Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

Олмон, ки яке аз пешсафони саноатии Аврупо ба шумор меравад, дар истифодаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар истеҳсолот, автомобилсозӣ ва робототехника нақши муҳим дорад. Чаҳорчӯби ҳуқуқии Олмон ба таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи стандартҳои ахлоқӣ нигаронида шуда, аз фалсафаи ғарбии Иммануил Кант, ки ба масъулияти ахлоқӣ таъкид мекунад, ва сиёсатҳои Иттиҳоди Аврупо манша мегирад.

Дар соли 2018 Олмон “Стратегияи зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки то соли 2025 сармоягузории назарраси молиро барои рушди ин соҳа пешбинӣ мекунад. Ин стратегия се самти асосиро дар бар мегирад:

-Инноватсия дар саноат: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар истеҳсолот, автомобилсозӣ ва энергетика, бо лоиҳаҳое чун корхонаи донои Siemens дар Амберг, ки равандҳои истеҳсолиро оптимизатсия мекунад.

-Танзими ахлоқӣ: Таъмини риояи арзишҳои инсонмарказ, аз қабили шаффофият, адолат ва махфият, дар истифодаи зеҳни сунъӣ.

-Тайёр кардани кадрҳо: Омодасозии мутахассисон ва бозомӯзии коргарон барои мутобиқ шудан ба автоматикунонии зеҳни сунъӣ.

Ба андешаи мо ин стратегия ба Олмон имкон додааст, ки дар корхонаҳои миёна ва хурд (Mittelstand), ки асоси иқтисодиёти кишварро ташкил медиҳанд, зеҳни сунъиро бомуваффақият татбиқ кунад. Ин сиёсат ба пешрафт дар автомобилсозӣ (Mercedes-Benz), робототехника (KUKA) ва энергетика (RWE) мусоидат карда, Олмонро дар сафи пешқадамони Индустрия 4.0 қарор додааст.

Олмон зеҳни сунъиро дар доираи қонунгузории Иттиҳоди Аврупо ва санадҳои миллии худ танзим мекунад. Санадҳои асосии ҳуқуқӣ инҳоянд:

-Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): Ин қонун, ки бо “Қонуни федералии ҳифзи маълумот” (BDSG) такмил шудааст, коркарди маълумоти шахсиро дар системаҳои зеҳни сунъӣ танзим мекунад. Масалан, ширкатҳое чун Bosch вазифадоранд ризоияти коргаронро барои истифодаи маълумот дар нигоҳдории пешгӯишаванда гиранд.

-Қонуни зеҳни сунъӣ (AI Act, 2021): Ин қонуни Иттиҳоди Аврупо системаҳои зеҳни сунъиро ба категорияҳои хавф тақсим мекунад. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди роботҳои ҳамкори KUKA, бояд ба талаботи қатъии шаффофият ва санҷиши мустақил риоя кунанд.

-Қонуни бехатарии маҳсулот (ProdSG, 2021): Ин қонун бехатарии таҷҳизоти саноатиро, аз ҷумла роботҳои муҷаҳҳаз бо зеҳни сунъӣ, танзим мекунад ва ба стандартҳои ISO такя мекунад.

-Қонуни меҳнатӣ (ArbSchG, 1996): Ин қонун бехатарии коргаронро дар корхонаҳое, ки зеҳни сунъӣ истифода мебаранд, таъмин мекунад. Масалан, BMW хатарҳои автоматикунониро арзёбӣ мекунад.

-Қонуни моликияти зеҳнӣ (PatG, 1981): Ин қонун патентҳо ва алгоритмҳои зеҳни сунъиро ҳифз мекунад, ки барои ширкатҳое чун SAP муҳим аст.

Ба андешаи мо ин чаҳорчӯбаҳо ба мувозинати байни бехатарӣ, ахлоқ ва инноватсия нигаронида шуда, аз фалсафаи Канти Олмон, ки масъулияти ахлоқиро таъкид мекунад, манша мегирад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар саноати Олмон бо мушкилоти ахлоқии зерин рӯбарӯ аст:

-Ғаразнокии алгоритмҳо: Алгоритмҳои зеҳни сунъӣ дар истеҳсолот, ба монанди ташхиси нуқсонҳо дар BMW, метавонанд ғаразнок бошанд, агар маълумоти омӯзишӣ нокомил бошад. AI Act ба коҳиши ғаразнокӣ тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он мушкил аст.

-Махфияти коргарон: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати коргарон (масалан, дар Bosch) саволҳои марбут ба махфиятро ба миён овардааст. GDPR ва BDSG махфиятро ҳифз мекунанд, аммо риояи он барои ширкатҳо мушкил аст.

-Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ дар истеҳсолот оварда расонад, ки то 25% ҷойҳои корӣ дар Олмонро таҳдид мекунад. Ба андешаи мо, барномаҳои бозомӯзии коргарон ва сиёсатҳои иҷтимоӣ барои коҳиши ин таъсир заруранд.

-Масъулияти қарорҳо: Ношаффофии алгоритмҳо муайян кардани масъулияти хатоҳои зеҳни сунъиро, ба монанди нуқсонҳои истеҳсолот, мушкил мекунад. Фалсафаи Кант зарурати қоидаҳои равшанро таъкид мекунад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар саноати Олмон аз равишҳои дигар кишварҳо фарқ мекунад:

-Иттиҳоди Аврупо: AI Act ва GDPR танзими умумиро муайян мекунанд, аммо Олмон ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар Mittelstand ва амалисозии амалӣ, ба монанди ташаббусҳои Fraunhofer-Gesellschaft, афзалият медиҳад.

-Чин: Танзими Чин ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа нигаронида шуда, аз фалсафаи Конфутсий манша мегирад, дар ҳоле ки Олмон ба бехатарӣ ва ахлоқ дар саноат тамаркуз мекунад.

-Ҷопон: Стратегияи роботии Ҷопон ба ҳамзистии инсон ва робот нигаронида шуда, аз Буддоизм манша мегирад, аммо Олмон ба оптимизатсияи равандҳои саноатӣ афзалият медиҳад.

-Кореяи Ҷанубӣ: Қонуни зеҳни сунъии Корея ба мувозинати инноватсия ва ахлоқ монанд аст, аммо ба манфиатҳои ҷомеа таваҷҷуҳ дорад.

Ба андешаи мо фарқияти Олмон дар истифодаи амалии зеҳни сунъӣ дар саноат ва таъкид ба ахлоқи инсонмарказӣ аст.

Дар соли 2025 Вазорати федералии иқтисод ва ҳифзи иқлим (BMWK) эълон кард, ки “Стратегияи зеҳни сунъӣ”-ро таҳти шиори “AI Made in Germany” такмил медиҳад. Ин барнома ба коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурду миёна, такмили меъёрҳои ахлоқӣ барои зеҳни сунъии тавлидшуда ва ҳамкории байналмилалӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Кореяи Ҷанубӣ нигаронида шудааст. Ба андешаи мо, ин ташаббус метавонад мавқеи Олмонро ҳамчун пешвои зеҳни сунъии саноатӣ мустаҳкам кунад.

Бо назардошти таҷрибаи Олмон, Тоҷикистон метавонад чораҳои зеринро барои рушди зеҳни сунъӣ дар саноат андешад:

-Чаҳорчӯбаи ахлоқӣ: Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ, ки ба шаффофият, махфият ва бехатарии коргарон тамаркуз мекунад, бояд ҷорӣ гардад.

-Омодасозии кадрҳо: Барномаҳои таълимӣ барои омода кардани мутахассисони зеҳни сунъӣ ва бозомӯзии коргарони саноат бояд роҳандозӣ шаванд.

-Ҳамкории байналмилалӣ: Тоҷикистон метавонад бо Олмон ва Иттиҳоди Аврупо ҳамкорӣ кунад, то технологияҳо ва стандартҳои ахлоқиро қабул намояд.

Қонунгузории Олмон дар соҳаи саноат, ки бо GDPR, AI Act, ProdSG ва “Стратегияи зеҳни сунъӣ” муайян шудааст, ба мувозинати бехатарӣ, ахлоқ ва инноватсия нигаронида шудааст. Фалсафаи Канти Олмон ба ин равиш замина гузошта, онро аз Чин (бо таваҷҷуҳ ба амният) ва Ҷопон (бо таваҷҷуҳ ба ҳамзистии роботҳо) фарқ мекунад. Сарфи назар аз мушкилоти ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “AI Made in Germany” метавонад Олмонро пешсафи зеҳни сунъии саноатӣ гардонад. Тоҷикистон метавонад аз ин таҷриба барои рушди саноати худ истифода кунад.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад,

муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ваҳдат ягона роҳи расидан ба орзуву омол ва нақнаву ниятҳои неки ҳар як давлату миллат ва ҳар қавму қабила ва ҳар оилаву ҳар нафар мебошад. Агар ҳар давлатеву миллатеву қавму қабилаву авлоду оилаву одамоне, ки дар дунё мебинем, ки ба мақсаду марому орзуву нияти хеш расидаанд ва устувору побарҷо ҳастанд, ин нишон аз он дорад, ки ваҳдат дар он ҷо побарҷост, чуноне мегӯем “Ваҳдати мо ин муваффақиятҳои мост”. Яъне муваффақ будан нишонаи сарҷамъиву ҳамфикриву ҳаммаромиву бо ҳам будан аст.

Дар дунё бисёр давлату миллатҳоро медонем, ки аз набудани ваҳдату сарҷамъиву ягонагӣ пароканда гаштаву таъриху тамаддун ва мероси ниёгони хешро аз даст додаанд.

Агар чунин давлатҳоро пеши назар орем ҳатман Сурия, Ироқ, Лубнон, Украина, Фаластин ва якчанд кишварҳои дигарро, ки аксари инҳо дар минтақаи Шарқи Миёна ва Наздик ҷойгиранд, пеши назар меоянд ва ин давлатҳо бо надоштани ваҳдату ягонагӣ, набудани як идеологияи миллии созанда, ҳамфикру ҳаммаром набуданашон пароканда гашта истодаанд.

Чунин парокандагиву ба нестиву нобудӣ гирифтор шуданҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар солҳои 90-уми асри гузашта мушоҳида мешуд. Миллати тоҷик, ки дар азал миллати тамаддунофар аст, бо ҳама бузургиву маънавиёту боигарии маънавии хеш наздик буд, ки туъмаи даҳони бозингарони манфиатҷӯй мегашт.

Аз соли 1992 то соли 1997 дар Тоҷикистон барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ муборизаҳову музокираҳову ҷоннисориҳову азхудгузаштанҳо ва кӯшишу талошҳо ба роҳ монда шуд, то ки Ваҳдати миллӣ ба даст ояд.

Дар давоми ин солҳо баъзе тоҷикони фурухташудаву аз худ бехабаргашта ба гурӯҳҳову ба ҳизбҳову ба майдоннишиниҳо тақсим шуда, зери манфиати баъзе кишварҳои хориҷӣ, ки ҳадафашон несту нобуд сохтани ин миллат буд ва ба ҷони он ҷорӣ намудани расму оин ва фарҳангу сиёсати худ дар ин сарзамин буд ва мехостанд номи тоҷик ва забони тоҷикӣ дар дунё гум гардад ва то ҷойе расид, ки Тоҷикистонро аз харитаи олам ҳазф карданд.

Аммо бо ба сари қудрат омадани фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, абармарди олами сиёсат, сиёсатмадори оламшумул, ғамхори халқу миллат, нафаре, ки аз худ гузаштаву баҳри сарҷамъ намудани миллати тоҷик ҷони худро ҳазорон бор ба хатар гузошт, гурезагонро ба Ватан баргардонид ва як миллати пора-пора гаштаро сарҷамъ намуд ва дар як мудати кӯтоҳи таърих Тоҷикистонро дар олам ҳамчун миллати тамаддунофар ва мутамаддин муаррифӣ кард, миллатро аз гирдоби ҷангу ҷидолу нофаҳмиву душманиву кинаву даоват раҳоӣ бахшид Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби олӣ, муҳтарам Эмамалӣ Раҳмон – Ваҳдати миллӣ имрӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳукмфармо гаштааст.

Бояд гуфт, ки барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ мардони ватандӯсти тоҷик бисёр хизматҳои шоистаро анҷом додаанд. Кор ба ҷое, расид, ки баъзе аз фурухташудагон мехостанд аз таъриху тамаддуну расму оину фарҳанги аҷдодӣ ва миллии тоҷикӣ гузашт кунанд ва Тоҷикистонро ба давлати исломӣ табдил диҳанд дар ҳоле, ки баъзе давлатҳои исломӣ дар зери фишори исломгароён тамаддуни худро аз даст дода истодаанд, вале барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ хиради азалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боло гирифт ва бо бархе давлатҳои дӯсту бародари тоҷик барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ чандин бор музокирот ба роҳ монда шуд, то суботи сиёсӣ, амну амонӣ ва сарҷамъиву ягонагӣ ва Ваҳдати миллӣ дар кишвар ташкил карда шавад.

Бо ҳама ин талошҳову кӯшишҳои зиёд, баъди чандин маротиба музокироту нишастҳо дар кишварҳои дӯсту бародар ниҳоятан 27 июни соли 1997 — пас аз 8 давра гуфушунид (дар солҳои 1994 то 1997) миёни ҳукумати ҷумҳурӣ ва мухолифин, дар шаҳри Маскав, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари Иттиҳодияи нерӯҳои мухолифини тоҷик Сайид Абдуллои Нурӣ «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон»-ро имзо карданд, ки нақши Маскав дар ба роҳ мондани сулҳи тоҷикон ва роҷеъ ба барқарории суботи сиёсӣ дар кишвар хеле назаррас мебошад.

Бояд зикр намуд, ки дар давоми ин солҳои бесуботӣ, беамнӣ ва парокандагии миллати тоҷик, ки бо фармони баъзе хоҷагон ва иҷрои баъзе гуруҳҳои ҷинояткор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷанги шаҳрвандӣ ба миён омад ва барои манфиату ҷоҳу ҷалол худбохтагони гуруҳҳои террористӣ ва ноогоҳони тоҷик бар зидди ҳамдигар бо “яроқи ҳадянамуда”-и душманони берунаи кишвар дар ҷумҳурӣ ҷанги сартосарӣ ба вуқӯъ пайваст. Дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз як саду панҷоҳ ҳазор кас кушта ва тахминан 1 миллион кас гуреза ва муҳоҷири иҷборӣ шуд. Хисороти иқтисодии ин ҷанг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 10 миллиард доллари амрикоӣ баровард шудааст. Имзои «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» кишварро аз нобудӣ ва мардумро аз парокандашавӣ нигоҳ дошт.

Ягона арзише, ки тавонист миллатро аз парокандагӣ наҷот бубахшад ва тоҷиконро сарҷамъ оварад ва дар дунё дубора номи тоҷикро машҳур гардонад, аввал ин хиради азалии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дуюм ин ба роҳ мондани Ваҳдати миллӣ буд.

Бо сарбаланӣ имрӯз метавон гуфт, ки дар фазои Ваҳдати миллӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамагӣ бисту ҳашт сол боз ваҳдату ягонагиро ба худ касб кардааст тибқи раддабандии кошиносони институтҳои сулҳ дар ҷаҳон яке аз кишварҳои боамнтарин дар дунё эътироф гардидааст ва умед аст, ки зери сиёсати хирадсолоронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳамдигарфаҳмиву сарҷамъии миллати шарафманди тоҷик ҳазорсолаҳо сулҳу ваҳдати миллӣ пойбарҷо хоҳад монд.

Зиёев Субҳиддин Насриевич,

ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филология,

Ҳанӯз моҳи марти соли 2021 зимни ҷаласае Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, иброз дошта буданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Ҳамин аст, ки 14 декабр Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи «Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, бо иқдоми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд.

Барои соли 2025, ки аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" эълон шудааст, мақсади асосӣ ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо мебошад. Пиряхҳо яке аз сарчашмаҳои асосии оби тоза дар ҷаҳон мебошанд ва барои бисёр кишварҳо, бахусус кишварҳои кӯҳистон, манбаи ҳаёти ҳисоб мешаванд.

Албатта! Пиряхҳо воқеан як унсури муҳимми экосистема ва манбаи асосии оби тоза ҳастанд.

Пиряхҳо дар саросари ҷаҳон ҳамагӣ 10%-и сатҳи Заминро ишғол мекунанд, аммо онҳо дар худ тақрибан 70%-и захираи оби тозаи сайёраро нигоҳ медоранд. Пиряхҳо манбаи муҳимми об барои кишварҳои кӯҳӣ мебошанд. Масалан, дар Тоҷикистон, ки дар ҳудуди он зиёда аз 8000 пирях мавҷуд аст, обшавии пиряхҳо обро ба дарёҳо ва кӯлҳо равона мекунад, ки ин на танҳо барои бо об таъмин намудани мамлакатҳо, балки барои ҳифзи экосистемаҳо низ аҳаммияти калон дорад.

Пиряхҳо ва аҳаммияти онҳо

Пиряхҳо захираҳои азими оби ширинро дар худ нигоҳ медоранд ва обшавии онҳо ба таври мунтазам оби тоза барои дарёҳо ва кӯлҳо фароҳам меорад. Онҳо ба муҳити зист таъсири бузург доранд ва барои ҳаёти наботот ва ҳайвонот, инчунин фаъолияти кишоварзӣ ва таъмини об барои инсонҳо нақши муҳим мебозанд. Тоҷикистон бо сабаби ҷойгиршавии географиаш ҳамчун "қалби Осиёи Марказӣ" маълум аст. Зиёда аз 60%-и захираи оби минтақа аз пиряхҳои Тоҷикистон пайдо мешавад. Пиряхҳо на танҳо манбаи оби тоза, балки қисми муҳимми экосистемаҳои табиӣ низ мебошанд. Ба гуфтаи мутахассисон, пиряхҳои кишвар дар баробари тағйирёбии иқлим бо шиддати баланд осебпазир шудаанд. Масалан, пиряхи Федченко - яке аз калонтарин пиряхҳои Осиёи Марказӣ, ҳамасола нисбат ба оне, ки барқарор мешавад, зиёдтар об мешавад. Агар ин раванд идома ёбад, кишварҳои ҳамсоя ва худи Тоҷикистон дар оянда бо мушкилоти норасоии об дучор хоҳанд шуд.

Хатарҳои тағйирёбии иқлим ба пиряхҳо

Муҳити зисти пиряхҳо бо сабаби тағйирёбии иқлим ба хатари ҷиддӣ рӯбарӯ шудааст. Баландшавии ҳарорати миёнаи сайёра боиси обшавии тезтари пиряхҳо мегардад, ки ин раванд метавонад ба норасоии оби тоза дар минтақаҳои мухталифи ҷаҳон оварда расонад. Агар ин раванд идома ёбад, насли оянда бо мушкилиҳои бузурги экологӣ ва иқтисодӣ рӯ ба рӯ хоҳад шуд. Тезшавии обшавии пиряхҳо на танҳо ба норасоии об, балки ба тағйирёбии ҳаво, обхезӣ ва таҳдид ба амнияти экосистемаҳо оварда мерасонад. Обшавии пиряхҳо метавонад ҳолатҳои зеринро ба миён орад:

Обхезӣ ва селойӣ: Чун пиряхҳо об мешаванд, оби зиёдатӣ ба дарёҳо мерасад, ки метавонад боиси обхезии ногаҳонӣ шавад.

Хушксолӣ ва норасоии об: Обшавии фаврии пиряхҳо ба он оварда мерасонад, ки захираҳои обӣ бошиддат коҳиш меёбанд. Дар оянда, вақте ки пиряхҳо то андозае кам ё пурра об мешаванд, хавфи хушксолӣ ва норасоии об афзоиш хоҳад ёфт.

Таъсир ба кишоварзӣ ва саноат: Норасоии об ба таври ногузир ба соҳаҳои ҳаётан муҳим, аз ҷумла кишоварзӣ ва саноат таъсир мерасонад, ки ин ба амнияти озуқаворӣ ва иқтисодиёти кишварҳо таҳдид мекунад.

Чораҳо ва тадбирҳои ҳифзи пиряхҳо

Дар доираи "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо", кишварҳои гуногун ва созмонҳои ҷаҳонӣ бояд дар самти ҳифзи пиряхҳо ва татбиқи барномаҳои таҳқиқотӣ ва экологӣ ҳамкорӣ кунанд. Ин чораҳо на танҳо бо мақсади ҳифзи пиряхҳо, балки барои коҳиш додани таъсири тағйирёбии иқлим ва нигоҳ доштани табиати атроф мебошанд. Чораҳои муҳимме, ки метавонанд дар ҳифзи пиряхҳо саҳм гузоранд, аз инҳо иборатанд:

Мониторинги пиряхҳо ва таҳқиқоти илмӣ: Пешбурди таҳқиқоти доимӣ барои фаҳмидани равандҳои обшавии пиряхҳо ва таъсири тағйирёбии иқлим ба онҳо. Кишварҳо бояд доимо ҳолати пиряхҳоро таҳти назорат гиранд. Мусаллаҳ бо маълумоти дақиқ дар бораи суръати обшавӣ ва сабабҳои он, олимон метавонанд тавсияҳои асоснок ва чораҳои таъҷилӣ пешниҳод кунанд.

Огоҳкунии ҷомеа ва таҳкими маърифати экологӣ: Пешбурди барномаҳои маърифатнокӣ барои баланд бардоштани огоҳии мардум дар бораи аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо. Барои ноил шудан ба ҳифзи пиряхҳо, бояд ҷомеа бо ин масъалаҳо ошно бошад. Барномаҳои таҳсилоти экологӣ ва маърифатӣ метавонанд дар мактабҳо ва донишгоҳҳо бо роҳбарии экологҳо ва мутахассисони соҳа сурат гиранд.

Коҳиш додани партовҳои газҳои гулхонаӣ: Мубориза бо тағйирёбии иқлим яке аз муҳимтарин қадамҳоест барои ҳифзи пиряхҳо. Партовҳои газҳои гулхонаӣ сабаби асосии гармшавии глобалӣ мебошанд, ки боиси обшавии фаврии пиряхҳо мегардад. Кишварҳо бояд чораҳои лозимро барои кам кардани партовҳо андешанд, аз ҷумла гузариш ба манбаъҳои энергияи барқароршаванда ва истифодаи самараноки захираҳои табиӣ.

Рушди технологияҳои устувори истифодаи об: Ҷорӣ кардани технологияҳо ва тарзи истифодаи каммасрафи об, ки ба коҳиши фишор ба манбаъҳои обӣ кӯмак мекунад. Дар шароити камбуди об, истифодаи технологияҳои устувор ва каммасрафи об хеле муҳим аст. Инчунин, дар бахшҳои саноат ва кишоварзӣ ҷорӣ кардани техника ва технологияҳои пешрафта ба коҳиш додани харҷи об мусоидат мекунад.

Мусоидат ба ҳамкориҳои байналмилалӣ: Ҳамкорӣ байни кишварҳои дорои пиряхҳо барои мубодилаи маълумот ва таҷрибаҳо дар самти ҳифзи онҳо. Ҳифзи пиряхҳо як вазифаи глобалӣ аст ва ба ҳамкории кишварҳо ниёз дорад. Ба ин мақсад, кишварҳо метавонанд барои мубодилаи таҷриба ва дониш, инчунин таҳияи лоиҳаҳои ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили ЮНЕСКО ва Созмони Милали Муттаҳид, ҳамкорӣ намоянд.

Хулоса

Соли 2025 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" барои муттаҳид кардани кишварҳо ва ташвиқи ҷомеаи ҷаҳонӣ дар ҳалли ин масъалаи ҳаётан муҳим имконияти нодир ба ҳисоб меравад. Пиряхҳо сарчашмаи на танҳо оби тоза, балки як қисми муҳимми экосистемаи сайёра мебошанд.

Ҳифзи пиряхҳо на танҳо масъулияти кишварҳои дорои пиряхҳо, балки вазифаи ҳар як шахс ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст. Бо талоши дастаҷамъона, мо метавонем ин манбаи нодири оби тозаро барои наслҳои оянда ҳифз намоем. "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" фурсатест, ки тавассути он метавонем диққати ҷаҳонро ба ин масъалаи ҳаётан муҳим ҷалб кунем ва тадбирҳои лозимаро амалӣ созем.

Ин амалҳо ва чораҳои ҳифз на танҳо дар сатҳи байналмилалӣ, балки дар сатҳи маҳаллӣ низ бояд татбиқ шаванд, зеро маҳз тавассути кӯшишҳои дастаҷамъона мо метавонем пиряхҳоро барои ояндаи зебо ва ободу осуда ҳифз намоем. Ҳифзи пиряхҳо кафолати ояндаи устувор ва бехатар барои наслҳои оянда мебошад.

Шерзод Абдулов - ходими калони илмии лабораторияи канданиҳои фоиданоки Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ

(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

Британияи Кабир пас аз хориҷ шудан аз Иттиҳоди Аврупо (Brexit) дар соли 2016 мавқеи худро ҳамчун яке аз марказҳои пешрафтаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар Аврупо нигоҳ дошт. Бо вуҷуди ҷудошавӣ аз Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир сиёсати чандир ва инноватсионии худро дар танзими зеҳни сунъӣ идома дода, ба мувозинати байни пешрафти технологӣ ва риояи арзишҳои ахлоқӣ тамаркуз мекунад. Ин муносибат аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, аз қабили эмпиризми Ҷон Локк, ки ба таҷриба ва далелҳо такя мекунад, ва скептисизми Давид Ҳюм, ки ба арзёбии оқибатҳои амалҳо таъкид дорад, манша мегирад.

Дар соли 2021 Британияи Кабир “Стратегияи миллии зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки ҳадафи асосиаш табдил додани кишвар ба “суперқудрати зеҳни сунъӣ” мебошад. Ин санад чаҳорчӯби ҳамаҷонибаеро барои рушди зеҳни сунъӣ муайян мекунад, ки ба се самти стратегӣ такя мекунад. Аввалан, он ба сармоягузории васеъ дар таҳқиқот, таълим ва стартапҳо нигаронида шудааст. Барои ин, Британияи Кабир нақша дорад, ки миллиардҳо фунт стерлингро тавассути муассисаҳо ба монанди Маркази Алана Тюринг ва барномаи Innovate UK барои пешбурди навовариҳо дар соҳаи зеҳни сунъӣ равона созад. Ин иқдом ба рушди технологияҳои пешрафта, аз қабили зеҳни сунъии тавлидшуда ва таҳлили маълумоти бузург, мусоидат кардааст.

Дуюм, стратегия ба танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ диққати махсус медиҳад. Он чаҳорчӯбаҳои ахлоқиро пешниҳод мекунад, ки ба шаффофият, масъулият ва адолат такя карда, арзишҳои инсонмарказ, аз қабили озодӣ, махфият ва баробариро дар истифодаи технологияҳо таъмин мекунанд. Ин равиш ба ширкатҳои технологӣ имкон медиҳад, ки дар доираи меъёрҳои ахлоқӣ озодона фаъолият кунанд.

Сеюм, стратегия ҳамкории байналмилалиро барои мутобиқшавӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ ва таҳкими мавқеи Британияи Кабир дар бозори зеҳни сунъӣ муҳим мешуморад. Ин ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои Осиё, ба монанди Кореяи Ҷанубӣ, барои таҳияи стандартҳои муштарак ва пешгирӣ аз рақобати ғайрисозанда равона шудааст.

Стратегия ба пешрафт дар соҳаҳои тандурустӣ (масалан, BenevolentAI), нақлиёт (FiveAI) ва таҳлили маълумот (Faculty) мусоидат карда, Британияи Кабирро ҳамчун яке аз пешсафон дар инноватсияи технологӣ муаррифӣ намудааст. Ба андешаи мо, чандирии ин стратегия, ки ба ҳамоҳангсозии инноватсия ва ахлоқ тамаркуз мекунад, ба ширкатҳои хурду бузург имкон додааст, ки дар муҳити рақобатпазир рушд кунанд, ҳамзамон арзишҳои ҷамъиятиро ҳифз намоянд.

Британияи Кабир то ҳол қонуни ягонаи махсус барои зеҳни сунъӣ надорад, аммо якчанд санад ва меъёрҳои ахлоқӣ ин соҳаро танзим мекунанд:

-Принсипҳои ахлоқии зеҳни сунъӣ: Аз ҷониби Маркази зеҳни сунъӣ барои хидматҳои умумӣ (CDEI) таҳия шуда, ин принсипҳо панҷ меъёри асосиро дар бар мегиранд: шаффофият, масъулият, адолат, бехатарӣ ва махфият. Ин меъёрҳо барои таъмини истифодаи одилона ва бехатари технологияҳои зеҳни сунъӣ пешбинӣ шудаанд.

-Қонуни ҳифзи маълумот (2018): Ин қонун, ки аз GDPR-и Иттиҳоди Аврупо манша мегирад, ҷамъоварӣ ва коркарди маълумоти шахсиро танзим мекунад. Ширкатҳо муваззафанд, ки ризоияти корбаронро гиранд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд, ки ба фаъолияти ширкатҳо ба монанди Graphcore таъсир мерасонад.

-Меъёрҳои ахлоқии NHS: Хадамоти миллии тандурустии Британияи Кабир меъёрҳое барои истифодаи зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ таҳия кардааст, ки ба бехатарӣ ва махфияти маълумоти беморон тамаркуз мекунанд.

-Дастурҳои CDEI оид ба ғаразнокии алгоритмҳо: Ин дастурҳо ба ширкатҳо тавсия медиҳанд, ки алгоритмҳоро мунтазам санҷанд, то аз табъиз пешгирӣ кунанд, ки бо фалсафаи ахлоқии Иммануил Кант оид ба адолати универсалӣ мувофиқ аст.

Ба андешаи мо, ин чаҳорчӯбаҳо ба Британияи Кабир имкон медиҳанд, ки равиши “нарм”-ро дар танзим пеш гирад, ки нисбат ба қоидаҳои қатъии Иттиҳоди Аврупо чандиртар буда, арзишҳои ахлоқиро ҳифз мекунад.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир бо мушкилоти зерин рӯбарӯ аст:

-Ғаразнокии алгоритмҳо: Технологияҳои зеҳни сунъӣ, аз қабили шинохти чеҳра, метавонанд ба табъизи нажодӣ ё ҷинсӣ оварда расонанд. Гузоришҳо нишон медиҳанд, ки баъзе алгоритмҳо дар Британияи Кабир дақиқии паст доранд, ки нигарониҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст. Ба андешаи мо, санҷиши мустақили алгоритмҳо ва таҳияи стандартҳои ягона барои коҳиши ғаразнокӣ муҳим аст.

-Махфияти маълумот: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ, ба монанди ҳамкории DeepMind бо NHS, саволҳоеро дар бораи махфияти маълумоти беморон ба миён овардааст. Ба андешаи мо, шаффофияти бештар дар коркарди маълумот ва ҷалби ҷомеа ба мубоҳисаҳо барои эътимоди мардум зарур аст.

-Масъулияти қарорҳо: Ношаффофии алгоритмҳо (“қуттии сиёҳ”) муайян кардани масъулияти қарорҳои зеҳни сунъиро, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, мушкил мекунад. Ин масъала аз фалсафаи Ҳюм, ки ба арзёбии оқибатҳо таъкид мекунад, манша мегирад ва зарурати қоидаҳои равшанро нишон медиҳад.

-Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад то 30% ҷойҳои кориро дар Британияи Кабир таҳти хатар гузорад. Ба андешаи мо, барномаҳои бозомӯзии коргарон ва сиёсатҳои иҷтимоӣ барои коҳиши оқибатҳои манфӣ муҳиманд.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо ва Осиё фарқ мекунад:

-Иттиҳоди Аврупо: Иттиҳоди Аврупо бо “Қонуни зеҳни сунъӣ” ва GDPR равиши қатъии инсонмарказро пеш гирифтааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инфиродӣ тамаркуз мекунад. Британияи Кабир равиши чандиртарро интихоб карда, ба озодии бозор ва инноватсия афзалият медиҳад.

-Чин: Танзими Чин (PIPL) ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа нигаронида шуда, аз фалсафаи Конфутсий, ки ба гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунад, сарчашма мегирад. Британияи Кабир ба шаффофият ва адолати алгоритмҳо афзалият медиҳад.

-Ҷопон: Принсипҳои Ҷопон ба ҳамзистии инсон ва технология нигаронида шуда, аз Буддоизм манша мегирад. Британияи Кабир ба пешгирӣ аз ғаразнокии алгоритмҳо диққати бештар медиҳад.

-Кореяи Ҷанубӣ: Қонуни Корея ба мувозинати инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба Британияи Кабир монанд аст, аммо ба манфиатҳои ҷомеа, ки аз Конфутсий сарчашма мегирад, таваҷҷуҳ дорад.

Ба андешаи мо, чандирии Британияи Кабир дар он аст, ки озодии бозорро бо арзишҳои ахлоқӣ муттаҳид мекунад, дар ҳоле ки Иттиҳоди Аврупо ба танзими қатъӣ ва Осиё ба гармония ё амният тамаркуз мекунад.

Дар соли 2025 ҳукумати Британияи Кабир эълон кард, ки “Қонуни зеҳни сунъӣ” (AI Bill)-ро барои муайян кардани чаҳорчӯби ягонаи танзим қабул хоҳад кард. Ин қонун ба чандирии танзим, шаффофият ва адолат, инчунин ҳамкории ҷаҳонӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Кореяи Ҷанубӣ нигаронида мешавад. Ба андешаи мо, ин қонун метавонад Британияи Кабирро ҳамчун пешвои танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ мустаҳкам кунад, агар мувозинати инноватсия ва масъулиятро таъмин намояд.

Фалсафаи ғарбӣ, аз қабили эмпиризми Локк, скептисизми Ҳюм ва ахлоқи Канти, ба равиши Британияи Кабир дар танзими зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Локк ба таҷриба ва далелҳо такя мекунад, ки дар шаффофияти алгоритмҳо инъикос ёфтааст. Ҳюм ба арзёбии оқибатҳо таъкид дорад, ки зарурати масъулияти қарорҳоро нишон медиҳад. Кант бошад, ба адолати универсалӣ такя мекунад, ки дар пешгирӣ аз ғаразнокии алгоритмҳо нақш дорад. Ба андешаи мо, ин фалсафаҳо Британияи Кабирро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармония ё амният тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир бо мушкилоти тавозуни инноватсия ва ахлоқ, ҳамкории байналмилалӣ ва коҳиши таъсири иҷтимоии автоматикунонӣ рӯбарӯ аст. Ба андешаи мо, Британияи Кабир бо таҷрибаи илмӣ ва фалсафии худ метавонад пешсафи ахлоқии зеҳни сунъӣ гардад, агар ин мушкилотро ҳал кунад.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир, ки бо “Стратегияи миллии зеҳни сунъӣ”, Принсипҳои ахлоқии CDEI ва Қонуни ҳифзи маълумот муайян шудааст, ба мувозинати инноватсия, шаффофият ва адолат нигаронида шудааст. Фалсафаи ғарбӣ Британияи Кабирро аз Иттиҳоди Аврупо (бо танзими қатъӣ) ва Осиё (бо таваҷҷуҳ ба гармония) фарқ мекунад. Сарфи назар аз мушкилоти ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “Қонуни зеҳни сунъӣ” ва ҳамкориҳои ҷаҳонӣ метавонанд Британияи Кабирро пешвои зеҳни сунъии ахлоқӣ кунанд. Тоҷикистон метавонад аз ин таҷриба барои рушди зеҳни сунъии худ истифода намояд.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад ,

муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

«Мо вазифадорем, ки барои татбиқи ғояҳои Ваҳдати миллӣ ва пойдории он талош карда, бо мақсади эҳёву пойдории арзишҳои миллӣ ва тавсеаи тафаккури давлатдории миллиамон, ки асоси пешрафти Тоҷикистони азиз мебошад, сарҷамъона кору фаъолият намоем».

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз саҳифаҳои таърихи пурғановати миллат ба мо маълум аст, ҳанӯз дар даврони ҳукмронии давлатдории Сомониён душманони миллати тоҷик тавонистанд, ки бо фитнаву дасиса дар миёни бародарони ҳамхуни худ низоъ бархезонанд ва дар натиҷа ин давлати муқтадир ва мутамаркази тоҷикон рӯ ба шикаст оварда буд, ки доғҳои он то имрӯз аз ёдҳо ва хотираи таърихи миллат зудуда намешаванд.

Аммо, мардуми тоҷик аз қадимулайём ва табиатан сулҳдӯсту сулҳпарвар буда, дар лаҳзаҳои басо ҳассосу тақдирсоз сиёсати пешгирифтаи Роҳбарияти давлати худро ҳамаҷониба дастгирӣ карда, зиндагии тинҷу осоишта ва меҳнати ҳалолро аз ҷангу хусумат болотару волотар медонанд.

Тавре, ки шоири шинохтаи ваҳдатсаро устод Ҷумъа Қувват нақшу мақом ва ҷойгоҳи Ваҳдати миллиро аз равзанаи нигоҳи худашон басо ҳам арҷманд ҳисобида, ҷангро маҳкум ва пешрафти мамлакатро аз суботу оромии сартосарӣ маънидод намуда, онро дар силсилаашъораш чунин тасвир кардааст:

Пояи мулк аз сипоҳу ҷоҳ не, аз иттиҳод аст,

Хуррамӣ асло силоҳу оҳ не, аз иттиҳод аст.

Мулкро шамшер не, тадбир меорад ба равнақ,

Пойдории Ватан аз хайли ноогоҳ не, аз иттиҳод аст.

Лозим ба тазаккур аст, ки ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои 90-умро дар Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон бо номҳои мухталиф муаррифї кардаанд, аз ҷумла, онро ҷанги дохилӣ, ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, ҷанги хонумонсӯз ва ё худ бародаркуш номида буданд.

Хушбахтона, он дар як муддати кӯтоҳ паси сар шуд. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки мардуми тоҷик мардумест, ки ҷангро намехоҳад, мардуми сулҳдӯсту сулҳпарвар ва ҷонибдори дӯстию рафоқат мебошад.

Созишномаи истиқрори сулҳу ваҳдати миллие, ки ба имзо расид, пеш аз ҳама натиҷаи хираду ақлу заковати азалии мардуми тоҷик ва аз он бештар роҳбарони ҳар ду ҷониб буд. Дар баробари ин бародарони русу эронӣ, афғону қазоқу туркман ва инчунин дигарон барои расидан ва ҳамзамон муваффақ шудан ба ин сулҳу салоҳ ба мо кӯмак карданд. Аз ин рӯ, хидмати мондагори онҳоро мо низ бояд нодида нагирем.

Яъне пеш аз ҳама ба даст овардани сулҳу Ваҳдати миллӣ хидмати бузурги миллати тоҷик, сарони ин миллат ва баъдан дӯстони басо ҳам қадрдон ва дурру наздики мо буд, ки воқеан мехостанд дар ин сарзамини нозанин сулҳу ваҳдати миллӣ ва тинҷию оромӣ ҳамеша ҳукмрон бошад.

Авф фармудан муборак хислатест,

Ҳарки дорад афв соҳибдавлатест.

Дил зи нури авф равшан мешавад.

Дар насимаш сина гулшан мешавад.

Маҳз аз баракати сулҳу суботи Ваҳдати миллии сартосарӣ, хушбахтона имрӯз дар ҳудуди Ҷумҳурии соҳибистиқлоламон аз кулфату харобиҳои даврони ноором ягон осоре боқӣ намондааст ва дар натиҷаи заҳмати сарҷамъонаву ватандӯстонаи мардум ва ҳамзамон вусъат ёфтани созандагиву бунёдкорӣ ҷумҳурии ободу шукуфон ва соҳибиқболу соҳибистиқлоли Тоҷикистон сол то сол ободу мубарро мегардад. Баробари таҳким ёфтани сулҳу Ваҳдати миллӣ, рушди соҳаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар ва созандагиву бунёдкорӣ тадриҷан вусъат ёфта, сатҳу сифати зиндагии мардум низ сол ба сол беҳтар мегардад.

Тавре, дар ин хусус, профессори шинохта Қаҳҳор Расулиён-устоди факултаи журналистикаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дар мавриди ободиву созандагии кишвар, аз ҷумла фикрҳояшро чунин баён намуданд: «Дар ҷое ки ҷангу нооромӣ ва нофаҳмӣ аст, аз хонавода сар карда, то кишвар, то давлат, то қитъаҳои дигари олам ҳеҷ гуна пешравию пешрафт вуҷуд дошта наметавонад. Тамоми он ҳама дастовардҳои назаррасе, ки алъон Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тӯли солҳои соҳибистиқлолӣ ба даст овардааст, маҳз ба шарофати ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ мебошад. Воқеан ҳам мо он ҳама дастовардҳое, ки имрӯзҳо дорем, дар муқоиса ба солҳои гузашта хеле чашмгир ва назаррасанд. Маҳз ҳамин сулҳу ваҳдати миллӣ ва тинҷию оромӣ аст, ки мардум имрӯз ба бунёдкорӣ ва созандагӣ даст задаанд».

Ваҳдати миллиро дар роҳи худшиносии милливу таърихӣ, эҳёи ойину суннатҳо ва рушди илму адаб метавон ҳамчун як падидаи басо ҳам нодир ва ё худ марҳалаи дурахшону пурифтихори фарҳангу тамаддуни миллӣ, даврони рушди неруи зеҳнӣ ва эҷодкорӣ арзёбӣ намуд.

Ҷавонону наврасони мо имрўз бояд аз решаҳои тамаддуни бостонӣ, забону фарҳанги миллӣ ва инчунин аз расму ойинҳои давлатдории ниёгони худ ба таври пурра огоҳ бошанд ва вобаста ба ҳамаи дигаргуниву таҳаввулоти оғози ҳазорсолаи сеюм барои боз ҳам пойдору устувор гардонидани пойдевори давлатдории навин ва фарҳангу андешаи миллӣ бояд ҳамеша саъю талош намоянд.

«Ҳар як тоҷик бояд худро шиносад, донад ки тоҷик кӣ буд ва дар оянда бояд дар кадом сатҳ қарор дошта бошад. Барои он ки мо худшинос шавем, бояд таърихи гузаштаи миллати худ, фарҳангу тамаддуни пурбори худро омӯзем, ба умқи он сарфаҳм равем. Танҳо дар он маврид мо метавонем ба қадри сулҳу ваҳдат бирасем»,- гуфтанд мавсуф зимни суҳбати пурмуҳтавои худ.

Лозим ба тазаккур аст, ки 28 соли расо инҷониб мардуми шарифи Тоҷикистон ин санаи фархундаву сарнавиштсоз, яъне Рӯзи Ваҳдати миллиро ҳар сол бо шукргузорӣ аз Истиқлоли давлатӣ, давлатдории миллӣ, сулҳу суботи сартосарӣ ва дарки масъулияти баланд дар назди наслҳои гузашта ва имрӯзаву ояндаи кишвар таҷлил менамоянд.

Тавре, ки Ҷаноби Олӣ бамаврид гуфтаанд: «Агар Эъломия ба таври расмӣ Истиқлолият ва соҳибихтиёрӣ карда бошад, пас Созишнома сулҳу суботро дар сарзамини мо таъмин кард. Созишномаи умумии истиқрори сулҳу ваҳдати миллӣ аз лиҳози аҳаммияти фавқулодаи худ бо Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар як радиф меистад».

Раванди сулҳи тоҷикон роҳи пурпечутоби тӯлониро фаро гирифта, оқибат ба талошу ҷонбозиҳои муаллифи он, меъмори сулҳу ваҳдат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сулҳи сартосарӣ ва Ваҳдати миллӣ хотима ёфт. Хидматҳои Сарвари давлат дар эҷоди роҳи сулҳу ваҳдат ва баҳамоии миллат ҳеҷ гоҳ аз лавҳи хотирҳо зудуда нахоҳад гардид.

Бигзор, чароғи сулҳу ваҳдати миллӣ дар кишвари соҳибистиқлолу соҳибиқболи мо ҳамеша фурӯзон бошад!

Бобозода Бақохоҷа - директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ваҳдати миллӣ яке аз арзишҳои асосии ҳар ҷомеаи мутамаддин ба ҳисоб меравад. Тоҷикистон, ки пас аз ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 роҳи душворе пеш гирифт, тавонист бо сиёсати хирадмандонаи роҳбарияти кишвар ва дастгирии мардум, ваҳдати миллиро ҳамчун асоси сулҳу субот ва рушди давлатдорӣ барқарор кунад. Ин таҷриба метавонад намунаи хубе барои кишварҳои Ховари Миёна бошад, ки имрӯз дар шароити буҳрон ва ихтилофҳои сиёсиву мазҳабӣ қарор доранд. Дар ин роҳи мураккаб ва пурошӯб, шахсияти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат нақши муҳим ва таърихӣ бозид.

Ваҳдати миллӣ дар ҷаҳони муосир яке аз масъалаҳои калидии рушди давлатҳо ва таъмини амнияту суботи дохилӣ ва байналмилалӣ ба шумор меравад. Дар шароити имрӯзаи ҷаҳон, ки пур аз таҳдидҳо ва нооромиҳои сиёсиву иҷтимоӣ аст, ваҳдати миллӣ на танҳо як мафҳуми ботинӣ, балки як ояндасоз ва пойдоркунандаи давлатҳо ба ҳисоб меравад.

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ вазъ дар Тоҷикистони муосир ниҳоят ноором гардид. Имкониятҳои беҳтарини рушд аз даст рафт, ниҳодҳои давлатӣ заиф шуд, гурӯҳҳои сиёсӣ ва мазҳабӣ ба ҳам мухолифат карданд. Пасон, ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 боиси ҳалокати даҳҳо ҳазор нафар ва овора шудани садҳо ҳазор шаҳрвандон гардид. Дар чунин шароит соли 1992 Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон раиси Шӯрои Олӣ интихоб шуд. Интихоби ӯ оғози марҳалаи нави таърихӣ шуд, ки боиси ҷустуҷӯи сулҳ ва барқарории ваҳдати миллӣ гардид.

Бояд тазаккур дод, ки солҳои 90-ум барои мардуми Тоҷикистон давраи имтиҳону озмоиши ҷиддӣ буд. Ҷанги шаҳрвандӣ боиси фурӯпошии сохторҳои давлатӣ, иқтисодӣ ва ҷамъиятӣ гардид. Аммо баъди имзои Созишномаи сулҳ ва ризоияти миллӣ дар соли 1997 Тоҷикистон ба давраи нави сулҳу ваҳдат ворид шуд. Таҳти сарварии Асосгузори сулҳу вањдати миллӣ, Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардид, ки кишвар суботро барқарор намуда, ба сӯи рушди устувор рӯ орад.

Кишварҳои Ховари Миёна, аз ҷумла Сурия, Ироқ, Яман, Лубнон ва Либия, солҳои зиёд аст, ки гирифтори ҷангҳои дохилӣ, ихтилофҳои мазҳабӣ ва бӯҳронҳои амиқи сиёсӣ мебошанд. Дар ин замина таҷрибаи сулҳофаринии Тоҷикистон метавонад чанд паёми муҳим дошта бошад. Зеро омилҳое, ки ваҳдати миллиро дар Ховари Миёна таҳдид мекунанд, мазҳабгароӣ, миллатгароии маҳаллӣ, дахолати манфиатдорони қудратҳои хориҷӣ, ифротгароии мазҳабӣ ва терроризм мебошад.

Аз ҷумла, сулҳи Тоҷикистон исбот кард, ки танҳо бо роҳи гуфтушуниди дохилӣ ва эҳтироми манфиатҳои тарафҳо метавон ба сулҳу субот даст ёфт. Кишварҳои Ховари Миёна низ метавонанд аз ҳамин усули дипломатияи сулҳофаринӣ ва ақлу хиради миллиашон барои созиш миёни тарафҳо истифода баранд.

Бояд таъкид кард, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми давраҳо ба ваҳдати миллӣ аҳамияти аввалиндараҷа медиҳад. Дар баробари ин, Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба чолишҳо ва таҳдидҳои дохиливу хориҷӣ нигоҳ накарда, ба музокироти сулҳ ҳамчун василаи аввалиндараҷаи ҳалли ҳама мушкилот самимона ташаббус нишон доданд. Тавассути раванди муколама, музокира ва дидор бо чеҳраҳои гуногун дар ниҳоят ба имзои Созишномаи сулҳ ва ризоияти миллӣ 27 июни соли 1997 ноил гардид. Эмомалӣ Раҳмон пас аз имзои созишнома сиёсати афви умумӣ ва бахшишро пеш гирифт. Ин иқдом барои ба њам наздик шудани мардум мусоидат намуда, барои бозгашти гурезањо ва муттањидшавии миллат фазои мусоид фароњам овард. Ӯ ҳамчунин ба эҳёи таърихи миллӣ, забони давлатӣ, фарҳанг ва суннатҳои миллӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуд. Ин тадбирҳо дар қалби мардум ҳисси ватандӯстӣ ва ифтихори миллиро бедор кард.

Дар Тоҷикистон, ҳамаи табақаҳои ҷомеа, аз рӯҳониён то зиёиён, барои таҳкими ваҳдат саҳм гузоштанд. Ин таҷриба нишон дод, ки ҳар як фарди ҷомеа метавонад дар сохту пойдори сулҳу субот нақши муҳим дошта бошанд.

Барои беҳтар гардидани зиндагии мардуми сайёра, борҳо аз минбарҳои байналмилалӣ ба сулҳу осоиштагӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва таҳаммулгароӣ даъват кард. Зимни суханронии худ дар нишасти ғайринавбатии муштараки арабӣ-исломӣ дар шаҳри ар-Риёзи Арабистони Саудӣ, ки 11 ноябри соли 2024 баргузор шуд, таъкид кард, ки “ҳалли воқеии қазияи Фаластин ва таъмини сулҳи одилонаву пойдор дар минтақа танҳо тавассути иҷрои қатъномаҳои Созмони Милали Муттаҳид оид ба ташкили Давлати мустақилу соҳибихтиёри Фаластин имконпазир мебошад. Ин роҳест, ки тавассути он мардуми Фаластин метавонанд ҳаққи аслии миллии худро ҳамчун субъекти мустақили ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асоси усулҳои эътирофшудаи муносибатҳои байнидавлатӣ амалӣ намоянд. Пешниҳоди Тоҷикистон дар ҷаласаи 79-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба қабули қатъномаи махсус дар бораи эълон кардани «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» ҳадафи сулҳофарӣ ва ҳалли мусолиматомези мушкилиҳои ҷаҳонро дорад”.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пас аз расидан ба сулҳ дар Тоҷикистон ваҳдати миллиро ба маркази сиёсати давлат табдил доданд. Ҳамасола 27-уми июн ҳамчун Рӯзи Ваҳдати миллӣ таҷлил мегардад ва дар ин рӯз на танҳо дастовардҳои сулҳ, балки ҳамбастагии тамоми миллатро ҷашн мегиранд. Зеро баъди ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ сохторҳои давлатӣ барқарор гардида, гурезагон ба ватан баргаштанд, сармоягузорӣ ва рушди иқтисодӣ афзоиш ёфта, фазои суботи сиёсӣ барои наслҳои оянда ба вуҷуд омад. Аз ин рӯ, метавон гуфт, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистонро аз гирдоби ҷанг ба сӯи сулҳу ваҳдат ва пешрафт равона карданд. Ба ин далел, саҳми ӯ дар таърихи муосири Тоҷикистон дастоварди таърихӣ ва бузург арзёбӣ мешавад.

Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти сиёсии хирадманд ва дорои иродаи қавии миллӣ тавонист миллати парешонро муттаҳид созад. Маҳз роҳбарии оқилона ва сиёсати таҳаммулгароёнаи ӯ буд, ки имрӯз Тоҷикистон ҳамчун як кишвари сулҳҷӯй, муттаҳид ва дар ҳоли рушд шинохта шавад, табдил дод. Нақши ӯ дар таъмини ваҳдати миллӣ на танҳо барои Тоҷикистон, балки кишварҳои дигар низ намунаи ибрат аст.

Кишварҳои Ховари Миёна агар масъалаи ваҳдати миллиро нодида гиранд наметавонанд ба сулҳу субот ва пешрафти воқеӣ ноил шаванд. Танҳо тавассути якпорчагӣ, эҳтироми ҳамдигар, адолати иҷтимоӣ ва эҳтироми гуногунандешӣ, метавон ин кишварҳоро аз вартаи ҷанг ва фурӯпошӣ наҷот дод. Ваҳдати миллӣ ҳамчун асоси давлатдорӣ ва кафили амният ва рушди ҷомеа мебошад.

Ба ҳамин тариқ, таҷрибаи Тоҷикистон дар барқарорсозии ваҳдати миллӣ на танҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ, балки барои тамоми ҷаҳон, бахусус кишварҳои Ховари Миёна аҳамияти омӯзанда дорад. Ин таљриба собит кардааст, ки бо иродаи қавии сиёсӣ, муҳаббат ба Ватан ва таҳаммулгароии миллӣ метавон сулҳро таъмин кард ва кишварро ба сӯи рушду тараққиёт пеш бурд. Зеро ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон як дастоварди бузург ва арзишманд мебошад, ки бо қурбониҳои зиёд ба даст омадааст. Ҳифз ва таҳкими он вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванди кишвар мебошад. Барои пойдории ин ваҳдат, зарур аст, ки ҳамеша рӯҳияи ҳамдигарфаҳмӣ, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром бо гуногунандешӣ ташвиқ ва ривоҷ дода шавад.

Одинаев Абдуҳалим - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ

Маҳмадиев Ғолиб - ходими илмии

шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ

Ваҳдати миллӣ ҳамчун падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар барои сарҷамъ намудани миллати дар ҳоли парокандашавӣ қарордоштаи тоҷик ва аз вартаи нестӣ раҳоӣ бахшидани давлати навини тоҷикон нақши басо бузургро иҷро кард.

Эмомалӣ Раҳмон

Ҳар як ҷомеаи иҷтимоӣ барои ба иҷро расонидани вазифаҳои муайян ва расидан ба натиҷаҳои муайян ба ягонагии иҷтимоӣ ва баробарии иҷтимоӣ такя менамояд. Аз ин рӯ, ин шакли ягонагӣ маҳз дар асоси муносибатҳои байни аъзоёни он ба вуҷуд меояд. Ҳамасола рӯзи ваҳдати миллӣ, ки ҳар сол дар кишвари соҳибистиқлоли мо бо шукргузорӣ аз сулҳу суботи комил таҷлил мегардад ва барои шаҳрвандони Тоҷикистон яке аз саннаҳои муҳим ва таърихӣ ба шумор меравад.

Воқеан, ҷанги таҳмилии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон, ки зарари зиёди ҷонию моддӣ ба бор овард, барои имрӯзу ояндаи миллат бояд дарси ибрат бошад. Истиқлоли давлатӣ, тамомияти арзӣ ва ҳастии миллати тоҷик зери хавфу хатари зиёд қарор гирифта буд. Дар ҷомеа се гурӯҳи ба ҳам зид ташаккул ёфт. Якум – онҳое, ки Ҳукуматро ба даст доштанду аз боиси ноуҳдабароии онҳо тамоми мақомоти давлатӣ фалаҷ гардида буд. Дуюм – онҳое, ки бо сарпарастии молиявии қудратҳои хориҷӣ ва хоҷагонашон мехостанд тавассути ҷанг ва зӯран ба Ҳукумат соҳиб шаванд. Сеюм – онҳое, ки аз ҳаммиллатони фурсатталабамон дар хориҷи кишвар интизори ғалабаи қувваҳои мухолифин буданд ва ба мухолифин дасти ёрӣ дароз мекарданд.

27 июни соли 1997 дар таърихи миллати тоҷикҳамчун рӯзи Ваҳдати миллӣ бо ҳарфҳои заррин сабт ёфтааст. Ин рӯз, ки барои халқу миллати мо азизу муқаддас гаштааст, ба осонӣ даст надодааст.

Дар он рӯзҳои барои миллат пурдаҳшат қариб, ки ба ояндаи нек боварии касе намонда буд. Хушбахтона, дар чунин давраи ҳассоси таърихӣ фарзанди далеру шуҷоъ ва баруманди миллат Эмомалӣ Раҳмон ба сари қудрат омад ва дар назди халқу миллат бо дилу пур ваъда доданд: «Ман ба Шумо сулҳ меорам» ва ба иқболи баланди халқи мутамаддини мо ҳамин хел ҳам шуд.

Дар натиҷаи ин ҷанги таҳмилӣ садҳо модари тоҷик фавтиду садҳо фарзандони наврас ятим монданд. Оилаҳои зиёд хароб шуданду ба нестӣ рафтанд. Дар ҳақиқатан, роҳи расидан ба Истиқлолият ва Ваҳдати миллӣ шояд дар тасаввуротҳо осон намояд, вале ҳаёт худ нишон медиҳад, ки ҳифзи истиқлолият ва ваҳдати миллӣ аз сокинони кишвар мубориза, ҷаҳду талошҳои зиёд, маърифатнокӣ ва фарҳанги сиёсии волоро талаб менамуд ва карда истодааст. Табиист, ки дар лаҳзаҳои ҳассосу мураккаби ҳаёт пешрафти ҷомеа инсонӣ аз шаҳрвандонамон ғановати бузурги маънавӣ, ахлоқӣ ва зеҳниро тақозо менамояд. Зеро Истиқлолият ба чунин шахсият дар ҳамаи давраҳо зарурат дошт ва имрӯз ҳам дорад, мо низ ин нуқтаро набояд ягон лаҳза фаромӯш кунем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз зумраи шахсиятҳои фарзона ва дилсӯзу ғамхори миллатанд, ки бо камолоти маънавӣ ва нури фазлу дониш роҳи моро дар вазъияти басо мураккабу мудҳиш, рӯзҳои ноумедиву тираву тор равшан сохтанд ва бо ҷоннисориву азхудгузаштанҳо оташи ҷанги таҳмилиро хомӯш карданд, миллатро муттаҳид ва сулҳро дар сарзамини тоҷикон таҳким бахшиданд.

Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, рушди илму фарҳанг, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст. Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили муттаҳидсозандаи тамоми мардуми Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки бо истифодаи арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда дар ҷумҳуриамон таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шавад ва барои беҳтар гардидани сатҳи зиндагии мардум, ободӣ ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид муҳайё гардад.

Боиси ифтихор аст, ки имрӯзҳо аз мактаби сулҳофарии Эмомалӣ Раҳмон доираҳои илмӣ ва фарҳангии кишварҳои ҷаҳон ва созмонҳои байналмилалӣ таҷриба омӯхта, ба он ҳамчун падидаи нодир ва боарзиш дар таърихи сулҳофарини байналмилалӣ баҳои баланд медиҳанд.

Аз ин рӯ, арзиши олие, ки новобаста аз мансубияти миллию динӣ метавонад тамоми миллатҳо, гурӯҳу ниҳодҳо ва неруҳои иҷтимоиро дар кишвар ба ҳам бипайвандад, ин фазои оромиву осуда ва зиндагии тинҷу беолоиши сокинони кишвар аст.

Имрӯз Тоҷикистони азизи мо ба муваффақиятҳои назарраси сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, илмӣ ва фарҳангӣ ноил шуда, дар ҷаҳони муосир ҷойгоҳи худро пайдо кардааст. Таҳлили вазъи ҷаҳони муосир, махсусан он кишварҳое, ки ба моҷароҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ гардидаанд, имрӯз бори дигар моро ҳушдор месозад, ки ба бозии қудратҳои мушаххаси хориҷӣ дода нашавем ва баҳри расидан ба ҳадафҳои олӣ муттаҳид бошем. Вазъи кишварҳои Шарқи Наздик собит менамоянд, ки набудани ваҳдати миллӣ боиси дар ҳоли хатар мондани пояҳои истиқлоли давлатӣ ва зиндагии мардум мегардад.

Таҳкими сулҳу ваҳдатро, ки асоси суботи ҷомеа ба ҳисоб меравад ҳамчун рисолати инсонӣ ва шаҳрвандии худ шинохта, бо ҳушёриву зиракии сиёсӣ ва муҳаббати фарзандонаи худ ба Ватану миллат аз сари сидқу садоқат содиқ бошем.

Пас хурду бузурги миллат муваззафанд, ки ваҳдати миллӣ, амнияту суботи кишвар ва тамоми дастовардҳои замони Истиқлоли давлатиро чун гавҳараки чашм ҳимоя намуда, баҳри гулгуншукуфоии Тоҷикистони азиз талошҳои пайваста намоянд.

Дар охир тамоми ҳамватанони азизро бо фарорасии иди муқаддаси миллат 28-солагии Рӯзи Ваҳдати миллӣ муборакбод гуфта, хоҳони онам, ки сулҳу оштӣ ва Ваҳдати миллӣ дар сарзамини мо ҷовидон бошад!

Муовини директор оид ба таълим ва илми Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ, д.и.ф.-м., Каримов О.Х.

Ходими пешбари илмии шуъбаи муодилаҳои дифференсиалии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ, н.и.ф.-м., Раҳмонов Б.А.

Моҳияти вожаи “ваҳдат”, ба маънои пойдорӣ ва таҳкими ҷомеа далолат мекунад. Пас ҳамчун истилоҳ, мафҳуми «ваҳдати миллӣ» ҷомеаи имрӯзаи мо аз он иборат аст, ки он танҳо ба намояндагони як миллат ё тоҷиконе, ки дар ҳудуди Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд тааллуқ надошта, балки ваҳдат ва ҳамгироии кулли мардуми кишвар дар назар аст, яъне он ба тоҷикистониён тааллуқ дорад. Пас, ваҳдати миллӣ, ин ваҳдати тамоми шаҳрвандони Тоҷикистон мебошад. Аз ин рӯ, дар таркиби ибораи «ваҳдати миллӣ», калимаи «миллӣ» аз нигоҳи сиёсӣ «шаҳрвандӣ»-ро мефаҳмонад, ки тааллуқ доштан ба кишвари хос аст. Ҳамчунин мо дар илмҳои ҷомеашиносӣ ва ҳам дар таҷрибаи давлатдориамон мафҳумҳои «манфиатҳои миллӣ», «истиқлолияти миллӣ», «амнияти миллӣ», «идеяи миллӣ», «пули миллӣ», «сарвати миллӣ» барин ибораҳои монандро истифода мебарем. Ҳамаи ин истиллоҳҳо умумияти хос дошта, ба кишвар ва сарзамини муайян тааллуқ доштани онҳоро мефаҳмонад, ки дар ин маврид истилоҳи «ваҳдати миллӣ» айни ҳамин тавзеҳ мебошад.

Пас истифодаи мафҳуми ваҳдати миллӣ («национальное согласие» -русӣ; «national consensus»-англисӣ) дар илмҳои ҷомеашиносии муосир аз чанд нуқтаи назар иборат мебошад:

Пеш аз ҳама, «ваҳдати миллӣ» ҳамчун истилоҳи илмҳои ҷомеашиносӣ воситаи ба танзим даровардани ҳалли низоъҳо ва масъалаҳои ихтилофангезе мебошад, ки дар ин ва ё он ҷомеа ба вуҷуд меоянд.

Дуввум, ваҳдати миллӣ ҳамзамон натиҷаи дастоварди муайяни сулҳ дар раванди музокирот байни гурўҳҳои даргир мебошад.

Сеюм, дар ҷомеаи муосир, ки тафовутҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва миллӣ, ки бараъло мушоҳида мешаванд, ваҳдати миллӣ воситаи муҳими ба танзимдароварандаи ин муносибатҳо мебошад.

Ҳамин тариқ, ваҳдати миллӣ раванде аст, ки барои ташаккули ба ҳам омадан ва ба ҳам наздик шудани қишрҳо ва гуруҳҳои иҷтимоии ҷомеа оварда мерасонад, ки он натиҷаи фаъолияти якҷояи афроди ҷомеа мебошад.

Қобили зикр аст,ки ба даст овардани ваҳдати миллӣ бузургтарин ва нодиртарин падидаи иҷтимоӣ дар ҷомеа ба шумор меравад. Чуноне медонем ба даст овардани сулҳ ва ваҳдати миллӣ кори саҳлу осоне набуд. Ваҳдати миллӣ дар натиҷаи саъю талош ва гузашт карданҳои зиёд ба даст омадааст. Чанд нуктаҳо ва омилҳое муҳиме буданд, ки барои ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ кумак намудаанд. Махсусан, риоя намудани принсипҳои инсондўстӣ ва эътирофи комили тарафҳо барои сулҳ ҳамчун арзиши муҳим ва олӣ барои аҳли ҷомеа, инчунин эътирофи фикру пешниҳодҳои ҳарду ҷониб дар раванди музокирот ва ташаккули мусолиҳаи сиёсӣ аз ҷумлаи омилҳои асосии ба даст овардани сулҳ ва ваҳдати миллӣ буд.

Ҳамзамон бояд эъитироф намоем, ки ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ дастоварди беҳтарин дар ҷомеаи мо ба шумор рафта, барои рушди минбаъдаи кишвар ва таҳкими амниятии ҷомеа нақши муҳим бозидааст. Имрўз датовардҳои бузурги мо дар ҳаёти иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва соҳаи варзиш маҳз ба шарофати ваҳдати миллӣ мебошад. Ҳанўз Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2005 дар паёмашон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намуда буданд: «Тоҷикистон бо роҳи дуруст равона аст ва асоси онро суботи сиёсӣ, сулҳу оромӣ ва ваҳдати миллӣ ташкил медиҳад».

Чуноне қайд намудем, ваҳдати миллӣ як раванд аст, ки дар марҳалаҳои гуногуни ҳаёти ҷамъиятӣ ташаккул меёбад. Имрўз низ дар ҳоле, ки ҷомеаҳои муосирро хатарҳои гуногун таҳдид мекунанд, ваҳдати миллӣ бояд тақвият ёбад. Ҳар як фарди ҷомеа бояд дар ин раванд саҳм дошта бошад. Рисолати ҳар як фарди солимфикри ҷомеа новобаста аз мақоми иҷтимоӣ ва хидматияш бояд таҳкимбахшандаи ваҳдати миллӣ бошад.

Дар ин раванд бояд маърифати сиёсӣ ва ҳуқуқии шаҳрвандон баланд бардошта шуда, ҳисси худшиносӣ ва ватандўстӣ тақвият дода шавад. Маҳз иттиҳод ва ваҳдат дар атрофи арзишҳои умумии чомеа барои тақвияти ваҳдати миллӣ ва рушди бонизоми он мусоидат менамояд.

Имрӯз моро зарур аст, ки ҳисси ватандӯстиямон, танҳо дар асоси гиромидошти манфиатҳои миллии давлат ва таҳкими ваҳдати миллӣ ташаккул ёбад. Бо назардошт ва дарки воқеии вазъи ноустувори ҷаҳони муосир, моро зарур аст, ки ватандӯстии худро дар мафҳуми давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистони ягона - Ватани маҳбуби мо ташаккул ва тақвият диҳем. Ватандӯстии мо ифодакунандани ҳифзи истиқлолияти давлатӣ, ки тамомияти арзии кишвар, эҳтирому арҷгузорӣ ба таърих, фарҳанг, арзишҳои моддиву маънавӣ ва дар маҷмӯъ манфиатҳои миллии кишвар бояд бошад.

Нусратулло Зокирзода, номзади илмҳои фалсафа. Шуъбаи масъалаҳои фалсафии дин.

Ваҳдати миллӣ бузургтарин ва нодиртарин падидаи иҷтимоӣ буда, пас аз Истиқлолияти давлатӣ насиби мардуми Тоҷикистон гардид. Заминаи Ваҳдати миллӣ ҳанўз аз Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (16 - ноябри соли 1992), баргузор гашт, ки минбаъд ин ҷаласа тақдири ояндаи давлату миллати соҳибистиқлоли тоҷикро муайян сохт. Ҷаҳду талошҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боис гашт, ки Тоҷикистон ҳамчун кишвари ягонаи мустақил ҳифз карда шавад. Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон фазои нави сиёсӣ буда, дар таърихи миллати тоҷик саҳифаи наверо боз намуд. Чунки бо баргузории ин иҷлосия саҳифаи нави давлатдории миллии мо оқоз меёбад.

Баъди ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ (27- июни соли 1997) ва созгории миллӣ дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ оғози дигаргуниҳои бузурги маънавии халқи тоҷик гардид. Муждаи дар шаҳри таърихии Маскав миёни тоҷикон ба имзо расидани Созишномаи Истиқрори Сулҳ ва ризоияти миллиро тамоми мардуми кишвар бо хушҳолӣ истиқбол гирифтанд. Ин сулҳи деринтизор меҳру муҳаббати зиндагиро ба дили ҳазорон ҳамватанони мо, занону кӯдакон ва пирони рӯзгордидаву ҷавонон, ки аз ватан фирор карда буданд, онҳоро боз ба ватан баргардонид.

Таърих гувоҳ аст, ки бо тадбир ва талошҳои пайгиронаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлатдории миллати тоҷик аз вартаи нобудӣ наҷот ёфт. Тоҷикон дар тӯли ин солҳо аз таҷрибаи талхи таърихи наздики худ ҳамеша ёдовар шуда, сулҳ ва ваҳдати миллиро чун неъмати бебаҳо пос медоранд.

Дар ин давраи таърихии фарҳанги миллӣ ба ҳам овардани мардуми кишвар, муттаҳид намудани миллат, пайвастани риштаҳои дўстӣ байни дигар халқу давлатҳо ва эҳтиром намудани фарҳанги якдигар, нақши муассир бозида тавонист. Аз таҷрибаи тўлонии таърих бармеояд, ки боэътибортарин санади фарҳангӣ ин бахшидани гуноҳи рақиб ва пазируфтани узри якдигар буд.

Дар ҳақиқат Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили ба ҳам овардани миллати тоҷик нақши боризе гузошт. Бо истифода аз арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳони пазируфташуда мардуми кишвар аз пайроҳа ба шоҳроҳи бузурге қадам гузоштанд, ки ин дар беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии мардум, ободии Ватан ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид фароҳам оварда, бо ҳамин гомҳо таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишвар гузошта шуд.

Ҳар як миллат таъриху фарҳанг, адабиёту санъат ва расму оини худро дорад ва дар заминаи он инкишоф меёбад. Вазифаи аввалиндараҷаи ҳар як шахс аст, ки дар шинохти миллати худ оҷиз набошад, аз шебу фарози роҳи таърихии тайкардаи ӯ комилан огоҳ бошад, миллати худро ҳам аз ҷиҳати зоҳирӣ ва ҳам аз ҷиҳати ботинӣ шиносад. «Барои мо худшиносӣ дар тарозуи замон баркашидани бурду бохтҳои давлатдорӣ, арзишҳои фарҳангиву маънавӣ ва муайян намудани дурнамои оянда ва ҳадафҳои созандагӣ мебошад.[1.]

«Ваҳдат-нишони шуълаи имони ҳар як фарди поквиҷдон ва адолатпарвар мебошад, ки дар якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, муҳаббат ба Ватан-Модар доштан, посбони сулҳу субот, пойдорӣ, дўстиву рафоқат, эҳтиромгари арзишҳои миллӣ ва дар амал тадбиқкунандаи онҳост, ки барои наслҳои минбаъда ҳамчун чароқи роҳнамо хизмат мекунад ва гузаштаро ба оянда мепайвандад».[2.] Расидан ба роҳи истиқлолият ва ваҳдати миллӣ шояд ба сухан гуфтан осон намояд, аммо ҳифз намудани ин неъматҳои бебаҳо яъне истиқлолият ва ваҳдати миллиро аз ҳар сокинони кишвар ҷаҳту талошҳои зиёд, иродаи мустаҳкам ва маърифати баланди сиёсиро талаб менамояд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳояшон чунин гуфтаанд: “Ҳар як фарди бедордили ҷомеа, ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон, ки барояш Ватан ва сарзамини аҷдодӣ қадру манзалат дорад, бояд сулҳу ваҳдатро чун гавҳараки чашм ҳифз карда, барои ободиву пешрафти кишвар ҷаҳду талош намояд”.

Имрўз дар пешрафти кишвар саҳми ҷавонон хеле зиёд ба чашм мерасад. Бо дастгирии Ҳукумати ҷумҳурӣ ва пуштибонии сарвари давлат ҷавонон ҳар чӣ бештар талош ба он мекунанд, ки дар ҷомеа шахси арзандаю ботадбире бошанд. Имрӯз худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ дар замири ҷавонон бештар рушд мекунад. Бесабаб нест, ки кишри асосии ҷомеаро дар рўҳияи ватанпарастиву худшиносӣ ва тақвият бахшидани ваҳдати миллӣ ҷавонони соҳибмаърифат дар бар гирифтаанд. Муҳимтарин ҳадафҳои давлати соҳибихтиёри Тоҷикистон дар соҳаи тарбияи ҷавонон - тарбияи ифтихори миллӣ ва худшиносию худогоҳӣ мебошад.

Бояд вазъи имрӯзаи ҷаҳон ва хатарҳои афзояндаи он шаҳрвандон, аз ҷумла, ҷавонони моро ҳушёр созанд, ки ба ҳар гуна ҳаракату гурӯҳҳои тундрав шомил нагарданд ва зиракии сиёсиро аз даст надода, барои ҳифзи давлатдории миллиамон кӯшиш намоянд ва Ватани азизамон – Тоҷикистонро чун меҳри модар муқаддасу гиромӣ доранд.

Дар замони муосир, ки илму техника асоси пешрафти ҷомеа мебошад ҳар як ҷавонро лозим аст, ки фикри худро ба оинҳои хурофотӣ банд накарда, кӯшиш намоянд, то ҳамқадами замон бошанд. Қайр аз ин ҷавонон аз дастовардҳои илмию техникӣ ва технологияи муосир огоҳ гардида, ҷаҳонбинии худро васеъ намоянд.

Маҳз бо ин мақсад, соли 2017 аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Соли ҷавонон» эълон гардида буд. Ин ташаббуси Пешвои миллат барои пешгирии шиддати ифротгароӣ ва рафторҳои номатлуб дар байни ҷавонон мусоидат намуд ва ҳавасмандии онҳоро барои пайгирӣ кардани корҳои неку писандида афзун гардонид.

Ҷавонони кишвар умеду боварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро амалӣ менамоянд: «Ҷавонон бояд аз ҳама қишрҳои ҷомеа бештар фаъол бошанд, муқаддасоти миллӣ ва дастовардҳои истиқлолиятро ҳифз кунанд, дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии Тоҷикистони азиз бо дасту дили гарм ва нерӯи бунёдгарона ширкат варзанд ва шарафу номуси ватандориро ҳимоя карда, худро аз ҳама хавфу хатарҳои номатлуби ҷаҳони муосир эмин нигоҳ доранд».

Имрӯз ҳар як фарди миллат қадру манзалати ваҳдати миллиро бояд дарк намояд ва баҳри пойдории он ҳамарўза кӯшиш намояд. Таҷрибаи ҳаёт нишон дод, ки истиқрори сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дастоварди бузург ва таърихии мардуми Тоҷикистон мебошад, ки дар натиҷаи талошҳои зиёде муяссар гардидааст.

Аз ин лиҳоз, мо мардуми кишварро лозим ва зарур аст, ки ҷавобан ба ин ҳама дастгириҳо ва қамхориҳои давлату Ҳукумати Тоҷикистон тамоми саъю кӯшиши худро баҳри донишандӯзӣ, ободиву пешрафти сарзамини аҷдодиамон равона сохта, парчамбардори ин сарзамин, марзу бум ва давлати миллиамон бошем ва ҳамзамон таъкидҳои дурандешонаи Сарвари давлатамонро шиори кору фаъолияти ҳаррӯзаи худ қарор дода ин неъмати бебаҳо ва муқаддас – ваҳдати миллиро пос нигоҳ дорем, ба қадри он расем ва ҷавонони ватандӯсту ватанпарварро тарбия намоем, ки дар оянда ин гавҳари ноёбро ҳифзу эҳтиёт намоянд.

Адабиёт:

1. Арзишҳои миллӣ – нишони худшиносӣ https://apa.tj (таърихи истифодашуда 15.11.23 )

2. Ҳаитов С. Президент ва ваҳдати миллӣ. // Ваҳдат ва гуфтгӯи тамаддунҳо ‟ Душанбе: Адиб, 2015. С- 437.

Иброҳимова С.Ҳ. – н.и.ф. ходими калони илмии шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи рӯзҳои ид" аз 22 майи соли 1998 ва мутобиқи моддаи 83 қонунгузории Кодекси меҳнати Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин мутобиқи фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Рӯзи оштии миллӣ 27 июн расман рӯзи ид, ғайрикорӣ эълон карда шуд. Тибқи анъана, ба ифтихори ҷашн дар тамоми Ҷумҳурӣ чорабиниҳои тантанавӣ ва фароғатӣ, консертҳо ва сайру гаштҳои оммавӣ баргузор мешаванд, ки идеяи асосии онҳо таҳкими сулҳ дар кишвар мебошад. Ҳар сол дар он сафирони давлатҳои хориҷӣ ва роҳбарони созмонҳои байналмилалии дар кишвар аккредитатсияшуда, даҳҳо ҳазор мардуми Тоҷикистон иштирок мекунанд.

Ваҳдат —неъмати бебаҳо, ҳаёти инсон, орзуву ормон, таҳкими давлат, наҷоти миллат, рушди тоҷикон, нумӯи даврон, ҳастии инсон дар ҳар замину замон аст. Моро ҳушёрӣ мебояд, ки ҳам аз ҷиҳати илмӣ ва ҳам амалӣ ин санади тақдирсозро ҳифз намуда, ба қадри он расем. Эҳёи Ваҳдати миллӣ ва Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоиятии ҷомеа иборат аз он буда, пеш аз ҳама миллати тоҷикро аз парокандагӣ ва Тоҷикистони азизу муқаддасро аз пора- пора гардидан ва ба нестӣ расидан раҳоӣ бахшид.

Қаҳрамонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар саҳифаҳои таърих бо ҳарфҳои заррин сабт гардида, наслҳои ҳозира ва ояндаи тамаддунофари мо ин дастовардҳоро донанд ва аз он сабақ гиранд. Халқи тоҷик ҳамеша бо қалби пок, ҳисси миллӣ, ифтихори ватандорӣ, меҳрубонию самимият умр ба сар бурда, минбаъд баҳри шукуфоии мулки аҷдодӣ сидқан ҷаҳду талош варзанд.

Бо шарофати Ваҳдати миллӣ давлати соҳибистиқлоли мо ба дастовардҳо ноил гардида, ҳамасола барои расидан ба ҳадафҳои стратегии давлат, истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ ёфтан аз бумбасти коммуникатсионӣ ва таъмини истиқлолияти озуқаворӣ, саноаткунонии давлат даҳҳо барномаҳо, стратегияҳо амалӣ мешаванд.

Бо кӯшишҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дастгирии мардуми меҳнатдӯсти кишварамон тамоми мушкилоти иқтисодию иҷтимой бартараф шуда, зиндагии босаодати халқи азизамон таъмин мегардад, ки ин падида дар таърихи миллати тоҷик комёбии бузургтарин ва сарнавиштсоз аст ва бе он истиқлолияти давлатии имрӯзаи мо шояд имконнопазир буд.

Дарахте, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шинонидаанд, имрӯзҳо меваҳои ширину лазизи он самар оварда истодааст, ки бо он мо – тоҷикон ифтихор месозем.

Муносибати нави давлатӣ, сиёсати соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон, сохтмони роҳҳои нави дохилию берунӣ ва ба хориҷи кишвар баромадани тоҷиконро ба вуҷуд овард.

Роҳи Автомобилгарди Қалаи Хумб то дарвозаи Рушон, сохтмони кӯпруки мошингузар аз болои дарёи Ғунд дар шаҳри Хоруғ, сохтмони дигар иншоотҳои бузург масофаро то ба мамлакатҳои Осиё, ба суйи уқёнуси ҷаҳон, роҳҳои калонтарини хушкигард наздик намуд. Ин дастовард боиси эҳёи арзишҳои миллии “Роҳи бузурги абрешим” гардид, ки Бохтару Суғду Бадахшонро бо калонтарин давлатҳои ҷаҳон мепайвандад.

Чунин Ватани зебо насибамон шудаву дар фазои сулҳу дӯстӣ ва ризоияту Ваҳдати миллӣ умр ба сар бурдан, шаҳрвандони ин диёри биҳиштиро аз он ифтихор мебояд кард.

Аз мо, фарзандони ин миллат ва шаҳрвандони ин давлат чизе талаб намегардад, ба ҷуз ин ки ба қадри ҷоннисориҳои бузургону аҷдодони миллати хеш расем. Даст ба дасти ҳам гирифта, мушти пурзӯре шавем, пароканда набошем ва ин миллату ин Ватанро, ки тоҷику Тоҷикистон ном доранд, ҳимоя карда, содиқона ба он хизмат кунем, баҳри пойдории он пайваста дар талош бошем.

Бахдавлатов А.Д. Мудири МОТМБЭ, д.и.т. Сафаров А.Ғ. Мудири лабораторияи спектроскопия молекулавӣ, н.и.т.

Воқеан ваҳдати миллӣ неъмати бузург ва муқаддасе мебошад, ки тамоми пешрафту комёбиҳои давлатамон ва саодати рӯзгори мардумамон аз он ибтидо мегирад. Агар ба саҳифаҳои таърих назар афканем, воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта диққати моро ба худ ҷалб месозанд. Гарчанде бо пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ, дар бархе аз ин ҷумҳуриҳои иттиҳод истиқлолияти давлатӣ бе ҳеҷ гуна хунрезӣ ба даст омад, аммо дар Тоҷикистони мо масъала ранги дигар гирифт. Баъзе неруҳои беруна ва дохилӣ вазъи номусоиди иқтисодиву сиёсии кишвари моро баҳона карда, гурӯҳҳои мухолифинро ба шур оварданд. Қувваҳои иртиҷоии дохилӣ фароҳам овардани тартиботи демократиро шиори худ қарор дода, маҳалгароиро пеш гирифтанд. Дар натиҷа зумраҳое падид омаданд, ки аҳолии мамлакатро аз руи мансубияти миллӣ ва маҳаллӣ бар зидди ҳамдигар хезониданд. Ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ бо истифода аз фурсати мусоид дар он айёми ҳассос ҳадафи асосии зумраи ихтилофангез буд ва онҳо дар ин ҷода аз ҳеҷ чиз, ягон роҳу восита ру наметофтанд. Дар Тоҷикистон ҷанги хонумонсӯзи бародаркуш, ки мислашро таърих дар хотир надошт, ба вуқӯъ пайваст. Вазъи сиёсӣ ва иқтисодии Тоҷикистон хеле вазнин гардида, ҷумҳурӣ дар буҳрони амиқи душворҳал ғyттавар шуда буд. Дар марказ ва ҷануби кишвар ба маънои ҳақиқиаш ҷанги байни тоҷикон оғоз ёфта, парокандагии миллат ба вуҷуд омад, ки он барои ҷумҳурӣ ва ояндаи миллати мо хатари калон дошт. Ҳазорон нафар сокинони муқими мамлакат, ки ба зери даргирҳо монда қурбон шуданашон аз имкон дур набуд, ба хориҷи кишвар кӯч бастанд. Таҳдиди дастаҳои яроқнок ба пойтахти мамлакат - шаҳри Душанбе равона гардид. Вакилони мардумии Шурои Олии Тоҷикистон хатари неруҳои ихтилофбаранггезу яроқнокро эҳсос намуда, дигар кори худро давом дода наметавонистанд. Ҳукумат тамоман фалаҷ гардида буд, на аз уҳдаи роҳбарӣ ба кишвар, на аз уҳдаи ҳимояи худ мебаромад. Таърих гувоҳ аст, ки вазъияти ҳамон солҳо баамаломада натиҷаи таъсири омил ва нерӯҳои бегонаест, ки бо истифода аз вазъияти номусоиди сиёсиву иқтисодӣ ба амнияти давлати навакак ба истиқлолият соҳибшудаи тоҷикон халали ҷиддӣ ворид намуданд. Дар натиҷа дар фазои орому осудаи кишвар фазои сунъии вазъияти буҳронӣ ба вуҷуд оварда шуд.

Тоҷикистони соҳибистиқлол зери парчами ваҳдату ҳамбастагӣ, бунёдкорию созандагии пурсамар ва дар партави сиёсати хирадмандонаю фарҳангпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ташаббусҳои ҷаҳонии ин шахсияти таърихӣ тавонист ҷойгоҳи шоистае дар арсаи минтақавию байналмилалӣ аз нигоҳи фарҳангию иттилоотӣ низ барои худ касб намояд, чунонки акнун ҳеҷ гуна тасмимгирии дастаҷамъиро дар минтақа дар ин самтҳо бе ҳузури фаъоли Тоҷикистон наметавон тасаввур кард.

Пешвои миллат, фарҳангро ҳастии миллат ва асоси мавҷудияти ҳар як миллат арзёбӣ намудаанд. Фарҳанг маҳсули фаъолияти дуру дарози таърихии инсон мебошад. Тамоми неруи сиришти фарҳанг дар сурату симоҳои гуногуни халқу миллатҳо, забонҳо, таълимоти динӣ, илму ҳунар ба таври хоса зоҳир гардида, на фақат технология ва тарзу усули зиндагӣ ва тамоми фаъолияти эҷодкоронаи одамонро фаро мегирад, балки он ба арзишҳои муҳимми ҳаётӣ табдил гардида, ба зиндагонӣ ва ҳастии инсон маънӣ мебахшад. Фарҳанг бо мақсадгузориҳои муайяни инсонӣ ва дар ҳаёт амалӣ гардидани ин мақсадҳо зич алоқаманд мебошад. Он дар асоси ҷаҳонбинӣ ва меъёрҳои гуногуни маънавию ахлоқӣ муносибат доштан ба ҳамин навъи ҷомеаро ташкил медиҳад.

Фарҳанг ин нишонаи миллат, таърихи миллат ва пояи ҳастии миллат маҳсуб меёбад. Дар замони истиқлоли давлатӣ зери роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон фарҳанги мардуми тоҷик ба пуррагӣ эҳё ва рушд ёфт. Пешвои миллат ба соҳаи фарҳанг эътибори хоса зоҳир менамояд. Ҳамин аст, ки имрӯз фазои фарҳанги миллӣ ҳифз гардида, маданияти шаҳрвандон рӯз аз рӯз баланд гашта истодааст.

Муносибати муътадил ва ҳасана дар хамаи давру замонҳо бар асари таҳақуқ пайдо кардани фарҳанг дар умури иҷтимоӣ имконпазир буда, маҳз фароҳам овардани имконоти фарҳангӣ боиси ҳаллу фасли мушкилоту дарҳамбарҳамиҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, ахлоқӣ ва равонӣ гардидааст. Оромиш ва суботи ҷомеа, қабл аз ҳама, ба равиши зиндагии фарҳангӣ ва фаъол будани ҷомеаи маданӣ, ки мунтаҳо, ба ваҳдат сабаб мегардад, марбут аст. Дар навбати худ, ваҳдат риштаест, ки миёни фард ва ҷомеа вуҷуд дошта, онҳоро ба ҳам мепайвандад. Аз ин ҷост, ки ҳар як ҷомеа, табиатан, ниёз ба ягон шакли ҳамбастагӣ ва ваҳдатро дорад [3, с.22-23]. Ваҳдату ҳамбастагӣ ва раванди ташаккулу инкишофи он ба фазо ва муҳити фарҳангӣ бевосита алоқаманд аст ва дар паҳнои муносибатҳои фарҳангӣ ва маданӣ устувор мешавад.

Маълум аст, ки ваҳдати миллӣ маҳсули марҳилаи навини инкишофи ҷавомеи миллӣ мебошад. Дар ин гуна ҷомеаҳо ваҳдати миллӣ хусусияти рамзӣ-символикӣ пайдо мекунад ва элитаи сиёсӣ аз он барои таъмини устувори низоми иҷтимоию сиёсӣ ҳадафмандона истифода мебарад. Масъалаи ваҳдат ва раванди амалишавии он ба масъалаи созиши миллӣ бастагӣ дорад. Созиши миллӣ ҷараёни иҷтимоӣ-сиёсӣ буда, ҳадафи бартараф намудани низоъҳои дохилимиллӣ, дохилидавлатӣ ва минтақавиро дар ин ё он мамлакат дар назар дорад. Бо таваҷҷуҳ ба ин, ваҳдати миллӣ ба унвони механизми асосии созиши миллӣ дар нимаи дуюми солҳои навадуми садаи бист, аниқтараш, 27-уми июни соли 1997 ҷанги дохилиро, ки боиси хисороти зиёди ҷонӣ, молӣ, иқтисодию иҷтимоӣ ва фикрию фарҳангӣ гардида буд, барҳам зад. Дар марҳилаи ҳассоси ҷанги шаҳрвандӣ ва даргириҳои бемаънии мусаллаҳонаи ибтидои солҳои навадуми асри бист неруи тозаи миллӣ дар симои раиси Шӯрои Олии вақт Эмомалӣ Раҳмон тавлид ёфт, ки ҳадафи ягона - мунҳал кардани ҷангу даргириҳои дохилӣ, ба вуҷуд овардани фазои ваҳдати миллӣ ва ба оромишу субот расонидани ҷомеаи тоҷикро дунбол карда, ба натиҷаи дилхоҳ ноил гардид. Ба таъкиди донишманд ва муаррихи тоҷик Иброҳим Усмон: «Бузургтарин хизмати таърихии Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси роҳбари давлати Тоҷикистон муайян ва амалӣ кардани роҳи сулҳу халқи тоҷик, наҷоти миллат аз гирдоби фоҷеабори ҷанг, ба ҳам овардани онҳое, ки аз ҳам дур мешуданд, нигоҳ доштани киштии шикастаи ҳукумат аз ѓарқу нобудшавӣ аст»[4, с. 4].

Тибқи қоида ва одоти маъмулии сиёсӣ, сулҳу оштӣ танҳо дар натиҷаи гуфтушуниди тарафҳои даргир сурат мегирад ва бо қарордоди тарафайн ба анҷом мерасад. Охируламр, бо саъю талошҳои фаровони Сарвари давлат сулҳу оштӣ фароҳам омад ва ваҳдати миллӣ дар ҷомеа тадриҷан устувор гардид. Ҳамин тариқ, сулҳу салоҳи мардуми мо тозатарин ва мушаххастарин роҳи ба ҳам расидани тарафҳои даргирро кашф намуд.

Баъди ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ва фурӯ нишондани оташи ҷанги дохилӣ давлат ва Ҳукумати ҷумҳурӣ дар пайи амалӣ намудани барномаҳои фарҳангӣ иқдомоти зарурӣ анҷом дода, тадриҷанд ба фазосозии миллӣ дар умури маданӣ даст ёфт. Шароити бози ваҳдати миллӣ ва тафоҳуми мардумӣ боиси он гардид, ки ҷомеа ба сӯйи шинохти арзишҳои миллӣ, тарѓиби мероси гаронмояи фарҳангӣ ва муаррифии осори гузашта дар сатҳи ҷаҳонӣ қадамҳои устувор бардорад.

Аз нимаи дуюми солҳои навадуми асри гузашта тасмимоти давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон бештар сари фарҳангикунонии ҷомеа аз тариқи таҷлили солрӯзи бузургтарин чеҳраҳои илмӣ, адабӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ қарор гирифта, дар заминаи омӯзиш ва таҳқиқи осори гузашта солгардҳои шоирону мутафаккирони бузурги миллӣ Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, Ҳаким Умари Хайём, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, Камоли Хуҷандӣ, Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ, Муҳаммад Закариёи Розӣ ва дигарон дар сатҳи баланди сиёсӣ ва фарҳангӣ доир шуд. Соли тамаддуни ориёӣ ба унвони тадбири сиёсӣ ва фарҳангӣ, ки таҷлили саросарии он ба соли 2006 иттифоқ афтода буд, гардиши куллиеро дар самти шинохт ва муаррифии мероси арзишманди тамаддуни ориёӣ дар марҳилаи ваҳдатсозии миллӣ ба вуҷуд овард. Илова бар ин, дар замони таҳкими ваҳдати миллӣ ва пойдории суботу амнияти иҷтимоӣ таҷлили вусъатноки ҷашну маросимҳои бостонии миллӣ, назири Наврӯз, Меҳргон ва Сада аз авлавиятҳои давлатӣ шинохта шуд. Бавижа, таҷлили ҷашни бостонии Наврӯз дар саросари кишвар ва ба ҷашни байналмилалӣ бадал шудани он ҳодисаи нави таърихӣ дар масири фарҳанггустарӣ ва давлатдории миллӣ маҳсуб меёбад.

Бо ба вуҷуд омадани шароити хуби омӯзишӣ ва таҳқиқӣ масъалаи муаррифӣ ва тарѓиби ѓояҳо, арзишҳо ва маросимоти милллию мардумӣ дар сатҳи ба талаботи замон ҷавобгӯ ба миён омада, дар ин замина, тадбирҳои судманд андешида шуда истодаанд. Таҷлили ҷашнҳои бостонии Наврӯз Сада, Меҳргон, Тиргон, Ялдо ва амсоли инҳо, ки дар хотираи таърихии миллати мо ҳифз шуда, ба умри миллат ва мардум баробаранд, тақозои замон мебошад ва дар раванди ҷаҳонишавӣ бозсозӣ ва ба сатҳи миллӣ ва фаромиллӣ расонидани иду маросимоти мардумӣ аз авлавиятҳои сиёсати давлатӣ ба шумор меояд. Дар баробари таҷлили саросарии ҷашну маросимоти миллӣ, масъалаи ҳифзи мерос ва арзишҳои фарҳангӣ ба масъалаи умдаи сиёсати давлатӣ табдил ёфта, дар марҳилаи ваҳдатсозӣ ба ин самти муҳим аҳамияти зарурӣ дода шудааст. Ҳанӯз баъд аз он ки соли 2003 Конвенсия (Муоҳада)-и ЮНЕСКО «Дар бораи ҳифзи мероси фарҳангии ѓайримоддӣ(маънавӣ)» қабул гардид, Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2010 ба узвияти ин Муоҳада пазируфта шуд. Бо таваҷҷуҳ ба муҳиммияти масъала, Ҳукумати Тоҷикистон 31 майи соли 2012, таҳти №263 «Барномаи ҳифзи мероси фарҳангии ѓайримоддии халқи тоҷик барои солҳои 2013-2020»-ро ба тасвиб расонд, ки дар он мушаххасоти таълиму тадвин, тарѓибу ташвиқ, таҳияву интишор ва билохира ҳифзи мероси фарҳангии миллӣ матраҳ гардидааст[2, с. 6]. Бар мабнои он, таваҷҷуҳ ба мероси гузаштаи фарҳангӣ ва ҷиддитар аз ин, ҳифзу нигаҳдошти он аз газанди рӯзгор рисолати фарҳангиёну зиёиёни кишвар мебошад.

Бар пояи фарҳанги ватандорӣ, ки намунаи олии маданияти тоҷикӣ аст, бунёд ёфтани ваҳдати миллӣ маънои ба илму дониш ҳамоҳанг будани зиндагии ҷомеаро далолат мекунад. Ҷомеаи маданӣ, қабл аз ҳама, бо дониш ва фарҳанг сари кор дорад ва ба василаи такмилу тавсеаи илму дониш, ки аз тариқи китобу мутолеа ба даст меояд, ба густариши фарҳанг машѓул мешавад. Ин аст, ки ҷалби насли ҷавон ба китобу китобхонӣ аз масоили ҷиддиест, ки пешорӯйи мақомоти марбута ва дастандаркорони соҳа қарор дорад. Китобхонӣ ва китобдӯстӣ аз муқтазиёти муҳимми замонӣ маҳсуб меёбад, зеро ки сатҳи баланди огоҳӣ, шинохт ва арзишгузорӣ, пеш аз ҳама, ба бинишмандии ҷомеа вобастагӣ дорад. Ташаккул ва таҳаввули биниш ва диди хонанда, омӯзанда ва умуман, шаҳрванде, ки дар фазои амну суботи қаламрави Тоҷикистони соҳибистиқлол ба сар мебарад, умри ваҳдату ҳамбастагии мардумро дароз менамояд ва ҳусни тафоҳумро дар ҳама сатҳҳои иҷтимоӣ таҳақуқ мебахшад.

Раванди ҷаҳонишавӣ дар баробари бароварда сохтани ниёзҳои иттилоотӣ, фаннӣ (техникӣ), маърифатӣ, эстетикӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ, ҳамчунин ба маѓшуш сохтани зеҳниёти иҷтимоъ тавассути таблиѓоти афкору мафкураи ѓаразнок, ѓайриахлоқӣ ва ѓайриинсонӣ ва дар ин замина, таѓйир додани тафаккури ҷомеаҳои пасошӯравӣ сари кор мегирад. Сели иттилооти гуногунмазмун, ки даҳсолаи ахир рӯйи сафаҳоти нашрияҳои мустақил ва шабакаҳои иҷтимоӣ мерезад, як навъ таҳлили фаннӣ ва бархӯрди мантиқии фикриро талаб менамояд. Феълан то андозае қисмате аз фарҳангиёни ҷомеа дар ин самт ба буҳрон мувоҷеҳанд. Дар чунин вазъият, ки онро муҳақиқон ва коршиносон, одатан ҳолати буҳронӣ талақӣ мекунанд, омодагии фикрӣ ва мафкуравӣ-идеологии табақоти иҷтимоӣ, махсусан ниҳодҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва маърифатӣ сахт зарур аст. Самти ҳаракати ниҳодҳои маърифатӣ ва фарҳангӣ дар марзи таҳаввулот ва бедории фикрии ҷомеа маҳдуд мешавад. Муҳим он аст, ки намояндагони илму фарҳанг ва фалсафаи давлатҳои миллии фазои пасошӯравӣ дарк кардаанд, ки зарурати муттаҳид шудани мардумони минтақа ва ҷаҳон ба миён омадааст[1, с. 9]. Бар мабнои ин, ҷуѓрофиёи ваҳдати миллӣ тавсеа ва масири нуфузи он дар паҳнои фарҳанги башарӣ густариш меёбад. Барои он ки ҷилави бархӯрдҳои номутавозини сиёсӣ ва тамаддунӣ гирифта шавад, мебояд садои наслҳои огоҳи миллатро ба сози муколимоти беѓаразонаю самимонаи байни тамаддунҳо ҷур кард. Бинобар ин, нахуст зарурати муаддабона ва муттафиқона ислоҳ намудани камбуду нуқсоноте, ки то ин замон дар ҷараёни кори фарҳангии ватанӣ эҳсос шудааст, пеш меояд. Вобаста ба ин, баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ ва биниши илмии насли ҷавон, миёнсол ва солманди ҷомеаи тоҷикӣ, ки дар зарфи 10-15 соли охир ба хурофоту таассуби динӣ-мазҳабӣ махлут шудааст, яке аз омилҳои асосии ҳифзи ваҳдати миллӣ дар марзу буми аҷдодӣ мебошад.

Муҳаққиқон кайфият ва чигунагии сарнавишти миллиро дар фазо ва макони мушаххас ба ҷадалу пайкори худи миллат мансуб медонанд ва аз ин ҷо метавон хулоса бардошт, ки меҳру самимият, ақлу фаросат, наҷобату шарофат ва бинишу маҳорати наслҳои миллат(махсусан, фарҳангиён), ки ҳамагӣ дар мафҳуми «одоби миллӣ» ҷамъбаст мегарданд, дар таҳким ва устувории ваҳдати миллӣ ва дар маҷмӯъ, ваҳдати иҷтимоӣ нақши калидӣ доранд. Оянда ва дурнамои оптимистонаи ваҳдати миллӣ, пеш аз ҳама, ба дониш ва биниши илмӣ, ахлоқу мафкураи устувори миллӣ ва фарҳанггустарии табақоти сиёсӣ, фарҳангӣ, маърифатӣ ва умуман, фаъолони иҷтимоӣ иртибот дорад.

Ба василаи рӯйи кор овардани офаридаҳои фарҳангӣ ва ҳунарӣ ҷомеа худ аз худ таѓйир меёбад ва зиндагисозӣ ба унвони маҳорати фарҳангию ҳунарӣ маҳбубият пайдо менамояд. Пеши роҳи ҷангу даргириро, ки аз ҷаҳолату таассуби ҷомеа сарчашма гирифта, мусибатҳоро дар пай дорад, бо фарҳангу ҳунаре, ки бар мабнои созандӣ ва офаринандагӣ устувор аст, метавон сулҳу амниятро дар ҷомеа ҳифз намуд. Воқеият ин аст, ки имконоти фарҳангии густурда барои таҳкиму тақвияти ҳамаҷонибаи ваҳдати миллӣ мусоидат мекунад ва чун сипар дар баробари хавфу хатарҳои минтақавӣ ва глобалӣ хидмат менамояд.

Дар воқеъ, Ваҳдати миллӣ дар пешравию ободии мамлакат нерӯю суръати баланд мебахшад ва ҳар як фарди соҳибхирад аз доштани ин неъмати бебаҳо ифтихор мекунад, зеро медонад, ки то вақте дар Ватани азизамон Сулҳу ваҳдат ҳукмфармо аст, ҳеҷ кас наметавонд ҳуқуқ ва озодии миллати тоҷикро халалдор созад.

Зиёева З. И. Ходими калони илмии Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Ҷангибекова С.,унвонҷӯи Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Адабиёт:

1. Бобоёров Ҳафиз. Методологияи бехатарии вуҷудӣ: мавзӯи нестӣ дар фалсафаи Ғарб. -Душанбе: Дониш, 2015. -С.9).

2. Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик.-Ҷилди 1.–Душанбе: Муассисаи давлатии Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик, 2015. -С.6).

3. Идиев Х. Ваҳдат ва омилҳои иҷтимоии таҳкими он. /Назария ва методологияи ваҳдати миллӣ. -Душанбе: Дониш, 2007. -С.22-23).

4. Усмон Иброҳим. Савганди сулҳофаринӣ (ба муносибати 20-солагии Сулҳ ва Ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон). –Душанбе: «Бебок», 2017. -С.

Ҳар гоҳе, ки авроқи таърихро варақ мезанем, сарнавишти миллати кӯҳанбунёдамон пеши назар меояд. Дар ҳар давру замон, дар ҳар ҳаводиси азим бо вуҷуде, ки илму фарҳангу тамаддунаш ӯро ҳифз кардааст, як қисмати сарзаминҳои ободи онрӯзаро аз даст дода, вале аз оянда ноумед нагашта, дар ҳар нуқоте, ки боқӣ монд, ҳуввияти миллиро мисли гавҳараки чашм нигоҳ дошту ҳифз кард. Ваҳдат ва соҳибистиқлолӣ барои миллати мо арзиши баланди тақдирсоз дошта, ҳифзи онҳо роҳи ояндаи миллату давлати моро муайян менамояд ва сипари боэътимоду бехатари кишварамон ба ҳисоб меравад.

Ваҳдат зуҳуроти муҳимест, ки дар таҳкими ормонҳо ва пешрафтҳо нақши бузург дорад. Дар баҳрабардорӣ аз нерӯҳои нофеъ ин ганҷи шойгон хеле мусоид аст. Маҳз тавассути Ваҳдат ҳамбастагӣ густариш меёбад. Имтиёзи бузурги ваҳдату истиқлол ин аст, ки миллатро соҳибихтиёр месозад, онро ба рангу нажоди худ ва ба сурату забони худ шинос менамояд ва ин ду унсури муҳим фақат дар шакли ҷаззоб дар рӯи суннатҳои азими миллат ҳамоҳангӣ пайдо мекунад. Имрӯз, ваҳдату ҳамбастагии миллати мо амали бузурги пешрафт, бо таври қотеъ яке аз омили пешрафти миллат дар масири таърихи навинамон муттаҳид кардани ҳамаи нерӯҳо дар роҳи ормони истиқлол аст.

Бояд ёдовар шавем, ки кишвари мо муддати чанде дар низоми моддиву маънавӣ мушкилот ва дар маърази таҳдиду қаҳр қарор дошт ва бояд дар ин ҳолат ҷомеаи тоҷик даст бо ҳам боз ҳам муттаҳидтар мешуданд, то ки ҳаёту бақои мо ҳаёту бақои дигарон нашавад. Бузургон гуфтаанд: «Амал калиди пирӯзӣ аст, ростӣ нардбони ростгарӣ, тарс аҷалpo наздик мекунад, ноумедӣ ва нотавонӣ аз омили нобудӣ аст». Аз ин хотир, дар табиати истиқлол ҳар кас нерӯманду қавӣ ва мӯҳтарам аст. Тоҷикистон агар хоҳад аз таҳдиди cypxy сиёҳ раҳо ёбад, бояд ба ҳама таҳдид рӯи пои худ бошад, зеро фармудаанд: «Дар баробари душманонатон то он ҷо, ки метавонед нерӯву қудрат фароҳам кунед ва бад-ин васила душманонатонро муттаҳам созед».

Миллати тоҷик то истиқлол мустақилияти нисбӣ дошт, вале имон дошт, илм дошт, фарҳангу тамаддун дошт. Он чи ки миллати моро пирӯз кард, муҳаббат ба ватан буд. Ин муҳаббат, имрӯз чашмҳоро боз кард ва забонҳоро гӯё кард. Истиқлол моро бедор кард, истиқлол дасти душманро кӯтоҳ кард ва Тоҷикистонро дар озодӣ қарор дод ва ин озодиву истиқлол ва ин ваҳдат, ки зуҳури ҷамъ аст, то абад боқӣ хоҳад монд.

Ваҳдату истиқлоли мо, худогоҳии мо марҳилаест, ки рисолати он дар такомулу рушд аст, ки нотавонбинонро ба ҳарос афкандааст, бисёре аз ҷонҳои нолоиқ аз ин намунаи огоҳӣ заъф шудаанд ва ба таъқиби мо даст заданд.

Баъди соҳибистиқлолии Toҷикистон тавсеаҳо аз ҳама сӯ оѓоз шуданд ва тавсеаҳо то андозае буданд, ки дар миёни бархе аз ҳамватанон ошуфтагиҳову тирагиҳоро эҷод намуданд ва ин аст, ки имрӯз аз ҳама ҷиҳат ниёз ба тасвири истиқлол, равшангариву таҷзияи он, таҳлили илмии он эҳсос мешавад. Arap бихоҳем дар як калима нуқтаву авҷи истиқлолро ба мардум, дар сайри сиёсӣ ва такомули фарҳангӣ баён кунем, кофист бигӯем, ки мо ба марҳилаи «истиқлол дар ваҳдат» расидем. Ваҳдат дар чӣ замина? Дар вазъе, ки мо имрӯз дорем дар нисбат ба масъулият, ба таърих, ба дин, ба сарнавишти фардо ва билохира моҳияти хеш дар мояҳои ноҳанҷориҳо, ранҷҳо, ниёзҳо ва ормонҳои мо.

Парокандагии миллӣ, ҷудоӣ ба маҳалу гурӯҳҳо ва паси сангари муқобил пайи қасди ҷони якдигар қарор гирифтани тоҷикон, ки акнун истиқлолият насибашон гашта буд, воқеан даҳшат ва хатари азиме буд. Тақдир ва сарнавишти миллати тоҷик дар он солҳо дар вазъи ҳассосе қарор дошт. Вале миллати тоҷик озодии худро аз имтиҳонҳои гарони зиндагӣ ба ҳиммати ҷони хеш раҳо бахшид. Дар хати хунини ҷанги шаҳрвандӣ бо чакидаҳои хуни худ хешро рангу машъал дод. Душманон натавонистанд ин миллатро ба фано баранд. To замоне, ки тоҷик муттаҳид аст ва дар роҳи пешраф­ти истиқлоли худ талош мекунад, ҳеҷ кишвар қудрати тоҷикро зери назари худ қарор дода наметавонад. Ин гуна миллат ҳеҷ гоҳ, ба ҳеҷ ваҷҳ таҳти ҷойталабии ҳадафи бегона қарор намегирад. Чунин миллат қодир аст, ки пурҷамътарин миллати ҷаҳон бошад, агар дорои ҳадафи муштарак ва ҳамбастагии комил бошад. Бо таври дигар, омили муҳими пирӯзии ҳар миллат он аст, ки ӯ фотеҳ дар таърих аст ва вуҷуди асли худро метаво­над ба башар муаррифӣ намояд. Миллати тоҷик имрӯз тавонист ҳамчун кишвари озод, соҳиби забон ва мазҳаби ягона дар арсаи ҷаҳон шинохта шавад ва он чи ки ин қавмро дар канори ҳам қарор дода, дар ҷаҳон муаррифӣ намудааст, ваҳдати воҳид аст.

Ҳарчанд ки нотавонбинони Toҷикистон ҳанӯз чашмонашон ба дидани нури истиқлолу ваҳдати мо хира аст ва одат накардаанд, чеҳраҳои навро дер мешиносанд ва наметавонанд рисолати истиқлолу ваҳдати моро эътироф кунанд ва тибқи маъмул, ҳар яки онҳо дар acoси сӯҳбатҳову собиқаҳои пешин муносибати худро нисбати мо чун тамиз ва таъинот муқаррар менамоянд. Аммо касоне, ки ҳушёрӣ нисбати онҳо доранд, воқеиятро дар асоси хислатҳои зотӣ ва шеваҳои мантиқии онҳо бетиру шона мешиносанд. Вале онҳо наметавонанд инкор кунанд, ки Тоҷикистон дар ин ҳаракати ҷадид чун давлат пайдо шудааст ва зобитаҳои худро дошта, масъулиятҳои худро ҷилавгирӣ мекунад. Mo акнун донистем, ки ваҳдату истиқлол амиқтарин ва шадидтарин таъсирҳо дорад, ки таѓйироти арзишҳоро тақозо мена­мояд.

Хушбахтона мо имрӯз солгардҳои ин ваҳдатро бо хушнудӣ ҷашн мегирем, фахр мекунем ва меболем, ки муттаҳидию якдилии миллати тоҷик чунин ваҳдадтро ба даст овард. Аммо дар баробарин ин, фарорасии ин солгардҳо моро водор месозад, ки гузаштаи начандон дури сарнавишти миллатамонро фаромӯш насозем, ба асосҳои ҳуқуқии бадастоварии ваҳдати миллӣ ва нақши онҳо дар таъмини ин ваҳдати воҳидро баррасӣ намоем.

Барои ноил шудан ба ваҳдати миллӣ миллати тоҷик роҳи ниҳоят вазнин ва пурпечутоби расидан ба сулҳу суботро паси сар намудааст ва нн роҳ – роҳи музокирот ва барасмиятдароии ҳуқуқии натиҷаи он буд. Барасмиятдарории ҳуқуқии ваҳдати миллӣ ин дар созишномаҳои тарафайн ифода намудани натиҷаи музокирот мебошад. Барои ба расмият даровардани рафти сулҳи тоҷикон дар навбати аввал аз нимаи соли 1993 то моҳи апрели соли 1994 ҷараёни наздиккунонии ақидаҳо ва мавқеъҳо идома ёфта, нахустин давраи гуфтушунид 5-19 апрели соли 1994 баргузор гардид. Дар ин давра бо миёнравии Созмони Милалӣ Мутаҳид ва Федератсияи Рассия, намояндагони Ҳукумати Тоҷикистон ва Иттиҳоди мухолифини тоҷик (ИМТ) кӯшиш ба харҷ доданд, ки нуқтаи ҳамраъиро дарёб намоянд.

Ҳамзамон бояд қайд намоем, ки барои минбаъд таъмин намудани Ваҳдати миллӣ дар кишварамон, ин баргузории Иҷлосияи 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд буд. Дар Иҷлосия санадҳи ҳуқуқии зиёде қабул карда шуд, ки барои ба низом даровардани вазъи сиёсии кишвар ва рушди муносибатҳои ҷамъиятӣ ва танзими ҳуқуқии онҳо мусоидат намуданд. Масалан, ба воситаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи гурезаҳо» асосҳои ҳуқуқии ҳифзи иҷтимоии гурезаҳо муқаррар карда шуда, баргардонидани онҳо ба макони доимии зисташон, инчунин интиқоли ройгони аҳли оила ва молу амволашон кафолат дода шуд. «То охирин гурезаҳои иҷбориро ба ватан барнагардонам, худро орому осуда ҳис карда наметавонам. Тамоми донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва дар ҳар оила барқарор шудани сулҳ равона карда, барои гулгулшукуфии ватани азизамон содиқона меҳнат мекунам» изҳор намуда буданд Раиси тозаинтихоби Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо муроҷиат ба халқи тоҷик. Ҳамчунин санадҳои ҳуқуқии дигари ин иҷлосияи таърихӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 дар минтақаҳои мухолифат ҷиноят ва амалҳои ѓайриқонунӣ содир кардаанд» ва қарори Иҷлосия «Дар бораи ҳимояи иҷтимоии шахсоне, ки бар асари муноқишаҳои мусаллаҳонаи минтақаҳои алоҳидаи ҷумҳурӣ зарар дидаанд» буд, ки мусоидатгар ба вазъи сиёсии кишвар дар он замон буданд.

Гуфтушунид байни тоҷикон дар бораи оштии миллӣ аз 12 то 17 сентябри соли 1994, ки дар шаҳри Теҳрон баргузор шуд, оѓоз гардида, марҳилаҳои дурударози сесоларо пушти сар намуд. Дар музокираҳои марҳилавӣ тарафҳо тавонистанд ба як қарорҳои умумӣ биёянд ва натиҷаи ин музокираҳо бастани Созишнома, баимзорасии Суратҷаласаҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ буд. Созишномаи оташбасӣ муваққатӣ ва дигар амалиёти душманона дар сарҳади Тоҷикистону Афѓонистон, ки қадами ҷиддӣ дар роҳи гуфтушуниди байни тоҷикон ба ҳисоб мерафт аз ҷумлаи ин санадҳо мебошад.

Тавре мушоҳидони вақт қайд менамоянд ва албатта ақидаи мо низ ба ин аст, вохӯрии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон ва Роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ, ки 23 декабри соли 1996 дар шаҳри Маскав амалӣ гардид, барои сулҳи тоҷикон дар рафти музокираҳо аҳмияти махсус дошт, зеро дар он ду ҳуҷҷати ниҳоят муҳим: “Созишномаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва Роҳбари ИМТ С.А. Нурӣ” ва “Протокол дар бораи мақом ва вазифаҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ” ба имзо расид, ки заминаҳои ҳуқуқии воқеии дохил шудани тарафҳо ба марҳилаи сулҳро фароҳам оварданд. Моҳияти таърихии ҳуҷҷатҳои зикршуда дар аз он иборат буд, ки онҳо на танҳо вазъи оташбасро дар тамоми муддати гузаронидани музокироти тоҷикон идома доданд, балки бори нахуст муҳлат ва мазмуни давраи гузариш аз ҷанг ба сулҳ ва механизми ба даст овардани мусолиҳаи миллиро дар Тоҷикистон муайян намуданд. Он замон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин баён карда буданд: “... Имрӯз ҳуҷҷати воқеан таърихӣ ба имзо расид. Ҳуҷҷате, ки онро халқи тоҷик, мардуми Тоҷикистон, дӯстони миллати мо дар тамоми ҷаҳон муддатҳо инҷониб интизор буданд”.

Дарвоқеъ, ҳиммати баланди бахшандагӣ ва заковату дурандешии фозилонаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва сарвари собиқ мухолифин Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, ки оқибат ба дарки маънии “идомаи ҷанг – идомаи тоҷиккушист ва идомаи тоҷиккушӣ фанои миллат аст”, расида, дасти якдигарро баҳри сулҳ ва ризоияти миллӣ фишурданд ва 27 июни соли 1997 дар шаҳри Маскав ба созишномаи сулҳ имзо гузоштанд, сазовори ситоиш ва накӯиш аст. Ин амали ҷавонмардона ва хирадмандона, ки зиндагии хушу гуворо ва оромию осоиштагии имрӯзаро ба бор овард, дар таърихи халқи тоҷик бо ҳарфҳои заррин сабт гашта, ояндагон онро чун як амали ибратбахш бо ифтихору сарбаландӣ ба худ қабул хоҳанд кард.

Воқеан ҳам Ваҳдат ин беҳтарин неъмат, ҳастии инсон орзуву армон, таҳкими давлат, наҷоти миллат, рушди тоҷикон, нумӯи даврон, дар ҳар макону замон аст. Ваҳдат ва сулҳи умумибашарии Тоҷикистон ҷонибдории мамлакатҳои ҳамзамони берунмарзӣ мавқеву мақоми онро дар миқёси ҷаҳон овозадор намуд. Фаромӯш набояд сохт, ки худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ пандест аз гузаштаи дуру пешрафти маънавиёти кишвар. Танҳо бо роҳи ваҳдат, якдигарфаҳмӣ истиқлоли кишварро муҳофизату пойдор ва ягонагии мардумро устувор карда тавонистем. Танҳо дар натиҷаи ваҳдат душвориҳо ва монеаҳо паси cap шуданд, рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ овард, кишвари азизамон ба шоҳроҳи пешрафту тараққиёт қадам гузошт. Тавре Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд менамоянд: «Ҳар касе, ки ниҳоле сабзонда бошад, медонад, дарахт соле як маротиба ҳосил медиҳад. Аммо ниҳоле низ ҳаст, ки ҳамеша меваи ширин ба бор меорад. Мо меваи ширину сабзонидаамонро чашидем, ҷомеаи мо аз он баҳравар гардид, мо ҳаргиз роҳ намедиҳем, ки дигар теша ба решаи он расад». Он дарахтеро, ки Пешвои миллатамон ба сулҳу ваҳдат ташбеҳ додаанд, имрӯзҳо меваҳои ширини зиёдеро ба самар оварда истодааст, ки бо онҳо мо, тоҷикон фахр менамоем.

Ваҳдати миллӣ шукуфоии Ватан аст, зеро дар давлате, ки сулҳу амонӣ ва дӯстӣ ҳукмфармост, он давлат рӯз то рӯз гул-гул мешукуфад, иқтисодиёташ тадриҷан меафзояд, ҳам аз ҷиҳати сиёсӣ ва ҳам аз ҷиҳати фарҳангӣ пеш меравад. Маҳз бо кӯшишҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон миллати парешони мо сарҷамъ омад, мамлакат обод шуд, пеш рафт, гул-гул шукуфт ва имрӯз дар чеҳраи ҳар фарзанди тоҷик нишоту хурсандист, ваҳдату сулҳ падидор аст. Аз ин рӯ, мил­лати сулҳофарини моро зарур аст, ки дар равшании ин давлатдорӣ ваҳдати хешро мисли гавҳараки чашм ҳифз намояд. Он иқболи баланде, ки миллати мо дар асоси бу боли қаввӣ – ваҳдату истиқлол бо ташаббуси Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст овард, бояд ҳамеша посдораш бошад.

Ин Ваҳдату истиқлол, ду боли як иқбол,

Иқболи миллат, дар партави ин ду бол.

Бо Ваҳдату якдилӣ, тоҷик ҳаме гардид,

Ҳам соҳиби истиқлол, ҳам соҳиби ин иқбол,

Саидзода М.Ё. – ходими хурди шуъбаи Хуқуқи давлатии ИФСҲ АМИТ