигар ҷабҳаҳои зиндагии инсон ва сайёра пажуҳишҳои гуногуне сурат гирифтааст.

Муҳтавои ашъори наврӯзӣ ва баҳорияҳо, арзишҳои этикиву эстетикӣ нишон медиҳанд, ки омадани Наврӯз аз чанд ҷиҳат хусусияти фарқкунанда доранд. Аз ҷумла, ҷавоншавии табиат, шод гардидани пиру ҷавон, меҳру меҳварзӣ нисбати ҳамдигар, оғози зиндагии нав ва ғайра.

Устод Рӯдакӣ мегӯяд:

Гетӣ ба дил ёфт шабоб аз пайи машиб[2].

Аз Масъуди Саъди Салмон:

Наврӯз расиду шоду хуррам гаштем,

Аз рафтани барф ҷумла беғам гаштем[3].

Манучеҳрии Домғонӣ мегӯяд:

Омада Наврӯз ҳам аз бомдод,

Омаданаш фарруху фархунда бод.

Боз ҷаҳон хурраму хуб истод,

Мурд зимистону баҳорон бизод[4].

Анварии Абевардӣ дар ташбиби як қасидаи худ мегӯяд:

Боз ин чи ҷавонию ҷамол аст ҷаҳонро

В-ин ҳол, ки нав гашт заминрову замонро?!

Миқдори шаб аз рӯз фузун буду бадал шуд,

Ноқис ҳама инро шуду зоид ҳама онро[5].

Табиист, ки чӣ дар асрҳои гузашта ва чӣ дар замони имрӯз Наврӯз ва аносири он илман таҳқиқ ва пажӯҳиш шудааст. Чунонки медонем, яке аз аввалин асарҳои мукаммал дар бораи Наврӯз- “Наврӯзнома” ба қалами Ҳаким Умари Хайём тааллуқ дорад, ҳарчанд, ба ақидаи устоди адабиёти форсӣ Амир Исмоили Озар, “дар ин асар ҳақоиқе бо қисме аз ривоят омехта шудааст”[6]. Хайём- муаллифи ҳамин рисола, ки шоир ҳам ҳаст, дар баробари иншо “Наврӯзнома”-аш ва ҷамъоварии “ҳақоиқ ва ривояти Наврӯз” дар он, баъзе аз унсурҳои ин ҷашнро тавассути шеър баён мекунад:

Саҳро рухи худ ба абри Наврӯз бишуст

В-ин даҳри шикастадил зи нав гашт дуруст[7].

Муаррихи тоҷик Сайфуллоҳи Муллоҷон ба ин назар аст, ки “Илми таърихи мо тоҷикон ҳамеша бо адабиёт ҳамроҳу ҳамгом буда, баъзе донишмандон таърихро шуъбае аз адабиёт номидаанд. Шоирони мо муаррих ва муаррихони мо ғолибан шеър ҳам гуфтаанд. Муаррихони тоҷик Байҳақӣ, Утбӣ, Ҷувайнӣ, Мирхонд, Хондамир, Аҳмади Дониш, Айнӣ дар шеър низ саромади рӯзгори худ буданд. Миёни муаррихону адабиётшиносон то кунун баҳс аст, ки Абулфазли Байҳақиро муаррих номем ё адиб. Зеро Байҳақӣ (ва дигар муаррихони мо) таърихро чунон зебову дилнишин нигоштаанд, ки хонандаи асари онҳо ба ҷуз огоҳӣ аз таърих ҳикмат, забон ва адаб низ меомӯзад”[8]. Мо ин андешаи муаррихро ҷонибдорӣ карда, илова мекунем, ки натанҳо муаррихони мо, балки файласуфон ва риёзидонону мунаҷҷимони мо низ ба шеъру адаб таваҷҷуҳ доштанд ва баъзан андешаҳои худро аз тариқи шеър ва рисолаҳои адабӣ баён мекарданд. Ин андешаро осори адабӣ ва ашъори бозмонда аз Абунасри Форобӣ, Абуалӣ Сино, Умари Хайём ва дигарон собит мекунанд. Аз ин рӯ, наметавон гуфт, ки ҳамаи баҳорияҳо ва ашъори наврӯзӣ танҳо баёнгари эҳсосоти муаллифон ва тасвири зоҳирии тағйироти табиат дар арафаи баҳор бошад. Зеро агар Хайёми мунаҷҷим ва риёзидон “ин даҳри шикастадил зи нав гашт дуруст” мегӯяд, набояд дар он фақат тасвири шоирона дид. Балки ӯ шояд аз нуқтаи назари ситорашиносӣ ва “гардиши афлок” “шикастадил шудани даҳр”-ро то фарорасии Офтоб ба бурҷи Ҳамал, чунончӣ, дар ин хусус Ҳаким Фирдавсӣ низ мефармояд:

Чу омад ба бурҷи ҳамал Офтоб,

Ҷаҳон гашт бо фарру оину об[9],

пас аз ин марҳалаи нуҷумӣ “дуруст гаштан”-и онро мушоҳида кардаву омӯхта бошад ва сипас ба тариқи шеър баён карда бошад?

Ё дар рубоии дигар мегӯяд:

Наврӯз биё ки кӯҳна нобуд шавад,

Дунёи ҷавонӣ ба сари ҷуд шавад.

Хуршеди куҳансол ҳам аз файзи баҳор,

Аз авҷи фалак зи нав таваллуд шавад[10].

Оё ин андеша моро водор намекунад, ки бигӯем, Наврӯз худ ба зоти худ ҳомили ҳама гуна ашъори наврӯзӣ ва баҳорияҳост, ки то имрӯз ҳар касе ҳар андоза аслу умқи моҳияти Наврӯзро бештар ва фаротар шинохт, ҳамон андоза шеъри наврӯзӣ барояш ошкор шуд?

Ба андешаи мо, метавон гуфт, ки чунин аст.

Дар замони шоҳигарии Хусрави Парвиз (590-628-638) санъати ромишгарию овозхонӣ хеле хуб ба роҳ монда шуда буд, ки бо туфайли он ҳунармандону навозандагоне чун Борбади Марвазӣ, Гесуи Навогар, Накисои Чангӣ, Саркашу Саркаб, Ромтину Бомшод ба дарбор ҷалб шуданд ва дар инкишофи санъати мусиқӣ нақши бориз гузоштанд. Воқеан ҳам таснифоти навоҳои наврӯзӣ дар замони Сосониён ба дараҷаи камолоти хеш расида буд.

Ҳарчанд мусиқии наврӯзӣ аз замони хеле қадим ва ҳатто пеш аз Борбад (асрҳои 6-7 пеш аз милод) оғоз меёбад, тавассути ин хунёгари барҷаста ба зинаи баланд бардошта мешавад[11].

Дар инкишоф ва такмили санъати мусиқии форсу тоҷик нақши Борбади Марвазӣ хеле назаррас аст. Асосан эҷодиёти Борбад дар «Готҳо», «Яштҳо», «Ясноҳо»-и «Авасто» ва таронаҳои қадимаи халқӣ реша доштанд. Дар маъхазҳои осори ниёгонамон ба гунаи «Трамикномак» (китоби таронаҳо), «Даруки хварсанди» (китоби хурсандиҳо), «Сроти Хусравоин» (сурудҳои Хусравонӣ) ва бештар аз инҳо дар бораи мусиқии силсиласурудҳои наврӯзии замони Сосониён маълумот дода шудааст[12].

«Борбад асосгузори мусиқии классикии касбии тоҷику форс «Дувоздаҳмақом» ба ҳисоб меравад, ки минбаъд тадриҷан ба «Шашмақом» табдил ёфтааст. Наврӯз дар мусиқӣ яке аз овозҳо дар низоми «Дувоздаҳмақом» ва қисмҳои он: «Наврӯзи Аҷам», «Наврӯзи хоро», «Наврӯзи сабъ», «Наврӯзи хурдак» - оҳанг, суруди мавсимӣ-маросимӣ аз таснифоти Борбади Марвазӣ мебошад. Маҳз тавассути хизматҳои шоистаи Борбади ромишгар ин овозҳо дар низоми санъати мусиқии классикӣ бо анъаноти наврӯзӣ пайваст гардида, то имрӯз ҳифз шудаанд»[13].

Замони давлатдории сулолаи Сомониён ба таъбире «давраи тиллоӣ»-и таърихи эронинажодон маҳсуб меёбад. Дар аҳди эшон анқариб тамоми суннатҳои аҷдодӣ эҳё гардиданд, ки дар ин раванд хидмати шоҳи Сомониён Исмоили Сомонӣ ва вазири хирадгустар Абӯалии Балъамӣ басо муассир аст.

“Абӯалии Балъамӣ дар ҳимоят аз аҳли илм ва арбоби фазлу сухан суннати некӯи аслофи худ, ба вижа падари бузургвораш идома дод. Ин вазири олитабор на бар иқтизои таомули мутадовили ашрофон, ки сарпарастии аҳли илму адаб ва ҳунарро як ҷузви ҳашамати хеш мешинохтаанд, балки ба манзури таҷдиди таърих ва рӯҳонияти миллии Аҷам, ба хотири эҳёи фарҳанги суннатии тоҷикон ба адибону донишмандон иродат мепарваридааст. Далели боризи ин матлаб ба Абӯмансури Дақиқӣ назми “Шоҳнома”-ро фармудани Абӯалии Балъамӣ, тарҷума шудани андарзномаи Бузургмеҳри вазир аз арабӣ ба форсии тоҷикӣ бо унвони “Пирӯзнома” тавассути худи ӯ ва корномаҳои дигари ин вазири фарзона мебошад”[14].

Замина ва пойдевори идеологияи миллӣ ва ҳувияти онро Сомониён амиқ дар аҳди худ гузоштаанд. Дар партави сиёсати фарҳангӣ ва иҷтимоии дурнамои аҳди Сомониён, ки меҳвари онро гароиш ба аҳдоф ва манфиатҳои миллӣ, фарҳангу маънавиёт, забони миллӣ ва анъанаву суннатҳои аҷдодӣ ташкил медод. Ҷалби пайвастаи Сомониён ба забон ва адаби миллӣ, хирадгустарӣ, сутудани донишварон аз аввалин иқдоми пешгирифтаашон буд, ки шоирону адибон ва олимонро аз гирду атрофи Эронзамин ва ҳатто аз кишварҳои араб ба Бухоро ҷалб намуданд. Дар як муддати начандон зиёд Бухороро яке аз марказҳои илму фарҳанг табдил доданд ва дар баробари пойтахти хилофати араб- Бағдод шуҳратёр гардид. Дар ин маврид соҳибқирон Рӯдакӣ барҳақ гуфтааст: «Имрӯз ба ҳар ҳоле Бағдод Бухорост». Муаррихон ва донишмандон авҷи камолоти донишварии замони Сомониёнро бо Юнони қадим ҳампоя медонанд. Чи гунае, ки дар асари «Донишномаи Сомониён» зикр гардидааст: «Фазо ва муҳити фарҳангии аҳди Сомонро бо муҳити фарҳангии Юнони қадим метавон қиёс кард, зеро як навъи ҳаммонандии таърихие дар ин минтақаи ҷуғрофӣва сиёсати ҳуккоми он ба чашм бармехӯрад. Ин ҳаммонандӣна танҳо дар рушди фарҳанг ва зуҳури нобиғаҳои ҳамвазн дар ин ду гӯшаи фарҳангарои дунё, балки дар масири баъдинаи ин фарҳанг ва таъсири он ба тамаддуни соири халқу кишварҳои наздику дур бештар зоҳир мешавад. Баъд аз байн рафтани давлати Афин ва суқути Юнон фарҳангу илми он ба ҷаҳону кишварҳои дигар роҳёфт ва то дер халқҳову қавмҳои мутамаддини дунё таҳти сайтараи фикрӣва адабию илмии донишмандони Юнони қадим қарор гирифтанд. Илму адаби замони Сомониён бо фарҳанги он низ дар симо ва осори илмии донишмандоне чун Бӯалии Сино, Абӯрайҳони Берунӣ, Закариёи Розӣ, Абӯсаҳли Масеҳӣ, Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ, Абӯмансури Мотуридӣ, Абӯлайси Самарқандӣ, Ҳакими Самарқандӣ, Мустамиллии Бухороӣ, Абӯзайди Балхӣ, Абӯнасри Форобӣ, Абулфазли Балъамӣ, Абӯалии Балъамӣ, Ҷайҳонӣва сухани ноби дарии тоҷикӣ ҳам дар замони Сомониён ва ҳам баъди суқути ин давлат тамоми сарзаминҳои форсизабон ва ҳамҷаворро то дурдастҳо мунаввару музайян ва таҳти сайтараи худ қарор дод ва ин амр имрӯз ҳам идома дорад». [15]Амирон ва вазирони Сомонӣ бо халифаҳои араб созиш намуда, дар он миён ҳадафҳои миллӣхудро мунтазам густариш медоданд. Аввалин коре, ки онҳо ба сомон расонданд, ин бештар осори арзишманде, ки дар ин даврони қиёмҳои пурфутӯҳи фарҳангиву миллӣтаълиф ё тарҷума шудаанд, бо дастури амирону вазирони сомонӣсомон пазируфтаанд. Аз ҷумла, осоре ба монанди «Шоҳнома»-и Дақиқӣ, «Синбоднома», «Калила ва Димна», «Таърих» ва «Тафсир»-и Муҳаммад ибни Ҷарири Табарӣ, «ас-Саводу-л-аъзам»-и Абулқосими Самарқандӣва ғайра, ки дар аҳди Сомониён иншо шудаанд, ҳамагӣпарваридани сиришти маърифатпарвари ин сулола маҳсуб мешаванд.[16] Ва эшон бо кӯшишҳои зиёд тавонистанд, ки тарҷума ва таълифи таърихи Табарӣ, ки дар замони кишвардории Абӯсолеҳи Мансури Сомонӣ соли 963 ба қалами Балъамӣсурат гирифтааст, дар шаклгирии илми таърихнигории форсу тоҷик ва таъмиқи худогоҳии миллии қавмҳои ориёӣзиёда мусоидат намудааст. Тавассути тарҷумаи аввалин тафсири Қуръон «Ҷомеу-л-баён ан таъвил ойи-л-Қуръон» дар ҳафт муҷаллад, ки бо ибтикор ва ширкати Балъамӣ аз арабӣба порсӣбаргардон шудааст, забони форсии тоҷикӣмашруияти мазҳабӣ ва расмияти динӣба даст овард.[17] Чи тавре, ки аз мадракҳои таърихӣбармеояд, Сомониён аксарияти суннатҳо ва маросимҳои давраи тоисломии аҷдодони хешро эҳё ва илму фарҳанги миллии худро низ ба забонҳои арабиву форсии нав тарҷума намудаанд. Насри классики форсу тоҷик, ки дар сояи тадбирҳои хушоянди сиёсӣ ва иродатмандии хоссаи Сомониён ба забону фарҳанг гул-гул шукуфт, аз оғоз ба решаҳои таърихии худ такя дошт. Насри қадимаи қавмҳои ориёӣ, ки ба забонҳои паҳлавӣ, суғдиву хоразмӣва ғайра мароҳили таҳаввулу такомулро паймуда, дар оини нигориш суннатҳои қоим ва ғании худро ба вуҷуд оварда буд, ба ҳайси омили ирсӣдар шаклгирӣ ва танаввӯи насри нави порсӣтаъсири басо амиқ ва муассир гузошт.

Таҷаллии бадеии бедории миллӣва наҳзати маънавиву ахлоқии тоҷикон ва соири қавмҳои ориёӣдар асрҳои IX-X аз муҳимтарин ва ҷомеътарин вижагиҳои маънавии назми аҳди Оли Сомон ва ба таври умум адабиёти он давр ба шумор меояд. Аз ин лиҳоз, адабиёти аҳди Оли Сомонро метавон давраи эҳёи анъанаву суннатҳои адабиёти тоисломии халқҳои эронӣ, таҷдиди дунёи устураҳо ва ҳамосаҳои бостон, бозофаринии дастовардҳои ақлониву рӯҳонии Эронзамини тоисломӣ дар партави ҷаҳоншиносии нави ваҳдонӣ номид. Ба маврид аст, инҷо нақши муаррихон ва адибону олимонӣ аҳди Сомониёнро ёдовар бишавем. Ҳуввияти миллӣ ва ормонҳои мардумӣ дар кулли осори шоирону нависандагон инъикос гардидааст. Ғолибан дар он замон ҳама равандҳо ва суннатҳои фарҳанг ва илму адаби ҳазорсолаи тоҷику форс заминаи мустаҳкам гузошта шуд. Аз ҷумла, ҷашну маросимҳои тоисломии мардум дар мадди аввали аҳли фарҳанг буд. Адабиёти дар он замон баҷой монда, далели ин матлаб аст. Дар инъикоси суннатҳои аҷдодӣ, бавижа ҷашни Наврӯз осори ба ғоят зиёде аз он даврон боқӣмондааст. Ҷашни Наврӯз дар замони Сомониён мавқеи хоссаро пайдо карда буд. Чи тавре, шоирони он давр васф намудаанд ва аз эҷодиёти эшон ба хубӣметавон дарк намуд, Наврӯзро бо тамоми ҷузъиёташ Сомониён таҷлил менамудаанд. Рӯдакӣомадани баҳорро чунин васф менамояд:

Омад баҳори хуррам бо рангу бӯи тиб,

Бо сад ҳазор нузҳату ороиши аҷиб.

Шояд, ки марди пир бад-ин гаҳ шавад ҷавон,

Гетӣ ба дил ёфт шабоб аз паи машиб.

Дар ҷои дигар соҳибқирони шоирон мефармояд:

Бод бар ту мубораку хуншон,

Ҷашни Наврӯзу Гӯспандкушон.

Шоир ҷашни Гӯспандкушон гуфта, иди қурбони мусалмониро дар назар дорад, вале мо номи форсии ин идро мутаассифона, фаромуш кардаем.

Яке аз аввалин шоираиҳои порсигӯ Робиаи Балхӣ Наврӯзро чунин тасвир кардааст:

Фишонд аз савсану гул симу зар бод,

Зиҳӣ боде, ки раҳмат бод бар бод.

Шоири дигари ҳамасри Рӯдакӣ, Аммораи Марвазӣ дар мавриди ҷашни бостонӣмефармояд:

Шохи бед сабз гашта рӯзи бод,

Чун яке маст навону сарнагун.

Лолабарги лаъл бингар бомдод,

Чун сари шамшери олуда ба хун.

Яке аз аламбардорони мероси тоисломии гузаштагон шоир Дақиқӣнигоштааст:

Барафканд, эй санам, абри биҳиштӣ

Заминро хилъати урдибиҳиштӣ…

Дақиқӣ чор хислат дӯст дорад

Ба гетӣ аз ҳама хубиву зиштӣ:

Лаби ёқутрангу нолаи чанг,

Майи хушрангу дини зардуҳиштӣ.

Посдорӣ ва ифтихор аз русуму ойинҳои милливу мазҳабӣ дар назми аҳди Оли Сомон дар маънибандиҳои фаровон бар асоси адёни бостонии қавмҳои ориёӣ низ ба зуҳур мерасад. Шуарои давр аз қабили Рӯдакӣ, Хусравии Сарахсӣ, Хусравонӣ, Абӯшакури Балхӣ, хоссатан Дақиқӣ зимни руҷуъ ба гузашта аз муқаддасоти ойини зардуштия ёдовар шудаанд, китобҳои мазҳабӣ ва пораҳои онҳоро дар тасвироту ташбеҳоти худ ба кор гирифтаанд, зеро ойину мазоҳиби бостонӣ ва кутубу осори марбут ба онро суханварони қарни X ҷузве аз таъриху фарҳанги аҷдод ва ганҷе аз ганҷинаи андешаву ақоиди аслоф ба шумор меоварданд. Аз ҷониби дигар, муносибати таҳаммуломези ағлаби умарои сомонӣ ба адёну мазоҳиби гуногун ва иҷтиноби онҳо аз таасуботи мазҳабиву динӣ мӯҷиб ба он гардидааст, ки дар назми давраи мавриди назар оҳангҳои озодманишӣ ва озодандешӣгустариш ёфтаанд.

Зимни чунин раванди тавсиадори бозофарини тақвибанд тамоми осори давраи тоисломии адабиёти эронзамин, ки дар қарнҳои 8-9 аз паҳлавӣ ба забони арабӣ тарҷума шуда буд, аз нав ба забони форсии тоҷикӣ тарҷума ва нақл гардид. «Калила ва Димна», «Синбоднома» ва даҳо осори дигаре, ки дар аҳди Оли Сомон ва бо ибтикороти фарҳанггустаронаи эшон ба насри форсӣ тарҷума ва бо кисвати назми дарӣ муайян гардиданд, ин матлабро ба субут мерасонад.

Ба ҳамин тартиб ҳама донишварони аҳди Сомониён дар васфи суннатҳои аз гузаштагон мерос монда, суханҳову пажуҳишҳои тоза эҷод намудаанд ва бо ин хидмати бузургашон тавонистанд, ки олами маънавиёти мардуми эронитаборро ба авҷи камолот бирасонанд. Фарҳангшинос Акбари Турсон дар ин хусус андеша ронда, ғолибан менависад: “Дар солномайи таҳаввули таърихии ориётаборони Эрону Турон низ чунин марҳалаи пурбори рушду камоли маънавӣ вуҷуд дошт, ки 700 соли тамомро (Х-ХХII) дар бар гирифтааст. Дар он даврайи хуҷаста илму фалсафа ва адабу ҳунари мардуми Ориёзамин боғ-боғ шукуфта, бо накҳати анбаринаш ҳама оламро гирифта буд. Эҳёи Аҷам аз рӯйи хайру баракаташ фасли баҳори монавитабъро мемонд. Дар хилоли ташбеҳи мазкур оғози ҳамон баҳори хушрангу хушқадамро метавон Наврӯзи Хуросон хонд, ки дар давоми се қарни зарринбол (Х-ХII) сартосари Хуросони Бузург гулафшонӣ мекард. Он вақт ақлу заковати халлоқии аҷдоди тоҷикону эрониёни кунуни ба ҳадди гӯшношунид ба ҷилва омад ва тавассути сухани манзуми Фирвадсии Тӯсӣ “Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ” муаррифӣ шуда, дар таърихи ҷаҳони мутамаддин бақойи абад ёфт”[18].

Пасомадагон низ бунёди гузоштаи давраи Сомониёнро натанҳо идома доданд, балки ғолибан дар ғанӣ гардондани фарҳангу илми порсӣ хидматҳои арзишманд намуданд.

Дар пасманзари эҷодиёти бундёдӣ ва то қарни бист агар таваҷҷуҳнамоем, ҳамагуна суннатҳои мардумӣ ҳифз ва муқаддас нигаҳдорӣ гардидаанд. Бахусус, ҷойгаҳи Наврӯз пас аз суқути давлати Сомониён ҳам назаррас буд. Ҳарчанд қабилаҳои туркнажод давра ба давра зимоми ҳукмрониро дар даст доштанд, вале сохти давлатдорӣ, мудирият, коргузорӣ, сиёсати фарҳангиву иҷтимоиашон тақлид ба ҳукумати Сомониён буд.

Дар рӯзи таҷлили Наврӯз шоир Анварӣ ба шоҳ рӯ оварда чунин ситоиш мекунад:

Хусраво, рӯзат ҳама Наврӯз бод

В-аз тараб шабҳои умрат рӯз бод…

Шери гардун пеши шери раъият,

Сахра чун оҳуи дастомӯз бод.

Дар адабиёти классикии форсу тоҷик дар васфи Наврӯз эҷодиёти шифоҳии мардумӣ ҳам мавқеи хосро доро аст. Фолклоршиноси маъруф Рӯзӣ Аҳмад оид ба эҷодиёти халқ барҳақменависад: «Мардуми куҳанфарҳанги тоҷик дар баробари адабиёти классикии ҷаҳоншумули хеш дорои эҷодиёти шифоҳии гуногунжанру пурмуҳтавое низ мебошанд, ки он ҳамеша манбаи илҳом, сарчашмаи эҷодиёти шоиру нависандагон ва фарҳангофаринон қарор гирифтааст. Дар ин фарҳанги пурғановати мардуми мо ҷашни Наврӯз мақом ва манзалати махсус дорад».[19] Роҷеъ ба ҷашни Наврӯз мардуми мо эҷодиёти шифоҳии ғание доранд, аммо то ба имрӯз ба пуррагӣ ҳамаи он ҷамъоварӣнагардидаанд. Этнографон ва фолклоршиносонро зарур аст, ки аз ҳарвақта бештар тадқиқотҳо оид ба эҷодиёти мардумӣбибаранд, то он ганҷинаи хиради мардум ҳифзу маҳфуз бигардад. Эҷодиёти шифоҳии мардумӣ аз лиҳози баён ва фалсафаи зиндагонӣ хеле баландмазмун мебошад. Чаҳорпорчаи зайл, ки баёнгари армонҳои эшон аст, далели гуфтаҳои боло аст:

Ба соли нав, Наврӯзо, дами мо шод гардонӣ,

Самарқандро самарбахшу бофайз, обод гардонӣ.

Илоҳо, сарнагун созӣ саги бадхоҳи ҷангҷӯро,

Тамоми одамон аз банди ғам озод гардонӣ[20].

Наврӯзро гоҳе ба даврони Каюмарс ва гоҳе ба даврони Ҷамшед нисбат додани Берунӣ ва дигар олимон далолат мекунад, ки мо ҳадс занем, ин ҷашн баробари пайдоиши инсоният дар рӯйи замин қадимият доштааст, чун мутобиқи асотири ориёӣ Каюмарс аввалин одами рӯйи замин буд. Нуктаи дигаре, ки бояд гуфт, ин аст, ки ҳар қадар инсоният дар шинохти Наврӯз ва аносири он чун этика ва эстетикаи он пешрафт кард, ҳамон андоза диди зебоишиносии наврӯзӣ рушд кард ва Наврӯз, ки худ шеъри дилангези табиат аст, ба дилу андешаҳо роҳ ёфт. Ба назари мо, он чи ки мо имрӯз “ашъори наврӯзӣ” ва “баҳория” меномем, акси садо ё бозтоби шеърияти зотии Наврӯз дар оинаи дили мардум, хусусан шоирон аст.

Зоҳири Сайфулло, - ходими хурди илмии шуъбаи Фалсафаи фарҳанг

[1] Сатторзода А. “Наврӯз дар адабиёт”. “Самак”.

[2] Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ. Шеърҳо. Душанбе, 2007, с.7.

[3]

[4] Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик, ҷ. 3 (Наврӯз ва ҷашнҳои дигар), Душанбе, 2018, с.239.

[5]

[6] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/01/01/2471523/ نوروز-به-چه-معناست-و-از-چه-زمانی-وارد-فرهنگ-ما-ایرانی-ها-شد

[7] Ё.Қ. Одинаев. Умари Хайём ва рубоиёти ӯ аз назари Свами Говинда. Душанбе, Ирфон, 2013, с. 255.

[8] https://www.facebook.com/profile.php?id=1677291902 “Муаррихи адиб” (Ба баҳонаи зодрӯзи донишманди шаҳири тоҷик, академик Аҳрор Мухторов (4))

[9] Фирдавсӣ мегӯяд:

Чу омад ба бурҷи ҳамал Офтоб,

Ҷаҳон гашт бо фарру оину об.

[10]

[11] Ҳамон асар. саҳ. 10.

[12] www.bahoriajam.tj. Нақши мусиқӣ дар рисолати фарҳангии Наврӯз.

[13] АИТ, ИФСҲ, кит. Масъалаҳои омӯзиш ва таҳқиқи таърих ва фалсафаи наврӯз. Б.П. Ализода, Наврӯз- ҷашни бостонӣ ва муосир. Душанбе-2016, с. 25

[14] Донишномаи Сомониён. ДДХ ба номи академик Б.Ѓафуров-2008, с. 492

[15] Њамон китоб. с. 489

[16] Њамон китоб. с. 23.

[17] Њамон китоб. с. 23

[18] Акбари Турсон. “Чун абр ба Наврӯз рухи лола бишуст...” (Андушаҳои фарҳангшинохтӣ дар ҳошияи “Наврӯзнома”-и Умари Хайём). “Наврӯзнома”, Душанбе, “Адиб”, 2012, сањ. 6

[19] Рӯзии Аҳмад. «Таронаҳои Наврӯзӣ», « Адиб-2011», с. 13

[20] Ҳамон асар, с.54

Ҷашни фархундаю хуҷастапаи Наврӯз барои мардумони ориёнажод ва хосатан, барои тоҷикон рамзи бедории табиат шукофоию рамзи қавонии оламу одам аст. Навруз ҷашни омадани баҳор иди такопу ва ҷунбиши зебоиҳои ҳаёт, зоишу рушди дубораи табиат мебошад. Навруз яке аз бузургтаринва мондагор тарин ойинҳо ҷашнҳои тоисломии мардуми олитабори Ориёӣ мебошад, ки бо ҷашнҳои Меҳргон, Сада, Тиргон, Об, Оташ, Оғом, Навзул ва ғайра тавъам аст. Он ҷашну маросимҳо якдигарро комил мегардонанду, тақвият мебахшанд.

Наврӯз ҷашни муқаддастарин, зеботарин сури миллӣ ва фарогири ҳамагон аст. Метавон пиндошт, ки ҷашни Навруз ҳақиқат, тағйиру такмили табиати ҷаҳону инсонҳо, кушиш барои навшавӣ, навгароӣ, навандешӣ, тағйирӣ тозаи зоҳириву ботин, андешидани нақшаҳои навин барои беҳбуди оянда, барои дар ҷаҳони моддӣ нав шудан аст.

Агар ба таъриху ойину русуму ҷашну сурҳои ҷаҳониён бингарем, ба ёд мерасад, ки аз ин пеш аз кеши Зардушти кабир то кунун ҳеҷ ҷашне ба дараҷаи Наврӯз дар байни қавмҳои ориёӣ дар равнақу шукуҳ набуда.

Наврӯз яке аз маъмултарин ва қадимтарин ҷашнҳои миллӣ буда, дар ҳаёти фарҳангии тоҷикон нақш ва мақоми хоса дорад. Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон Наврӯз ҳамчун мероси фарҳанги миллӣ ва ҷашни муқаддаси ниёгон мазмуну шукуҳи тоза пайдо кард. Боиси ифтихор аст, ки ҷашни Наврӯз ҳамасола дар сарзамини камназирамон дар фазои мубораки истиқлолу ваҳдати миллӣ бо саммимияти хоса ва шукургузории том таҷлил мегирад. Махсусан, баъд аз мақоми байналмилалӣ гирифтани ҷашни Наврӯз (2010) таваҷҷуҳ ба омӯзишу таҳқиқи он ва нашри маводи наврӯзшиносӣ тадриҷан боло рафта, теъдоди асарҳои ҷудогона ва рисолаву мақолаҳои илмӣ афзуданд. Таваҷҷуҳи муҳақиқонро бештар масоили таърихӣ, пайдоиш ва фалсафаи Наврӯз, ҷойгоҳи Наврӯз дар фарҳанги миллӣ ва тамаддуни башарӣ давраҳои таҳаввул, расму оинҳо ва суннатҳои Наврӯзӣ, тарзи тайёр намудани дастархони Наврӯзӣ ба худ ҷалб намуд.

Мардумони наҷиби ориёӣ тавонистанд аз мероси фарҳангии худ, аз ҷумла, ҷашни Наврӯзро аз манъкуниву монеъшавии аъроб қаҳрамонона дифоъ кунанд. Ойинҳои мо баъзан ба андешаҳои исломӣ низ пайванд дода мешаванд. Дар ин ҷода бохту бурдҳо ба чашм мерасад. Ҳарчанд халифаҳои ъарабӣ дар ибтидо ба Наврӯз беэътино будаанд, дар рӯзи Наврӯз ҳадяҳои ин ҷашнро ҳамчун хироҷи солиёна қабул мекардаанд. Умавиён бошанд барои даромаду ҳадяҳои (андозҳои) наврӯзиро афзуда, мардумро ба эҳдои ҳадяҳо (неъматҳои бо арақи ҷабин дарёфта) даъват мекарданд. Аммо ин ҷашн дар тамоми муддати вуҷудияташ ҳамчун ҷашни миллӣ боқӣ мондааст.

Рамзи баҳори дунё- Наврӯз ҳамчун муборактарину хуррамтарин рӯз бисёр шоиронро ба ваҷҳу шӯру шавқ, ба нуқтапардозӣ оварда буда.

Аз ҷумла, Умари Хайём мефармояд:

Бар чеҳраи гул шабнами Наврӯз хуш аст,

Дар тарфи чаман рӯи дилафрӯз хуш аст.

Аз дӣ, ки гузашт ҳар чӣ гӯӣ, хуш нест,

Хуш бош, зи дӣ магу, ки имрӯз хуш аст.

Ба ақидаи Хайём Ҷамшед баробарии шабу рӯзро дарёфта ва онро Наврӯз ном ниҳод, мавҷуд будану ҷашнгирии он дар айёми пеш аз Зардушт буда. Ҷашни Наврӯз на фақат хоси дарбору дарбориён буд, балки ҷашни мардумӣ ҳам буд. Баъзе андешаҳои худро оид ба ойинҳои гузаштагон асосан дар заминаи «Наврӯзнома» ба такрор гушзад карданд. Вале баъзе нуқоти дигари «Наврӯзнома», ин китоби ҳаҷман хурд, вале фарогири як ҷаҳон маъноҳост, бояд гуфт.

«Наврӯзнома»-ро метавон ибрози назар оид ба оинҳои мардумӣ, ривоятҳову гуфтаҳо, бипазируфт. Чун Умари Хайём ба халқ хеле наздик буд, тавонист анъанаҳои халқиро хеле амиқу густурда ба қалам кашад. Наврӯзро Хайём ба ҷузъиёташ баён кардааст. Дар «Наврӯзнома» аз кашфи ҳақиқати Наврӯз, кадом рӯз будани он, бузург доштани он ва дигар оинҳои подшоҳон сухан рафтааст. Хайём сабаби ниҳоди Наврӯзро ду даври офтоб (365)-руз меҳисобад. Ҷамшед дарёфт он рузрову(ба аввали дақиқаи Ҳамал боз омадани рубъе аз шабу рӯз ва ба ҳамон вақту рӯз рафтан) Наврӯз ном ниҳод ва ҷашн оин кард, хабар медиҳад Хайём.

Метавон бо камоли бовар иброз дошт, ки таърих садои инсонҳост. Аз ин рӯ, ба ҳодисаву воқеаҳо, рӯйдодҳои он наметавон бепарво буд. Таърихи куҳан ифодагари воқеоти гӯёву хомуш, Қомуссест омӯзанда, барои имрӯзу фардо ва фардоҳан оянда. Таърих агар лаҳзаҳое хумуш монда бошад, онро бояд гӯё кард. Таърихи қавмҳои ориёӣ, ки тоҷикон низ ҷузъи он мебошанд, бисёр қадиму пурвоқеот, пур аз моҷарроҳо, ҷангу хунрезӣ ва бунёду эҷодҳо буда, пурсодаву пурнаво, шоистаи баёдоварист, зеро муаммоҳои бисёри бознашуда дорад.

Моя ва маслаки қадимтарин ҷашни мардумони ориётабор метавон пайвандгарӣ аслҳои фарҳангӣ ва наслҳои инсонӣ унвон кард. Наврӯз хешу табор, авлодро бо аҷдод, наслҳоро бо аслҳо, гузаштаро бо ҳозира, ҳозираро бо оянда ва дар ниҳояти силсилаии робитаҳо ва нисбатҳо Ҷаҳони Кеҳин (Инсон)-ро Ҷаҳони Меҳин (Кайҳон) мепайвандад. Пайвандгоҳу аслҳову наслҳо ба сони ҳамон замини барӯманди афсонавӣ бувад, ки такягоҳу такондеҳи ҳунарнамоиҳои Антей ном қаҳрамони як устураи машҳури Юнонист: ҳар боре, ки ӯ дар ҷанги тан ба тан бемадор мешуд, ба замин (тимсоли модараш) даст расонда қуввати нав мегирифт ва пирӯз мегардид.

Наврӯз ҳам барои ҳар як фард ва ҳар як халқи некиродаю боғайрат рӯзи андухтани қуввату қудрати тозаи руҳонию равонист.

Гузаштагони мо дар ҷумлаи осори гаронбаҳои маданӣ, илмӣ, адабӣ анъана ва ҷашнҳоеро низ ба ёдгор гузоштаанд, ки онҳоро муҳити таърихию иҷтимоӣ ва рӯзгори зироатдорӣ ба вуҷуд овардаанд. Яке аз чунин маросимҳо ҷашни Наврӯз мебошад.

Наврӯз ба иди баҳору меҳнат, бардамию нишот чусту чолокӣ, сабзу хуррамии шаҳру деҳот ва дӯстии халқҳо мубаддал гардидааст. Мо ки Наврӯзро ҳар сол ҷашн мегирем бояд бидонем, ки пайдоиш ва таҳаввули минбаъдаи он чӣ гунааст.

Наврӯз аз ҷашнҳои бостонии аҳли меҳнат мебошад, ки тасвир ва инъикоси он дар адабиёти классикӣ ва эҷодиёти лафзии тоҷикон мавқеи калон дорад. Дар бораи Наврӯз дар маъхазҳои қадимии «Авесто», алалхусус, «Занд Авесто» гуфта шудааст, ки ба мабдаи муқаддас ва тавонотарини тавоноҳо-Ҳурмузд (Аҳурамаздо)- баъди 3000 сола подшоҳияш аз тарафи мабдаи ҷаҳодат ва торикӣ Аҳриман бо лашкариёнаш (торикиву ҷаҳолат) ҳуҷум сар мешавад. Мабдаи тозагӣ ва равшаноӣ Ҳурмузд барои несту нобуд намудани Аҳриманро равшаноиро эҳдо карда, ба муқобили душманаш равона менамояд. Ҳамин рӯзи пайдоиши равшании аввалин гӯё Наврӯз мебошад.

Зардуштиёни қадим вуҷуд доштани дунёро ба таври мавҳум тасаввур мекарданд. Мувофиқи ақидаҳои онҳо Худои хубӣ ва нур Ҳурмузд ва равшанӣ фармон фармоӣ мекардаст. Аз рӯи тасаввуроти онҳо дар маркази мавҷудоти офтоб воқеъ гардидааст, ки вуҷуд доштани дунё ба он вобастамебошад. Онҳо дар як рӯз шаш бор пеш аз баромадан, ҳангоми баромадан чоштгоҳӣ, нимрӯзӣ, пеш аз нишастан ва дар айни ғуруби офтоб сурудхонон ба он саҷда мекарданд, ки баъзе осори он сурудҳоро ҳоло аз байни халқ пайдо кардан мумкин аст. Масалан, дар Бухоро пеш аз револютсия агар паи ҳам чанд рӯз бориш шаваду офтоб набарояд, мардум ба бачаҳо мефармуданд, ки таронаи зеринро суруда, аз зери абр баромадани офтобро хоҳиш намоянд.

Анҷилою манҷило,

Ба халқи гумбази тилло.

Хуршедхоним фирор кун,

Нимаи биринҷа об кун.

Булур равад ба шаҳри дур,

Хуршед биёд ба шаҳри мо.

Гузаштагони мо аз рӯи ҳолати офтоб фаслҳои солро муайян мекарданд. Наврӯз ҳамон вақт дохил мешуд, ки гӯё равшанӣ торикиро маҳв месохту ҳаёт аз болои марг ғалаба мекард ва офтоб бо тантана ба олам ҳукмронӣменамуд.

Азбаски ҷашни Наврӯз айёми баробаршавии шабу рӯз, ҳангоми эҳёи табиат, оғози мавсими киштукори баҳории деҳқонӣ буда, нисбат ба дигар ҷашнҳо эътибори бештаре дошт.

Тақвими Авестоӣ дар давраи Сосониён, низ мавҷуд буд. Мувофиқи ин тақвим рӯзи аввали моҳро Ҳурмузд ё худ Урмузд меномиданд. Рӯзи аввали моҳи фарвардин оғози соли нав ҳисоб мешуд.

Дар бораи пайдоиши Наврӯз дар асарҳои олимон ва шоирони асрҳои миёнаи форсу тоҷик ривоятҳои мухталифе мавҷуд аст. Ин ривоятҳо фикру ақидаҳои мардумро дар бораи пайдоиш ва ҷоришавии ҷашни Наврӯз ҳар хел маънидод менамоянд.

Бунёди ҷашнгирии Наврӯзро сарчашмаҳои бостонӣ ба Ҷамшед нисбат медиҳанд.

Олим ва файласуф Абурайҳони Берунӣ сабаби Наврӯз номида шудани рӯзи аввали моҳи фарвардинро чунин шарҳ медиҳад: «Чун Ҷамшед барои худ тахт бисохт, дар ин рӯз ба он савор шуд ва ҷин ва шаётин онро ҳамл карданд ва ба як рӯз ба куҳи Дамованд ва Бобул омад ва мардум барои дидани ин амр дар шигифт шуданд ва ин рӯзро ид гирифтанд». Ва дастаи дигар аз Эрониён мегӯянд, ки Ҷамшед дар шаҳрҳо зиёд гардиш менамуд ва чун хост дар Озарбойҷон дохил шавад, бар сарире аз зар нишаст ва мардум ба души худ он тахтро мебурдан ва чун партави офтоб бар он тахт битобид ва мардум онро диданд, ин рӯзро ид гирифтанд. (Абурайҳони Берунӣ, Осор-ул-бақия, Теҳрон соли 1321 ҳиҷрӣ, 1943 мелодӣ, саҳ242).

Ибни Балхӣ, низ дар «Форснома» сабаби аз тарфи Ҷамшед ҷашн гирифта шудани Наврӯзро баён намудааст. Мувофиқи гуфтаи Ибни Балхӣ Ҷамшед писари Виванҷаҳон, бародари Таҳмурас будааст. Аз рӯи ин ривоят Ҷамшед 717 сол умр дида, ба мардум ҳар гуна ҳунарҳоро меомӯзонад, шаҳр барпо мекунонад ва онро Истахр ном ниҳода, қарор медиҳад. Ба ин муносибат ҷашн барпо мегардад, ки онро «Наврӯз» меноманд. (Ибни Балхӣ, Форснома, чопи Кембриҷ,1921,саҳ.32-33).

Дар бораи сад рӯз ҷашн гирифта шудани Наврӯз маълумотҳои мухталиф мавҷуд аст. Берунӣ дар аҳди Сосониён шаш рӯз ид карда шудани Наврӯзро хотирнишон намудааст. Мувофиқи маълумоти ин муаллиф, шоҳ рӯзи аввалин Наврӯзро бо қабули мардум ва ҳурмату эҳтироми онҳо мегузаронид. Рӯзи дуюм мансабдорон ва давлатдоронро қабул карда, суҳбат меорост. Рузи сеюм мӯъбадан, олиму доноёни давр, чаҳорум аҳли дарбор, рӯзи панҷум фарзанду хешу таборони худро мепазируфт. Рӯзи шашум, ки расид, худи шоҳ наврӯзро қайд мекард. Аз ин рӯ, ҷашни рӯзи шашумро«Наврӯзи бузург» номидаанд. Шоҳ дар Наврӯзи бузург пешкашҳои аз вилоятҳои омадаро қабул менамуд. Аз онҳо ба мардум бахшида, ҳиссаи костаашро ба хизина мефиристод.

Дар давраи истилои арабҳо низ гузаштагони тоҷикон Наврӯзро мисли пешина ҷашн мегирифтанд. Дар аввали ҳукмронии худ арабҳо бо мақсади нуфузи исломро афзун гардонидан хостанд, ки ҷашнҳои Наврӯз ва Меҳргонро чун дигар расму оини хуби мардуми эронинажод аз байн баранд.

Аммо Арабҳо ноилоҷ Наврӯзро ҷашни «суннати Ҷамшед» номида ба ид карда шуданаш иҷозат медиҳанд.

«Дар давраи хилофоти бани Аббос,-мегӯянд Саид Насифӣ,-махсусан дар замоне, ки вузарои эронӣ ва аз он ҷумла Бармақиён ба сари кор буданд, Наврӯз дар дарбори эшон шукуҳи хоса дошта ва дар адабиёти он замон, хоса дар осори Чаҳиз ба бештар дар «Китоб-ул-махосини-ва-л-аздод»-и мансуб ба ӯ ва дар ашъори сухансароёни маъруфи дарбори Бағдод ва бештар аз ҳама Абӯнавос, Буҳтурӣ ишораи бисёр дар шукӯҳ ва ҷалоли Меҳргон дар ин давра ҳаст». (Саид Нафисӣ, ҳамон асар,Паёми навин саҳ. 78).

Доир ба таъриху давраҳои таҳаввули ҷашни Наврӯз ва вижагиҳои баргузории он то имрӯз теъдоди зиёди сарчашмаҳои қаламию чопӣ, савтию электронӣ бо забонҳои гуногуни дунё интишор ёфтаанд, ки қисме аз онҳо дар се китобномаи «Наврӯз» номнавис шудаанд.

Китобномаҳои мазкур бо мақсади баланд бардоштани сатҳи дониши наврӯзшиносии мардум ва муаррифию тавсияи адабиёти баргузида оид ба Наврӯз ва суннатҳои наврӯзӣ таҳия шуда, 4193 номгӯи адабиёти чопӣва электронии дар солҳои 1947-2017 интишорёфтаро фаро гирифтаанд. Китобномаҳо ба эҳтиёҷмандон барои дарёфти адабиёт марбут ба таъриху давраҳои таҳаввули Наврӯз, расму оинҳо ва тавсифу тасвири бадеии он кумак хоҳанд расонд.

Зиёева З.И. ходими илмии Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Наврӯз ҳам ормон аст, ҳам арзиш аст, аз назари мубрам будани ваҳдати миллӣ дар гузашта, аммо хусусан дар имрӯзи рӯзгори мо шоҳсутуни тамаддуни ориёнӣ аст. Наврӯз натанҳо барои Тоҷикистон хосияти баракатбори ваҳдатсозӣ дорад, балки барои тамоми қавмҳои табори ориёӣ ҳамин гуна ваҳдатсоз аст. Гузашта аз ин ба сабаби ҷаҳонӣ эълон шудани Наврӯз ин ҷашни зебоӣ, ободкорӣ, баҳамоварандаи ҳама гуна инсон сарфи назар аз дину ҳизбу рангу нажоду... ваҳдатсози тамоми ҷаҳон хоҳад шуд.

Бе сабаб ҳам нест, ки бо мурури замон ҷашни Наврӯз аҳамияти ҷаҳони касб мекунад.

Аз он ҷумла, тибқи конвенсияи ҳифзи мероси маънавӣ, соли 2003 ба руйхати мероси арзишманди маънавии маданӣ дохил карда шуд;

Соли 2001 Наврӯз ҳамчун роҳнамои гуфтугӯи тамаддунҳо пешниҳод шуд;

Соли 2007 дар декларатсияи ҳамкории тамаддунҳо, ҳусни тафоҳуми динҳо, Наврӯз ҳам пешниҳод шуд.

Ва ниҳоят соли 2010 Асамблияи Генералии Созмони Милали Муттаҳид рузи 21-мартро рузи байналмилалии Наврӯз эълон кард ва мавзуъҳои калидии он Сулҳ, Ваҳдат ва Тозакориро қайд кард

Дар Паёми соли 2025 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо эҳсоси мамнунят қайд карданд, ки “Ҳоло кишвари мо дар марҳалаи наваи тарақиёти худ қарор дошта ба амалӣ намудани стратегияву барномаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардида истодааст. Дар баробари ин нооромиву низоҳо дар минтақаҳои гуногуни олам, шиддат гирифтани мухолифатҳои сиёсӣ ва таримҳо миёни кишварҳои абарқудрат, мусаллаҳшавии бошитоб, “ҷанги сард”, тағирёбии иқлим, инчунин, канда шудани занҷираҳои таҳвили молу маҳсулот ва дигар омилҳои берунӣ моро водор месозанд, ки ба иқтисодиёти кишвар тадбирҳои саривақтӣ андешем”.

Чунин як вазияти сахт печида саршор аз масъалаву мушкилоти ғайри интизор чуноне минбад дар “Паём” омадааст дар баробари тадбирҳои дигари сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, бештар аз ҳамма ваҳдати миллиро тақозо мекунад. Ваҳдати андеша,ваҳдати шинохти вазъи ҷаҳони ноором, ваҳдати андешаву пайкорҳои тамоми ҷомеа барои рушду равнақи Ватан.

Воқеъан дар бунёд кардани чунин як Ваҳдат нақши Наврӯз созанда ва пурбаракат аст. Созмони Милали Муттаҳид Наврӯзро, ки байналмиллалӣ эълон кард мавзуҳои калидии онро Сулҳ, Ваҳдат ва Тозакорӣ қайд кардааст.

Наврӯз маълум шуд ки барои ҷомеаи ҷаҳони ҳам ваҳдатофар аст, барои ҷомеаи Тоҷикистон нақши ваҳдатсозии ин ҷашни муборак ҳоҷат ба шарҳу баён надорад.

Дар айни замон қайд бояд кард, ки аз назари аксеологи, аз назари бунёдкориҳои тоза ба тоза тибқи стратегияҳои миллӣ ваҳдатсозии Наврӯз дар ҷараёни тадбиқи нақшаҳои умумимиллӣ нақшҳои дигарро низ иҷро карда метавонд;

бо истифода аз сулҳпарварӣ, ваҳдатсозӣ ва тозакории Наврӯз дар ҳаёти сиёсиву иқтисодии ҷаҳони муосир нақш ва саҳми Тоҷикистонро дастгирӣ мекунад;

аз баски ин ҷашни муборак ҳеҷ кадом як рабте на ба динҳо, на ба дигар арзишҳои консервативии миллатҳо надорад як фазои тозае эъҷод мекунад, ки дар ин фазо ҳамма миллат, пайравони ақидаҳои гуногун ва ғайра мавқеву нақши шоиста пайдо кунанд, фазои ҳусни тафоҳумашон густурдатар гардад.

Саргузашти Наврӯз хеле шабеҳи саргузашти умумии миллат аст! Ҳамеша мавриди диққати ҷаҳониён, хусусан мавриди диққат, муҳаббат, хашм, музтар мондани истилогарони ҳавзаи Наврӯз будааст. Тӯли саргузашти зиёда аз чорҳазорсолааш ҳам мавриди эҳтироми хосса будааст, ҳам мавриди хашму тохтутоз ва як нуктае, ки бисёр ҷолиб аст, хусусан барои истилогарон мавриди манфиатҷӯӣ ва силоҳи бисёр айёронаи манфиатҷӯён будааст. Бемуҳобо, бо дили пур гуфта метавонем, ки даврони истиқлолияти сиёсии Тоҷикистон тӯли ин таърихи дароз ин ягона 34 соли Истиқлолият, ки Наврӯз хонаву кошонаи шоиста ёфт. Ороишу таҷлилу шаҳомати барои Наврӯз зебанда муҳаббати шукуфону самаровар эътибори баланди ҷаҳонӣ. Истиқлолият ва Наврӯз даст ба даст якдигарро зебову пурқувват кардаанд, агар истиқолияти сиёсии миллат шарофату шаҳомати Наврӯзро шоиставу боиста эҳё кард, Наврӯз ҳам бо сабаби аз тариқи дастгоҳи сиёсии умумибашарӣ шуҳрату эътибори Тоҷикистони соҳибистиқлолро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ ба мартабаву мақоми басо обрӯманд боз ҳам устувортар кард.

Асноду далоиле, ки то имрӯз дар мавриди Наврӯз дар даст дорем, таърихи зиёда аз чаҳор ҳазор сол доштани ӯро бе шакку шубҳа эътироф карда метавонад.

Муҳимтарин нуктае, ки дар масири сиёсату фарҳанги ҷаҳони имрӯза бояд гуфт, ин аст, ки Наврӯз комилан ҷашни мардумӣ аст. Ҳеҷ кадом рабту робитае на дар пайдоишаш, на дар масири камолоташ, на дар ороишу пироиши латифу зебояш ба ҳеҷ кадом дине надорад, -на ба динҳои тотемистиву анимистии ақвоми ҳавзаи Наврӯз, на ба динҳои монавӣ, маздакӣ, зардуштӣ, исломӣ… Мутаассифона, тамоми ин динҳо аз Наврӯз манфиатҷӯ буда, манфиатҳои фаровон ҳам гирифтаанд.

Дар даврони истиқлолият шинохт, маърифати Наврӯз дақиқ, сареҳ шуд. Осори зиёди пажӯҳишӣ ба нашр расид, ки дар назари мо ҷомеътарин, муҳимтарини онҳо ва дар айни замон истидлолитарини онҳо монаграфияи М. Ҳазратқулов «Наврӯзи оламафрӯз ва дигар идҳои суннатии сол»[1], Энцинклопедияи Тоҷик қомуси махсус бо унвони “Донишномаи Наврӯз” ба нашр расид ва Р. Шаъбонӣ «Одоб ва русуми Наврӯз»[2] ҳастанд.

Гуфтем, ки Наврӯз кадом робитаи камтаринро ба ҳеҷ дине надорад, ҳар дине аз он манфиат ҷустааст, аммо дар айни замон зарарҳои сахт ҳам расонидааст. Аз он ҷумла, аз бузургони илму адаби мо ҳам, ки мо барҳақ аз ному осори онҳо ифтихор дорем, ҳамчунин ба ҷисми мубораки Наврӯз зарбаҳои сахте кӯфтаанд. Яке аз онҳо гуфтааст: «агар касе дар Наврӯз гулхан биафрӯзад, ҷомаи нав пӯшад ва касе ӯро бикушад савоби онро мегирад, ки сад ҳазор кофарро кушта бошад». Ин гуна ситезакорӣ бо Наврӯз имрӯз ҳам дар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз мушоҳида мешавад, ки ин ситезакориҳо ҳаргиз камтар аз амалҳои даҳшатафканиву ифроткорӣ нестанд. Мушоҳидае, ки соли 2010 натиҷа дод, ин аст, ки гурӯҳи бисёр сершумор, гурӯҳе, ки имконияти фаровони таблиғотии гуфториву дидорӣ, навишторӣ доранд. Дар фазои бекаронаи шабакаҳои телевезиониву интернетии ҷаҳон шӯру ғавғои маҳшар бардоштанд, ки дар рӯзи Наврӯз даступо кӯфтан ҳаром аст. шодмониву овозхонӣ комилан ҳаром аст, куфри маҳз аст ва монанди инҳо...

Аммо тибқи ҳақиқате, ки оби дарёро ҳеҷ ҷонваре гандида кардан наметавонад ва нури моҳро садои ҳеҷ ҷонваре хира карда наметавонад, зулоли Наврӯз ҳамоно мусаффо аст, ҷилои Наврӯз ҳамоно оламафрӯз мемонад.

Нуктае, ки бисёр ҷолиби диққат аст, дар батни маросимоти наврӯзӣ эҷод шудани русуме ҳаст, ки тӯли чаҳор ҳазор сол ҳамоно мубраму босамар мемонанд. Яке ин аст, ки дар маросими хонатаконӣ зарфҳое, ки тарқишу порагӣ пайдо карданд аз истифода берун мешаванд ва аз хона берун бурда шикаста мешаванд. Нисбат ба инҳо гуфта мешавад, ки «Дар тарқиши зарфҳо ҷинҳо хона мекунанд, ба рӯҳу ҷону ҷисми одам зарар мерасонанд». Эпидемиологияи имрӯза ин ҳақиқатро тасдиқу тасвиб мекунад ва таъкид мекунад, ки дар тарқиши зарфҳо микробу вирусҳое пайдо мешаванд, ки ба сиҳатии инсон зарар мерасонад. Воқеан, ин вирусу микробҳо, ки ба чашм дида намешаванд, бо вуҷуди зарраи ноаён буданашон таъсири воқеии ҷинниву девӣ доранд, яъне ҷонварони воқеӣ ҳастанд, ки дар чашм наменамоянд, зарарҳои ғайриинтизор, ногаҳонӣ, муфоҷо доранд.

Нуктаи дигаре, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ, рушду тараққии саноат ба муҳити зист зарари ҷаҳонӣ мерасонанд, бисёр таъкид карданӣ аст, беҳдошти муҳити зист дар матни умумии осори ориёнӣ-тоҷикии то исломӣ, аз он ҷумла дар консепсияи маросимоти наврӯзӣ ҳамон мубрам ва даркорӣ мемонад. Таълимоти экологии фарҳанги наврӯзӣ аз хурд то бузург имрӯз шоистаи пайравӣ ва иҷро кардан аст. Аз он ҷумла,муносибати одам бо об, ки дар доираи «Даҳсолаи об барои амал» ҳам муҳим аст.

***

Дар осори хаттии бостонии тоҷик, аз он ҷумла дар «Ҷовидонхирад» ва «Авасто» аз Наврӯз ёд намешавад. Наврӯзро дар «Бундаҳишн» дар чунин матн меёбем: «Хурдод сарвари солҳову моҳҳову рӯзҳост, (яъне) инро, ки ӯ сарвари ҳама аст. Ӯро (ба) гетӣ об хеш аст. Чунин гӯяд: «Ҳастӣ зоишу парвариши ҳамаи мавҷудоти моддии ҷаҳон аз об асту заминро низ ободонӣ аз ӯст». Агар дар сол нек шояд зистан, ба сабаби Хурдод аст. Чунин гӯяд, ки: «Ҳамаи некӣ чун аз абргарон ба гетӣ ояд, он (ба) Хурдодрӯз (ки) Наврӯз аст, ояд». Бошад, ки гӯяд, ки: «Ҳама рӯз ояд, аммо он рӯз беш ояд». Пайдост, ки агар он рӯз бар тан ҷомаи некӯ бидоранду бӯи хуш бӯянду мурвои нек кунанду дар нишастан, аз ҷои риману аз мардуми бад дур буванду обҳоро баҳр кунанд ва ситоиши гоҳҳои рӯзро, ки Айаранаму Аснайа номанд, анҷом диҳанд. Он сол некӯӣ бад-эшон беш расад ва бадиро аз эшон беш дур созад. Ӯ, ки обро ромиш бахшад ё биозорад, он гоҳ, Хурдод (аз) ӯ осуда ё озурда бувад. Ӯро ҳамкор Тиру Боду Фарвардин аст. Тир ҳамон Тиштр аст, ки боронварӣ ва парвариши офаридагон кунад. Бод минуи бод аст, ки зеру забари ин заминро фаро гирифтааст ва оберо, ки Тиштр ситонад, (ба) ӯсупорад».[3]

Аз ин пора ба осонӣ мушоҳида мекунем, ки покизагӣ ҳам дар ҷома, ҳам дар хонаву палос барои бобоёни мо чи мартабаи бузурге доштааст. Дар назари мо бисёр ҷолиб аст, ки нуктаи таъкидии «аз мардуми бад дур будан» дар баробари таъкиди парҳез кардан аз нишастгоҳи нопок, бадбӯй меояд. Дар як шакли гармонияи фавқулодда мавзун, қобили идроки ҳамагон омадани матлабҳои дараҷаҳои гуногун барои сабки баёни осори бостонии аҷдоди мо ниҳоят андеша карданӣ аст. Решаи ин сабки мураккаб ва дар айни замон фаҳмо будани баёни нуктаҳои дараҷаҳои гуногуни маънавиёт ба назари мо дар он аст, ки ҷаҳоншиносии бостонии аҷдоди мо хусусияти равшани воқеии заминӣ дорад. Ҳатто мавзӯҳои вобаста ба рӯҳониёт ва маънавиёт дар пайвастагиву ҳамоҳангӣ бо рӯзгори моддиву маънавии заминӣ шарҳу тафсир меёбанд. Ҷолибтарин нукта ин аст, ки шинохтани табиати зерину барин, замину осмон аз қиёс ба вуҷуди одам оғоз мешавад. Ин нуктаро муҳаққиқи голандӣ Гупер низ қайд мекунад. Ҷаҳоншиносии ориёниёни бостон аз шинохти инсон оғоз мешавад. Ин ҷаҳоншиносиро шартан ҷаҳоншиносии «набзгуна» (Rhythmic) номидан мумкин аст. Шарҳи ин ҷаҳоншиносӣ дар гузориши Ризо Шаъбонӣ чунин меояд: «Табъан инсони асрҳои куҳан мекӯшид, то он ҷо ки мумкини ӯст, доираи замонҳои муқаддасро густариш диҳад ва аз доманаи замонҳои номуқаддас кам кунад. Аммо тақаддуси замонҳои марбут ба набзҳои кайҳонӣ ва табиӣ ба маънои ситоиши ҷанбаи физикии падидаҳои кайҳонӣ ва табиӣ набуд. Инсони асрҳои бостон, ки кайфиёти ҷаҳон ва низоми офаринишро ба қиёс аз худ баргирифта буд, ҳамаи падидаҳои ҷаҳонро дорои ҷону равон меангошт ва он чи ӯро ба ситоишу ниёиш вомедошт, таваҷҷӯҳ ба рӯҳи ҷаҳон ва ҷони он буд. Ситоиши падидаҳои набзгуна (Rhythmic) ва пайдоиши ойинҳои ситургӣ вобаста ба онҳо сабаби эътиқод ба вуҷуди моварои табиӣ онҳо бар асоси муътақидоти динӣ ва имонии инсон буд. Амри эҳсосӣ дар ҷаҳони гиёҳон, таваллуди гиёҳ, боззоии табиат ва нав шудани зиндагист ва на сирфан сабз шудани дона ва ҷавона задани гиёҳ. Ва низ амри эҳсоси дигар – марги гиёҳ аст, на пажмурдани он. Ҳар ҳилоли моҳе таваллуди тозае ва ҳар муҳоқе марге дигар маҳсуб мешуд. Гоҳ гумон мерафт, ки хуршед ҳар рӯз зода мешавад. Бад-ин гуна, табиат жарфо, густариш ва маъное бас васеътар аз он дошт, ки инсони замони мо ағлаб бовар дорад. Маънои ҳар рӯйдоди набзгунаи табиӣ ва кайҳонӣ аз ин низ васеътар менамуд ва бовар ин буд, ки рухдодҳои кайҳонӣ ва табиӣ, ки ҳар сол такрор мешавад, дақиқан такрори ҳамон чизе аст, ки дар азал рух додааст. Бино бар ин, ойинҳои вобаста ба замони муқаддаси рухдодҳои набзгун низ метавонист бо намоишҳое тавъам бошад, ки бо иҷрои онҳо замони устураӣ ва оғозин ба замоне ҳозир ва абадӣ табдил мегашт».[4]

Ҷаҳонбинии набзгуна ё ритмик, ки ҷаҳони зерину баринро аз қиёс бо вуҷуди одам мешиносад, ин шинохт аз набзи инсон оғоз мешавад, шарҳи ин методи омӯхтан дар иқтибосе, ки овардем, омадааст, ҳаргиз примитив, содалавҳона нест. Аз назари космологияи имрӯза ҷаҳони органикӣ – набототу ҳайвоноту кайҳон ва ҳатто ҷаҳони ҷамодиёт дар доираи як зарабони муайян сипарӣ мешаванд. Ҳатто қиёси пайдоиш, таваллуд ва марги ҷаҳони рустамиро дар қиёси зарабони одам ба таҳқиқ гирифтанд, хусусияти инсонӣ додан ба ҷаҳони беруна аст, яъне шинохти ҷаҳон аз назари гуманизм. Ин баҳс доманаи бисёр густурда дорад… Баргардем ба мубрам будан, даркориву асрӣ будани экологияи ориёниёни бостонӣ: бисёр мавриди диққати махсус гузоштани тозагии об, ҳаво, андеша, рӯҳ дар ҷаҳоншиносии гузаштагон самарҳои бешубҳа додааст. Як мисол аз таърихи фоҷеаҳои сироятӣ ин аст, ки дар асри чордаҳ (1346-1353) аз вабо (atramors) дар Аврупо зиёда аз шаст миллион одамон аз ин беморӣ фавтиданд. Дар минтақаҳо аз се як қисми аҳолӣ, дар ва Италия нисфи аҳолӣ.

Дар системаи арзишҳои ориёӣ ростӣ ва покизагӣ дар мартабаи аввал меистанд. Дурӯғ Деви Друҷ номида мешавад. Дар як шакли бисёр мудҳиш тасвир мешавад: қомати каҷу килеб, дастҳои дарози хунолуд, гӯшҳое, ки монанди бистар ҳастанд, чашмони мудҳиши ташнаи хун. Айни таззоди ҳамин ростӣ тасвир мешавад: болобаланд, чашмони равшану меҳрбор, дастони гарму ободкор… Об ва андешаи пок созанда ҳастанд, офаранда ва ободкор, шодиафзо…

Шоҳаншоҳи ориёнӣ, Хашиёршоҳ 2500 сол пеш аз милод яке аз ба истилоҳ кодекси зистномаи худро навишт, васият кард, ки онро дар санги мазораш сабт кунанд. Ин шиори зиндагии шоҳаншоҳ то имрӯз дар лавҳи санги мазораш боқӣ мондааст, ҳуҷҷатест мустанаду бешакку шубҳа аз қадру қиммат ва мартабаи арзишҳои бостонии миллати мо, аз ҷумла ростӣ, шуҷоат, мардонагӣ, собитқадамӣ....

Ин ҳуҷҷатро аз баски дақиқ аст, ҳуҷҷати бешакку шубҳа аст, намунаи барҷастаи сабки суханварии пешвоёни бостонии мост, ҷо дорад, ки комилан иқтибос кунем:

“Худои бузург аст Аҳуро Маздо, ки ин ҷаҳони шигифтофаринишро офарид, ки хирад ва тавоноиро бар Хашиёршоҳ бахшид. Хашиёршоҳ гӯяд: Ба хости Аҳуро Маздо ман чунонам, ки ростиро дӯст дорам ва аз дурӯғбезорам, ман намехоҳам, ки тавоное бар нотавон ситам кунад ва ҳам нахоҳам, ки ба тавоно аз нотавон осеб расад. Он чӣ рост аст онро меписандам. Хости Худо дар замин ошӯб нест, балки сулҳ, неъмат ва ҳукумати хуб аст. Ман дӯсти дуруғгӯён нестам, дар дили худ тухми кина намекорам, ҳар он чӣ, ки барои ба хашм оварад аз худ дур медорам, бо нерӯи хирад бар хашми худ сахт чираам. Ҳар ки ҳамкорӣ кунад ва ҳамроҳӣ пеша кунад дархӯри кӯшиши ӯро подош медиҳам, он ки газанд расонад ва ситам кунад ба андозаи гӯш молаш медиҳам. Намехоҳам касе зиён расонад ва кайфар набинад. Ё чӣ касе бар зидди дигаре бигӯяд маро қонеъ натавон кард магар он, ки бино ба қонуни нек гувоҳи дуруст оварад ва доварӣ бинад. Аз он чӣ касе фарохӯрӣтавоноии хеш анҷом диҳад ва ба ҷо оварад шодмон ва хурсанд мешавам ва хушнудиямро каронае нест, чунин аст ҳуш ва иродаи ман. Напиндор, ки замзамаҳои пинҳонӣ ва дар гӯш беҳтарин сухан аст. Бештар ба оне гӯш фаро дор, ки бепарда мешунавӣ, ту беҳтарин корро аз тавонмандон мадон ва бештар ба чизе бингар, ки нотавон сар мезанад.

Он гоҳ ту аз он чӣ бар дасти ман рафта, чӣ дар зодгоҳам ва чӣ дар овардгоҳ бубинӣ ё бишнавӣ бидон, ки ин аст тавоноии ман, ки бартар ва тезтар аз нерӯи пиндор аст. Ин аст кордонии ман. То ҷое, ки тушу тавон дорам дар ҷангҷӯ ӣҳамоварди хубам, чун дар овардгоҳ бошам касеро, ки дур мебинам ба нерӯи идрок ва хирад медонам, ки бадхоҳ аст, то ки дижандеш нест, ба нерӯи идрок ва иродаи хеш ҳамвора нахустин касе ҳастам, ки тасмим мегирад кори шоистаро, чун душманро бубинам ва чун дӯстдореро. Марде ҳастам варзида, ҳам ба даст ҳам по ва ҳангоми саворкорӣ, саворкори хубам. Дар тираафганӣ тирандозе чирадаст, чӣ бар асб бошам чӣ бо пойи пиёда. Дар найзаварӣнайзавари некам, хоҳ аз рӯйи асб хоҳ аз рӯйи хок. Инҳо ҳунарҳое ҳаст, ки Аҳуро Маздо маро бахшидааст ва тавоноии ба кор бастани онҳоро доштам. Он чӣ бар дастам рафтааст ба ёрии Яздон ҳамаро бо ҳунарҳои хеш, ки арзонии Аҳуро Маздо будааст ба анҷом расонидаам. Аҳуро Маздо маро ва корҳои маро бипояд.” (Катибаи сангии Хашиёршоҳ)

Хиштҳои аввалини тамаддунро аҷдоди бостонии ориёии мо гузоштаанд. Ин ҳақиқатро олимони табиатшинос бо чунин ҳуҷҷатҳо тасдиқмекунанд:

(а) тадқиқоти олимон Л. Даго ва Ж. Досе нишон мидиҳанд, ки 3000 сол муқаддам аз милод дар Аврупо ду ҷараёни муҳоҷират сурат мегирад; яке аз Шарқ (Осиёи Марказӣ) ба Ғарб, дигаре аз Скандинавия ба ҷанубу ғарби Аврупо... Дар ин ҷо, яъне дар Осиёи Марказӣ аҷдоди бостонии мо, ки бо чорводорӣ ва кишоварзӣ машғул буданд, конфедератсияи “Ориёниёни Бузург”-ро ташкил медоданд зиндагӣ мекарданд;

(б) ҳуҷҷати китоби- Авасто аст. Профессор Фирӯза Носирова мутахассиси генетикаи инсон аз ин китоб чунин натиҷа мегирад, ки таълимоти Авасто дар бораи муборизаи нуру зулмот, ростӣ ва дуруғ бунёди ҷаҳонбинии ориёниёнро ташкил мекунад. Масъулияти инсон дар кӯшишу пайкори зиндагии инсон бояд ҷонибдори хайр бошад, шарофат ва тазри зисти бовиҷдонро, ки “пиндори нек”, “гуфтори нек”, “кирдори нек” тақозо мекунанд риоят кунад. Ин гуфтаҳо маълуму машҳур ҳастанд. Андешаи дигари профессор Фирӯза Носирова аҳамияти муҳим дорад. “Ҳамчун яке аз воситаҳои асосии мубориза бо қувваҳои шар таълимоти авастоӣ машғулият бо чорводорӣ, заминдорӣ, афзудани неъматҳои моддиро медонад... Ин ҷаҳоншиносӣ аз пайравонаш тақозо мекард, ки кишоварзӣ ва чорводориро ҳамчун як корнамоии шарофатманд донанд... Мусаллам аст, ки ориёниён бори нахустин бо ҷамъоварии меваву гиёҳ машғул шуданд, шикорро омӯхтанд, завқи заминдориву чорводориро парвариш карданд, ки парвариши ин малака даврони зиёди таърихиро фаро мегирад.[5]”

Барои омодагии ин семинар як тадбири ба истилоҳ сотсиологӣ кардем;

дар шабакаҳои иҷтимоӣ хоҳиш намудем ки мардум андешаҳои худро дар чунин мавзӯъҳо пешниҳод кунанд;

нақши Наврӯз дар беҳдошти сиёсати ҷаҳонӣ;

пешниҳоди шумо барои густурдатар кардани нуфузи Наврӯз;

чи бояд кард, ки Наврӯз манфиати молиявӣ ва иқтисодӣ оварда тавонад;

барои ба сатҳи ҷаҳонӣ(ба мисли карнавалҳо) овардани Наврӯз чӣ пешниҳод доред.

Ростӣ гумон надоштем, ки ин пешниҳод истиқболи гарм пайдо кунад, аммо хушбахтона чанд нафар андешаҳои худро тақдим карданд, ки баъзеи онҳоро дар инҷо овардан зарур донистем;

Андешаи мардум, қаблан ки бо пешниҳодҳои мо ба сохторҳои марбута дар мавриди Наврӯз карда будем мувофиқ омадаанд. Аз ҷумла сохтани Наврӯзгоҳи бузург барои ҳадди ақал барои сад нафар ширкаткунандагон. Чанд нафар пешниҳод карданд, ки дар чунин Наврузгоҳи бузург майдонҳои алоҳида, барои гуштингирон, барои човандозон, барои таронаву рақс, майдони махсус барои шоирону мухлисони шеър, пешниҳод ҳам шудааст, ки барои ҳар як вилоят, ё барои ҳар як ноҳия ҷойи махсус барои ярмаркаҳои Наврӯзӣ сохта шавад, (ин ярмаркаҳо метавонад, ки ҳам дар Наврӯз ва ҳам тамоми сол фаъол бошанд,яъне як воситаи таъсирбахши арзон кардани молу маҳсулот, ки бевосита аз дасти истеҳсолкунанда ,-деҳқону ҳунарманд ба дасти муштарӣ мерасад,

шароити дави Наврӯзӣ ба роҳ монда шавад,

намоиши навовариҳо ихтироҳо ташкил карда шавад,

бозори китоб ва дигар дастовардҳои маънавӣ ташкил карда шавад,

Мукофотҳои махсуси Наврӯзӣ таъсис дода шавад;

Беҳтарин шеъри Наврӯзӣ;

Паҳлавони Наврӯзи соли...;

човандозӣ....

Тибқи оинҳои бостонӣ тантанаҳои рӯзи Наврӯзӣ,

чоршанбе сурӣ,

ҳамма рузҳои дигари махсуси Наврӯзӣ ки дар маҷмуъ ҳудуди як моҳро фаро мегирад, эҳё ва барпо карда шавад.

Пешниҳод кардаанд, ки аз олами ҳайвоноту ҷаҳони табиати зинда аввалин шуда сангпушт, зарқилдоқ ва чанд хазандаи дигар бедор шуда атрофро сабзгуна мебинанд ва ба бозӣ мебароянд дар баробари гулкорӣ ва дарахтшинонӣ ҳамин оғози табии Наврӯзӣ роҳи намоиши худро пайдо кунад. Як пешниҳоде ҳаст, ки бояд қайд кунем;

ҳаммаи мукофотҳо барои дастовардҳои Наврӯзӣ пурарзиш, чашмрас бошанд, то диққати ҳам шаҳрвандони Тоҷикистон ва ҳам мухлисони ҷаҳонии Наврузро ҷалб карда тавонад.

Пениҳод ҳаст, ки унвони Наврӯз дар шароити бархурди тамадунҳо чунин бошад; “Навруз намоди сулҳи башарӣ” ин пешниҳод ҳам чолиби таваҷҷуҳ аст, ки армуғонҳои датрас ба монанди футболкаҳо бо нишони Наврӯзи Тоҷикистон зиёд пешниҳод шавад.

Аслан пешниҳодҳое, ки қаблан Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови Академияи Миллии Илмҳои Тоҷикистон ба он ҳадаф ироа мешуданд, ки Наврӯзи Тоҷикистон ҳар чӣ бештар бозтоби умумиҷаҳонӣ пайдо кунад ва шароит фароҳам оварда шавад, ки ин тадбирҳо манфиати иқтисодиву молӣ оварда тавонанд[6].

Руйхати адабиёт

1. Фируза Насырова. Генофонд человека и проблемы биобезопасности. Душанбе 2005, с.16.

2.Муҳаммадқул Ҳазратқулов. «Наврӯзи оламафрӯз ва дигар идҳои суннатии сол».- Душанбе 2012.

3.Мероси хаттии бостон, ҷ. 1, «Бундаҳишн», саҳ. 249

4.Ризо Шаъбонӣ. «Одоб ва русуми Наврӯз». Душанбе 2011.

5.Шаъбонӣ, Ризо. “Одоб ва русуми Наврӯз”. Душанбе, 2011, саҳ. 84.

6.”Донишномаи Наврӯз” Душанбе 2016

Назри Яздонӣ - ходими пешбари илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

[1]Муҳаммадқул Ҳазратқулов. «Наврӯзи оламафрӯз ва дигар идӯои суннатии сол», Душанбе 2012.

[2]Ризо Шаъбонӣ. «Одоб ва русуми Наврӯз», Душанбе 2011.

[3]Мероси хаттии бостон, ҷ. 1, «Бундаҳишн», саҳ. 249

[4]Шаъбонӣ, Ризо. “Одоб ва русуми Наврӯз”. Душанбе, 2011, саҳ. 84

[5]Генофонд человека и проблемы биобезопасности, Фируза Насырова. Душанбе 2005, с.16.

[6] Бо арзи ташаккур аз он муҳтарамоне ки дар ин таҳқиқи шабакавии мо ширкат карданд, ба Маликшоҳзода Шоҳбеги, Афросиёб Туроншоҳ, Маҷид Салим, Ҳотами Равшан, Меҳриддин Ғиёсӣ,Марям Давлатова.

Наврӯз як ҷашни суннатӣ аст, ки бо баробар шудани шабу рӯз, маъмулан 20-ум ё 21-уми март ҷашн гирифта мешавад. Ин рамзи оғози соли нав аз рӯи тақвими шамсӣ буда, барои бисёре аз мардумон, аз ҷумла туркҳо, форсу курдҳо ва дигар мардумон ҷашни муҳиме шуморида мешавад. Наврӯз ба маънои зиндашавии табиат, бозгашти гармӣ ва оғози давраи кишту кори баҳорист. Ин ҷашн решаҳои амиқи фарҳангӣ дошта, бо урфу одатҳои сершумор, аз қабили омода кардани таомҳои мардумӣ, ороиши хона, баргузории чорабиниҳои идона ва ҷамъомадҳо бо наздикон алоқаманд аст.

Наврӯз яке аз муҳимтарин ва дӯстдоштатарин ҷашнҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистонамон арзёбӣ маҳсуб меёбад. Дар ин рӯз дар тамоми манотиқи Тоҷикистон садои карнай-сурнай ва дутор баланд шуда, мардумро ба ид даъват мекунад. Ҳама, сокинони кишвар ба тантанаҳои идона мебароянд. Ҳамдигарро мехмондорӣ менамоянд, туҳфаҳо медиҳанд, хамдигарро бо фарорасии фасли баҳори нозанин табрик мекунанд.

Мафҳуми калимаи НАВРӮЗ ба забони тоҷикӣ «Рӯзи нав» тарҷума мешавад. Умуман, ин ҷашн аз замони зардуштӣ сарчашма мегирад. Сарфи назар аз исломишавии минтақа дар асрҳои 7-9, ин ҷашн то ба имрӯз омада расидааст. Ҷашни Наврӯз расму ойинҳои гуногунро дар бар мегирад. Пеш аз ид дар урфият аст, ки хонаҳоро тоза карда, ашёи кӯҳнаро шикаста мепартоянд. Бо шохаҳои дарахтони мевадиҳанда ороиш додани хона низ анъана шудааст. Ин барои он карда мешавад, ки сол пурфайзу баракат ояд.

Дастархони зебо оростан дигар анъанаи Наврӯзист. Ҷойи асосиро дар дастархони идона “Сумалак” ишғол мекунад. Сумалак шириние мебошад, ки дар ҳар хонадон омода мешавад ва ғизои асосӣ дар фасли баҳор маҳсуб мешавад. Он аз гандуми сабзида тайёр мешавад.

Воқеан, Наврӯз ҷашни эҳтиром аз ҷойгоҳи табиат ва бузургдошти сайёраи Замин аст, ки баъди карахтии сармои зимистон ба мисли инсон аз хоб бедор мешавад ва андешаи ӯро ба таҳрик меорад. Наврӯз ин набзи сайёраи Замин буда, дар гирди Офтоб як даври пурраи соли астрономиро паси сар мекунад ва дар моҳи фарвардин ба ҷойгоҳи аслии худ бармегардад.

Ёдовар бояд шуд, ки Наврӯз аз қадимтарин ва зеботарин ҷашнҳои ҷаҳон аст. Он бар пояи тасаввуроти амиқи фалсафӣ ва ҷаҳоншинохтие устувор гаштааст, ки ҳар кадом намоди давом ва бақои инсон дар рӯи Замин, аз ҷумла тоҷикон ва ориёитаборон, маҳсуб мешавад. Собиқаи таърихӣ ва фарҳангии ин ҷашни инсонсоз далели он аст, ки ҳамеша ҷонибдори саодату пирӯзии насли башар буда, инсонро ба сӯйи ҳамдигарфаҳмию вафодорӣ, некуиву меҳрварзӣ, хирадмандию ақлгароӣ, собитқадамию устуворӣ, хештандорию худогоҳӣ, худшиносию ҳувиятписандӣ ҳидоят намудааст ва бо гузашти садаҳои зиёд суннату оинҳои Наврӯз имрӯз ҳам на танҳо дархури ҷомеа мебошанд, балки дар таҳрики худогоҳию худшиносии милливу мардумӣ нақши беназир доранд. Маҳз ҳамин нукта боис гардид, ки мақоми марбутаи Созмони Милали Муттаҳид – ин мақоми баландпояи сиёсии башарӣ Ҷашни Наврӯзро ба сифати ҷашни ҷаҳонӣ шинохт ва таҷлили саросарии он дар минтақаҳои гуногуни сайёра хислати ҳамагонӣ пайдо намуд.

Ба шарофати Истиқлоли давлатӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон арзишҳои зиёди миллии моро аз нав эҳё намуданд, ки дар миёни онҳо Наврӯз ҷойгоҳи хос дорад. Дар Тоҷикистон баъди расмиву давлатӣ гардидани ин Ҷашн ҳамасола тамоми сокинони кишвар, аз хурд то бузург, ба таҷлили Наврӯз бо руҳияи баланди идона омодагӣ мегиранд.

Боиси ифтихор ва шодмонии бузург аст, ки ҷашни қадимаю суннатии мардуми тоҷик Наврӯз чанд сол ин ҷониб дар саросари ҷаҳон бо шукӯҳу шаҳомати хосса қайд мегардад.

Воқеан, Наврӯз ҷашнест созандаву сулҳовар, муттаҳидкунандаи инсонҳо ва таблиғкунандаи дӯстию рафоқат, баробарӣ, адолату додгустарӣ ва таъминкунандаи ахлоқи ҳамидаи инсонӣ. Имрӯз Наврӯз дар бештари кишварҳои олам таҷлил карда мешавад, зеро бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва сарварони як зумра аз давлатҳои дигар 30-юми сентябри соли 2009 ЮНЕСКО Наврӯзро ба рӯйхати ёдгориҳои ғайримоддии инсоният ворид сохт. Дар ин асно, дар заминаи пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созмони Милали Муттаҳид 23-юми феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-уми Ассамблеяи генералӣ қароре ба тасвиб расонд, ки тибқи он 21-уми мартро ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Мувофиқи он Наврӯзи Аҷам ҳамасола дар тамоми ҷаҳон ҷашн гирифта мешавад ва ҷиҳати таҷлили шоистаи он тадбирҳои амалӣ роҳандозӣ мегарданд. Баъди таъкидҳои пайвастаи Роҳбари давлат, баргузории чорабиниҳои пуршукӯҳ, интишори китобҳои илмию оммавӣ ва маҷмуаҳои ашъори шоирон имконият фароҳам оварда шуд, ки мардум ба асолати ин Ҷашн бештар ошноӣ пайдо намоянд ва меҳру муҳаббаташон зиёдтар гардад. Ин аст, ки хурду бузурги кишвар интизори истиқболи Наврӯз мебошанд ва бо чорабиниҳои хотирмон тантанаҳои идонаро ҷамъбаст менамоянд.

СУЛТОНОВ ҶАСУРБЕК ДАВЛАТБОЕВИЧ- магистранти курси 1-уми ихтисоси 1-260101( идораи давлатӣ) - и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сулҳу дӯстиву ҳамҷаворӣ сафо оварад,

Ҷангу душманиву ҷудоӣ бало оварад.

Бибояд ҳама баҳри сулҳи халқи ҷаҳон

Бигирад сабақ зи сулҳи қирғизу тоҷикон.

Осиё аз қораи бузургтарин дар ҷаҳон маҳсуб ёфта, минтақаҳои Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубии он бо хусусиятҳои хосси ҷуғрофӣ, фарҳангӣ, таърихӣ ва манобеъи табиии худ аз мавзеъҳои стратегӣ маҳсуб мешаванд. Робитаҳои миёни мардумони ин манотиқи аз даврони бостон бо истифода аз Шоҳроҳи Бузурги Абрешим оғоз шуда, бо рафту омади мардумон тавсеа ёфтаанд. Ҳамин тариқ, бо фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ кишварҳои Осиёи Марказӣ истиқлолият дарёфт намуда, равобиташонро бо давлатҳо дар асоси принсипу қонунҳои миллии худ ба роҳ мондаанд.

Давлатмардону мардуми Тоҷикистони навин бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созандааш рушду тавсеаи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлатро бо доштани Истиқлолият ва таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ дониста, барои тақвият ва таҳким бахшидан ҳамаи онон пайвасат талош менамоянд. Ҳамин тавр, масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Штатҳои Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Президенти Тоҷикистон чун як абармарди сиёсати кишвар бо машварату роҳнамоиҳои созандаву саривақтӣ баҳри зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида, ба ҳайси кишвари сулҳофарину созанда, диёри фарзонагони илму адабу тамаддуну маърифат, макону манбаи кӯҳҳои осмонбӯсу обҳои тозаву чашмаҳои мусаффо шинохта шуда машҳури ҷаҳон гаштааст.

Ҳамин тавр, муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон 14 январи соли 1993 бар асоси пайвандҳои бисёрсолаи дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ барқарор шуданд. Ҳар ду кишвари ҳамсоя ва дӯст бо эҷоди тамосҳои сиёсӣ дар сатҳи олӣ ва баланд ҳамкориашонро идома дода, роҳбарон борҳо аз кишварҳои якдигар боздидҳои расмӣ ва корӣ анҷом додаанд.

Дар заминаи он муколамаи сиёсии байни ду кишвар густариш ёфта, Шӯрои ҳамоҳангсозии байнидавлатӣ, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба баррасии маҷмӯи масъалаҳои ҳамкориҳои дуҷониба, Комиссияи байниҳукуматӣ оид ба делимитатсия ва демаркатсияи Сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон ва Шӯрои вазирони корҳои хориҷӣ ташкил шуда, дар таҳкими робитаҳо бештару беҳтар кору фаъолияти худро ба роҳ монданд.

Президенти Тоҷикистон аз аввалин рӯзҳои ба сари қудрат омадан бо шиори “Ман ба шумо сулҳ меорам” ҳамеша ба ҷонибдори сулҳу осоиштагӣ халқи худ ва мардуми аҳли сайёра тасмиму иродаи қавӣ дар замири худ нигоҳ дошта, дар тамоми сиёсатҳои худ, барои таҳкими ваҳдат ва ҳалли мушкилоти мавҷуда бо роҳҳои дипломатӣ кӯшиш намуда, пайваста ҷоннисориҳо мекунад. Яке аз намунаҳои равшан талошҳои пайвастааш ҳалли баҳсҳои марзӣ бо Қирғизистон мебошад, ки дар давоми солҳои охир бо ташвиқу тарғиби афроди нобарору нобакор боиси нофаҳмиҳо миёни мардуми ҳар ду кишвар шуда, қариб буд, ки ҳар ду ҳамсоя ва дӯстро ба ҷангу ҷидол кашида, хоку хун яксон намояд.

Вале тавассути роҳбарии оқилона, хираду ҷасорат, сабру садоқат ва риояи манфиатҳои миллӣ роҳбарони ҳар ду кишвар, ба хусуси Президенти Тоҷикистон бо унвони доштаи худ чун Асосгузори сулҳу ваҳдат роҳи сулҳро пеш гирифта, санаи 12-13 марти соли 2025 ба Ҷумҳурии Қирғизистон сафари давлатӣ анҷом дода, ба хотири ҳифзи наслҳои оянда сулҳу аҳдномаи дӯстӣ баста, заминаро барои таҳкими амну субот дар минтақа кафолати ҳаёти орому осуда фароҳам омад.

Бо роҳбариву роҳнамоии оқилонаи чунин фарзонагони миллат муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон ба марҳилаи нави рушд ворид шуд, ки омили муҳими суботу ҳамдигарфаҳмӣ, сулҳ ва дӯстии пойдор миёни на танҳо ин ду кишвар, балки барои тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон арзёбӣ мегардад.

Кишварҳои Тоҷикистон Қирғизистон дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО ҳамкориҳои зич дошта, аз таҷрибаи ҷонибдории ташаббусҳои байналмилалии ҳамдигар фаровон истифода мебаранд. Дар соли 2018 Қирғизистон дар баробари 190 кишвари узви СММ қатъномаи Созмони Милали Муттаҳидро, ки бо ташаббуси Тоҷикистон зери унвони "Конфронси СММ оид ба бознигарии миёнамуддати фарогири ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”, 2018-2028”, пешниҳод шуда буд, дастгирӣ кард.

Тоҷикистонниз лоиҳаи қатъномаро таҳти унвони “Табиат марзро намешиносад: ҳамкории фаромарзӣ - омили калидии ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии зистӣ", ки бо ташаббуси ҷониби Қирғизистон дар ҷаласаи 75-уми Маҷмаи Умумии СММ қабул гардид, ҷонибдорӣ намудааст.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон бо принсипҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон, ки дар асоси он мардумони тоҷику қирғиз аз қадимулайём мезистанд ва меофариданд, минбаъд низ ба рушди пайвастаи тамоми муносибатҳои дуҷониба мусоидат хоҳанд кард[1].

Зимнан, Осиёи Ҷанубӣ бо кишварҳои ҷудогона тақсимбандии географӣ шуда, давлати Покистон дар соли 1947 истиқлолият ба даст оварда, иқтисодиёти заифро аз мусталикадорони англис мерос гирифт. Роҳбарияти он дар натиҷаи мудирияти дуруст тавонистанд, ба комёбиҳои назаррас ноил гашта, онро ба мамлакати стратегӣ ва кадидии минтақа ва ҷаҳон табдил диҳад.

Дар ин зимн, лоиҳаи интиқоли нерӯи барқи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ (CASA-1000) яке аз лоиҳаи минтақавист, ки ба маблағи 1,2 миллиард доллари амрикоӣ барои расонидани манфиатҳои пайвастшавӣ миёни кишвари Қирғизистон, Тоҷикистон, Афғонистон ва Покистон мебошад. Санги асоси лоиҳа дар моҳи майи соли 2016 аз ҷониби раҳбарони кишварҳои Қирғизистон, Тоҷикистон, Афғонистон ва Покистон сурат гирифт ва интизор меравад, то охири соли 2025 ба натиҷаи ниҳоӣ расад. CASA-1000 аз бузургтарин лоиҳаи энергетикии Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ мебошад, ки хати баландшиддати интиқоли нерӯи барқро пайваст ба минтақа таъмин намуда, натанҳо барои чор давлат муфид буда, балки барои такмил додани низоми интиқоли барқ ва ҳавасмандгардонии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ ҷиҳати устуворнамоии ҳамкориҳои байниминтақавӣ мусоидат менамояд.

Ин қадами аввалин дар роҳи ташкили бозори минтақавии нерӯи барқи захираҳои бузурги энергетикии Осиёи Марказиро барои рафъи камбуди нерӯи барқ дар Осиёи Ҷанубӣ дар асоси мутақобилан судманд истифода хоҳад шуд, ки то ба имрӯз Қирғизистон, Тоҷикистон ва Покистон татбиқи CASA-1000-ро идома дода, корҳои сохтмонӣ қариб ба анҷом расидаанд[2].

Мавриди зикр аст, ки 14 марти 2025 дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бахшида ба сафари давлатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Қирғизистон ҳамоиш зери унвони «Ҳамсоягии нек ҳадафи Пешвои миллат» баргузор гардид. Маликшо Неъматзода ходими давлатӣ ва дипломати шинохтаи тоҷикзимни суханронӣ таъкид намуд, ки ташаббусҳои сулҳофаронаи Президенти мамлакат, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҳким бахшидани амнияти минтақавию ҷаҳонӣ ва робитаҳои дӯстии мардумони кишварҳо беназир мебошад.

Ба андешаи ӯ муносибатҳои некуҳамсоягӣ дӯстӣ ва бародарии мардуми ҳарду кишварро таҳким бахшида, қадами созанда барои ҳамзистии осоишта мебошад. Дар ин чорабини мазкур директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо Ҳайдарзода Рустам суханронӣ намуда, таъкид кард, ки созишномаи марзии баимзорасида натиҷаи талошҳои пайвастаи роҳбарияти олии ду кишвар буда, барои таъмини субот, амният ва рушди ҳамсоягии нек хидмат хоҳад кард.

Ҳамчунин дар ин ҳамоиш собиқ котиби матбуоти Президенти Тоҷикистон ва мудири Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ Сайидзода Зафар ва сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии ҳамин Институт Қурбонова Ширин ширкат намуда,оид ба саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳқими амнияти минтақавӣ ва сулҳу субот суханронӣ карданд.

Бояд қайд кард, ки созмону форумҳои минтақавӣ ва кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла вазорати корҳои хориҷии Покистон роҳбарият ва халқҳои бародари Тоҷикистон ва Қирғизистонро бо ин созишномаи барҷастае, ки хотимаи баҳси тӯлонии марзиро нишон медиҳад, шодбошӣ дода, қайд намудааст, ки “Мо итминон дорем, ки ин чорабинии таърихӣ давраи нави ҳамкорӣ ва пешрафтро дар минтақа мекушояд»[3].

Бо шарофати сиёсати хирадмандонаю башардӯстона ва талошҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Роҳбарияти олии Ҷумҳурии Қирғистон муносибатҳои байни ду халқи бародару ҳамсоя - тоҷикону қирғиз дар партави қаринаҳои пешинаи таърихии худ ва робитаҳои дӯстии устод Мирзо Турсунзодаву Чингиз Айматов маншаъ гирифта, бо рафту омад ва хешу табории мардумони якдигар идома меёбад.

Дар воқеъ, бо тавофуқномаи сулҳу аҳдномаи дӯстии ду кишвар лаҳзаҳои пур аз шодию фараҳ ва чеҳраҳои шукуфон, чашмони пур аз ашки шодии шаҳрвандони бонангу номуси ин ду халқи "бо ҳам ҳамсояву хеш" чунин мисраъҳои шеърии шоири ширинкалом Саъдии Шерозиро ба хотир меорад:

Душманамро бад намехоҳам, ки он бадбахтро,

Ин уқубат бас, ки бинад дӯст ҳам зонӯи дӯст.

Ҳамин тавр, Турсунзодаву Чингиз Айтматов сулҳу дӯстиву пайванди ҳамсоягиро аз арзишҳои олии башарӣ дониста, заминаи рушди ҳаёти фараҳбахшу файзбахши мардумон меҳисобанд.

Набояд фаромӯш кард, ки тамоми қавму мардумони Осиёи Марказӣ, аз ҷумла тоҷикону қирғизҳо аз даврони қадим бо доштани рафту омад бо ҳам пайванди наздик дошта, дар заминаи эпоси халқии қирғиз «Манас» чун тағову ҷиян бо ҳам хешу таборӣ дошта, зиндагӣ ва кору фаъолият мекарданду хоҳанд кард.То ба имрӯз дар Қирғизистон тоҷикони зиёде ва дар Тоҷикистон қирғизон бародарона умр ба сар бурда, бародарвор кору фаъолият мекунанд. Ҳаминтавр, ду миллати ҳамсоя ва дӯст решаи ҳамбастагиро қавитар намуда, заминаи хубро баҳри оромиву ободии минтақа ва ҷаҳон фароҳам сохтанд.

Хулоса, Тоҷикистону Қирғистон чун узви фаъол дар созмону форумҳои минтақавиву ҷаҳонӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ ва СҲШ робитаҳои ҳасана дошта, бо имзои ин аҳдномаи таърихӣ пайванду орзуву умед ва ормонҳои халқу миллатро дар рӯҳияи ҳамдигарфаҳмӣ, ягонагӣ, таҳаммулгароӣ ва сулҳу субот амалӣ намуда, дар озодиву оромиву ободиро минтақа ва ҷаҳон саҳми сазовор хоҳанд гузошт.

Бояд қайд кард, ки 13 марти 2025 аз рӯйи натиҷаҳои гуфтушунидҳо сарони давлатҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон бо Изҳороти муштарак доир ба таҳкими минбаъдаи дӯстӣ ва ҳамсоягии наку ва Шартнома байни дар бораи сарҳади давлатӣ имзо гузоштанд, ки аз ҷониби кишварҳову созмонҳои ҷаҳон мавриди шодмониву қардонӣ гардид.

Зимнан, дабири кулли Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Сергей Лебедев Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси Шурои сарони давлатҳои ИДМ Эмомалӣ Раҳмон ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаровро бо имзои Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи сарҳади давлатӣ самимона табрик гуфта, изҳори боварӣ намуд, ки баимзорасии Шартнома заминаи зарурии рушди минбаъдаи ҳамкории дуҷонибаи бисёрҷанба буда, ба манфиатҳои аслии ду кишвар, инчунин Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил хоҳад буд[4].

Бешак бародарӣ, дӯстӣ ва дастгирии якдигар байни халқҳои тоҷику қирғиз таърихи тӯлонӣ дошта, аз наслҳо ба наслҳо инкишоф ёфта, дар партави дӯстии Мирзо Турсунзода ва Чингиз Айтматов чун як пайванди башарӣ дар партавӣ хираду маърифатпаварӣ дар ободӣ, осоиштаву ором зистану кору фаъолият мекунанд.

Ҳамин тариқ, аз барқароршавии сулҳу муросо ва муносибатҳои дӯстонаи Тоҷикистону Қирғизистонро бо хурсандию самимияти баланд пазироӣ намуда, самимона онро дӯст дошта, дар чаҳорчӯби созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, ИДМ, СҲШ, СААД, САҲА ва МҲТБО ҳамкориҳои наздик дошта, аз таҷрибаи ҷонибдории ташаббусҳои байналмилалии ҳамдигар фаровон истифода мебаранд.

Дар заминаи он Тоҷикистону Қирғизситон метавонанд дар ҳамкорӣ бо кишварҳои калидии минтақа бо шумули Россия, Узбекистон, Қазоқистон ва Туркманистону Озарбойҷон пайваста табодули андешаҳои созанда намуда, рафту омадро миёни мардумони якдигар бештар ба роҳ монда, тиҷорату иқтисод ва туризмро рушд дода дипломатия мардумиро тавсеа диҳанд. Дар ин зимн, Покистону Ҳиндустону Эрону Чин чун узви фаъоли Созмони ҳамкории Шанхай ба ҳайси кишварҳои калидии минтақа дар эҷоди ҳамгироии энергетикиву саноатии кишварҳо ва коҳиш додани муноқишаҳо бештару беҳтар мусоидат хоҳанд намуд.

Хулоса, кишварҳоро зарур меояд то сулҳу дӯстиву ҳамҷавории Тоҷикистону Қирғизистон дарси ибрат гирифта, аз ҷангу душманиву ҷудоӣ, ки сабабгори балову бебаракист, даст кашида, баҳри сулҳи халқи ҷаҳон, баҳри ободиву осудагиву оромии аҳли сайёра ташаббусгору саҳмгузор бошанд.

Адабиёти истифодашуда

1. Муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Қирғизистон https://mfa.tj/tg/main/view/141/munosibathoi-tojikiston-bo-qirgiziston

2. Мирсаид РАҲМОНОВ.CASA-1000: АРЗИШҲОИ СТРАТЕГӢ ВА МОНЕАҲОВУ ПЕШРАФТҲОИ БАРҚАРОРСОЗИИ ОН 16 Июл 2024https://amit.tj/tj/casa-1000-arzishkhoi-strategi-va-moneakhovu-peshraftkhoi-barkarorsozii?page=62

3. Покистон имзои Шартнома байни Тоҷикистон ва Қирғизистонро оид ба сарҳади давлатӣ истиқбол менамояд//https://khovar.tj/2025/03/pokiston-imzoi-shartnoma-bajni-to-ikiston-va-ir-izistonro-oid-ba-sar-adi-davlat-isti-bol-menamoyad/

4. Дабири кулли ИДМ: «Шартнома дар бораи сарҳади давлатӣ ба таҳкими муносибатҳои некуҳамсоягии Тоҷикистону Қирғизистон мусоидат менамояд» Март 14, 2025 23:05https://khovar.tj/2025/03/dabiri-kulli-idm-shartnoma-dar-borai-sar-adi-davlat-ba-ta-kimi-munosibat-oi-neku-amsoyagii-to-ikistonu-ir-iziston-musoidat-menamoyad/

Мирсаид РАҲМОНОВ, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати истиқлолияти давлатӣбо тамоми ғановату рангорангии он эҳё гардид, ҳоло ба ҷашни милливу давлатии мо – тоҷикон ва рамзи худшиносиву ифтихори миллӣ, ваҳдату ҳамдилии мардум ва пайванди наслҳо табдил ёфтааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз яке аз қадимтарин идҳои тоҷикон ба шумор меравад. Тавре, ки дар китобҳои таърих омадааст, аввалин касе, ки ин идро ҷашн гирифт шоҳ Ҷамшед буд. Наврӯз ҷашни қадимист, ки дар рӯзи баробаршавии баҳорӣ, одатан 20 ё 21 март ҷашн гирифта мешавад. Ин ҷашн оғози соли навро аз рӯи тақвими офтобӣифода мекунад ва рамзи таҷдиди табиат ва инчунин инсоният мебошад. Наврӯз решаҳои амиқи таърихӣдорад ва зиёда аз 3000 сол боз вуҷуд дорад ва ҷашни он бисёр кишварҳоро дар бар мегирад, Аз ҷумла Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Озарбойҷон, Узбекистон, Қазоқистон ва ғайра.

Таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки иди Наврӯзбарои таҷлили офариниши ҷаҳон ва эҳёи табиат пас аз зимистон таъсис дода шудааст. Бо мурури замон маънои Наврӯз васеъ шуда, рамзи ваҳдат ва ҳамбастагии халқҳо, ҳамбастагии оилаҳо ва ҷомеаҳо гардид. Ҷашни Наврӯз бисёр анъанаҳо ва расму оинҳоро дар бар мегирад, яке аз анъанаҳои барҷастаи он омода кардани мизи ҳафтсин- ҳафтшин-ҳафт мим мебошад, ки ҳар кадоми онҳо маънои рамзии марбут ба ҳаёт ва табиатро доранд. Масалан ба мизи ҳафтсин ин унсурҳо дохил мешаванд: санҷид, себ, сабза, суманак, сир, сирко ва сипанд.

Қайд бояд кард, ки тозакунӣ ва ороиши хонаҳо пеш аз ид, ин рамзи тоза кардани ташвишҳои кӯҳна ва кушода будан ба оғози нав мебошад. Ҳамчунин хӯрокҳои гуногуни миллӣ дар ин ҷашн омода карда мешаванд ва оилаҳо барои хӯроки умумӣ ҷамъ меоянд, ки рамзи ваҳдат ва робитаи байни наслҳо мебошад. Дар рӯзҳои ид, дидани дӯстон ва оила маъмул аст, ки ба таҳкими робитаҳо ва анъанаҳои иҷтимоӣ мусоидат мекунад.

Дар ҷашни наврӯзӣ одамон дар чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ, аз ҷумла консертҳо, рақсҳо ва намоишҳои театрӣ иштирок мекунанд, ки фазои шодӣ ва фароғатро ба вуҷуд меоранд.

Боиси хушбахтист, ки мардуми куҳанбунёди тоҷик тавонист ҷашнҳои муқаддаси миллиамон, яъне Наврӯз, Меҳргон ва Садаро дар тули асрҳо нигоҳ дошта, то ба имрӯз бирасонад ва онро ҷаҳонӣ гардонанд. Ҷашни Наврӯз арзишҳои чун сулҳ, оштӣ ва ҳамбастагиро тақвият дода, дӯстии миёни қавму миллатҳои гуногунро афзоиш медиҳад.

Наврӯз дар Тоҷикистон бо шарофати Истиқлол шукӯҳу шаҳомати тоза пайдо кард ва ба яке аз ҷашнҳои бузургу муқаддаси миллии мардуми тоҷик табдил ёфт. Имрӯз Наврӯз ҳамчун ҷашни фарҳанги ҷаҳонӣ ҷашн гирифта мешавад. Он аз ҷониби UNESCO ҳамчун мероси фарҳангии ғайримоддии инсоният эътироф шудааст, ки аҳамияти онро барои халқҳо ва фарҳангҳои гуногун таъкид мекунад. Ҷашни Наврӯз рамзи ҳамбастагӣ ва сулҳ гардид, ки умед ба ояндаи беҳтар ва ҳамоҳангии байни халқҳоро инъикос мекунад.

Хулоса Наврӯз на танҳо як ҷашн аст, балки вақти умед, навсозӣва эҳё аст. Он рамзи ягонагии одамон, робитаи онҳо бо табиат ва анъанаҳои фарҳангӣмебошад. Дар ҳар як кишвар ҷашни Наврӯз пур аз расму оинҳо ва рамзҳои беназир аст, аммо моҳияти он бетағйир боқӣмемонад,яъне ҷашни ҳаёт ва умед ба оянда.

Махмедов Муҳаммадҷон, - ходими хурди илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадимтарин ва муҳимтарин дар фарҳанги халқҳои Осиёи Марказӣ, Эрон, Осиёи Ҷанубӣ ва Қафқоз ба шумор меравад. Ин ҷашн таърихи ҳазорсолаҳо дошта, рамзи эҳё, сарсабзӣ ва ҳамгироии мардумон мебошад. Наврӯз на танҳо як ҷашни миллӣ, балки як унсури муҳими фарҳангии миллатҳои гуногун мебошад.

Наврӯз ҳамчун як ҷашни муштарак ба таҳкими дӯстӣ, ҳамкорӣ миёни кишварҳои шомил ба ҳавзаи фарҳангии он, чӣ дар гузаштаи таърихӣ ва чӣ дар шароити муосир мусоидат кардааст ва ҳамеша омили муттаҳидкунандаи миллатҳои гуногуни ҷаҳон будааст.

Наврӯз барои кишварҳое, ки онро таҷлил мекунанд, як василаи муаррифии фарҳанги миллии худ дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Баргузории чорабиниҳои байналмилалии Наврӯз барои шиносоии ҷаҳон бо арзишҳои фарҳангии ин кишварҳои ҳавзаи фарҳангии он шароити мусоид фароҳам месозад. Наврӯз ҳамчун ҷашни ваҳдат ва эҳёи табиат ба коҳиши ихтилофҳо ва густариши сулҳ дар ҷаҳон мусоидат менамояд. Баргузории ҳамоишҳои муштараки наврӯзӣ миёни кишварҳо метавонад барои наздик кардани кишварҳои мубтало ба мушкилоти сиёсӣ ва низоъҳои минтақавӣ кумак расонад. Наврӯз на танҳо ҷашни миллии як миллат ё як минтақа, балки як падидаи муҳими фарҳангии байналмилалӣ мебошад. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз аз нигоҳи рушду таҳкими равобити дипломатӣ, сулҳ ва ҳамгироии минтақавӣ нақши муҳим дорад. Наврӯз неруи муттаҳидкунандаи халқу миллатҳо, тамаддунҳо буда, тавре дар боло ишора кардем, на ҳамчун ҷашни суннатии як ва ё якчанд халқу миллатҳо ба шумор меравад, балки имрӯз мақоми байналмилалӣ дошта, дар аксарияти кишварҳои ҷаҳон таҷлил карда мешавад. Ҷашн гирифтани он дар сатҳи ҷаҳонӣ на танҳо ба ҳифзи арзишҳои фарҳанги қадимӣ, балки ба тақвияту густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ низ кумак мерасонад.

Тавре маълум аст, 30 сентябри соли 2009 Созмони UNESCO Наврӯзро ҳамчун мероси ғайримоддии фарҳангии башарият ба Феҳристи мероси ҷаҳонии худ шомил кард. Баъдан, 23 феврали соли 2010, Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо қатъномаи худ 21 мартро ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон намуд. Ин иқдом мақоми байналмилалии Наврӯзро ба расмият даровард ва онро ҳамчун як ҷашни фарҳангии ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз яке аз муҳитҳои асосии ҳамгироии тамаддунҳо ва таҳкими равобити дипломатӣ дар сатҳи байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз ҳамчун як падидаи фарҳангии муштарак таърихи чандинҳазорсола дорад, аммо дар сатҳи байналмилалӣ он расман дар соли 2010 эътироф гардид. Ҳавзаи наврӯзӣ ба он кишварҳо ва минтақаҳое ишора мекунад, ки ҷашни Наврӯзро ҳамчун як суннати аҷдодӣ ва ҷашни расмии миллӣ таҷлил мекунанд. Ин кишварҳо дорои таъриху фарҳанги муштараканд ва Наврӯзро ҳамчун як ҷашни эҳёву таҷдиди табиат, густраиши некукорӣ, ҳамбастагӣ ва сулҳ таҷлил менамоянд. Ба ҳавзаи фарҳангии Наврӯз Тоҷикистон, Эрон, Ӯзбекистон, Афғонистон, Озарбойҷон, Қирғизистон, Қазоқистон, Туркманистон, Туркия, Покистон, Ҳиндустон (махсусан минтақаи Кашмир), Чин (дар минтақаи уйғурнишин) ва Ироқ (дар минтақаи курдҳо) шомиланд. Ҳавзаи фарҳангии Наврӯз як падидаи фарҳангии бузургест, ки садҳо миллион одамонро дар саросари ҷаҳон муттаҳид мекунад. Он ҳамчун ҷузъи муҳими мероси фарҳангии инсоният, василаи ҳамкории созанда ва рамзи сулҳ дар сатҳи байналмилалӣ шинохта мешавад. Бисёре аз давлатҳои шомил ба ҳавзаи фарҳангии Наврӯз ин ҷашнро ҳамчун як абзори таҳкими ҳувияти миллӣ, пешбурди дипломатия ва рушди ҳамкориҳои байналмилалӣ бо кор мегиранд. Наврӯз имрӯз на танҳо як ҷашни суннатӣ, балки як василаи муҳим дар сиёсатгузории дохилӣ ва хориҷии кишварҳои ҳавзаи фарҳангии Наврӯз мебошад. Давлатҳо Наврӯзро барои баланд бардоштани обрӯю эътибори худ дар арсаи ҷаҳонӣ истифода мебаранд, ки ин нақши онро дар сиёсат боз ҳам афзунтар мегардонад. Дипломатияи фарҳангӣ ба василаи муаррифии ҳувияти миллӣ ва таҳкими равобити байналмилалӣ тавассути анъанаҳо, расму оин ва ҷашнҳо, дар сиёсати ҷаҳонӣ нақши бориз дошта, дар ин раванд, Наврӯз ҳамчун як ҷузъи муҳими мероси умумибашарӣ ва ҳамчун ҷашни байналмилалӣ дар таҳкими дипломатияи фарҳангии ҷаҳонӣ нақши муҳим мебозад. Ин ҷашн ба таҳкими робитаҳои байнидавлатӣ, рушди ҳамкориҳои фарҳангӣ ва муаррифии тамаддуни наврӯзӣ мусоидат мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон - ватани аслии таърихии таҷлили Наврӯз - дар ташаккул, ҳифз ва густариши ин ҷашни бостонӣ нақши муассир дорад. Ин ҷашн барои тоҷикон на танҳо як иди миллӣ, балки як қисми ҳувияти фарҳангӣ ва василаи таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ бо кишварҳои ҳавзаи наврӯзӣ ва ҷаҳон мебошад. Дар овони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон Наврӯзро ҳамчун як ҷашни миллию давлатӣ ба расмият даровард ва онро бо шукӯҳу шаҳомати таърихияш эҳё ва ҳар сол таҷлил мекунад. Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлили ин ҷашнро аз соли 1993 дар асоси Қарори Шӯрои Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 марти соли 1993, № 121 "Дар бораи чораҳои оид ба 21-22 марти соли 1993 гузаронидани "Иди Наврӯз" амалӣ менамояд. Барои тоҷикон ва тоҷикистониён, Наврӯз рамзи эҳёи табиат, ғалабаи рӯшноӣ бар зулмат, некӣ бар бадӣ, покдилӣ, дӯстӣ, сулҳ ва ҳамбастагии мардум ба ҳисоб меравад. Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз аввалин кишварҳое аст, ки дар шомил кардани Наврӯз ба Феҳристи мероси ғайримоддии фарҳангии UNESCO (соли 2009) ва эътирофи он ҳамчун Рӯзи байналмилалӣ аз ҷониби СММ (соли 2010) саҳми муассир бардоштааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои ҳавзаи Наврӯз – Эрон, Афғонистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон, Озарбойҷон ва Туркия – робитаҳои зичи фарҳангӣ дорад ва дар чорабиниҳои наврӯзии байналмилалӣ фаъолона иштирок мекунад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Наврӯзро ҳамчун як неруи рушди таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ ва рамзи дӯстӣ ва сулҳ миёни халқҳо тарғиб менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳавзаи фарҳангии Наврӯз нақши умда дошта, ҳамчун кишвари дорои таърихи бойю қадима дар таҷлили ин ҷашн, ба хотири рушди мероси фарҳангии Наврӯз, густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ ва муаррифии шоистаи арзишҳои миллӣ саҳми бузург дорад.

Шарифов Искандар - ходими илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мусақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ