Осиё аз қораи бузургтарин дар ҷаҳон маҳсуб ёфта, минтақаҳои Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубии он бо хусусиятҳои хосси ҷуғрофӣ, фарҳангӣ, таърихӣ ва манобеъи табиии худ аз мавзеъҳои стратегӣ маҳсуб мешаванд. Зимнан, Осиёи Ҷанубӣ бо кишварҳои Афғонистон, Бангладеш, Бутан, Ҳиндустон, Молдиф, Непол, Покистон ва Шриланка тақсимбандии географӣ шуданд.

Покистону Ҳиндустон аз зери салтанаи мустамликадарони англис дар соли 1949 истиқлолият ба даст оварда, иқтисодиёти заифро аз онҳо мерос гирифтанд. Аммо роҳбарияти он давр дар ин кишварҳо дар натиҷаи мудирияти дуруст тавонистанд, ба комёбиҳои назаррас дар даврони инстиқлолияташон ноил гашта, аз кишварҳои стратегӣ пазируфта шуданд.

Дар ин қарина ҷоиз ба таъкид аст, ки роҳбарони минтақаи Осиёи Марказӣ бо дарёфти истиқлолият равобити худро бо Осиёи Ҷанубӣ ба роҳ монда, миёни ҳам созишномаҳову қарордодҳои гуногун ба имзо рассониданд. Дар ин зимн, лоиҳаи интиқоли нерӯи барқи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ (CASA-1000) яке аз лоиҳаи минтақавист, ки ба маблағи 1,2 миллиард доллари амрикоӣ барои расонидани манфиатҳои пайвастшавӣ миёни кишвари Қирғизистон, Тоҷикистон, Афғонистон ва Покистон мебошад. Инҷо талош шудааст чанд нукоти муҳими лоиҳаи CASA-1000 дар партаву баррасиҳои Бонки Ҷаҳонӣ, ки аз шарикони асосии молии он ба ҳисоб меравад, мавриди таҳлилу омӯзиш қарор гирад.

Санги асоси лоиҳа дар моҳи майи соли 2016 аз ҷониби раҳбарони чаҳор кишвари мазкур сурат гирифт ва интизор меравад, то соли 2025 анҷом ёбад. Тибқи тарҳи лоиҳа, интизор меравад, ки кишварҳо қабл аз ба истифода додани лоиҳа як бонки боэътимоди қарзиро барои идоракунии даромадҳо якҷоя интихоб менамоянд. Бонки мазкур дар кишваре ҷой мегирад, ки шарики лоиҳа набуда, ҳамасола мавриди санҷиш қарор хоҳад гирифт. Фоидаҳову даромадҳои содиротӣ пеш аз ҳама барои фаъолияти бефосилаи лоиҳаи CASA-1000, аз ҷумла пардохтҳои саривақтӣ ба истеҳсолкунандагони нерӯи барқ, пардохти қарзҳо, инчунин барои мусоидат ба барномаҳои сарфакоронаи энергия ва дигар тадбирҳо ҷиҳати рафъи камбуди нерӯи барқ дар фасли зимистон аз ҷониби аҳолии Тоҷикистон ва Қирғизистон истифода мешаванд.

Он аз бузургтарин лоиҳаи энергетикии Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ мебошад, ки хати баландшиддати интиқоли нерӯи барқро пайваст ба минтақа таъмин менамояд. Ин ташаббуси созанда натанҳо барои чор давлат муфид буда, балки барои такмил додани низоми интиқоли барқ ва ҳавасмандгардонии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ ҷиҳати устуворнамоии ҳамкориҳои байниминтақавӣ мусоидат менамояд. Ин қадами аввалин дар роҳи ташкили бозори минтақавии нерӯи барқ аст, ки захираҳои бузурги энергетикии Осиёи Марказиро барои рафъи камбуди нерӯи барқ дар Осиёи Ҷанубӣ дар асоси мутақобилан судманд истифода хоҳад кард.

Мавриди зикр аст, ки лоиҳа тавассути фароҳам овардани имкониятҳо барои рушд ва истифодаи нерӯи оби тозаи барқароршаванда ба мардумони минтақа мусоидат хоҳад кард. Он ба рушди энергетикии чаҳор кишвар кӯмак карда, ҳамзамон дастрасии беҳтар ва устувори мардумро ба нерӯи барқ ​​таъмин мекунад. Лоиҳа баъд аз имзо расидан моҳи марти соли 2014 аз ҷониби Шӯрои Бонки Ҷаҳонӣ бо маблағгузории Ассотсиатсияи Байналмилалии Рушд (АБР) тасдиқ карда шуд ва корҳои маъмурӣ ва техникии он дар миёни ҳамаи кишварҳои аъзо хело хуб ба роҳ монда шуданд.

Вале ҷараёни ин корҳо дар Афғонистон дар пайи вазъи сиёсӣ дар моҳи августи соли 2021 мутаваққиф шуданд. Пеш аз таваққуфи лоиҳа, тақрибан 18% манораҳо барои қисми Афғонистони хати интиқоли CASA сохта шуда, тақрибан 95% мавод ва таҷҳизоти зарурӣ барои анҷом додани лоиҳа дар кишвар таъмин карда шуданд. Ҷумҳурии Қирғизистон, Тоҷикистон ва Покистон татбиқи CASA-1000-ро идома дода, корҳои сохтмонӣ қариб ба анҷом расидаанд.

Ҳамин тариқ, моҳи сентябри соли 2018 дар шаҳри Алмаатои Казоқистон баъди ба имзо расонидани як қатор созишномаҳо байни ширкатҳои энергетикӣ ва пудратчиён мутобиқи талаботи пурраи қонун лоиҳаи CASA-1000 пурра ба марҳилаи сохтмонӣ гузашт. Илова бар ин, хати мавҷудаи 220 кВ-и тағйирёбанда байни Тоҷикистон ва Афғонистон барои пайвастшавӣ ба системаи интиқоли барқи ҷараёни баландшиддати мустақим (HVDC) барои интиқоли нерӯи барқ тағйир дода, суръати онро боло барад. Ин навъи тағйирот ба Афғонистон имкон медиҳад, ки то 300 МВт бештар нерӯи барқро аз хатти интиқоли 220 кВ-и мавҷуда истифода кунад. Дар ин зимн, лоиҳа моҳи феврали соли 2020 дар маросиме, ки президенти вақти Афғонистон ва сафири Покистон дар Афғонистон ширкат дошт, ифтитоҳ ёфта, ба тадриҷ моҳи марти соли 2021 тақрибан 30% лоиҳаи Афғонистонро фаро гирифт. Ҳамин тариқ, аз он замон то моҳи апрели соли 2021 корҳои саҳроӣ аз рӯи ҳамаи 10 шартнома оғоз ёфт.

Ҳамин тавр, тибқи маълумоти расмии Вазорати эенергетика ва захираҳои оби Тоҷикистон лоиҳаи CASA-1000 ба таври зерин нақшакашӣ гардидааст :

• Таҳия ва таъмини хати интиқоли барқи тағйирёбандаи 500 кВ аз зеристгоҳи “Датка”-и Қирғизистон то зеристгоҳи “Суғд-500”-и Тоҷикистон бо дарозии 477 км;

• Эҷоди зеристгоҳи конверторӣ бо иқтидори интиқолдиҳии 1300 мВт дар Сангтуда (Тоҷикистон);

• Таҳия ва ташкили хати интиқоли барқи баландшиддати барқи доимӣ аз Сангтуда (Тоҷикистон ) то Норшева (Покистон) бо дарозии 750 км;

• Ташкили зеристгоҳи конверторӣ бо иқтидори интиқолдиҳии 1300 мВт дар Норшева (Покистон)

Барои дар амал татбиқ намудани лоиҳаи CASA-1000 Шӯрои байниҳукуматӣ ташкил карда шуда буд, ки дар зинаҳои аввал он ҳамкориҳои самараноки минтақавиро таъмин менамуд. Дар доираи Шӯрои байниҳукуматӣ давлатҳо оид ба амалисозии лоиҳа қарор қабул менамоянд, равиш ва қоидаҳои умумӣ таҳия менамоянд ва ҳамчунин стандартҳои техникиву экологии умумӣ барои таъмини бехатарии умумӣ истифода менамоянд.

Пурра амалӣ гардидани лоиҳа барои кишварҳо ҷиҳати ташкил намудани бозори ягона ва савдои солона имкон фароҳам оварда, Тоҷикистон ва Қирғизистон метавонанд ба кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ ба хусус Покистон ва Ҳиндустон неруи барқи барзиёд истеҳсолшавандаи худро дар ҳаҷми 1300 мегаватт содир намоянд. Лоиҳа стратегияи ҳукумати Покистонро оид ба афзоиши талабот ба нерӯи барқ дастгирӣ намуда, ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки аз ҳисоби истифодаи беҳтари манобеъи барқи обӣ фоидаи молӣ ба даст оварад. Ҳамин тариқ, Афғонистон чун кишвари интиқолдиҳандаи барқ фоида ба даст оварда, ба манбаи иловагии нерӯи барқ дастрасӣ пайдо кунад.

Тибқи баррасиҳо ва назари коршиносони соҳа анҷоми қисмати Афғонистон муҳим арзёбӣ мегарад. Зеро он кишвари калидии байниҳамдигарии хати интиқоли интиқоли CASA-1000 мебошад. Корҳо дар Тоҷикистон, Қирғистон ва Покистон тақрибан ба анҷом расида, ин кишварҳо ба бозпардохти қарзҳо ба Бонки Ҷаҳонӣ ва дигар маблағгузорон кам-кам шурӯъ кардаанд. Бояд таъкид кард, ки агар лоиҳаи CASA-1000 анҷом наёфта, мавриди баҳрабардорӣ қарор дода нашавад, барои Қирғизистон, Покистон ва Тоҷикистон хисороти зиёди иқтисодӣ ва молиявӣ хоҳад овард, ки тақрибан 1 миллиард доллари амрикоиро ташкил медиҳад.

Дар ин зимн, ташаббусгарони асосии CASA-1000 аз Тоҷикистону Қирғистону Покистон имконоти ҷалби маблағгузории хусусиро барои пӯшонидани хароҷоти фаъолиятҳои лоиҳавӣ дар Афғонистон омӯхта, аз Бонки Ҷаҳонӣ дархост кардаанд, ки лоиҳаро дар Афғонистон бо идомаи маблағгузории аслии худ аз ҷониби Ассотсиатсияи Байналмилалии Рушд (IDA) як бахши Бонки Ҷаҳонӣ аст, ки ба кишварҳои камдаромади ҷаҳон кӯмак мекунад, барои анҷоми ин лоиҳа аз сар бигирад. Бинобар ин, Бонки Ҷаҳонӣ тасмим гирифт, ки CASA-1000-ро ба таври ҳалқавӣ аз сар бигирад. Зеро IDA бо грантҳо ва қарзҳои камфоиз ба кишварҳо барои сармоягузорӣ дар ояндаи худ, беҳтар кардани зиндагӣ ва эҷоди ҷомеаҳои бехатар ва шукуфон дар саросари ҷаҳон кӯмак мекунанд.

Сохтори ҳалқаи девордор кафолат медиҳад, ки тамоми пардохтҳои сохтмонӣ ва даромади оянда берун аз Афғонистон идора шуда, ба низомҳои маъмурияти ҳокимони ҳозираи Афғонистон дохил намешаванд. Он инчунин механизмҳои мавҷудаи татбиқро, ки дар замони тасдиқи лоиҳа дар соли 2014 мувофиқа шуда буданд, тақвият хоҳад дод. Ин созишномаҳо истифодаи мушовирони байналмилалӣ барои назорати пешрафт, риояи кафолатҳои экологӣ ва иҷтимоии Бонки ҷаҳонӣ ва истифодаи мониторинги тарафи сеюмро барои тафтиши пешрафт ва варақаҳо-фактураҳои пудратчиро тасдиқ менамояд.

Барқарорсозии девори ҳалқавӣ дар ду марҳила сурат мегирад: сохтмон, интизор меравад, ки се сол тӯл кашад ва амалиёт пас аз он. Дар ҳарду марҳила ҳама пардохтҳо берун аз буҷет берун аз назорати маъмурияти ҳокимони ҳозираи Афғонистон ва оффшорӣ боқӣ хоҳанд монд. Марҳилаи сохтмон аз созишномаҳои мавҷудаи шартномавӣ истифода мешавад, ки ширкатҳо берун аз Афғонистон пардохт мекунанд, бо истифода аз маблағгузории мавҷудаи IDA16 сурат мегирад.

Маблағи мавҷудаи 110 миллион доллари амрикоии бақияи пешбининашуда дар лоиҳа, ки дар соли 2021 таваққуф карда шуда буд, барои идомаи лоиҳа истифода мешавад. Дар ин зимн ягон захираҳои нави маъмурияти ҳокимони ҳозираи Афғонистон барои анҷоми фаъолиятҳои лоиҳавӣ дар Афғонистон пешниҳод ё пешбинӣ нашудааст.

Ҳамин тавр, Бонки Ҷаҳонӣ пардохтҳоро мустақиман ба суратҳисобҳои оффшории пудратчиён ва мушовирони байналмилалӣ дар асоси тафтиши ҳисобномаҳо аз ҷониби агентии мустақили мониторинг анҷом медиҳад. Бонки мазкур амалиёти молиро тавассути Бонки Ҳисоби Оффшорӣ дар Абу-Даби барои таъмини он, ки пардохтҳо ва даромадҳо тибқи созишномаҳои шартномавии тиҷоратӣ дар оффшорӣ бо шартҳо оид ба ҳеҷ гуна эътироз барои истифода бо мақсадҳои муайян, аз ҷумла хариди нерӯи барқ аз Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон дар доираи созишномаҳои мавҷудаи CASA-1000 ва дигар қарордодҳо таъмин хоҳад кард.

Дар ин зимн, раисҷумҳури Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон 4 декабр 2023 дар мулоқот бо президенти Гурӯҳи Бонки Ҷаҳонӣ Аҷай Банга зарурати аз сар гирифтани лоиҳаи хати баландшиддати интиқоли барқи CASA-1000-ро бори дигар таъкид кард. Ӯ созишномаи интиқоли нерӯи барқро ба кишвари Афғонистон барои манофеи иҷтимоии мардуми он дониста, муҳлати онро тамдид намуд, ки барои суръат бахшидан ба кор дар CASA-1000 мусоидат хоҳад кард. Дар робита ба ин, сарвари давлати Тоҷикистон саҳми БҶ дар маблағгузории тадбирҳои мутобиқшавӣ ба оқибатҳои тағйирёбии иқлим ва пешгирии онҳо муҳим донист. Эмомалӣ Раҳмон, раисҷумҳури Тоҷикистон, Бонки Ҷаҳониро аз шарикони аслии Тоҷикистон дар арсаи рушд арзёбӣ карда, аз сатҳи ҳамкорӣ бо он изҳори қаноатмандӣ кард. Зимни мулоқот ҷонибҳо вазъи кунунии ҳамкорӣ дар бахшҳои обу энергетика, кишоварзӣ, муҳити зист ва рушди деҳот, сиёсати иқтисодӣ, рушди соҳаи тандурустӣ, маориф, шаҳрсозӣ ва коҳиши фақрро баррасӣ карданд.

Ҳамин тавр, зимни мулоқот Президенти Тоҷикистон ба зарурати идомаи татбиқи лоиҳаи хати баландшиддати интиқоли барқи «CASA-1000», ки бозори энергетикии Осиёи Марказӣ ва Ҷанубиро тавассути Афғонистон мепайвандад, бештар таъкид намуданд .

Ҳамин тариқ, бори дигар тарҳи CASA-1000 ба ширкати миллии энержии Афғонистон дар шаҳри Истамбули Туркия бо иштироки мақомоти Бонки Ҷаҳонӣ, Афғонистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва Покистон созишнома ба имзо расониданд. Аз созмонҳои байнулмилалии молиявӣ мусоидат ба вусъати корҳо дар лоиҳаи CASA-1000 дархост шуд.

Хулосаи калом, ба назар мерасад, ки тарҳи деринтизор ва стратегии пайвандгари Осиёи Марказӣ бо Осиёи Ҷанубиву ғарб эҳё мешавад ва мардумони кишвари Афғонистон ки дар ин тарҳ муҳим дониста мешад, чун ҷониби иҷрокунандаи асосии таъмини бехатариву амнияти лоиҳаи мазкур саҳм гузошта, баҳри сулҳу созандагии минтақа ва сокинони он кӯмак хоҳанд расонд .

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикикистон