Нақши забони модарӣ, аз ҷумла забонҳои қадима дар ташаккули ҳар як миллату халқият хеле мавқеи назаррасро дошта, дар ошкор намудани асрорҳои ниёгон муҳим арзёбӣ мегардад. Агар мо забони ниёгонамонро намедонистем, пас аз он хабардор намешудем, ки «аҳдномаи никоҳ», ки имрӯз қариб яке аз шартҳои асосии бастани никоҳ ба ҳисоб меравад дастоварди халқи тоҷик мебошад. Қадимтарин намунаи аҳдномаи никоҳро аз катибаҳои кӯҳи Муғ (мансуб ба давлати Суғд, асри VIII қабл аз милод) дарёфт кардаанд.[1]

Мутобиқи аҳдномаи никоҳ ҳамсарон имконият пайдо мекунанд, ҳуқуқҳои молу мулкии худро дар давраи зиндагии якҷоя ва ҳангоми бекор шудани никоҳ ба таври амалӣ анҷом диҳанд. Агар ба таърихи анъанаҳои миллии оиладоршавии тоҷикон назар афканем, гуфта мешавад дар тафсир мебинем, ки яке аз шаклҳои аҳдномаи никоҳ дар давраҳои пеш мавҷуд буд, ҳарчанд он ба тариқи қонунӣ пешбини нашудааст, яъне духтар пеш аз ба хонаи шавҳараш омадан молу мулки бо худ овардаашро дар иштироки шоҳидон ба рӯйихат мегирифт ва ин анъана оҳиста-оҳиста аз байн рафт. Ҳамчун ҳуҷҷати муайянкунандаи ҳуқуқу уҳдадориҳои молу мулкии ҳамсарон дар давраи никоҳ ва ҳангоми бекор шудани он эътирофи аҳдномаи никоҳ мебошад, ки дар таҷрибаи давлатдории мамлакатҳои ғарб низ таърихи дерина дошта, имрӯзҳо низ мавриди истифодаи васеъ қapop гирифтааст. Таҷрибаи чанд соли охири давлатҳои хориҷ шаҳодат медаҳанд, ки на танҳо ашхоси сарватманд, балки табақаҳои васеи одамони миёнаҳол низ аз аҳдномаи никоҳ истифода мебаранд. Мақсади асоси аз он иборат аст, ки оила пойдор бошад ва манфиатҳои молу мулкии ҳамсарон аз талафот эмин бимонад.[2]

Дар даврони истиқлол баҳсҳои зиёде байни забоншиносон, мутахасисони соҳаҳои гуногун ба вуҷуд омадааст, ки баъзе аз истилоҳҳо мафҳумҳо, вожаҳо ва ғайраҳо решаи арабӣ ё туркӣ дошта бошанд. Ингуна хулосабарориҳо то кадои дараҷа асоси воқеӣ дошта бошанд, ба мо маълум нест. Аммо ҳамонро гуфтаниам, ки ин масъала то кадом дараҷа асоснок аст ва оё он аз ҷониби забоншиносон, таърихшиосон, муҳақиқони соҳаи фалсафа ва ғайраҳо мавриди омӯзиш қарор дода шудааст ё не. Ё истилоҳҳое, ки мо решаи арабию туркӣ дорад мегӯем, мумкин онҳо дар воқеъ решаи тоҷикӣ дошта бошанду аз ҷониби онҳо ҳангоми замонҳои забти ин халқу милаттҳо қаламрави таърихии давлатдории тоҷикион аз худ карда шудаанд. Ин масъала аз ҷониби мутахасисон омӯзиш, таҳлил ва таҳқиқи алоҳидаро талаб мекунад. Чунки истифодаи чунин истилоҳҳо дар эҷоди қонунҳо ва дар ҷараёни ҳуқуқтатбиқкунӣ барои ғанӣ гардидани забони тоҷикӣ мусоидат намекунанд.

Умуман нақши забони қонун бошад, дар ҷараёни ҳуқуқтатбиқкунӣ хеле калон мебошад. Мутаассифона, ба ин масъала чӣ дар ҷараёни қонунэҷодкунӣ ва чӣ ҳангоми ҳуқуқтатбиқкунӣ кам аҳаммият дода мешавад. Аз ин ҷост, ки дар амалияи таҳияи қонун ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба камбудиҳои ҷиддӣ роҳ дода мешавад. Масалан, мафҳуми «хешовандон» дар якчанд санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бо маъноҳои гуногун омадаанд. Мафҳуми хешовандон дар моддаи 6 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон «хешовандони наздик - падару модар, фарзандон, фарзандхондагон, фарзандхондашудагон, бародарон ва хоҳарон, бобо, бибӣ (модаркалон), набера, инчунин ҳамсар» муайян карда шудааст, дар моддаи 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи муқовимат ба коррупсия» бошад, «хешовандон – зан, шавҳар, фарзанд, падару модар, бародар, хоҳар, инчунин падару модар, бародар, хоҳар ва фарзандони зан ё шавҳар, амак, тағо, хола, амма, қудо, келин, домод, бародарзода, хоҳарзода, фарзандхондагон, фарзандхондшудагон, инчунин шахси дигаре, ки бо шахси барои иҷрои вазифаҳои давлатӣ ваколатдор ё шахсони ба он баробаркардашуда якҷоя зиндагӣ карда, хоҷагии умумӣ мебаранд» муайян шудааст. Оё аз ин ду мафҳум мақомоти ҳуқуқтатбиқкунанда кадомашро бояд истифода намояд.

Аз ин рӯ, то имрӯз дар Кодекси оилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон мафҳуми аъзои оила вуҷуд надорад, ки ин аз як ҷиҳат ба андешаи мо дуруст мебошад. Агар мо мафҳуми хешовандонро муаяйян кардани шавем, бояд ба муқарраротҳои Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон назар афканем. Аз ҷумла, тибқи муқаррароти моддаи 226 Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон «таҳти мафҳуми хешовандони наздик падару модар, ҳамсар, фарзандон, бародару хоҳар, бобою бибӣ ва набераҳо фаҳмида мешавад». Бинед, дар се санади меъёрии ҳуқуқӣ, се тарзи муайяннамоии як мафҳум ҷой дорад, ки ба андешаи мо ин ба сатҳи сифат ва самаранокии санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ таъсир мерасонад.

Тибқи талаботи қисми 3 моддаи 40 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ»[3] мафҳумҳо ва истилоҳоти дар матни санади меъёрии ҳуқуқӣ истифодашаванда бояд фаҳмо ва ҳаммаъно бошанд.

Илова бар ин, дар эзоҳи баъзе аз муқарраротҳои қонунгузорӣ ҷумлаҳое сохта шудаанд, ки онҳо татбиқи онро мушкил ва фаҳмиши чунин муқарраротҳоро духӯра мегардонад. Мутобиқи қисми 2 моддаи 49 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ», ки талаботи забонӣ ба матни санади меъёрии ҳуқуқиро танзим мекунад омадааст, ки: «Матни санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо риояи услуби расмии забони адабӣ, сода ва равону фаҳмо баён карда шавад, ки тафсири ҳархелаи меъёрҳоро истисно намояд». Аммо ин талабот на ҳамеша риоя мешавад. Аз ҷумла, эзоҳ ба моддаи 195. Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Ғайриқонунӣ соҳиб шудан, ба дигарон додан, ба соҳибияти каси дигар додан, нигоҳ доштан, интиқол додан, гирифта гаштани силоҳ, лавозимоти ҷангӣ тарканда ва воситаҳои таркиш” омадааст, ки: «Эзоҳ: 1) Шахсе, ки ихтиёрӣ предметҳои дар моддаи мазкур номбурдашударо месупорад, агар дар кирдори ӯ дигар таркиби ҷиноят мавҷуд набошад, аз ҷавобгарии ҷиноятӣ озод карда мешавад.». Ба андешаи мо қисми дуюми ин ҷумла зиёдати оварда шудааст ва ҳангоми ҳуқуқтатбиқкунӣ духӯрагиро ба вуҷуд меорад.

Мақсади қонунгузор дар ин эзоҳ аз пешгирӣ намудани содир кардани ҷиноятҳои вазнин ва махсусан вазнин мебошад, аммо нодуруст таҳия кардани эзоҳ аз нигоҳи забонӣ орно баҳснок мегардонад. Яъне, ҳуқуқтатбиқкунанда дар андеша мешавад, ки агар дар кирдори шахс таркиби дигар ҷиноят бошад, ӯро аз ин таркиби ҷиноят озод намояд ё не. Ҳол он ки мутобиқи мазмуни аслии ин эзоҳ шахс аз ҷинояти дар моддаи 195. Ғайриқонунӣ соҳиб шудан, ба дигарон додан, ба соҳибияти каси дигар додан, нигоҳ доштан, интиқол додан, гирифта гаштани силоҳ, лавозимоти ҷангӣ тарканда ва воситаҳои таркиш озод карда мешавад, агар ӯ ихтиёрона предметҳои дар моддаи мазкур номбурдашударо супорад.

Мутобиқи қисми 1 моддаи 47 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» бошад, Эзоҳ дар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар ҳолатҳои зарурӣ бо мақсади дақиқ намудани моҳияти меъёрҳои ҷудогона истифода бурда мешавад. Чунин норавшаниҳо бошад, дар дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ низ ҷой дорад.

Ё истифодаи истинод ба қонунгузорӣ. Дар қисмҳои 1, 2 ва 3-и моддаи 48-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ», ки истифодаи истинод дар санади меъёрии ҳуқуқӣ ном дорад, омадааст, ки:

“1. Истинод ба қисмҳои таркибии санади меъёрии ҳуқуқӣ, инчунин ба дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар ҳолате истифода мешавад, ки нишон додани робитаи мутақобилаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ё худ пешгирии такрори онҳо зарур бошад.

2. Ҳангоми бори аввал истифода намудани истинод ба санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ (қисми таркибии онҳо) инҳо зикр карда мешаванд:

- ишора ба меъёри дақиқ (то сархат), ки ба он истинод карда мешавад (ҳангоми истинод кардан ба қисми таркибии алоҳидаи санади меъёрии ҳуқуқӣ);

- намуди санади меъёрии ҳуқуқӣ;

- рақам ва санаи қабул шудани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ (ғайр аз санадҳои қонунгузорӣ);

- рақами бақайдгирии санадҳои меъёрии ҳуқуқии хусусияти умумиҳатмидоштае, ки дар Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта шудаанд;

- манбаи нашри расмӣ, аз ҷумла тағйиру иловаҳое, ки ба ин қисми таркибӣ ва ё ба масъалаи мазкур дахл доранд, дар ҳолати ворид намудани тағйиру иловаҳо ба санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ;

- дар ҳолати мавҷуд набудани манбаи нашри расмӣ, санаи қабул ва рақами санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ.

3. Ҳангоми бори аввал истинод кардан дар санади меъёрии ҳуқуқӣ ба санади қабул ё тасдиқшуда (қисми таркибии он) инҳо зикр карда мешаванд:

- ишора ба меъёри дақиқ (то сархат), ки ба он истинод карда мешавад (ҳангоми истинод ба қисми таркибии алоҳидаи сохтории санади қабул ё тасдиқшуда);

- намуд ва номи санади қабул ё тасдиқшуда;

- намуд, санаи қабул ва рақами қайди санади меъёрии ҳуқуқие, ки бо он ин санад қабул ё тасдиқ карда шудааст”.

Аммо ин қоида ҳангоми эҷоди қисми 3 моддаи 233 Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон[4], ки «Тартиби безуриётсозӣ ва қатъи сунъии ҳамлро қонун муайян мекунад» ном дорад риоя нашудааст. Баъд аз қабули Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2022, ки аз 1-уми июли соли 2023 эътибори қонунӣ пайдо кардааст, муайян карда шудааст, ки тартиби безуриётсозӣ ва қатъи сунъии ҳамлро қонун муайян мекунад. Ҳол он ки ин масъала дар Кодекси тандурустии Ҷумҳурии Тоҷикистон[5] бо дигар тартиб ҳал карда мешавад.

Мутобиқи қисми 3 ва 4 моддаи 92-и Кодекси тандурустии Ҷумҳурии Тоҷикистон қатъи сунъии ҳомиладорӣ, аз ҷумла аз рӯйи нишондодҳои иҷтимоӣ ва тиббӣ, бо хоҳиши зан дар давраи ҳомиладорие, ки аз ҷониби мақоми ваколатдори давлатӣ дар соҳаи тандурустӣ муқаррар гардидааст, гузаронида мешавад. Муҳлат ва рӯйхати нишондиҳандаҳои тиббӣ барои қатъи сунъии ҳомиладорӣ аз ҷониби мақоми ваколадори давлатӣ дар соҳаи тандурустӣ ва рӯйихати нишондодҳои иҷтимоӣ аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда мешавад.

Дар асоси муқаррароти қисми 2 моддаи 84 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» бошад, дар ин масъала муқаррароти Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки нисбат ба Кодекси тандурустии Ҷумҳурии Тоҷикистон баъдтар қабул шудааст, амал мекунад.

Аслан забони қонун забони расмии коргузорӣ мебошад. Бинобар ин, нақши қонун дар инкишофи забон калон аст. Беҳуда давлатҳои собиқ иттифоқӣ аз пайи қабули қонун дар бора забон нашудаанд[6]. Аз 141 кишваре, ки ҳуқуқшиносон масъалаи забониро дар онҳо таҳқиқ кардаанд, дар 110 кишвар қонунҳои мушаххас дар бораи истифодаи забон қабул шудаанд[7]. Дар партави қабули Қонуни забони Ҷумҳурии Тоҷикистон[8] аз 22 июли соли 1989 ва баъдтар қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 октябри соли 2009 таҳти №553 «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»[9] дар забони тоҷикӣ низ таҳаввулоти сифатию микдорӣ ба вуҷуд омаданд; дар забони имрӯзаи тоҷикӣ даҳҳо истилоҳот, вожаҳои сохта ва мураккаби нави ҳуқуқӣ ба вуҷуд омада, захираи луғавии забонро ғанӣ гардонидаанд. Чунин ба назар мерасад, ки имрӯз ҳуқуқшиносон (мисли шоирону нависандагон дар замони пеш) дар истилоҳофарӣ пешсаф буда, дар мукаммалгардии забони ҳозираи адабии тоҷикӣ нақши бориз доранд. Шубҳае нест, ки асоси забони меъёри тоҷикиро забони қонун ташкил хоҳад дод.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо зиёиёни кишвар дар мавзӯи «Ҷомеа ва рисолати зиёӣ» қайд намуда буданд, ки «Мо бояд забони тоҷикиро ҳамчун арзиши миллӣ эҳтиром кунем, ба он муносибати ғамхорона дошта бошем, барои рушду инкишофи он дар ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷомеа заминаи зарурӣ фароҳам оварем. Ин амал пеш аз ҳама барои ба забони илм табдил додани забони модарии мо аҳамияти бузург дорад, зеро ба ин мартаба расидани забон сатҳи аз ҳама баланди густариши он ба шумор меравад. Зарурати таҳияи истилоҳоти илмӣ барои бахшҳои мухталифи за­бони тоҷикӣ на танҳо масъалаи дохилии илми забоншиносӣ, балки масъалаи рӯзмарраи сиёсати давлатӣ оид ба забои мебошад».

Дар баробари комёбиҳои назаррас, чи тавре ки дар боло ишора намудем, дар ин ҷода камбудиву мушкилоти зиёд низ ҷой доранд. Бояд қайд намуд, ки забони қонун масъалаи сирф ҳуқуқӣ набуда, он бояд дар ҳамбастагӣ бо фалсафа, забоншиносӣ ва равоншиносӣ таҳқиқ карда шавад. Вале ин соҳаҳо масъалаи мазкурро аз ҷанба ва паҳлуҳои гуногун меомӯзанд. Забоншиносӣ муносибати байни унсурҳои дохили низоми забонро меомӯзад. «Муносиба­ти сирф забоншиносӣ (яъне мавзуи забоншиносӣ) - ин муносибати байни аломат бо аломат ва аломатҳо дар ҳудуди низоми забои ё матн мебошад»[10], ки дар ин бора дар боби 5-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18-уми майи соли 2017 таҳти №397 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» низ ишора шудааст.

Забон ҳамчун воситаи моддигардонӣ ва амалисозии танзими ҳуқуқӣ баромад мекунад. Бидуни забон танзими ҳуқуқӣ имконнопазир аст. Иродаи давлатӣ барои он, ки ба ҳуқуқ табдил ёбад, бояд дар қонун ҷой дода шавад. Аз ин рӯ, онро бояд дар забони ҳуқуқӣ ифода кард. Чуноне олими намоёни рус Тагансев Н.С. қайд кардааст: «Ақидае, ки қонунгузор пешниҳод кардааст, вале дар матни қонун дарҷ наёфтааст, қонунро ташкил намедиҳад: чизе ки ифода наёфтааст, онро ошкор кардан низ мумкин нест»[11].

Кумитаи истилоҳот бо мақсади риояи хусусиятҳои забони тоҷикӣ як қатор пешниҳодҳои судманд карда буд:

-расписка в получении - хатти гирифт;

-папка с отчетами по труду - ҷузвдони ҳисоботи кор;

-закон о налоге на прибыль - қонуни андози фоида;

-свидетельство о праве государства на наследство - шаҳодатномаи ҳуқуқи меросбарии давлат;

-свидетельство о праве на наследство по завещанию - шаҳодатномаи ҳуқуқи меросбарии мувофиқи васиятнома;

-свидетельство о праве на наследство по закону - шаҳодатномаи ҳуқуқи меросбарии қонунӣ.

Ё худ пешниҳод шуда буд, ки «право на образова­ние» «ҳаққи таҳсил» ва «право на труд» «ҳаққи кор» гуф­та шавад (дар модцаи 18 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ «право на жизнь» «ҳаққи зиндагӣ» омада буд, ки баъдтар ин истилоҳи «ҳақ» ба истилоҳи «ҳуқуқ» иваз карда шуд).

То кадом андоза мувофиқ будани тарҷумаро забоншиносон муайян карда наметавонанд. Аз ин рӯ, «ҳуқуқдонҳо бояд бигӯянд, ки номи тоҷикии ин ҳуҷҷатҳо, ки мо пешниҳод кардаем, то чи андоза мафҳумро ифода мекунад ва ба ақидаи онҳо қобили қабул аст ё не»[12].

Дар ҳақиқат, бидуни маслиҳат ва ҳамкорӣ фаъолияти забондонҳо яктарафа шуда, ба ғалат роҳ доданашон мумкин аст. Масалан, дар низоми санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон қонунҳои конститутсионӣ мавҷуданд, ки эътибори ҳуқуқиашон аз қонунҳои оддӣ болотар аст. Мафҳуми расмии он дар моддаи 18 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» омадааст: «Қонуни конститутсионӣ санади меъёрии ҳуқуқиест, ки муносибатҳои муҳими ҷамъиятиро ба танзим дароварда, мавзӯи танзим ва тартиби қабули он дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ шудааст».

Юсуфи Акбарзода менависад, ки агар ба ҷои «Тартиби ташкил, фаъолият ва салоҳияти Ҳукуматро қонуни конститутсионӣ муайян мекунад» (моддаи 74 Конститутсия), «Тартиби ташкил, фаъолият ва салоҳияти Ҳукуматро қонун муайян мекунад» гӯем, хатое содир нахоҳад шуд ва ё осмон ба замин нахоҳад часпид[13]. Эроди муаллифро дар масъалаи тарҷумаи таҳтуллафзии ибораи «қонуни конститутсионӣ» аз забони русӣ мо қабул дорем, дар ҳақиқат, ибораи мазкур дурушт тарҷума шуда­аст, вале қонуни конститутсиониро бо қонун ҳаммаъно шуморидан нодуруст аст. Ё худ Сайфиддин Назарзода се сатҳи қонунгузориро ҷудо кардааст: сатҳи конститутсионӣ; сатҳи қонунгузорӣ; сатҳи санадҳои меъёриву ҳукуқӣ[14]. Ҳол он ки санади меъёрии ҳуқуқӣ - ҳуҷҷати расмии шакли муқарраршудаест, ки бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ ё аз ҷониби мақомоти давлатӣ ё худидоракунии шахрак ва деҳот ё шахси мансабдори ваколатдори давлатӣ қабул гардида, хусусияти умумиҳатмӣ дорад ва меъёрҳои ҳуқуқиро муқаррар менамояд, тағйир медиҳад ва ё бекор мекунад.

Барои ҳуқуқшиносон забони қонун восита ва тарзи ифодаи қоидаи рафтор мебошад. Вале ҳуқуқшиносе, ки забони қонунро бе такя ба маълумотҳои забоншиносӣ мавриди баррасӣ қарор мегирад, ғалат мекунад. Бинобар ин, ҳуқуқшиносон бояд бо қоидаҳои сарфу наҳви забон огоҳ бошанд. Қоидаҳои мазкур бо ҳуқуқ дар печидагӣ қарор доранд. Забондонҳо низ бояд ба махсусияти матни қонун диққат диҳанд. Дар адабиёти ҳуқуқӣ дуруст қайд мекунанд, ки мутахассис ҳангоми омӯзиши забони ҳуқуқ бояд худи ҳуқуқро, ҳангоми омӯзиши ҳуқуқ бошад, забо­ни қонунро бояд омӯзад.[15] Чунки ҳам забон ва ҳам ҳуқуқ функсияи танзимиро иҷро мекунанд.

Матни қонун бояд ба зеҳнияти миллату халқи дахлдор созгор бошад. Дар акси ҳол ифодаи он баҳсҳо ва дарку иҷрои он мушкилиро ба миён меорад. Тафриқасозӣ ва дар алоҳидагӣ таҳлилшавии масъалаи мазкур сабаби асосии омӯзиши нокифояи забони қонун аст.

Нақши забони қонун дар татбиқи дуруст, якхела ва самараноки меъёрҳои он калон аст. Аз ин рӯ, забони қонунгузорӣ бояд суфта, мукаммал, оммафаҳм ва то ҳадди имкон муҷаз бошад. Азбаски дар Ҷумхурии Тоҷикистон забони давлатӣ забони тоҷикӣ мебошад, таҳияи матни тоҷикии санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд ба ин талабот ба пуррагӣ ҷавобгӯ бошад. Сабаб дар он аст, ки забони расмии қонун забони татбиқи он низ мебошад. Ноқисӣ дар забони расмӣ боиси душвориҳо ҳангоми татбиқи меъёри ҳукуқӣ мегардад, ки ин падидаи номатлуб аст. Забони тарҷума низ аҳаммияти муҳим дорад. Дар қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар байни забони расмӣ ва забони тарҷума (забони русӣ) номувофиқатӣ ва ихтилофоти зиёд ба чашм мерасад. Аҷиб он аст, ки матни русии қонун бештар вақт дуруст, фаҳмо ва бо дигар санадҳо мувофиқ аст.

Чуноне қайд шуд, забони қонун ба услуби расмии коргузорӣ дохил аст. Ин услуб дорои хусусиятҳои ба худ хос аст: дар ифода фишурда ва муҷаз аст; дорои захираи хосаи луғавӣ мебошад, дар он истилоҳот ва ҷумлаҳои мураккаб васеъ истифода мегарданд. Дар ҳар сурат риояи қоидаҳои муқаррарӣ ҳатмист. Меъёри қонун бояд тарзе ифода ёбад, ки фаҳмиши духӯраро истисно намояд. Ин масъала махсусан дар дар соҳаҳое, ки чораҳои таъсиррасониро пешбинӣ мекунанд, муҳим аст. Боиси дастгирист, ки дар Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон моддаи 111 («Қоидахои тафсири қонуни ҷиноятӣ») илова шуда, қоидаи зайл муқаррар гардидааст:[16]

1) Агар меъёри ҳукуқи ҷиноятӣ духӯра ифода ёфта башад, ё худ онро ду хел маънидод намоянд, дар ин сурат он ба мафиати айбдоршаванда (судшаванда, маҳкумшуда) тафсир (маънидод) карда мешавад.

2) Ибораҳо ва (ё) мафҳумҳое, ки дар ҳамин Кодекс истифода бурда мешаванд, ҳамон маъноеро дороянд, ки дар қонунуҳои дахлдор оварда шудаанд, агар дар Кодекси ҷиноятӣ тартиби дигар пешбинӣ нашуда бошад.

3) Дар доираи Кодекси мазкур ба маъноҳои гуногун тафсир кардани мафҳуми якхела манъ аст, ба шарте, ки дар худи ҳамии Кодекс оид ба он нишондоди махсус мавҷуд набошад.

Дар забони қонун муҳим аст, ки «ҳар калимаву ибора, таркибу истилоҳ, ҳар ҳарфу ҳиҷо, аломатҳои китобат бояд дар мақому мартаба ва маснади хеш чунон нишаству ҷойгузин шавад, ки аз он ҳарферо тағйир додан, дигар кардан, берун овардан ва фурӯ гузоштан гайриимкон бошад.»[17].

Дар забони қонун «истифодаи воситаҳои забонӣ бо­яд ниҳоят сарфакорона бошанд. Меъёрҳои ҳуқуқии дар қонун ифодаёфта дар доираи шумораи ками калима, ибора ва ҷумла ифода карда шаванд.

Мазмуни қонунро бо ибораи дароз ифода намудан нашояд, зеро бисёр вақт дар байни онҳо алоқаҳои мантиқӣ канда мешаванд. Бисёркалимагӣ, калимаҳои зиёдатӣ ва такрор қонунро душворфаҳм намуда, аз муайян намудани моҳияти он дур месозад»[18].

Қобили қайд аст, ки забони қонун ва забони татбиқи хуқуқ аз ҳам тафовут доранд. Забони татбиқи ҳуқуқ бояд мушаххас ва мантиқан чун паҳншавии меъёри абстрактии ҳуқуқ дар ҳолатҳои мушаххаси ҳаётӣ бошад. Дар баробари умумият дар забони татбиқи ҳуқуқ то дараҷае расмият ва қолабӣ будани забони қонун вайрон мешавад, вале муҷазию фишурдагӣ набояд қурбони он шавад. Дар амал мо бисёр бо санадҳои татбиқи ҳуқуқ дучор меоем, ки риояи муқаррароти қоидаҳои имлои забони адабӣ (талаботи қисми 6 моддаи 3 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон») он сӯистад, ҳатто забони онро забони тоҷикӣ номидан душвор аст (аз овардани чунин мисолҳо дар мақолаи мазкур худдорӣ карда мешавад).

Беҳуда, масъалаи мазкур мавриди танқиди шадиди забондонҳо қарор нагирифтааст. Масалан, Юсуфи Акбарзода дар мисоли ҳалномаи судӣ камбудиҳои асосии санадҳои татбиқи ҳуқуқро нишон додааст: «Аввалин хатое, ки дар ин ҳалнома ба чашм мерасад, ба алифбои русӣ (бидуни истифода аз ҳарфҳои тоҷикии ғ, ӣ, қ, ӯ, ҳ, ҷ) иншо шудани он аст. Аҷобатро бинед, ки санад ба забони тоҷикӣ, вале ҳуруф ба забони русист. Ин амал сабаб дорад. Сабаби асосӣ ин аст, ки аксари мардуми мо, бахусус ҳукуқшиносон мақоми истифодаи баъзе аз ин ҳуруф (ӣ, ӯ)-ро намедонанд ва бо истифода аз ҳуруфи (алифбои) русӣ ҷурми хешро пинҳон мекунанд[19].

Навиштаҳои муаллиф қисман боиси дастгирист. Ҳақиқатан, дар натиҷа бубинед, ки чӣ ҳосил мешавад: ғала - гала; ғар - гар; ғил - гил; ғоз - гоз; ғол - гол; ғул - гул; кӯш - куш; қаср - каср; қандӣ - канди; қамчин - камчин; мӯр - мур; ҳам - хам; ҳар - хар; ҳола - хола; ҷой - чой ва ғайра. Вале яктарафа танқид кардани эабондонии ҳуқуқшиносон дар ин шакл низ дуруст нест ва ба манфиати кор ҳам намебошад. Сангпарронӣ ба якдигар масъаларо ҳал намекунад. Бояд намояндагони тамоми касбу кор дар пайи ислоҳи якдигар бо роҳи маслиҳату тавсия бошанд.

Ҳангоми тартибдиҳии суратҳоли (протоколи) азназаргузаронии ҷойи ҳодиса ё тавсифи ҷойи ҳодиса дар дигар санадҳо хуб мешуд, ки аз ин усул истифода бурда шавад. Чунин санадҳо одатан ноӯҳдабароёна тартиб дода мешаванд, ки дар натиҷа ҷойгиршавии фазоии ҷисму ашё номуайян мемонад.

Талаботи дигари ҳатмӣ ин возеҳу равшан ва сода будани баён аст. Қобили зикр аст, ки сухан дар бораи со­да, на одӣ будани усули баён, на мазмун меравад. Баъзан дар адабиёти ҳуқуқӣ бо чунин суханон дучор шудан мумкин аст, ки қонун аз ҷониби мутахассисон барои мутахассисон эҷод мешавад. Гегел дар замони худ табақаи ҳуқуқшиносонро дар ин масъала зери танқид гирифта, гуфта буд, ки барон кафш пушидан ҳатман кафшдӯз будан лозим нест, бинобар ин, барон дарки масъалае, ки аҳаммияти умумӣ дорад, мутахассиси он соҳа шудан набояд шарт бошад. Ҳол он ки ҳуқуқ барон инсон чизи муқаддас аст[20].

Сарфи назар аз талаботи мазкур мазмуну маънои бисёр меъёрҳои санадҳои ҳуқуқии амалкунанда ончунон бо усули мураккабу печида баён гардидааст, ки дарки онҳо ба мутахассисон ҳатто душвор аст. Чунин ҳолатҳо дар қонунгузории андоз, гумрук, ҳифзи муҳити зист ва моликияти зеҳнӣ бештар ба чашм мерасад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтпрам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 24 апрели соли 2010) қайд карда буданд, ки «оммафаҳм гардонидани санадҳои меъёрии ҳуқуқии марбут ба андозситонӣ метавонанд ба рушди минбаъдаи иқтисоди миллӣ ва таҳкими имкониятҳои буҷети давлатӣ мусоидат намоянд».

Қобили қайд аст, ки қонунгузор ҳамеша кӯшиши фарогирии васеи масъаларо мекунад, бинобар ин, ҳаҷми иттилоотӣ васеъ гардида, дар матни кӯчак то ҳадди таҳрифи мазмун фишурда мегардад. Гузашта аз он, доираи фарогирии қонун васеъ буда, соҳаҳои гуногуни ҳаёти ҷамъиятиро танзим мекунад. Хоҳу нохоҳ хусусиятҳои соҳаи муайян ба забони қонун таъсир мерасонад.

Дар адабиёти ҳуқуқӣ дар иртибот бо душвории сарзада тамоми қонунҳо ба ду гурӯҳ ҷудо карда шудааст:

1) қонунҳое, ки ба табақаи васеи одамон дахл доранд (қонунҳои конститутсионӣ, қонунҳое, ки муносибатҳои маишӣ, оилавӣ ва мисли инҳоро ба танзим медароранд;

2) қонунҳое, ки ба мутахассисон дахл доранд ва соҳаи маҳдуди ҳаёти ҷамъиятиро фаро мегиранд (масалан, қонунҳо «Дар бораи сарватҳои зеризаминӣ», «Дар бораи стандартонӣ» ва ғайра).[21]

Ба ҳар ҳол забони қонун то ҳадди имкон бояд фаҳмо, сода, равон ва дақиқ бошад.

Яке аз мушкилиҳои асосии забони қонунҳои мо ин аз забони русӣ ба забони тоҷикӣ баргардонидани он аст. Дар чунин ҳолат ба қавли Муҳаммадҷон Шакурӣ дар қолаби русӣ калимаҳоитоҷикӣ рехта мешаванд. Муқаррароти қисми 1 моддаи 49 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ», ки мувофиқи он матни санади меъёрии ҳуқуқӣ ба забони давлатӣ қабул карда мешавад ва қисми 3 моддаи 65, ки мувофиқи он интишори расмии санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба забони давлатӣ сурат мегирад ва ҳангоми зарурат тарҷумаи онҳо бо дигар забонҳо аз тарафи Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ карда мешавад, барои бартарафсозии ин ҳолат бояд мусоидат намояд.

Дар таркиби забон нақши вожаву истилоҳот калон аст. Дар забони қонун истилоҳоти махсус истифода мешавад. Устуворӣ, дақиқӣ, муҷазию фишурдагии забони қонунро тавассути истифодаи захираи ғании истилоҳот ва коркарди он ба даст овардан мумкин аст. Пас, мукаммалии қонунгузорӣ дар ин ҷода нишонаи сатҳи фарҳанги қонунэҷодкунӣ аст. Боиси нигаронӣ аст, ки дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон бесарусомонӣ дар истифодаи истилоҳот ба чашм мерасад.

Дар истифодаи вожаю истилоҳот баъзе дастовардҳо назаррасанд. Масалан, ба ҷои «заминҳои бекорхобида», «шахси қобилияти кор надошта» истифодаи «заминҳои партов», «шахси корношоям». Баъзан тамоюли акс низ дида мешавад. Масалан, «шаҳодатнома дар бораи таваллуд»-ро бо пешниҳоди Лоиқ Шералӣ «зоднома» номидем, баъдтар «хатти таваллуд» ва ҳоло «шаҳодатномаи таваллуд» (моддаи 25 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии асноди ҳолати шаҳрвандӣ»).

Устуворӣ ва ягонасозии истилоҳоти ҳуқуқӣ дар шароити имрӯзаи ҶТ, ки дар давраи ислоҳоти ҳуқуқ қарор дорад, бояд ба яке аз самтҳои асосии фаъолияти ҳуқуқуқшиносӣ табдил ёбад. Дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон истилоҳоти зиёдеро дучор омадан мумкин аст, ки ба талабот нисбат ба истилоҳоти ҳуқуқӣ ҷавобгӯ нест. Ҳангоми истифодаи истилоҳот талаботи ягонасозии уфуқӣ ва амудӣ риоя намешавад.

Яке аз меъёрҳои мавриди истифодаи истилоҳ тарзи талаффузи он мебошад. Вожаҳои иқтибосӣ бояд ба табиати забон мувофиқ бошанд. Ба қавли Шарофиддини Рустам «дар байни онҳо калимаҳое низ ҳастанд, ки мардум мисли соҳибонашон талаффуз карда наметавонанд». Гоҳе навишт бо талаффуз мувофиқ намеояд. Чунин номутобиқатӣ дар истифодаи вожаҳои «бонк», «проку­рор», «адвокат», «автомобил», «милитсия», «квитансия», «принсип», «бухгалтер» ва ғайра ба чашм мерасанд. Дар забони тоҷикӣ ин вожаҳо «банк», «пракурор», «адвакат», «автамабил», «милиса»,1 «кивитансия», «пиринсип», «буғалтер» талаффуз мешаванд. «Субйект» ва ё «обйект» мегӯем, вале «субъект» ва «объект» менависем (ҳол он ки функсияи аломати «ъ» дар забони русӣ аз забони тоҷикӣ ба куллӣ тафовут дорад).

Дар забони тоҷикӣ ду ҳамсадо дар аввали калима намеояд. Қоидаи мазкур нисбат ба истилоҳоти «бюро», «сюжет» ва «бюджет» низ ис­тифода мешавад, зеро ҳарфи «ю» аз нимсадои «й» ва «у» иборат аст. Дар қонунҳо ҳоло истилоҳи «буҷет» истифо­да мешавад (баъзан дар забони матбуот шакли «буҷа» низ дучор меояд). Дар замони шӯравӣ ҳангоми вомгирӣ гоҳе калимаҳои русӣ айнан қабул шуда, ҳатто аломати бегонаи «ь», ки дар забони русӣ барои нарм талаффуз намудани ҳамсадо истифода мешавад, қабул карда шуд. Ин аломат ҳоло аз имлои забони тоҷикӣ хориҷ карда шудааст. Баъзан бо ҳарфи «ц», ки дар алифбои тоҷикӣ мавҷуд нест, ҳоло дар қонунгузории Тоҷикистон ҳарфи «с» ва ё «тс» вохӯрдан мумкин аст.

Яке аз унсурҳои таркиби санади меъёрии ҳуқуқӣ ин зсрбанд аст. Мувофиқи моддаи 34 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳукуқӣ» зербанди моддаи санади қонунгузорӣ ё зербанди дигар са­нади меъёрии ҳуқуқӣ қисми таркибии банд буда, бо ҳарфҳои хурд ишора мегардад ва пас аз он аломати қавси пӯшида «)» гузошта мешавад. Ҳарчанд дар моддаи маз­кур тартиби истифодаи ҳарфҳо пешбинӣ нашудааст, маълум аст, ки он бояд бо тартиби ҷойгиршавии ҳарф дар алифбо мувофиқ бошад. Имрӯз дар ягон санади мсъёрӣ тартиби мазкур риоя намешавад. Мувофиқи Қоидаҳои имлои забони адабии ҳозираи тоҷик, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти №355 аз 3 сентябри соли 1998 тасдиқ шудааст, тартиби ҷойгиршавии ҳарфҳо дар алифбо дигаргун шудааст (ма­салан, баъд аз ҳарфи «г» ҳарфи «ғ» меояд), вале ҳангоми зербандгузорӣ ин ҳолат ба назар гирифта намешавад.

Яке аз хусусиятҳои забони қонунгузории Тоҷикистон дар он аст, ки дар замони ташаккул қарор дошта, то ҳанӯз истилоҳоти ягона ба вуҷуд наомадааст. Аз рӯйи қоидаи умумӣ истилоҳ муродиф бояд надошта бошад. Дар раванди ташаккули забони қонун шояд ин амал ҷоиз гардад, вале он бояд хислати истисноӣ дошта бошад. Истифодаи вожаву истилоҳоти ҳаммаъно, вале гуногуншакл дар забони қонун бисёр ба чашм мерасад. Масалан, «қадр, номус», «шаъну шараф», «шаъну эътибор», «обрӯйи корӣ» «эътибори корӣ», «муҳлати оқилона», «муҳлати мувофиқ», «муҳлати қобили қабул» ва ғайра2. Ҳамзамон мафҳумҳои «кас», «шахс», «шаҳрванд» ба ҳам печида, гоҳе ноҷо истифода шудаанд.

Баъзан дар матни қонун вожа истифода шуда, дар дохили қавс муродифи он низ оварда мешавад. Масалан, вожаи «ротиба» истифода гашта, дар дохили қавс «стипендия» омадааст.

Ҳарчанд яке аз хусусиятҳои забони тоҷикӣ ин истифодаи васеи муродифот бошад ҳам, дар забони қонун ин амал ноҷоиз аст. Истилоҳ бояд дақиқ ва маънояш устувор бошад. Дар забони қонун вобастагии истилоҳ ба матн низ номатлуб аст.

Бо масъалаи муродифот истифодаи омонимҳо алоқаи наздик дорад. Омонимҳо дар мазмуни қонун зиёд дучор мешаванд. Масалан, патент дар Кодекси андоз ва дигар қонунҳои муҷовир ин ҳуҷҷатест, ки ба сифати соҳибкор (бе таъсиси шахси ҳуқуқӣ) ба қайди давлатӣ гирифта шудани шаҳрвандро муайян карда, барои машғул шудан ба фаъолияти соҳибкории дар он пешбинигардида ҳуқуқ медиҳад; патент дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ихтироъ» ва дигар қонунҳои муҷовир ин ҳуҷҷати расмие мебошад, ки аввалият, муаллифӣ ва ҳуқуқи истисноии истифодабарии баъзе объектҳои моликияти зеҳниро тасдиқ мекунад; қарз дар Кодекси маданӣ намуди шартнома аст; қарз дар Ко­декси ҷиноятӣ ҳамчун уҳдадорӣ омадааст.

Баъзан истифодаи омонимҳо дар матни қонун дарк, тафсир ва татбиқи онро мушкил мегардонад. Масалан, ду намуди аҳдҳои беэътибор - аҳдҳои баҳснок ва аҳдҳои мутлақо беэътибор мавҷуд аст. Дар Кодекси маданӣ аҳдҳои баҳснок ва ахдҳои беоқибат бо як ибора «аҳдҳои беэътибор» (моддаи 181 Кодекси маданӣ) ифода ёфтааст. Дар натиҷа дар моддаҳои 181-198 ва дигар моддаҳои Кодекси маданӣ нофаҳмӣ ба вуҷуд меояд, ки дар кадом вақт қонунгузор аҳдро беэътибор ва дар кадом вақт мутлақо беэоқибат медонад. Барои тақвияти фикр ба моддаи 11 Кодекси маданӣ назар мекунем, ки дар он ҳамчун тарзи ҳифзи ҳуқуқҳои маданӣ омадааст: «- беэътибор донистани аҳдҳои баҳснок ва татбиқи оқибатҳои беэътибор донистани онҳо, татбиқи оқибатҳои беэътибор донистани аҳдҳои беоқибат».

Масъалаи дигар ин истилоҳсозӣ ва иқтибоси истилоҳу вожаҳои ғайр мебошад. Мувофиқи талабот истилоҳоти санади меъёрии ҳуқуқӣ бояд бо истифода аз калима ва ибораҳои оммафаҳм тартиб дода шавад. Истифодаи вожаву истилоҳоти иқтибосӣ бидуни зарурат ноҷоиз аст. Ин таҳдид ба манфиатҳои забони миллӣ ме­бошад.

Баъзан калимаю ибораҳо аз забони русӣ ё аврупоӣ тарҷума шудаанд, ки онро калка ё худ гартабардорӣ меноманд. Масалан, нишондод, роҳи оҳан ва ғайра. Вале онҳо табиӣ воқеъ гардидаанд, бинобар ин, қобили дастгирӣ мебошанд.

Ҳамин тавр, гуфтаҳои болоиро ҷамъбаст намуда, қайд кардан ба маврид аст, ки агар дар замони тағйироти куллӣ дар ҳаёти ҷомеа қабули қонунҳо дар соҳаҳои гуногуни муҳими ҷамъиятӣ аҳаммият дошта бошад, сифати онҳо (пеш аз ҳама сифати забонии онҳо) имрӯз мубрам гаштааст. Самаранокии фаъолияти мақомоти қонунгузор дар сифат таҷассум меёбад, на дар микдор. Ба андешаи мо дар шароити ҳозира диққат асосан ба дуюмин дода мсшавад, зеро аксаран натиҷаи фаъолият аз рӯйи миқдор баҳо дода мсшавад.

Имрӯз анлакай вақти коркарди забони қонун ва ислоҳи камбудиҳои мавҷуда фаро расидааст. Такмили забони қонун ин заминаи ташаккули забони ҳуқуқи тоҷик аст, ки саҳм дар забони адабии тоҷикӣ мебошад.

Баъзе самтҳои фаъолиятро дар ин ҷода тавсия додан мумкин аст:

а) дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон бояд вожа ва истилоҳоти ягона, ҳамоҳанг, устувору матин истифода гардад. Ин фаъолият ҷалби тамоми мутахассисони соҳаро талаб мекунад;

б) ҳангоми истилоҳофарӣ ва ё иқтибос табиати за­бони тоҷикӣ бояд ба эътибор гирифта шавад;

в) дар ташаккули забони қонун ҷалби мутахассисони гуногунсоҳа ва омӯхтани таҷрибаи дигар давлатҳои ҳамзабон саривақтӣ мебошад;

г) забони қонун бояд дар ҳамбастагӣ бо техникаи хукуқӣ коркард шавад.

Хулоса, барои татбиқ ва амалигардонии қонунгузорӣ камбудиҳои хислати техникии ҳуқуқӣ дошта монеа мушкилиҳои зиёдро ба миён меорад. Бинобар ин, бартарафсозии онҳо қадами муҳим ба пеш мебошад. Ба ин кор ҷалби мутахассисони соҳа, кормандони амалия ва доираҳои илмӣ мувофиқи мақсад аст. Ҳамчунин ин фаъолият бояд аз ҷониби гурӯҳи корӣ ба амал бароварда шавад, то ин ки мукаммал, объективӣ ва ба таври дахлдор ба сомон расонида шавад.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн – Мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Адабиёт:

1. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2009, №9-10, мод. 546.

2. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с. 2017, № 5, қ. 1, мод. 271.

3. Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с. 2017, № 5, қ. 1, мод. 270.

4. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. С.297.

5. Ведомостҳои Совета Олии РСС Тоҷикистон, соли 1989, №15, моддаи 102.

6. Гегель. Философия права. М., 1990. С. 253.

7. Кодекси мадании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе, 2023, -501с.

8. Махмудов М.А., Худоёров Б.Т. Аҳдномаи никоҳ. Душанбе, 2001. –С.12.

9. Муҳаммадҷони Шакурӣ. Хуросон аст ин ҷо: маънавият, забон ва эҳёи миллии тоҷикон. Душанбе, 1997. С.255.

10. Пиголкин А., Студеникина М. Всяк сущий в ней язык... (Ана­лиз республиканских законов о языках)// Народный депутат. 1992. №9. –С. 53-57.

11. Раҳимов М.З. Доир ба баъзе масъалаҳои забони қонун // Давлат ва ҳуқуқ. 2008. №1. С.71.

12. Сайфиддин Назарзода. Забони милли ва меъёрҳои ҳуқуқиву қонунгузорӣ...

13. Сайфиддин Назарзода. Забони миллӣ ва меъёрҳои ҳуқуқиву қонунгузорӣ// Ҷумҳурият, 30 январи соли 2010. №17-18 (21 678-679). –С. 5.

14. Сальников В.П., Степашин С.В., Хабибулина Н.И. Государ­ственная идеология и язык закона: Монография. СПб., 2001. С.123.

15. Сальников В.П., Степашин С.В., Хабибулина Н.И. Государ­ственная идеология и язык закона: Монография. С. 134-135.

16. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994. С.91.

17. Юридические документы письма (чтение, перевод и комментарии В.А. Лифщица) – Издво восточной литературы. 1962. –С. 25.

18. Юсуфи Акбарзода. Забони қонун чй сон бошад// Тоҷикистон, 2000, №4-6. С.29.

19. Юсуфи Акбарзода. Забонро аз ҳуқукдонҳои забонгумкарда дифоъ бояд кард!// Минбари халқ, 9 июли соли 2008, №52 (621). С.4.

Сарзамини паҳновар ва бостонии ориёии мо бо фарҳанг ва тамаддуни пешрафта ва бо мардону номоварони худ дар арсаи забон, илму фарҳанг ва ирфону маънавият дар дунё маълум ва машҳур аст. Фақат номбар кардани шахсиятҳои маъруфи он дар арсаи сиёсату давлатдорӣ, фарҳангу маънавиёт, илму маориф ва дину диншиносӣ ҷилд-ҷилд китоб хоҳад шуд. Яке аз чунин мардони бузурги олами ирфону тасаввуф Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхист, ки дар ҷаҳони фарҳангӣ бо номҳо ва тахаллуси Мавлавӣ, Муллои Рум, Мавлои Рум, Шамс, Хамӯш ва Хомӯш машҳур аст. Ӯ дар хонаводаи яке аз донишмандони тавонои он рӯзгор Баҳоуддин Валад, ки бо лақаби Султонулуламо низ машҳур буд, 30 сентябри соли 1207 дар сарзамини Вахши бостонӣ (он замон аз лиҳози маъмурӣ ҷузъе аз Балхи бостонӣ ба ҳисоб мерафт) зода шуда, 29 январи соли 1283 мелодӣ дар Қунияи Рум аз дунё гузашта аст. Мазори мубораки ӯ дар ин шаҳр бо номи «Қуббаи хазро» маъруфу машҳур аст.

Падари Мавлоно - Баҳоуддин Валад бо сабаби ихтилофҳои назарӣ, ки бо Фахруддини Розӣ, устоди руҳонии Муҳаммад Хоразмшоҳ доштааст, маҷбур мешавад, ки Балхро бо баҳонаи сафари Ҳаҷ тарк гӯяд ва баъди чандин соли мусофират дар шаҳри Қуния бо даъвати Султон Алоуддини Кайқубоди Салҷуқӣ маскан гузинад ва дар ҳамин ҷо дунёро падруд мегӯяд.

Бояд гуфт, ки ин шаҳр тахминан сад сол пеш аз омадани Султон Баҳоуддин аз тарафи Масъуди аввал (1118-1115), Султони Салҷуқии Рум пойтахт эълон шуд ва дар ин муддат ба як шаҳри фарҳангиву сиёсӣ табдил ёфта буд. Муҳимтар аз ҳама, забони расмиву давлатии сулолаи Салҷуқиёни Рум забони тоҷикӣ-форсӣ ҳисоб меёфт ва замоне падари Мавлавӣ ба ин ҷо омад, муҳити шаҳр тоҷикӣ буд ва тоҷикон дар ин шаҳр бештар сукунат доштанд. Устод Зарринкӯб таъкид мекунад, ки: «Аммо бештарини аҳли шаҳр аз турку тоҷик ба забони форсӣ сухан мегуфтанд ва форсигӯёни тоҷик, ғолибан, мухтарифаи шаҳрӣ буданд ва баъзе мақомоти девонӣ ва аксар маносиби шаръӣ ба онҳо тааллуқ дошт».[1]

Баъд аз вафоти падар Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ кори падарро пеша кард ва ба иршоду дастгирии муридону шогирдони падар пардохт. Мавлоно зиндагии худро аз оғоз то анҷом дар роҳи касби маърифат, андӯхтани дониш ва тарғибу ташвиқи фарҳанг ва инсондӯстӣ сарф намуда, осори бебаҳое аз худ боқӣ гузошт. Осори Мавлавиро ба ду бахши бузург – назм ва наср ҷудо кардан мумкин аст. «Девони Шамси Табрезӣ» ё «Куллиёт»-и Мавлоно, ки дар он ӯ бо тахаллуси Шамси Табрезӣ эҷод карда ва тавре ки устод Карими Замонӣ, таҳиягари шарҳи ҷомеи Маснавии Маънавӣ мефармояд: «Девони Шамс, девони шеър нест, ғавғои як дарёи муталотуми тӯфонист[2]…». Рубоиёт иборат аз 1600 рубоӣ, «Фиҳӣ мо фиҳӣ (Дар ӯ ва он чи дар ӯст) ва «Мактубот» аз асарҳои дигари Мавлоно аст, ки дутои охири онҳо бо наср навишта шудааст. «Фиҳӣ мо фиҳӣ» маҷмуаи вазъу сухангӯии Мавлоно дар маҷлису маҳфилҳо буда, ки писари ӯ Баҳоуддин, маъруф бо номи Султон Валад ва яке аз муридонаш онҳоро сабт карда, дар шакли китобе баъдан ба дӯстдорони осори Мавлоно пешкаш карданд. Дар «Мактубот» номаҳо ва мактубҳои Мавлоно гирдоварӣ шудааст.

Тавре ки Президенти кишвар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ дар ҷилди дуюми китоби «Забони миллат – ҳастии миллат» бо истинод ба асари дигари худ «Чеҳраҳои мондагор» мефармояд: «Афкору андешаҳои пурқимати ин абармарди илму ирфон, ба хусус, дар марҳилаи эҳёи давлатдории миллии тоҷикон ва ҳалли тазоду мушкилоти даврони ҷаҳонишавӣ арзиши дучанд пайдо кардаанд.

Назми оламгир, афкору андешаи бунёдӣ ва фалсафаи инсондӯстонаи ин орифи бузург дар Шарқу Ғарб маъруф гаштааст ва мардум дар саросари олам осори ӯро меписанданд ва мутолиа мекунанд. Ӯ масъалаҳои умдаи умумибашарӣ, фарҳанги инсондӯстӣ ва дигар паҳлуҳои муҳимми ҳаётро чунон дурандешонаву воқеъбинона тафсиру баён кардааст, ки имрӯз низ ҷавобгӯйи ниёзу ормонҳои ҷаҳони муосир мебошанд».[3]

Ӯ боз меафзояд, ки «Осори ҷовидонаи ӯ имрӯз ба забонҳои гуногуни ҷаҳон тарҷума шуда, дар интиҳои асри XX дар радифи даҳ китоби сертеъдод ва хонданитарини аҳли олам қарор гирифтааст.

Мо – тоҷикон, дар қатори дигар миллатҳои мутамаддини олам осори ин пири хирадро меомӯзем, ташвиқ месозем ва бо он ифтихор менамоем.

Имрӯз, ки Ҷалолуддини Балхӣ на фақат дар Тоҷикистону Туркия, Афғонистону Эрон, Покистону Ҳиндустон ва кишварҳои зиёди мусулмонӣ, балки дар дигар минтақаҳо ва кишварҳои Шарқу Ғарб маъруфу машҳур аст, мо бо ташаббус ва дастгирии ЮНЕСКО дар сатҳи ҷаҳонӣ 800-солагии ӯро дар соли 2007 таҷлил намудем. Ин нишонаи арҷгузорӣ ба фарзанди бузурги тоҷикон ва бузургдошти арзишҳои ҷовидонаи умумиинсонӣ мебошад». Масъалаҳои забони осори Ҷалолидини Балхӣ аз тарафи пажуҳишгарон, аз ҷумла, донишмандони тоҷик то андозае таҳқиқ шудааст.[4]

«Маснавии Маънавӣ» яке аз шоҳасарҳои адабиёти классикии мо буда, муаллифи онро шуҳратёри ҷаҳон намудааст. Ин асар таври маълум аз шаш дафтар ва 25685 байт иборат буда, дар он масъалаҳои гуногуни иҷтимоиву фарҳангӣ, мазҳабиву динӣ, фалсафаву тасаввуф ва ахлоқиву тарбиявӣ инъикос ёфтааст. Шоир ин асари бузургҳаҷми худро дар муддати беш аз даҳ сол бадоҳатан эҷод намуда, пайравонаш (махсусан Ҳусомиддин) онро китобат кардаанд.

Дар таҳияи «Маснавӣ» таъсири Ҳусомиддини Чалабӣ, яке аз муридони содиқи Мавлоно аз бузургони суфия, ки бо тахаллуси Ахии Турк маъруф аст, хеле зиёд аст. Мавлавӣ дар чанд ҷойи Маснавӣ аз ӯ ёд карда ва асари худро «Ҳусоминома» низ хондааст. Тавре маълум аст, Ҳусомиддини Чалабӣ аз Мавлоно хоҳиш менамояд, ки ӯ дар бораи масъалаҳои мураккаби диниву мазҳабӣ, нуктаҳои пурпечутоби тариқат дар вазни «Илоҳинома»-и Саноӣ ва «Мантиқ-ут-тайр»-и Аттор бо баёни оммафаҳму осон афкори худро баён намояд.

Мавлоно ин пешниҳоди ӯро пазируфта, гӯё ҳамон замон коғазе ба дасти ӯ медиҳад, ки дар он 18 байти аввали Маснавӣ сабт шуда буд.

Абдураҳмони Ҷомӣ ин воқеаро чунин нақл мекунад: «Чун Шайх Салоҳиддин ба ҷавори раҳмати ҳақ пайваст, инояти Мавлоно ва хилофати вай ба Чалабӣ Ҳусомиддин мунтақил шуд ва сабаби назми Маснавӣ он буд, ки чун Чалабӣ Ҳусомиддин майли асҳобро ба «Илоҳинома»-и Ҳаким Саноӣ ва ё «Мантиқ-ут-тайр»-и Шайх Фаридуддини Аттор ва «Мусибатнома»-и вай дарёфт, аз хидмати Мавлоно дархост кард, ки агар чунончи ба тарзи «Илоҳинома»-и Саноӣ ё «Мантиқ-ут-тайр» китобе манзум гардад, то дӯстдоронро ёдгор бувад, ғояти иноят бошад. Мавлоно филҳол аз сари дастори худ коғазе ба дасти Ҳусомиддин Чалабӣ дод ва дар он ҷо ҳаждаҳ байти аввали Маснавӣ навишта буд».[5]

З-он пас Мавлоно дар ҳама ҳол Маснавӣ мегуфт: дар ҳолати самоъ, дар ҳаммом, нишаста, истода ва гоҳ аз оғози шаб то тулуи офтоб доимо месуруд ва Ҳусомиддин таҳрир мекард ва ҳамаи он чи навишта буд як бор бо овози хубу баланд бар Мавлоно мехонд.

Мавлоно, нақши Ҳусомиддинро дар эҷоди ин асар нек дарёфта буд ва медонист, ки талаб ва хоҳиши ӯст. Аз ин рӯ, дар порае аз ашъори худ номи ин асари бузургро «Ҳусоминома» ниҳодааст:

Гашт аз ҷазби чу ту алломае,

Дар ҷаҳон, гардон Ҳусоминомае.

Забони Мавлоно дар Маснавӣ аз равшании xocе бархурдор аст. Дарвоқеъ бо забони мардум сухан гуфтааст. Вале бо ҳамаи ин осонӣ аксари абёти он душворфаҳм аст, то ҷойе, ки дар замони ӯ низ ёрон ва муридон, маънои порае аз абёти Маснавиро аз ӯ суол мекарданд ва ӯ барои онҳо бозгӯ менамуд.

Маснавӣ аз ашъоре иборат аст, ки дар як вазн суруда шуда ва дар ҳар байт ду мисраъ бо як қофия меояд.

Шоирон, одатан матлабу афкори доманадору васеъ ва ҳикоёту афсонаҳо ва ё ҳодисаву воқеаҳои таърихӣ ва масъалаҳои ирфониро дар ин қолаб баён мекунанд. «Маснавӣ аз қадимтарин рӯзгорон дар шеъри форсӣ вуҷуд дошта ва дар нахустин намунаҳои шеъри форсӣ, ки яке аз онҳо шеърҳои «Шоҳнома»-и Масъуди Марвазист, ин қолабро мушоҳида мекунем. Муаллифи тазкираи «Ҳафт осмон» гӯяд: ва Маснавӣ ҳамчун рубоӣ ва ғазал аз офаридаҳои Аҷам аст ва пешиниёни араб аз эшон фаро гирифтанд. Ва муздаваҷ ном карда…».[6]

Маснавӣ аз оғоз ва овони таълифаш, дар маҷолиси рақс ва самоъ хонда мешуд ва ҳатто дар даврони зиндагии Мавлоно ва пас аз он, табақае бо номи Маснавихонон падид омаданд, ки Маснавиро бо савту овози дилкаш мехонданд. Аз ин рӯ, рафта- рафта Маснавӣ дар радифи мусиқии халқӣ ва суннатии эронӣ ҷойгоҳи вежа пайдо кард ва бад ин тартиб Маснавӣ дар тамоми овозҳо ва дастгоҳҳои мусиқии эронӣ ва махсусан маҳаллӣ интишор ёфт.

Маснавӣ китобест таълимӣ ва дарсӣ дар заминаи ирфон ва усули тасаввуф ва ахлоқу маориф. Маснавӣ дарёи жарфест, ки дар он метавон ғаввосӣ кард ва ба намунаҳои гуногуни гавҳарҳои маънавӣ даст ёфт. Бо ин ки то он замон китобҳои арзишманд ва гаронқадре назири «Мантиқ-ут-тайр»-и Аттори Нишопурӣ ва «Ҳадиқат-ул-ҳақиқа»-и Саноӣ ва «Гулшани роз»-и Шабистарӣ аз муҳимтарин китобҳои ирфонӣ ва сӯфиёна ба шумор мерафтаанд, вале бо зуҳури Маснавии Мавлоно ҳамаи онҳо дарвоқеъ таҳти таъсири он қарор гирифтанд.

Маснавӣ китобе нест, ки тобеи фаслбандиҳои суннатӣ ва қолабию анъанавӣ ва расмӣ бошад. Балки бештар тобеи услуби Қуръонист. Мавлоно зимни баҳс дар нуқтае ба ёди воқеаи машҳуре меафтад ва дар он бора баҳс мекунад. Ӯ ҳикоятеро барои худ бозмегӯяд. Он ҳикоят поёни як асли суфиёнаро талаб мекунад. Ҳангоми нақли он як масал, ӯро ба гуфтани ҳикояти дигар мекашонад. Ин ҳикоят ҳам воқеаи муосирро дар зеҳни ӯ ҷон мебахшад. Ногаҳон ҳикояти дигари фалсафии нуҳуфтаи худро ба ёди ӯ меорад. Дафъатан ба ҳикояти нахустин бозмегардад, вале қабл аз поён додан ба он ҳикоят баҳси дигар ва аз он баҳс ба ҳикояти дигар мепардозад муддатҳо баъд, барои чанд минвол боз ба ҳикояти дигар бармегардад ва онро ба поён намерасонад.

Яке аз хусусиятҳои дигари услубӣ ва забонии Маснавӣ такрори матлабҳо мебошад, вале ин такрорҳо дар сурат аст ва дар маъно такрор нест. Ҳар кадом аз масъалаҳои такроршуда дар Маснавӣ нуктае тоза ва хуб аст ва дар ин замина низ тобеи услуби Қуръонист. Ҳарчанд мумкин аст, ба диди зоҳирбинон такрор ояд, вале зиракони нуктасанҷ дар он тозагӣ мебинанд.

Дигар он ки достонҳо ва ҳикоятҳои пешин ба сурати хушк дар Маснавӣ наомадаанд. Балки маводи ташкилдиҳандаи онҳо монанди мум дар дасти ҳунарманди Мавлоно нарм аст ва ӯ бар асоси мақсади худ бар онҳо шакл медиҳад.

Хусусияти хоси Маснавӣ се навъ мухотаб доштани он аст: ом, хос ва баргузида. Порае аз абёти Маснавӣ мутаваҷҷеҳи оммаи мардум аст. Гуё, ки Мавлоно дар маҷлиси вазъ ва хитоба ҳозир шуда ва суханоне дар сатҳи фаҳми умум ва зеҳнҳои мардум эрод мекунад. Аз қабили панду насиҳатҳое, ки ҳамагон ба қадри тавони худ аз он суханон баҳраманд мешаванд.

Ба таври куллӣ қиссаҳо ва тамсилу ҳикояҳое, ки хеле сода ва фаҳмо буда, саршор аз вожаву таъбирҳои омиёнаанд, ба онҳо равона шудааст.

Қисми дувуми мухатибон, шахсони хос ва дӯстони Мавлавианд. Мавлоно ба ёрони дамсоз ва ҳамдамон роҳ меёбад ва касоне, ки дар берун нишастаанд, он калимотро нопурра ва қисм-қисму пора-пора мешунаванд, онҳоро пеши худ калиди ношунидаҳо мекунанд. Ва ин гурӯҳ ба ду даста тақсим мешаванд: яке соҳибдилону покдилон, ки ба ҳақиқати ростгӯиҳои Мавлоно бо ҳамдамонаш пай мебаранд. Ва дигар он гурӯҳе, ки ботини пок ва вораста надоранд, балки аз рӯи шубҳаву гумон мешунаванд, аммо ба асрори он роҳ намеёбанд. Балки ба қавли Мавлоно, инон ҳарфи орифони ворастаро медузданд, то содалавҳонро ба доми худ афкананд.

Ва бахши савум мухотибони олӣ ё интихобшудаву баргузида мебошанд. Мавлоно дар ҳолати ҷазба ва шӯри ишқ ва ё муроқибат бо онҳо гуфтугӯ мекардааст.

Бо таваҷҷӯҳ ба иштиёқи муридон дар пай бурдан ба маъно ва мақсуди Мавлоно дар Маснавӣ гоҳ байте аз абётро мавриди суол қарор медоданд ва ӯ ба шарҳ ва тафсири он мепардохт. Ба ҳамин лиҳоз метавон гуфт, ки нахустин шореҳи Маснавӣ худи Мавлоно будааст. Ва илова бар он ки абёти Маснавӣ, муфассири худ аст, дигар осори ӯ ба хусус «Фиҳӣ мо фиҳӣ» наздикӣ ва шабоҳати бисёре ба маонии Маснавӣ дорад.

Метавон гуфт, ки дар «Фиҳӣ мо фиҳӣ» аксари фикрҳо ва ақидаҳои дар Маснавӣ ба шакли шеърӣ баён ёфта, тариқи наср содатар ва фаҳмотар тафсир шудаанд.

Сарвату ғаномандии забони Маснавӣ бесобиқа ва рангин аст. Дар баробари корбурди захираи пурсарвати вожагон ва калимаҳои ноби тоҷикӣ-форсӣ ӯ аз таъбироти арабӣ, туркиву юнонӣ ба таври васеъ истифода бурдааст. Ҷаҳони сухан ва каломи Маснавӣ ба он ки то имрӯз мавриди таҳқиқ ва пажуҳишҳои доманадоре қарор гирифта, дар ин мавзуъ асарҳои зиёде таълиф ва чоп шудаанд, омӯзиш ва таҳқиқи алоҳидаи доманадореро интизор аст. Забони «Маснавӣ» саршор аз қолабу таркибҳои знндаи забони халқӣ буда, имрӯз ҳам барои аксарият қобили фаҳму дарк аст. Танҳо низоми феълӣ ва истифодаи таркибҳои феълӣ дар Маснавӣ ва таҳқиқу пажуҳиши он барои аз нав барқарор кардани низоми феълии забони тоҷикӣ ва муайян кардани хусусияҳои хоси феъли забони тоҷикӣ аҳаммияти бесобиқа дорад.

Он нукта, ки Мавлавӣ парвардаи обу хоки Хуросону Мовароуннаҳр буда, ашъори ӯ саршор аз таъбиру ибора ва вожаҳои хоси ин диёр ва забони тоҷикист, ба касе пушида нест ва онро аксари муҳаққиқон ва пажуҳишгарон тасдиқ кардаанд.

Инак барои исботи ин фикр аз ибораву таъбирҳои хоси забони тоҷикӣ дар Маснавӣ чанд намуна меорем:

БУРУТ: мӯйҳои пушти лаби мардон. «Боди бурут» киноя аз худбинӣ ва саркашӣ аст:

Оташе к-ӯ бод дорад дар бурут,

Ҳам яке боде, бар ӯ хонад ямут.

БЕРӮЗӢ: маҳрум, бенасиб, бадбахт, нолон; маҷозан муфлис:

Ҳар кӣ ҷуз моҳӣ зи обаш сер шуд,

Ҳар кӣ берӯзист, рӯзаш дер шуд.

Берӯзӣ аз вожаҳои асилу маъруфи тоҷикон аст ва имрӯз ҳам дар байни мардум ба ҳамин маънӣ дар истеъмол аст.

БЕСТ: мухаффафи биист, сабр дошта бош, феъли амр аз масдари истодан, ки имрӯз дар забони мардуми мо ба таври фаровон истифода мешавад:

Ту магӯ, ки ман гурезонам зи нест,

Балки ӯ аз ту гурезон аст, бест.

Ё:

Гуфт: «Аз дарди фироқат нестам,

Кай дар ин фикру тафаккур бестам».

Феъли «бест» низ имрӯз тақрибан бо айни шакли талаффуз дар байни сокинони Тоҷикистони ҷанубӣ ривоҷ дорад ва бад-ин шаклу талаффуз дар забони адабӣ ба ҳайси унсури лаҳҷавӣ шинохта шудааст. Намунае, ки дар «Маснавии маънавӣ» дида мешавад, ин назарро пурра ботил месозад. Илова бар ин, шаклҳои дигари феълии он ба монанди бестам, бестанд низ дар «Маснавии маънавӣ» дида мешавад, ки андешаи моро тақвият медиҳад.

ДАҲДИЛА: маҷ. ҳавасбоз, касе, ки дилаш ҳар дам ҳавои касе кунад, дурӯя, мунофиқ, чандчеҳра. Дар «Маснавии маънавӣ» бо истифодаи шумораи даҳ калимаҳое чун даҳдила, даҳдаҳӣ ва даҳкаса сохта шудааст.

ДАҲКАСА: даҳнафара. Дар ин ҷо даҳ бародар:

Мешавад з-илҳомҳову васваса

Ихтиёри хайру шарри даҳкаса.

ДОВ: ба маънои навбати бозӣ дар қимор. Дар ин ҷо ба маънои ҳила ва зиракӣ:

Пойи гов андар миён орӣ зи дов,

Рав, надӯзад Ҳақ бар аспе шохи гов.

ДОДАР: бародар, дӯст.

Он Зиёулҳаққ хушилҳом буд,

Додари он тоҷи Шайхислом буд.

Додар аз калимаҳои хоси забони тоҷикист, ки дар «Маснавии маънавӣ» дар қатори як силсила вожаҳои дигар истифода шудааст. Додар ба маънии бародари хурдӣ ва ҳангоми муроҷиати калонсолон ба мардони ҷавонтар низ истифода мешавад. Решаи ин вожа шояд «додор» ба маънои Худованд ба забони портӣ бошад. Шояд асоси ин калима «до» бошад ва «до» маънии хурдӣ дошта бошад, зеро дар калимаи бародар қисми бар бузургӣ ва калонро ифода мекунад.

ЗАП: осон, ройгон. «Заб» низ саҳеҳ аст:

Чашм гардон сӯйи росту гӯй чап,

З-он ки набвад бахтномай рост зап.

Зап калимаи хоси забони тоҷикӣ буда, имрӯз ҳам дар шакли зап ва заб ба маънии аҷаб, басо, осон истифода мешавад. Корро заб осон мекардаст ва ғ.

ИСТОНИД: мутаваққиф кард, боздошт, таваққуф кард:

Маркаб истонид, пас овоз дод,

Он салому он амонат боз дод.

Шакли бавоситаи феъли истодан, ки истонидан аст, дар забони адабии имрӯз камтар истифода мешавад, вале дар баъзе лаҳҷаҳои Тоҷикистон то ҳанӯз ҳам ривоҷ дорад: Мошинро ҳамин ҷо истонед (истоёнед) – (лаҳҷаи Хуҷанд).

КОҲДУД: исми мураккаб аст ва ба маънои дудест, ки аз сӯхтани коҳ бархезад. Аллома Деҳхудо дар ёддошти худ менависад: дар қадим расм буд, ки қарздоре агар қарзи худро намепардохт, талабкор миқдори коҳ бар дари хонаи ӯ меовард ва дуд мекард. Бад-ин муносибат коҳдуд гузоштан ва коҳ дуд кардан киноя аз талаби ҷиддӣ ва сахт гирифтан бар қарздор аст:

Боз нақши ҳамла меовард зуд

З-ин таарруф дар дилаш чун коҳдуд.

Коҳдуд имрӯз дар забони тоҷикӣ ба шакли каҳдуд андохтан барои дур сохтани кӯрпашша ва дигар ҳайвонот (махсусан хазандаҳо) аз хонаву дар истифода мешавад.

КУРТА: пироҳан:

Чоруқат рабъи кадомин Осаф аст,

Пӯстин гӯйӣ, ки куртай Юсуф аст.

Ҳам курта ва ҳам вожаи чоруқ ба маънои пойафзол, ки аз пӯсти хоми ҳайвонот медӯхтанд, калимаҳои хоси тоҷикӣ буда, имрӯз ҳам дар истифодаанд.

МОШБО: оши мош. Ин шакли калимаи мураккаб сохтан (шӯрбо, мошбо) дар номгузории хӯрокҳои тоҷикӣ зиёд вомехӯрад:

Ман бигӯям: «Шукр,чӣ хӯрдӣ або?»

Ӯ бигӯяд: «Шарбате ё мошбо».

НАҒЗ: хуб, неку, латиф, бадеъ.

З-он ки ӯ пок асту Субҳон васфи ӯст,

Бениёз аст ӯ зи нағзу мағзу пӯст.

ПАРЕР: пареррӯз, ду рӯз пеш:

Ҷанг мекарданд ҳаммолон парер,

Ту макаш, то ман кашам ҳамлаш чу шер.

Ин калима имрӯз ҳам ба ҳамин шакл: парер, парерӯз, парерсол (ду сол пеш) вуҷуд дорад. Порсол як сол пеш, соли гузашта.

ПОЛЕЗ//ПОЛИЗ: боғ, бӯстон, гулистон, киштзор, замине, ки дар он харбуза ва тарбуз кошта шавад:

Мурда пеши ӯ кашӣ, зинда шавад,

Чирк дар полез рӯянда шавад.

Дар ин байт ду вожаи тоҷикиасл «полез» ва «чирк» истифода шудааст. Ин калимаҳо хоси забони Хуросону Мовароуннаҳр буда, полез имрӯз низ дар забони тоҷикӣ васеъ, бештар ба маънии ҷойи коридани харбузаву тарбузи лалмӣ истифода мешавад. Маънои васеи он боғ, бӯстон, гулистон, киштзор буда, полезбон, полезбонӣ, полезгоҳ аз ҳамин калима сохта шуданд. Калимаи «чирк» дар «Маснавии маънавӣ» ба маънии пору омадааст, вале маънии аслии он ғаждӣ, чиркинӣ, ифлосӣ мебошад.

ҶУВОЛ: – халтаи бузург. Халтаи бузурге, ки аз нах ва порчаи ғафс дӯзанд ва бо он бор мебаранд.

Рост н-ояд бар шутур ҷуфти ҷувол,

Он яке кӯчак ва он дигар камол.

Ҷувол дар забони тоҷикӣ имрӯз ҳам истифода мешавад ва дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» (с.791-792) дар ин бора чунин омадааст: ҷувол 1. халта ва ё тӯрбаи калон, ки аз қанор хурдтар буда, дар он ғалла ва чизҳои дигар меандозанд. 2. киноя аз бадан. Шакли хурдию навозишаш ҷуволак – ҷуволча ва шакли арабишудааш ҷуволақ буда, бо он калимаи мураккаби ҷуволгӯша сохта шудааст.

ШАРФА: садои по, ҳар садоро низ «шарфа» гӯянд. Ин вожа ҳам дар лаҳҷаҳои забони тоҷикӣ хеле ривоҷ дорад.

Шарфае бишнид дар шаб муътамад,

Баргирифт оташзана, к-оташ занад.

ШИРГАРМ: мулоим, гарм ба андозаи гармии шири тоза дӯшида:

Гуфт: «Обаш деҳ, валекин ширгарм».

Гуфт: «Лоҳавл, аз туам бигрифт шарм».

Дар маҷмуъ, забони ифодаву баёни Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар «Маснавии маънавӣ» беҳтарин намунаи забони тоҷикӣ дар ҳамаи давру замонҳост, ки ба шукӯҳи пойдору шуҳрати деринаи ин забон азамати тоза ва эътибори мондагор зам кардааст.

Аҳамияти пажуҳишҳои илмӣ дар робита бо осори ин донишмандро ба назар гирифта, Президенти кишвар мефармояд: «Пажуҳиши ҷанбаҳои гуногуни эҷодиёти Мавлавӣ ва дарки осори ӯ дар Тоҷикистон акнун вусъати тоза пайдо мекунад ва ин таҳқиқот бояд бар появу бунёди илмӣ устувор бошад. Таҳқиқи забони асарҳои Мавлавӣ барои аз нав зинда кардани унсурҳо ва таркибҳои гуногуни калимасозӣ ва мавриди истифодаи умум қарор додани истилоҳот ва таъбирҳои ноби тоҷикӣ аҳаммияти вижа дорад».[7]

Назарзода Сайфиддин, доктори илми филология, узвм вобастаи АМИТ, мудири шуъбаи фарҳапнгнигорӣ ва истилоҳоти

Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Адабиёт

1. Абдулҳусайни Зарринкӯб. Сирри най (иборат аз 2 ҷилд), ҷилди 1. – Теҳрон, 1373//1959.

2. Бадеуззамон Фурӯзонфар. Шарҳи аҳвол ва осори Мавлоно. – Душанбе: Довар Ибтиҳоҷ, 2007.

3. Карими Замонӣ. Шарҳи ҷомеи «Маснавии Маънавӣ». Дар 7 ҷилд, ҷ.1. Теҳрон, 1387.

4. Карим Замонӣ. Шарҳи ҷомеи Маснавии Маънавӣ. –Теҳрон, 1383//2005.

5. Мирсаидов Б. Ҳусомиддин дар ҷаҳони андешаи Мавлоно ва мавлавиён. –Хуҷанд; 2014.

6. Назарзода С., Мискинов И. Вожаномаи Маснавии Маънавӣ. –Душанбе, 2007.

7. Одилов Н. Ҷаҳонбинии Ҷалолиддини Румӣ. – Душанбе, 1964.

8. Сабзаев С. Забон ва сабки баёни Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ. – Душанбе, 2014.

9. Саидзода Ҷ. Ҷалолиддини Балхии Румӣ. – Душанбе, 2008.

10. Саломов М. Вижагиҳои савтӣ, маъноӣ ва маҷозию фразеологии забони шеъри тоҷикӣ (дар асоси ғазалиёти шоирони асрҳои XII-XIV). –Душанбе, 2017.

11. Султон, Мирзо Ҳасан. Ҷилваи ҷамоли забони тоҷикӣ дар ашъори Мавлоно. // Дин ва ҷомеа. №11, ноябри 2018.

12. Эмомалӣ Раҳмон. Забони миллат-ҳастии миллат. ҷ.2, 2020.

13. Эмомалӣ Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор.-Душанбе, «Эр-граф», 2016.

Соли 2025 барои халқи тоҷик бо як рӯйдоди муҳими фарҳангӣ ва сарнавиштсоз зебу зиннат ёфт. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ –Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо як иқдоми фарҳангиву маънавии беназир, ду ҷилди китоби безаволи «Шоҳнома»-и Ҳакими Тӯсӣ - Абулқосими Фирдавсиро бо забони тоҷикӣ ба табъ расонида, онро ҳамчун туҳфаи арзишманди маънавӣ ба ҳар як хонадони кишвар тақдим намуданд.

Ин амали неку бедод дар таърихи фарҳангии давлатдории навини тоҷикон ҳамчун як рамзи баланди эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва мероси пурғановати гузаштагон ворид мегардад. Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба воситаи чунин иқдом нишон доданд, ки фарҳанг ва адабиёт барои миллат танҳо ганҷи маънавӣ набуда, балки пояи худшиносиву Худогоҳӣ, Ваҳдати миллӣ ва сарҷамъии мардум аст.

Шоҳнома дар қалби ҳар як тоҷик мавқеи махсус дорад. Он на танҳо як достони қаҳрамониву шоҳона, балки як китоби зиндагии маънавист -шиносномаи Ориёӣ, муаррификунандаи решаҳои тамаддуни миллати тоҷик ва поягузори ифтихору нангу номуси миллӣ. Нашри ин асари нодир аз ҷониби Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, як паёми равшан ба ҳар шаҳрванди кишвар аст: мо дорои таърихем, дорои фарҳангем, ва моро мебояд, ки ин бузургиро бишиносем, ҳифз кунем ва ба оянда барем.

Бо рӯҳбаландӣ аз ин иқдоми маънавӣ ва бо ҳадафи таъмини иштирок ва бедории фарҳангии омма, соли 2026 бо ташаббуси бевоситаи Ҷаноби Олӣ Озмуни Ҷумҳуриявии “Шоҳномахонӣ” эълон гардид. Ин озмун, ки ба яке аз шоирон ва китобҳои абадии тамаддуни форсӣ-тоҷикӣ бахшида шудааст, худ як гоми муҳими дигар дар роҳи баланд бардоштани маърифати миллӣ ва эҳёи анъанаҳои адабпарварии миллат мебошад.

Муҳимтарин ҷанбае, ки озмуни мазкурро аз дигар чорабиниҳои фарҳангӣ фарқ мекунад, он аст, ки барои дастгирии он фонди махсус аз ҷониби Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъсис ёфтааст, ки маблағҳои он хеле калон буда, ба қадрдонии ғолибон ва ҳавасмандсозии иштирокчиёни фаъол нигаронида шудааст. Ҷоизаҳои озмун на танҳо дар шакли мукофоти пулии назаррас, балки дар шакли эҳтироми давлатӣ, таваҷҷуҳи васеи ҷомеа ва имкониятҳои рушди шахсӣ ба ғолибон дода мешаванд.

Бо роҳандозии чунин иқдом, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар собит намуданд, ки сарнавишти фарҳанги миллӣ, забони модарӣ ва худшиносии таърихии тоҷикон барои эшон танҳо як шиор нест, балки як рисолати муқаддас ва масъулияти бевосита мебошад. Озмуни “Шоҳномахонӣ” танҳо як озмун нест - ин як ҷараёни тарбиявӣ, як мактаби маънавӣ ва як ҳаракати бузурги худшиносӣ дар сатҳи умумиҷумҳуриявист, ки метавонад тамоми ҷомеаро, аз кӯдакон то бузургсолон, ба маърифати миллӣ пайвандӣ диҳад.

Суханони Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки “Миллате, ки гузаштаи хешро намешиносад, имрӯз ва фардо надорад”, имрӯз бештар аз ҳар вақти дигар дар амал татбиқ шуда истодааст. Чопи Шоҳнома дар ҳар хонадон ва ташкили озмуни Шоҳномахонӣ намунаи барҷастаи сиёсати фарҳангмеҳвари давлат ва рӯҳияи фарҳангсолории роҳбарияти олии кишвар аст.

Ҳар байти “Шоҳнома”, ҳар шахсияти таърихӣ, ҳар рӯйдоди гуфташуда дар он, имрӯз метавонад ба ҷавони тоҷик сабақ бошад, илҳом бахшад ва як гӯши равшане аз таърихи миллатро боз намояд. Ва вақте ки ин китоб аз дасти Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дасти мардум мерасад, он дигар танҳо як асар нест - он рамзи пайвандии наслҳост, рамзи Ваҳдату Худогоҳист, рамзи эҳтиром ба гузашта ва бовар ба оянда аст.

Шоҳнома дигар танҳо як китоби таърих нест - он садои ниёгон аст, ки имрӯз аз забони Пешвои миллат ба гӯши миллат мерасад.

Пешвои миллат, раҳнамои мо,

Дар ҳар дам раҳнамою ёри мо.

Шоҳнома боз ба мардум армуғон,

Ҳамчун чароғе ба шабҳои замон.

Миллат бардошт аз раҳнамоии ӯ,

Бо меҳр шуд рӯ ба фардои ӯ.

Бо созишу муҳаббат сохт кишвар,

Бо Ваҳдату иттифоқу меҳр агар.

Ҳар хонадон шуд равшану нурбор,

Бо фарҳангу илму бо гуфтори ёр.

Агар набуд Пешво дар замон,

Намемонди меҳрро дар дил ҷовидон

Аминова Нигора Аминовна н.и.т, муд. озм.“Маводшиносӣ”. МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи Рӯзи байналмилалии сайёҳӣ 27 сентябр)

Ҳамасола 27 сентябр дар ҷаҳон Рӯзи ҷаҳонии сайёҳӣ (World Tourism Day) таҷлил мегардад. Ин рӯз аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони ҷаҳонии сайёҳӣ соли 1979 дар шаҳри Торремонилоси Испания таъсис дода шудааст.

Тибқи маълумоти Кумитаи рушди сайёҳии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Сайёҳӣ дар ҷаҳон яке аз соҳаҳои даромадноки иқтисодиёти ҳар давлат маҳсуб шуда, бо назардошти муҳимияти ин соҳа Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои охир барои рушду пешрафти он тадбирҳои муассир меандешад. Ҳадафи он тарғибу ташвиқи сайёҳӣ, инъикоси бахши сайёҳӣ дар рушди иқтисоди ҷаҳонӣ ва тақвияти робитаҳои дӯстию ҳамкорӣ байни давлатҳо ва мардумони гуногуни дунё мебошад.

Дар шинохти кишварҳову минтақаҳо донистани таърих, фарҳанг, маданият, сарватҳои табии, мардум ва ҷойгиршавии ҷуғрофии ин ё он маҳал хело муҳим арзёбӣ шуда, дарк ва омӯзиши дурусти он заминаи хубест барои кашф ё ихтирооти тоза, ки сабаби рушди иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва иҷтимоии мардумони он хоҳад буд. Аммо барои дарёфти иқтисодии ин шинохт бояд ба нуқоте таваҷҷуҳ кард, ки ин ё он маҳал дорои сарватҳову шароитҳоест, ки моликияти табиии худашон буда, метавон бо кашфи дурусти он заминаи хуби тиҷоратӣ ва молиро ба вуҷуд овард.

Яке аз он дороиҳо бахши туризм ё сайёҳат буда, ки ин ё он маҳал дар худ онро дорад ва аз ин рӯ кашфи дуруст ва муносиби он барои дарёфти заминаҳои иқтисодӣ хело муҳим маҳсуб мегардад, ки бисёре аз мову шумо онро ҳанӯз ба назари ҷиддӣ наменигарем. Ба ҳама маълум аст, ки туризм ё ҷаҳонгардӣ яке аз василаҳои даромадноки бисёре аз мамолики дунё аст, ки солона аз он миллиардҳо маблағ фоида ба даст меоранд. Мисоли онро метавон дар бештари кишвари дунё ва хусусан дар баъзе манотиқи Ҷануби Осиё ба мисли Ҳиндустон, Покистон, Молдиф, Шриланка ва ғайра мушоҳида кард, ки солона аз туризм миллионҳо пули нақд фоида ба даст меоваранд. Бояд дониста монем, ки дар таърифи туризм ин нуқта ишорат шудааст, ки бояд онро хубу дақиқ дар ёд гирифт, то мафҳуми амалии он ҳосил шавад.

Туризм ё гардишгарӣ "маҷмуи фаъолиятҳои фард ё афродест, ки ба макони ғайр аз макони оддии зиндагии худ мусофират карда, ҳадди ақал як шаб ё давоми сол дар онҷо иқомат мекунанд, ки ҳадафи онон гузаронидани лаҳзаҳои фароғатии худ мебошад".

Калимаи туризм аслан аз решаи лотинии "тарн" маъхаз гирифта, маънои давр задан, рафту баргашт ва чархишро мефаҳмонад.

Тибқи пешгӯиҳо, туризм сол то сол рушд ёфта, то соли 2018 дар маҷмӯъ зиёда аз 1 миллиард нафар турист ватани худро тарк карда, барои сайру гашт баромаданд, ки коршиносони соҳа ба ин назаранд, ки шумораи онон то соли 2030 беш аз 17 миллиардро ташкил хоҳад дод. Ва ин пешгӯиҳо гувоҳи он аст, ки соҳаи туризм яке аз соҳаҳои даромадноктарини кишвар маҳсуб меёбад, ки бояд ба он таваҷҷуҳи бештар дода шавад.

Боиси ифтихор аст, ки бо ташаббус ва иқдоми неки Президенти Тоҷикистон чанд сол аст, ки кишвар ҳамчун "соли рушди сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ" эълон гардидааст, то мо тавонем, аз аҳамиятҳои стратегии туризм ё ҷаҳонгардӣ огаҳиҳои хуб ба даст оварда, тавассути амалисозии дурусти он рифоҳу хушҳолиро барои мардуми кишварамон фароҳам оварем. Бори дигар Президенти кишвар дар Паёми имсолаи худ аз раванди саноаткунонӣ, маорифу таълиму тарбия, солими ҷомеаи кишвар ва дигар ҷанбаҳо ёдовар шуда, соҳаи туризм ва рушди онро хело зарурӣ дониста, аз роҳбарони ин соҳа тақозо карданд, ки ҳар чи бештар ба он таваҷҷуҳ диҳанд, зеро он заминаи муносиб ва хубест барои некуаҳволии мардуми кишвар ва муаррифии табиату иқлими он.

Бояд қайд кард, ки минтақаи Осиёи Миёна ва Қафқоз аз манотиқи таърихиест, ки дорои осору ганҷина ва маданият ва санъату маҳоратҳои хоси мардумии худро дорад. Ин ганҷинаҳо ва осори таърихӣ дар аксари навиштаҷот ва таълифоти муаррихини ғарбу шарқ, арабу аҷам зикр шудааст, ки то имрӯз дар санадҳои расмӣ ва шахсии онон маҳфузу маъруфанд. Муаррихони араб минтақаро бештар бо номи Мовароуннаҳр мешиносанд, ки боиси ифтихор аст, ки кишвари Тоҷикистон шомили ин минтақа буда, “Соли рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ” муаррифӣ кард, то гардишгарон ва муаррихини ҷаҳон аз ин осор маънавиёту кайфиёт ба даст оваранд. Барои бознигарӣ ва мурур аз ин осор ва ҳунарҳои мардумӣ хостем таҳлилу шиносоие ба баъзе аз манотиқи кишвар ва Тоҷикистон дошта бошем, то маълумотнома ва саҳифаи таърихро барои гардишгарон ва сайёҳон бозгӯшоӣ намоем.

Тоҷикистон имрӯз дарвозаҳои тиҷоративу дипломатиашро бо тамоми кишварҳои дунё боз намудааст, то мардумони кишварҳо тавонанд аз иқлимиву маконҳои сайёҳатӣ баҳравар шаванд. Яке аз минтақаҳои сайёҳатии Тоҷикистон дараи Ромит мебошад, ки аз мамнуъгоҳҳои машҳури кишвар ба шумор меравад ва тибқи бархе аз сарчашмаҳо соли 1951 ташкил ёфтааст. Аз ҷониби Ҳукумати Тоҷикистон дар зимни ноҳияҳои дигари кишвар дараи Ромит низ чун минтақаи табобатию санаторӣ, истироҳатӣ ва туризм эълон гардидааст, ки гоми некест дар рушди иқтисодию тиҷоратии кишвар.

Ромит ҳамагӣ 20 км дуртар дар ҳамсоягии шаҳри Душанбе қарор дошта, зери сарпарастӣ, мудирият ва роҳбарияти ноҳияи Кофарниҳон ва шаҳри Ваҳдат фаъолият мекунад. Масофаи он зиёда аз 15 ҳазор га буда, шаклаш намуди секунҷаро инъикос мекунад. Иқлимаш ба қисми қаторкуҳҳои Ҳисор тааллуқ дошта, миқдори боришот ба 800-1000 мм мерасад. Ҳарорати ҳаво 9,8 дараҷа буда, қабатҳои барфҳо то моҳи март боқӣ мемонад. Поёнтарин нуқтаи дараи Ромит дар баландии 1176 м. ва баландтарин он дар баландии 3195 м. аз сатҳи баҳр қарор дорад, ки заминаи хубест барои куҳнавардон ва гардишгарони дохиливу хориҷӣ ва меҳмонони пойтахти кишвар.

Ҷамоатҳои деҳоти Баҳор, Симиганҷ, Чуянгарон ва Ромит аз маҳаллоти сукунатӣ ва иқтисодии ин минтақа буда, ки аҳолии он беш аз 77 ҳазор мебошад, ки бо ҳунарҳои мардумӣ ва меҳмоннавозии сокинон ва гардишгаронро пазироӣ мекунанд. Минтақаи Ромит дорои табиати хос аст, ки садои шаф-шафи дарёву куҳҳои ҷаззобу зебоманзараш ва сангҳои азимҷуссаву бешачаҳои анбуҳшакл, бо кабкҳои хушовозу шоҳинҳои баландпарвозаш дарраро бо дили софу беғубор чок карда, меҳмононашро истиқбол мегирад.

Бояд зикр кард, ки инҷо яке аз манотиқи стратегӣ барои гардишгарӣ қабул шуда, барномаву лоиҳаҳои рушди туризмро мавриди омӯзиш қарор дода, амалӣ мегардонад. Тибқи сарчашмаҳои расмӣ минтақа дорои гармхонаи тобистона, фабрикаи паррандапарварӣ, корхонаи консервабарорӣ, идораи асалпарварӣ, боғи таълимӣ, лагеру ва маконҳои зиёде барои истироҳат ва сайру гашт ташкил шудааст, ки баъзе аз онҳо марбути муассисаҳои гуногуни кишвар буда, бо ҳамоҳангии онҳо барномаву маҳфилҳои рангоранг дар вақтҳои муносиб барпо мегардад. Бояд зикр кард, ки дара дорои марказҳо ва шаҳракҳост, ки Ёз, Явраз, Нозиробод, Личак, Шоразм, Гулангарон, Ёс, Тисеман, Калтуч ва Ромит аз ҷумлаи онҳо буда, гармчашмаи шифоии "Зайрон" ягона маҳалли табобатӣ ва фароғатӣ дар минтақа шинохта шудааст.

Мавриди зикр аст, ки Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон чун муассисаи калони академикӣ ва илмии кишвар дар рушд ва нумуи гуногуни кишвар аз ҷумла туризм ва гардишгарӣ саҳм дошта, дар лоиҳаҳои сайёҳатӣ ва фароғатии Ромит низ шарики стратегӣ шуморида мешавад. Намунаи онро метавон дар созишномаи ҳамкорӣ миёни Академияи илмҳо ва ҶДММ Зайрон "Оби шифои Зайрон"-и Ромит донист, ки аз соли 2010 инҷониб қабул шудааст. Тарафҳо дар нақша гирифтаанд, ки лоиҳаи мазкурро рушд дода, ягона маркази табобатии обии ин минтақа, яъне гармчашмаи табобатии "Оби шифои Зайрон"-ро ба стандарҳои байналмилалӣ мутобиқат созанд, зеро он дар наздикии пойтахт қарор дошта, аз яке аз манотиқи гардишгарӣ ва дармонии кишвар барои сокинон ва меҳмонони Душанбешаҳр маҳсуб мегардад.

Бояд зикр кард, ки як бахши асосии туризмро гардишгарии табобатӣ ё дармонӣ ташкил медиҳад, ки аз гузаштаи таърих мавҷуд буд, вале то асри пеш аз ҳаждаҳум ба он таваҷҷуҳи бештар намедоданд. Аммо дертар баъзе кишварҳо хусусан Бритониё, ки дорои чашмаҳои шифобахши табиист, саривақт ба он таваҷҷуҳ кард ва заминаҳои хуберо барои истифода аз он мавриди амалкард қарор дод, то имрӯз натиҷабахш ба назар мерасанд. Дар ҳақиқат туризми дармонӣ ҳам сарватест, ки бояд аз он ба таври бояду шояд истифода кард, то заминаи хуби иқтисодӣ ва иҷтимоӣ барои мардуми кишвар ба вуҷуд ояд ва зиндагии гуворотар барояшон арзонӣ гардад. Ва ногуфта намонад, ки ҶДММ "Зайрон" чун чашмаи шифоии куҳӣ аз ҷониби мутахассисони соҳа қабул шуда, ба системаи хунгардӣ, мушакҳо, узвҳои ҳаракат ҷисм, касалиҳои пӯст, бемориҳо заҳролудшуда аз металҳо, бемориҳои флебит ва тромбофлебит ва дигар аъзои бадан таъсирбахш мебошад. Бо эҷоди имконот ва шароити бештари туристии дармонӣ ба мисли истифода аз равишҳои гиёҳдармонӣ, алафчойҳо, майдончаи варзишӣ, китобхонаи сайёҳӣ[3] ва иртиботу бозорёбӣ метавон ин минтақаро, ки дар наздикии Душанбешаҳр қарор дорад, ободу зеботар гардонд. Теппаву кӯҳҳои инҷо заминаи хубе мебошанд, дар рушд ва нумуи варзиши кӯҳнавардӣ ва таълимгоҳи ошиқони он.

Воқеан агар ҳар фарде ба чашми хирад назаре ба кишвари Тоҷикистон бияндозад, ошкоро мебинад, ки дар инҷо ҷойҳову осори нокашфшудаест, кашфу дарёфти онон заминаи хуби иқтисодиву тиҷоратӣ барои гардишгарон ва мардуми он хоҳад буд. Худи Душанбе бо навоҳии атрофаш ҷоест, ки онро теппаву дарраҳои зебоманзар ба монанди Варзобу Ромит, Теппаи Самарқанду Чашмаи Мағмурут ва ғайра иҳота кардаанд, ки аз марказҳои фароғативу туристии шаҳр маҳсуб ёфта, маконҳои ҷаззобу дилкаш барои меҳмонону мусофирон мебошанд. Барои ҳамин шаҳрдорӣ ва роҳбарони манотиқи мазкур лоиҳаҳои тавсиа ва тақвияти рушди деҳот ва туризмро ба назар гирифта, шароитсозии муносибу муосирро барои ин маконҳо ҳар чӣ зудтару оҷилтар фароҳам оваранд, то сокинону меҳмонони Душанбешаҳр аз он барҳравар шаванд.

Боиси ёдоварист, ки кишвари Тоҷистон дар санаи 9-уми сентябри соли 1991 истиқлилояти худро ба даст овард ва тавонист имрӯз яке аз амнтарин кишварҳои дунё гардад. Бо ноил шудани чунин ифтихорнома ва доштани фазои орому амн Тоҷикистон, “Соли рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ” эълон гардид, то сокинонаш ва мардуми ҷаҳонро аз табиати зебову обҳои мусаффо, расму оину тамаддунҳои бостонии худ, осори қадима ва фарҳангу ганҷинаҳои таърихиаш, муаррифӣ ва ошно намуда, ба машомашон насими "буйи ҷуйи мулиёну ёди ёри меҳрубон"-ро мерасонад.

Кишвари мо аз тарафи шимол бо Узбакистон ва Қирғизистон, аз ҷануб ва ҷануб шарқ бо Афғонистон ва Хитой ҳамсарҳад мебошад. Мо дар минтақаи Осиёи Миёна ё ба истилоҳи дигар Мовароуннаҳр ҷойгир буда, дорои таърихи куҳан ва маданият хос худ ҳастем, ки дар ҷаҳон шинохта, эътироф шудааст ва Душанбе пойтахти кишвар аст, ки бо чандин кишварҳои дунё бародаршаҳр эълон гардидааст, ки заминаи хубест барои рушди бахши гардишгарии кишвар.

Мавриди зикр аст, ки Тоҷикистонро муқоиса бо дигар кишварҳои дунё бо доштани табиати ҷавону кашфношуда барои сайёҳони дохиливу хориҷӣ ба таври зайл метавон муаррифӣ ва шиносоӣ кард:

Кишваре, ки дар худ Помир "Боми Ҷаҳон", бо номи қуллаи Исмоили Сомонӣ (зиёда аз 7000 м.), дарраву теппа, қаторкуҳҳои ҷаззобу шутурмонандро ҷой додааст.

Ҷойгоҳ ва макони тамаддуну осори қадимаи дунё ба мисли Қалъаи Ҳисор, Ҳулбук, қалъаи Оббурдони куҳистони Мастчоҳ ва шаҳри Саразми ноҳияи Панҷакент ё Панҷруд (таърихи 5500 сола), дар номгӯи осори куҳани созмони ЮНЕСКО сабт гардида аст.

Бо мардуми ҳунарманду меҳмоннавоз, табиати софу беғубор, гиёҳҳои нодиру табобатӣ ва зиёфату пазироӣ бо оши палов, қурутобу шакароб, корабшурбову сиёҳалаф.

Бо гармчашмаҳҳои шифоии куҳии Бибифотимаи Бадахшон, Шоҳамбарии Ҳисор, Хоҷаобигарми Варзоб ва Обигарму Зумрат, ки обҳои табиашон пур аз файзу ганҷ буда, дар солимии ҷисмиву равонии аҳли башар манфиат мерасонанд.

Бо дарраҳои зебонманзари Ромиту Варзоб, Файзободу Ганҷобод, табобатгоҳу осоишгоҳҳои Исфараву Истаравшан, Хуҷанду Бадахшон ва Харангону Зайрон аз ганҷинаҳои дигари мебошанд, ки ба ҳар бемору гардишгар давоу истироҳат фароҳам меоваранд.

Бо оромгоҳу марқади пирони хирад ва васлгарони маърифат ва ошиқони ҳақиқат ба монанди Мирсайидалии Ҳамадонӣ (Кулоб), Мавлоно Яъқуби Чархӣ (Душанбе) Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ (шаҳри Панҷруд), Абулайси Самарқандӣ (яке аз муридони мавлоно Яъқуби Чархӣ дар маҳаллаи Теппаи Самақандӣ), Мавлавӣ Ҷунунӣ (ҷамоати Роҳатӣ) ва Абӯмусои Ашъарӣ (куҳистони Мастчоҳ) ва ғ., ки зиёде мардуми дунё ошиқу дилбохтаи дидани онҳоянд, то аз машоми равони онон кайфияти маънавӣ дарёфт кунанд.

Бо бозору растаҳои қадимаи “Панҷшанбе”-и Хуҷанд, Истравшану Панҷакент, чойхонаву биноҳо бо санъатҳои меъморӣ ва ҳунари кандакории устодони чирадасти исфарагиву истаравшаниву хуҷандӣ ва дигар аз осори қадимаи минтақаи Осиёи Миёнаанд, ки гардишгаронро бо намуду зебоиҳояшон мафтун мекунанд.

Бо Душанбеи ҷавонаш, ки дар синаи худ қасри Миллату Сомон, кохи Наврӯзу Боғи Рӯдакиву Айнӣ, бинои китобхонаи пурҳашамати китобшакли камназири дунё ва осорхонаи диданбону замонавӣ бо доштани дуввумин калонтарин муҷассамаи Буддо ҷой додааст, ки аз меҳмонаш хуб истиқбол ва пазироӣ намояд.

Бо атласи хуҷандӣ, куртаи чакани кулобӣ, ҷӯробу попӯшҳои бадахшонӣ, нонҳову фатиркулчаҳои хосси зарафшонӣ, қурутобу шакароби махсуси тоҷикӣ аз сарвату бойгарии кишвари Тоҷикистон мебошанд, ки мавриди таваҷҷуҳи гардишгарони дохиливу хориҷӣ гардиданд.

Бо гузаргоҳи қадимаи Шоҳроҳи Абрешим, дарёҳову обҳои тозаву мусаффо, чашмаҳову обшорҳои муалло ва қаторкуҳҳои ҷаззоби куҳнавардӣ аз ғановатҳои кишваранд, ки имрӯз бештари гардишгарони сайёраро барои боздид ҷазбу ҷалб карда исдодааст.

Бо доштани рафтуомади хуби ҳамсоягӣ ва эҷоди равобити ҳасана ҳамчун анъанаи қадима миллати тоҷик зери шиори "Дӯстиро ҷустуҷӯ дорем мо"...

Ҳамин тавр, Тоҷикистони навин бо фарҳангу русуми бостонӣ, бо геокомплексҳои гуногуни табиӣ, захираҳои рекреатсиониву сайёҳӣ ва мардуми меҳмоннавозу ҳунармандаш дар бештари мамолики дунё шинохт пайдо кардааст ва бо истифода аз стратегияи сиёсати "дарҳои боз", тавваҷуҳ ба рушди деҳот, ҳунарҳои мардумӣ ва сайёҳӣ ва эҷоди мубодилаи таҷориби якдигар алалхусус бо шаҳрҳои дунё, ки бо Душанбе, Хуҷанду Кулоб ва Бохтар бародаршаҳранд, тавонист соҳаи туризмро рушд дода, фарҳанги сайёҳат ва дипломатияи мардумиашро тақвият дода, ҷанбаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва илмии худро боз хубтару беҳтар сохт.

Хулосаи калом, дар қатори 10 давлати ҷолибтарин барои сайёҳон эълон шудани Тоҷикистон, ба даҳгонаи мавзеъҳои бехатар ворид гардидан аз рӯи таъмини амнияти шабона, ба қатори 19 шаҳр барои сайёҳӣ муносиби Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил эътироф шудани шаҳри Душанбе, ба даҳгонаи кишварҳои беҳтарин аз рӯи сайёҳии пиёдагардӣ ва ба панҷгонаи беҳтарин аз рӯи низоми содаи пешниҳоди раводид ҳама эътирофу эътибор ва мақоми ин кишвару мардумони меҳмоннавози онро дар арсаи байналмилалӣ боло бурад, Тоҷикистони сулҳофари озоду орому ободро миёни давлату халқи ҷаҳон беҳтару бештар муаррифӣ хоҳад кард.

Раҳмонов Мирсаид, ходими калони илмии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Шоир ва мутафаккири бузурги тоҷик Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ (1207-1273), ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шахсияти ӯро дар таълифоташон «Мавлоно ва тамуддуни инсонӣ» ҳамчун «ориф, шоир ва инсонгарои ростин» баҳогузорӣ намудаанд, аз зумраи он нобиғагони миллати куҳанбунёди мо, чун Ибни Синову Фирдавсӣ, Ҳофизу Умари Хайём аст, ки на танҳо дар Шарқи асримиёнагиву имрӯза, балки дар Ғарби Замони наву даврони муосир низ маълуму машҳур мебошад. Бо сабаби ин шуҳрату беназирии худ шахсият ва шеъри Мавлоно аз замони зиндагияш то имрӯз дар маркази таваҷҷуҳи мутафаккирону шоирон, донишмандону муҳаққиқони зиёде аз кишварҳои гуногуни олам қарор доштааст.

Доир ба шахсият ва осори Мавлоно маълумоти зиёде дар тазкираву маъхазҳои гуногуни асримиёнагӣ ва таҳқиқоти илмиву осори бадеии муосир оварда шудааст. Бо зикри ақидаи чанде аз бузургони гузаштаву донишмандони муосир, ки дар поён оварда шудааст, метавон мақоми ин шахсияти нотакрорро дар илму фалсафа, адабиёту фарҳанги ҷаҳонӣ ба таври возеҳ дарк намуд.

Яке аз мутафаккироне, ки ба Мавлоно таваҷҷуҳ доштааст, ин адиби бузург Шайх Саъдии Шерозӣ (1181 ё 1205-1292) маҳсуб аст. Бояд иттилоъ дод, ки Мавлоно Ҷалолиддин бо шахсиятҳои бузурги замонааш вохӯрдааст, ки аз ҷумлаи онҳо дар маъхазҳо Саъдӣ, Фахруддини Ироқӣ, Қутбуддини Шерозӣ ва ғайраҳо зикр шудаанд. Ин аст, ки дар «Бӯстон»-и Саъдии Шерозӣ ёддоштҳое чун «мардест покизабум, шиносову раҳбар дар ақсои Рум» ва «Донои Вахш» дучор меоянд, ки онҳоро муҳаққиқони муосир ишора ба шахсияти Мавлоно ҳисобидаанд.

Шеъру ақидаи Мавлоно ба мутафаккирон ва мактабҳои зиёди ирфониву фалсафӣ таъсир гузоштааст. Ҳатто баъзе адибону мутафаккироне, ки чандон ба ирфон иртиботе надоранд, худро аз пайравони Мавлоно ҳисобидаанд. Суханони шоири машҳури тоҷик Камоли Хуҷандӣ (1321-1400) гувоҳи равшани ин нуктаянд:

Румӣ ба замини Рум зада нақб,

Аз хоки Хуҷанд сар баровард.

Оид ба осори Мавлоно дар як қомусномае бо забони русӣ барҳақ қайд гардидааст, ки «Маснавии маънавӣ» яке аз маҳбубтарин китобҳои хонданбоб барои аҳли олами исломӣ, ба истиснои руҳониёни мутаассиб буд. Чунин ашхоси мутаассиб «Маснавӣ»-и Мавлоноро «каломи сӯфиёни шум» мехонданд. Вобаста ба ин қобили зикр аст, ки ононе, ки «Маснавӣ»-и Румиро фаҳмидаанду дар машраби муаллифаш будаанд, ин китобро «Қуръон дар забони паҳлавӣ» хондаанд, яъне Мавлоно дини худро либоси ориёӣ ва ирфонӣ пӯшонидааст. Ононе, ки «Маснавӣ»-ро боз ҳам хубтар фаҳмидаанд, вале дар машраби муаллифаш нестанд, ба ин асар «Каломи суфиёни шум» ном ниҳодаанд, яъне Мавлоно динро таҳриф намудааст. Бояд таъкид намуд, ки Мавлоно, дарвоқеъ, на танҳо андешаи хосса дошта, маъниҳоро ба таври худ тафсир мекунад, балки шоири қолабшикан низ буда, қолабҳои шеъриву забониро мешиканад. Аз ҷумла, ӯ исмро чун сифат бо дараҷаҳо ифода мекунад (Дар ду чашми ман нишин, ай он, ки аз ман мантарӣ), илми арӯзро қурбони маънӣ мекунад ва ғайра, ки ба маҳбубияту шуҳрати шахсияту осори ӯ миёни мутахассисону мардуми муқаррарӣ таъсир манфӣ нарасонидаанд. Шоири тоҷик Нақибхон Туғрали Аҳрорӣ (1865-1919) маҳз ҳаминро ба назар гирифта, гуфтааст:

Мавлавии Рум надонад арӯз,

Лек нақиби ҳарами кибриёст.

Ба шахсияти Мавлоно шоири тоҷикзабони покистонӣ Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ (1877-1938) беш аз дигарон таваҷҷуҳ намуда, дар «Ҷовиднома»-и худ дар қатори мутафаккирони дигари бузурги Шарқу Ғарб – Мансури Ҳаллоҷ, Носири Хусрав, Ғолиб, Ғании Кашмирӣ, Ҷамолуддини Афғонӣ, Ф. Нитче, Л. Толстой ва ғ. образи Мавлоноро офаридааст. Мавлоно дар ин маснавӣ ба ҳайси орифе баромад мекунад, ки донандаи ботин, на зоҳир, маънӣ, на шакл аст:

З-он, ки Румӣ мағзро донад зи пӯст,

Пойи ӯ муҳкам фитад дар пойи дӯст.

Дар олами Ѓарб низ шахсияти Мавлоноро бузургтарин шоири назми ирфонӣ ва шинохтатарин донишманди мутасаввиф донистаанд. Файласуфи машҳури олмонӣ Георг Гегел (1770-1831) дар китоби шуҳратёри худ - «Қомуси илмҳои фалсафӣ» ба ин мутафаккир мақоми олӣ раво дида, гуфтааст: «… барои Ҷалолуддин Румии олиҷаноб нақши аввалро махсусан ягонагии руҳ бо Воҳид иҷро намуда, ин ягонагӣ ҳамчун ишқ тавсиф карда мешавад».

Қобили тазаккур аст, ки шахсияти Мавлоно ва шеъри ӯ дар Ғарб тавассути тарҷумаҳо машҳур гаштааст. Тарҷумаи шеъри ирфонии Мавлоноро дар ин минтақа баъзе руҳониёни масеҳӣ мехостанд бо мақсадҳои худ - ҳамчун муқовимат ба интишори васеи шеъру ақидаи Умари Хайём (1048-1131) оид ба майгусорӣ дар олами Ғарб истифода кунанд. Аз ҷумла, муҳаққиқи олмонӣ А. Шиммел таъкид доштааст, ки соли 1903 фақеҳи масеҳии шотландӣ Уилям Хасти тарҷумаҳои олмонии шеъри Мавлоноро, ки аз ҷониби Рюккерт ба сомон расида буданд, дар шакли ғазал ба забони англисӣ баргардонид, то ба парастиши шеъри хайёмӣ оид ба майгусорӣ байни масеҳиён анҷом бахшад. Дар ҳар сурат, маҳз ҳамин тарҷумаҳои моҳирона ва интихоби дурусти мутарҷимон, ки беҳтарин ғазал ва тамсилҳои Мавлоноро мавриди тарҷума қарор додаанд, сабабгори интишори осори ӯ дар кишварҳои Ғарб ва минбаъд боиси шуҳрати оламшумули мутафаккир гардиданд.

Дар тарҷумаи шеъри Мавлоно ва шуҳратёр гаштани ӯ дар олам шоир ва адабиётшиноси амрикоӣ Колман Баркс (с. тав. 1937) хизматҳои бузурге ба анҷом расонидааст. Ӯ ҳаёт ва осори Мавлонои бузургро, ки дархури эҳтиёҷоти тамоми мардум новобаста аз макону замони зисташон аст, дар китобаш «Ҷавҳари Румӣ» (соли нашраш 1995-2007) чунин баҳогузорӣ намудааст: “Форсҳо ва афғонҳо Румии бузургро Ҷалолиддини Балхӣ мегӯянд. Ӯ 30 сентябри соли 1207 дар шаҳраки хурде дар Вахш (Тоҷикистони имрӯза) воқеъ дар наздикии шаҳри бузурги Балх (Афғонистони имрӯза), ки он замон яке аз марказҳои империяи бузурги Хоразмшоҳиён буд, таваллуд шудааст... Ҳама ашъори Румӣ ин суҳбат дар дохилу беруни ҷамоати орифонаи шогирдонаш аст, суҳбатест, ки аз ҳудуди фазову вақт берун мебошад”. Бояд тазаккур дод, ки тарҷумаи ашъори Мавлоно ба забони англисӣ аз ҷониби К. Баркс боиси он гардид, ки дар охирҳои асри гузашта ва ибтидои асри навин дар адабиёти англисзабон нашри осори Мавлоно ҳатто аз нашри ашъори шоири адиби англис Шекспир (1564-1616) болотар рафт. “Чунин ҳолат дар сесад соли охир мушоҳида нашудааст”, - навиштааст дар ин бора муҳаққиқи русзабони муқими Амрико Сергей Сечив.

Олими дигари амрикоӣ Ф.Д. Люис таҳқиқоте бо номи «Зиндагӣ, таълимот ва назми Румӣ» (соли нашраш 2000) анҷом дода ва дар он маълумоти тарҷумаиҳолиро, ки дар асари падари Мавлоно - Баҳоуддини Валад «Маориф» зикр шудаанд, таҳлил намуда, менависад: «Баҳоуддин шояд дар Балх таваллуд шуда бошад, вале ҳадди ақал байни моҳҳои июни соли 1204 ва соли 1210…, дар давроне, ки Румӣ таваллуд шудааст, Баҳоуддин дар хонааш дар Вахш иқомат дошт. Маҳз Вахш, на Балх қароргоҳи доимии Баҳоуудин ва оилааш то даврони тақрибан панҷсолагии Румӣ буд». Аз нигоҳи Ф.Д. Люис шеъри Мавлоно баъд аз 800 сол аз таваллудаш ҳам, то кунун ҷозибияти худро аз даст надода, осори нашршудаи ин мутафаккири тоҷик то имрӯз серхаридортарин китобҳо дар ИМА боқӣ мондаанд.

Дар таҳқиқоти олими амрикоӣ Брэд Гуч - «Асрори Румӣ: тарҷумаи ҳоли шоири суфии ошиқ» (соли нашраш 2017) низ маълумоти зиёде оид ба шахсияти Мавлоно ва шеъри ӯ оварда шудааст. Ин муҳаққиқ дар таҳқиқоташ менависад, ки «Аз ёддоштҳои Баҳоувалад маълум мегардад, ки ӯ ҳамроҳи хонаводаааш дар канори дарёи Вахш – дар Тоҷикистони имрӯза зиндагӣ дошт. Мавлоно дар он ҷо 30 сентябри соли 1207 ба дунё омад». Ба андешаи Брэд Гуч дар Амрико имрӯз “ошиқон бо мисраъҳо аз ашъори Мавлоно изҳори муҳаббат мекунанд, бечорагон дар онҳо оромиш пайдо менамоянд ва дар ин мисраъҳо ҷавоб ба ноумедиҳои худ меҷӯянд”..

Дар маҷмуъ, оид ба шахсият ва шеъри Мавлоно, мутафаккирон ва олимону донишмандони зиёде сухан гуфта, ӯро яке аз бузургтарин шоирон, адибон ва файласуфони Шарқ ҳисобидаанд. Аммо бо овардани андешаҳои болозикр иктифо намуда, бо зикри суханони Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китобашон «Мавлоно ва тамуддуни инсонӣ» ба ин мавзуъ ҳусни мақтаъ мебахшем: “Мо ... низоми воқеан инсонгароёнаи ақоидӣ-фикрӣ, фарҳангӣ-маънавӣ, иҷтимоӣ ва рисолати инсонии Мавлавии кабирро шабеҳи нӯшдоруи наҷоти ҳақиқии башарӣ дармеёбем. Ва ба андешаи мо, чунин рисолати ӯ рисолати ҷовидонӣ хоҳад буд”.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

(Дар ҳошияи Суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои иҷлоси 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 24.09.2025)

Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо афзоиши низоъҳои мусаллаҳона, таҳдидҳои экологӣ ва нобаробариҳои иҷтимоиву иқтисодӣ мураккаб гаштааст, таҳкими сулҳ ба як зарурати ҳаётан муҳим табдил ёфтааст. Ин масъала на танҳо барои насли ҳозира, балки барои ояндаи инсоният низ аҳамияти бузург дорад. Дар ин замина Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешниҳоди ташаббуси қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дар Созмони Милали Муттаҳид (СММ) нақши муассир иҷро кардааст. Ин ташаббус, ки дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) эълон шуд, нишонаи ҷиддии уҳдадории Тоҷикистон ба сиёсати сулҳҷӯёна ва таъмини ояндаи бехатари аҳли башар мебошад.

Бо фарорасии як соли пурра аз ин ташаббус дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлоси 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) 24 сентябри соли 2025 такид намуданд, ки “Тоҷикистон ҷонибдори ҳаллу фасли ҳамаи ихтилофоту низоъҳо бо роҳҳои сиёсиву дипломатӣ мебошад. Мо бояд талошҳои худро дар роҳи расидан ба сулҳи пойдор ва фарогир дар асоси ҳуқуқи байналмилалӣ дучанд тақвият бахшем. Як сол пеш ман аз ин минбар пешниҳод кардам, ки қатъномаи махсуси Созмони Милал оид ба эълон кардани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” мавриди баррасӣ қарор дода шавад. Бо гузашти як сол масъалаи қабули чунин қатънома аҳаммияти боз ҳам бештар пайдо намудааст. Дар шароити пуртазоди дунёи имрӯза ташаббуси мазкур барои ба роҳ мондани ҳамкорӣ дар сатҳи байналмилалӣ ба хотири расидан ба сулҳи устувор шароит фароҳам хоҳад овард. Ман аз тамоми кишварҳои узв даъват менамоям, ки пешниҳоди мазкурро ҳам барои суботи зиндагии имрӯзаи мо ва ҳам ҳаёти беҳтари наслҳои оянда дастгирӣ намоянд”.

Профессор Сайидзода Зафар такид мекунад, ки: “Иқдомҳои дар самти сиёсӣ ба амал баровардаи Президент Эмомалӣ Раҳмон имконият медиҳад, ки шаҳрванд дар фаъолияти иҷтимоии худ ва дар ҷараёни баровардани ниёзҳои зиндагии хеш ҳимояи қонун ва ба ин васила ҳимояи давлатро эҳсос кунад ва дар зеҳну шуури ӯ ҳисси қаноатмандӣ ва омили қонуният ва ҷамъият будан мустаҳкам гардад”[1].

Сиёсати сулҳҷӯёнаи Тоҷикистон дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 6 ноябри 1994 қабул гардида ва бо тағйироти солҳои 1999, 2003 ва 2016 такмил ёфтааст, решаҳои амиқ дорад. Моддаи 11 эълон мекунад, ки «Тоҷикистон сиёсати сулҳҷӯёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳонро эҳтиром мекунад» ва «ташвиқоти ҷанг»-ро манъ мекунад. Ин меъёр мавқеи устувори Тоҷикистонро дар пешгирии низоъҳо ва таъмини субот инъикос намуда, асоси ҳуқуқии дохилии ташаббуси «Даҳсолаи таҳкими сулҳ»-ро ташкил медиҳад. Инчунин, он бо ҳадафҳои қатънома барои таъмини муҳити амн ва устувор барои наслҳои оянда мувофиқ аст, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳояш ба он таъкид кардааст. Моддаи 1 Конститутсия Тоҷикистонро ҳамчун «давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона» муайян намуда, таъкид мекунад, ки он «барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад». Ин меъёр нишон медиҳад, ки таъмини сулҳ ва суботи иҷтимоӣ дар сатҳи конститутсионӣ ҳадафи давлат буда, бо ҳадафҳои ташаббуси «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» барои пешгирии низоъҳо ва рушди устувор мувофиқ аст. Моддаи 5 Конститутсия аҳамияти бузург дорад, ки «инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ» эълон шуда, давлатро муваззаф мекунад, ин арзишҳоро ҳифз намояд. Ин принсип бо суханронии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар СММ, ки ба «шаъну шарафи инсон барои наслҳои ҳозира ва оянда» ишора кардааст, мувофиқ буда, нишон медиҳад, ки ташаббуси мазкур дар доираи арзишҳои конститутсионӣ амал мекунад. Ин асосҳои ҳуқуқӣ нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар дохили кишвар низоми мукаммали ҳуқуқиро барои дастгирии сиёсати сулҳҷӯёна таҳия кардааст.

Нақши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҳкими сулҳ дар дохил ва хориҷи Тоҷикистон дар асоси салоҳиятҳои конститутсионии ӯ ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мегардад. Моддаи 69 ба ӯ ҳуқуқ медиҳад, ки «самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳуриро муайян кунад» ва «Тоҷикистонро дар муносибатҳои байналмилалӣ намояндагӣ намояд». Пешниҳоди қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ ва Ҳамоиши Ояндаи СММ натиҷаи мустақими ин салоҳиятҳост. Ин ташаббус ҳамчун «иқдоми қаҳрамонона дар арсаи ҷаҳонӣ» тавсиф шудааст, ки эътибори байналмилалии Тоҷикистонро афзоиш додааст.

Дар дохили Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо роҳбарии раванди сулҳ пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) нақши калидӣ бозидааст. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (27 июни 1997) як ҳуҷҷати ҳуқуқии муваффақ буд, ки низои дохилиро хотима бахшид ва суботро барқарор намуд. Ин таҷриба ҳамчун «модели тоҷикии сулҳ» дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф шуда, дар барномаҳои омӯзишии СММ истифода мешавад.

Далели ин гуфтаҳо муқаррароти моддаи 1 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 декабри соли 2015 № 1259 "Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат" “Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, итисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад”.

Профессор Ҳайдарзода Рустам таъкид менамояд, ки: ”Дар ҳақиқат дар натиҷаи заҳмати шабонарӯзии роҳбарияти давлат Тоҷикистон ба мамлакати амн ва босубот табдил гардидаст. Мо мутмаинем, ки ин фазои сулҳу оромӣ дар ҷумҳурии мо дар заминаи расидан ба Ваҳдати миллӣ ва иттиҳод дар атрофи Пешвои миллат имконпазир гардидааст. Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз Сарвари сиёсии аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда ва бонуфузи глобалӣ буда, на танҳо дар муайян кардани рӯзномаи сиёсати байналмилалӣ, балки барои ҳалли масъалаҳои доғи глобалӣ қодир ҳастанд” [2].

Имрӯз мусаллам аст, ки обрӯ ва нуфузи байналмилалии Тоҷикистон самараи талоши пайгирона ва хастагинопазири Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Тоҷикистон ба узвияти созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ пазируфта шуда, аз минбари онҳо ташаббусу ибтикорҳои созандаи Президенти ҷумҳурӣ барои ҳалли мушкилоти ҷаҳону минтақа, аз ҷумла дар бахши мубориза бар зидди терроризму ифротгароӣ, маводи мухаддир, ҷиноятҳои муташаккилонаи фаромиллӣ, масъалаҳои экологӣ ва амсоли он ба самъи ҷаҳониён пешниҳод мегарданд. Махсусан силсилаи ташаббусҳои Пешвои миллат дар робита ба ҳалли мушкилоти об дар миқёси ҷаҳон бо таваҷҷуҳ ба аҳамияти мавзуъ боиси ба гунаи хосса муаррифӣ шудани Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ гардид [3].

Қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» ба таълиму тарбияи сулҳ ва ҷалби ҷавонон ба раванди сулҳсозӣ таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Ин бо моддаи 41-и Конститутсия, ки таҳсилро ҳамчун ҳуқуқи ҳар шахс эътироф мекунад, мувофиқ аст. Ҷавонон бояд фаҳмиши амиқи сулҳ ва роҳҳои ҳалли низоъро омӯзанд, ки ин яке аз ҳадафҳои асосии қатънома аст. Ин таъкид бо моддаи 5 (дахлнопазирии ҳуқуқи инсон) ва моддаи 34 (ҳимояи кӯдакон) низ пайванд дорад, зеро ҳифзи ҷавонон аз ҷалб ба низоъҳо ва таъмини амнияти онҳо дар меҳвари ташаббус қарор дорад. Сулҳи пойдор тавассути таълими арзишҳои сулҳпарварӣ ба даст меояд. Ин нишон медиҳад, ки қатънома дар дохили Тоҷикистон дар асоси низоми ҳуқуқии миллӣ татбиқшаванда буда, ҳадафаш таъмини ояндаи бехатар барои наслҳост. Таълими сулҳ метавонад фарҳанги сулҳҷӯиро дар байни ҷавонон паҳн карда, онҳоро аз хатарҳои низоъҳо ва тундгароӣ ҳифз намояд, ки ин бо сиёсати дохилии Тоҷикистон низ ҳамоҳанг аст.

Қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» дар чаҳорчӯбаи Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод шуда, бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ мувофиқ аст. Моддаи 1-и Оиномаи СММ (1945) «нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ»-ро ҳамчун ҳадафи асосии созмон муайян мекунад, дар ҳоле ки моддаи 33 давлатҳоро ба ҳалли мусолиматомези низоъҳо даъват менамояд. СММ дар ҳифзи сулҳ нақши роҳбариро дорад ва қатънома ба «таъмини амният ва пешгирии муноқишаҳо нигаронида шудааст. Дар сурати қабул, ин қатънома қувваи ҳуқуқии байналмилалӣ пайдо карда, барои давлатҳои узви СММ мавриди иҷроиш қарор мегирад.

Қатънома бо Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (1989) низ пайванд дорад, ки моддаи 38-и он давлатҳоро муваззаф мекунад, кӯдаконро аз ҷалб ба низоъҳои мусаллаҳ ҳифз намоянд. Ин бо ҳадафи қатънома барои пешгирии ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои тундгаро мувофиқ аст. Ин санадҳои байналмилалӣ заминаи ҳуқуқии қатъномаро барои таъмини амнияти наслҳои оянда мустаҳкам мекунанд.

Татбиқи қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» механизмҳои ҳуқуқии мушаххасро талаб мекунад. Созмонҳои байналмилалӣ, ҳукуматҳо ва ҷомеаҳои шаҳрвандӣ бояд дар иҷрои барномаҳо ва ташкили иқдомҳои дастаҷамъона ҳамоҳанг шаванд. Ин бо моддаи 13-и Оиномаи СММ, ки рушди ҳамкории байналмилалиро таъкид мекунад, мувофиқ буда, заминаи ҳуқуқии татбиқи қатъномаро фароҳам меорад.

Қатънома ба таълими сулҳ ва ҳамгироии ҷавонон дар сулҳсозӣ таваҷҷуҳ дорад, ки дар чаҳорчӯбаи Ҳадафҳои рушди устувори СММ (SDG 16 – сулҳ, адолат ва ниҳодҳои қавӣ) амалӣ шуда метавонад. Таълими арзишҳои сулҳпарварӣ барои амалисозии қатънома муҳим аст. Ин механизмҳо бо Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (моддаи 38) ва Конвенсияи Женева (1949), ки ҳифзи ғайринизомиёнро пешбинӣ мекунад, пайванд дошта, барномаҳои махсусро барои муҳофизати ҷавонон ва пешгирии ҷалби онҳо ба низоъҳо таъмин мекунанд. Ин қатънома ба амалишавии барномаҳои мубодилавӣ ва истифодаи технологияҳои муосир барои паҳн намудани паёмҳои сулҳ равона мегардад. Ин пешниҳодҳо дар доираи моддаи 13-и Оиномаи СММ ва SDG 16 қобили татбиқ буда, нишон медиҳанд, ки қатънома дорои механизмҳои ҳуқуқии муассир барои амалисозист.

Чунин санадҳо ба ҳифзи сулҳ, пешгирии низоъҳо ва мусоидат ба ҳамкорӣ байни давлатҳо нигаронида шудаанд:

1. Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (Сан-Франсиско, 26 июни 1945). Дар моддаи 1 ҳадафи асосӣ "ҳифз ва нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ" зикр шудааст. Калимаи "сулҳ" дар тамоми матн борҳо истифода мешавад.

2. Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (аз ҷониби Ассамблеяи Генералии СММ 10 декабри 1948 қабул шудааст). Дар муқаддима ба "сулҳ ва амният" ишора шуда, ҳуқуқи инсон ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ таъкид гардидааст.

3. Паймони байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ (Ню-Йорк, 19 декабри 1966). Дар муқаддима сулҳ ҳамчун шарти асосии ҳуқуқҳои инсон зикр шудааст.

4. Конвенсия дар бораи пешгирӣ ва муҷозоти ҷинояти генотсид (СММ, 9 декабри 1948). Дар муқаддима гуфта мешавад, ки генотсид ба сулҳи байналмилалӣ хатар эҷод мекунад.

5. Декларасия дар бораи принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, ки ба муносибатҳои дӯстона ва ҳамкорӣ байни давлатҳо мутобиқи Оиномаи СММ марбутанд (Ассамблеяи Генералии СММ, 24 октябри 1970). "Сулҳ" дар унвон ва матн ҳамчун яке аз принсипҳои асосии ҳамкорӣ байни давлатҳо зикр шудааст.

6. Созишнома дар бораи манъи паҳншавии силоҳи ҳастаӣ (1 июли 1968). Дар муқаддима сулҳи байналмилалӣ ҳамчун ҳадафи ниҳоии коҳиши силоҳ зикр шудааст.

7. Конвенсияи Женева дар бораи ҳифзи қурбониёни ҷанг (12 августи 1949). Дар чор конвенсияи Женева "сулҳ" ҳамчун ҳадафи ниҳоии хотима додан ба низоъҳои мусаллаҳона зикр шудааст.

8. Протоколи иловагӣ ба Конвенсияҳои Женева (Протокол I ва II, 8 июни 1977). Ба ҳифзи сулҳ тавассути танзими низоъҳои мусаллаҳонаи байналмилалӣ ва дохилӣ ишора шудааст.

9. Декларасия дар бораи додани истиқлолият ба кишварҳо ва халқҳои мустамликавӣ (Ассамблеяи Генералии СММ, 14 декабри 1960). Дар матн гуфта мешавад, ки истиқлолият ба таҳкими сулҳи ҷаҳонӣ мусоидат мекунад.

10. Созишномаи Париж дар бораи хотима додани ҷанг ва барқарор кардани сулҳ дар Ветнам (27 январи 1973). Калимаи "сулҳ" дар унвон ва матн ҳамчун ҳадафи асосии созишнома истифода шудааст.

11. Созишномаи Камп-Дэвид (17 сентябри 1978). Дар байни Миср ва Исроил барои барқарор кардани сулҳ дар Шарқи Наздик қабул шуда, калимаи "сулҳ" дар матн борҳо зикр мешавад.

12. Созишномаи Осло (13 сентябри 1993). Байни Исроил ва Созмони Озодибахши Фаластин барои пешбурди сулҳ дар минтақа имзо шудааст.

13. Созишномаи умумии сулҳ (Дейтон, 14 декабри 1995). Дар бораи барқарор кардани сулҳ дар Босния ва Ҳерсеговина, калимаи "сулҳ" дар унвон ва матн истифода шудааст.

14. Хартияи Аврупоии амният (ОБСЕ, 19 ноябри 1990). Ба таҳкими сулҳ ва амният дар Аврупо нигаронида шуда, калимаи "сулҳ" дар матн борҳо омадааст.

15. Эъломияи Миллениуми СММ (8 сентябри 2000). Дар боби "Сулҳ, амният ва коҳиши силоҳ" ба ҳифзи сулҳи ҷаҳонӣ даъват шудааст.

Ин санадҳо асоситарин ҳуҷҷатҳои байналмилалие мебошанд, ки дар онҳо калимаи "сулҳ" (ё муодили он) дар унвон ё матни асосӣ омадааст ва ба ҳадафҳои марбут ба сулҳи байналмилалӣ, пешгирии ҷанг ва ҳамкории осоишта нигаронида шудаанд.

Барои дарки аҳамияти қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ» таҳлили ҷангҳо аз соли 1991 то апрели 2025 ва талафоти онҳо, аз ҷумла миёни кӯдакон муҳим аст. Ин давра, ки пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ оғоз шуд, бо афзоиши низоъҳои дохилӣ ва байналмилалӣ хос аст.

Баъзе аз ҷангҳои асосии ин давра:

- Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон (1992-1997): 150.000 кушта, зиёда аз 55 ҳазор кӯдакон ятиммонда, 10 милиард доллари амрикои ҳисорот овард. Ин низоъ бо Созишномаи сулҳи 1997, таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хотима ёфт.

- Генотсид дар Руанда (1994): Беш аз 540,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

- Ҷанги Сурия (2011-2025): То 2020 – 397,300 кушта, аз ҷумла 100,000+ кӯдак, ва то 2025 – тахминан 500,000-600,000.

- Ҷанги Ироқ (2003-2011): 150,000-600,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

- Ҷанг дар Қарабоғи Кӯҳӣ (2020): 7,646 кушта, аз ҷумла садҳо кӯдак.

- Амалиёти махсуси низомии Русия ва Украина (2014-2025): То 2020 – 13,000+ кушта, ва то 2025 – 100,000+, аз ҷумла ҳазорон кӯдак.

Тибқи маълумот дар соли 2020 дар 56 низои мусаллаҳона бо иштироки давлатҳо 50,000 нафар, дар 72 низои ғайридавлатӣ 23,500 нафар ва аз зӯроварии муқаррарӣ алайҳи ғайринизомиён 8,000 нафар кушта шуданд. Аз соли 1991 то 2025 тахминан 2-3 миллион нафар дар ҷангҳо ҷон бохтаанд, ки садҳо ҳазор нафарашон кӯдакон буданд. Ин рақамҳо нишон медиҳанд, ки низоъҳо ба наслҳои оянда таҳдиди ҷиддӣ эҷод карда, зарурати таҳкими сулҳро афзоиш додаанд.

Талафоти зиёди кӯдакон дар ҷангҳо аҳамияти асосҳои ҳуқуқии қатъномаи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ»-ро равшантар мекунад. Моддаи 11-и Конститутсияи Тоҷикистон, ки ташвиқоти ҷангро манъ мекунад, бо ҳадафҳои қатънома барои пешгирии низоъҳо мувофиқ аст. Дар сатҳи байналмилалӣ, моддаи 38-и Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак ва моддаи 1-и Оиномаи СММ ҳифзи сулҳ ва кӯдаконро таъкид мекунанд. Талафоти кӯдакон дар Сурия (100,000+) ва Қарабоғи Кӯҳӣ нишон медиҳад, ки низоми ҳуқуқии байналмилалӣ барои ҳифзи онҳо нокифоя аст. Қатънома тавассути таълими сулҳ (моддаи 41-и Конститутсия, моддаи 26-и UDHR) ва ҳамкории байналмилалӣ ин камбудиро ислоҳ мекунад.

Татбиқи қатънома дурнамои васеъ дорад. Чунки эътибори Тоҷикистонро афзун намуд ва дастгирии ҷаҳониро ба даст меорад. Тоҷикистон бо таҷрибаи сулҳофарии худ ва ташаббусҳои қаблии байналмилалӣ метавонад дар амалисозии қатънома пешсаф бошад. Ин ташаббуси навбатӣ бори дигар аз мақому манзалати бузурги Пешвои миллатамон дар ҳалли масъалаҳои муҳими ҷаҳони имрӯза ва бе тафовут набудан ба дарди ҷомеаи ҷаҳонӣ башорат медиҳад, зеро воқеан имрӯз вазъи геополитикии ҷаҳон дар ҳолати ҳассос ва хеле хатарнок қарор дорад. Таҳлили ҷангҳо аз 1991 то 2025 нишон медиҳад, ки талафоти 2-3 миллион нафар, аз ҷумла садҳо ҳазор кӯдакон, зарурати таҳкими сулҳро таъкид мекунад. Тоҷикистон бо таҷрибаи худ бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон метавонад дар татбиқи ин ташаббус саҳми бузург гузорад.

САНГИНЗОДА Дониёр, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Адабиёт

1. Ғаффори Воҳид., Сайидзода Зафар. Эмомалӣ Раҳмон дар оинаи замон. – Душанбе: “Контраст”. 2015. - С.94.

2. Ҳайдарзода Рустам. Геостратегия ва геополитикаи президенти тоҷикистон дар даврони соҳибистиқлолӣ. Ба Рӯзи Президент бахшида мешавад. 14.11. 2024// https://khovar.tj/2024/11/geostrategiya-va-geopolitikai-prezidenti-to-ikiston-dar-davroni-so-ibisti-lol-ba-r-zi-prezident-bahshida-meshavad/.

3. Сангинзода Дониёр. Мактаби сиёсию давлатдории Эмомалӣ Раҳмон – намунаи ибрат барои сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ. 22.03.2025// https://khovar.tj/2025/03/maktabi-siyosiyu-davlatdorii-emomal-ra-mon-namunai-ibrat-baroi-saroni-davlat-oi-osiyoi-markaz/.

Меҳргон яке аз ҷашнҳои қадимии тоҷикон буда, чун Наврӯзу Сада дар пояи тақвимҳои нуҷумиву мардумӣ ва мавсими фарорасӣ аз ҳамдигар фарқ мекунанд, вале моҳиятан онҳо гардиши солро муштаракан ифода менамоянд. Наврӯз ҷашни шурӯи сол буда, эътидоли баҳориро дар бар мегирад. Аммо Меҳргон фарогири эътидоли тирамоҳӣ маҳсуб меёбад. Ба ибораи дигар агар Наврӯз фарорасии сол бошаду аз оғози соли Нав, оғози корҳои баҳории деҳқон ҳикоят кунад, Меҳргон фурӯравии он (сол) буда, дар якҷоягӣ як соли пурраи кишоварзиро ташкил медиҳанд. Тақсими сол ба ду давраи баробар ва дар ду нуқтаи мушаххаси эътидоли баҳориву тирамоҳӣ дар боварҳои омиёнаи мардуми тоҷику форсу афғон ва соири кишварҳои ҳамҷавори онҳо ҳануз аз замонҳои қадим вуҷуд дошт.

Оид ба қадимӣ будани ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва Сада ҳаминро бояд зикр намуд, ки решаи ин ҷашнҳо аз замони асотирӣ об хӯрда, Наврӯз ба нахустин фармонравои асотирӣ Ҷамшед ва Меҳргон ба аввалин шаҳриёри ҳамосавӣ- Фаридун ва Садаро ба Ҳурмузу Ҳушанг нисбат медиҳанд. Ҳанӯз аз даврони куҳан маълум гардидааст, ки дар таҷлили ҷашни Меҳргон нақши асосиро Фаридун бозида, тибқи андешаи ағлаби пажуҳишгарон Меҳргонро Фаридун ҷорӣ намудааст.Мутобиқ ба маълумоти муаррих Табарӣ, мардум пирӯзии Фаридун бар Заҳҳокро, ки зимоми ҳукуматро баъд аз худкомагӣ ва даъвои Худоӣ кардани Ҷамшед ба даст гирифта буд, як воқеаи бузурги таърихӣ ва иҷтимоӣ шуморида, онро ҷашн гирифтанд ва чунин ҷашн дар моҳи “Меҳр” ва рӯзи “Меҳр” мувофиқ омад. Аз ҳамин сабаб, онро ҷашни “Меҳргон” номиданд. Албатта ин устура буда, ишора ба ҳодисаҳое мекунад, ки дар он Фаридун дар набард бо Заҳҳок аз абзори наве бо номи”гурзи говсар” ва “Дирафши ковёнӣ” истифода бурдааст. Пирӯзии Фаридун бар Заҳҳок дар айни ҳол пирӯзии ӯ бар табиат низ ҳисобида мешавад, зеро вай намояндаи қудрату шукӯҳи шоҳ буда, паҳлавонию пирӯзмандии ӯ ҷанбаи нерӯи хуршедиашро намоиш медиҳад.

Дар доираи сарчашмаҳои таърихӣ ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва Сада бештар ба кишоварзону барзгарон тааллуқ дошта, аксарияти мардуми бумӣ ё таҳҷойӣ дар он давраҳои таърихӣ ба кишоварзӣ ва чорводорӣ машғул буданд. Агар Наврӯз оғози рӯзи Нав, оғози кишту кори деҳқон бошад, Меҳргон мавсими ҷамъоварии самараи барзгарон-деҳқонон, бардошти ҳосили зироатҳо ва омодагии замин барои кишти оянда дар аввали фасли зимистон мебошад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба ҷашни Меҳргон чунин изҳори назар кардаанд: “Воқеан, Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёнажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд”.

Воқеан ҳам Меҳргон баъд аз Наврӯз дуюмин ҷашни бузурги миллӣ буда, фурӯғмандтарин ва куҳантарин намоди суннати қадимии фарҳанги ориёӣ ба шумор меравад. Ин ҷашн Ҷашни ҳар сол рӯзи даҳуми моҳи Меҳр, баробар ба дуюми октябр бо шукуҳу шаҳомати хосае таҷлил мегардад. Меҳргон низ чун Наврӯз суфраи хоси хешро дошт. Фарқ дар он аст, ки хони наврӯзӣ бо маводҳое зиннат дода мешуд, ки ҳарфи аввалашон аз “шин” ё “син” иборат буд ва бо номи “ҳафтсин” ё “ҳафтшин” ёд мешуд. Аммо дар хони меҳргонӣ, ки назди шоҳон густарда мешуд, анвои гуногуни хӯришҳо, ҳубобот, меваҷот ва ғайраро мечиданд. Одатан дар мобайни суфра нон мегузоштанд, ки онро “дорун” меномиданд ва он аз орди ҳафт намуди донаҳои ордкардашуда пухта мешуд. Навъҳои гуногуни меваҳои фасл, гулу райҳон, мурғи пухта, шароб, ойина, сурмадон, анвои гуногуни шарбат, ширинӣ, шохаи сабзи дарахти зайтун, биҳӣ, анор, шакару сикка ва ғайраҳо суфраи меҳргониро оро медоданд. Баъд аз зуҳури дини Зардушт дар кишварҳои эронитабор дар хони меҳргонӣ китоби муқаддаси зардуштиён-Авесто низ изофа гардид.

Омӯзши сарчашмаҳои таърихӣ оид ба ҷашни Меҳргон моро ба хулосае водор месозад, ки аслан Меҳргон ҷашни пайвандгари аҳду паймон, дӯстиву рафоқату меҳр ба инсон буда, ҷашни ҷамъоварии ҳосил ва натиҷаи заҳмати пурбор мебошад. Ҷашни Меҳргон аз ҷумлаи ҷашнҳои бошукуҳи мардуми ориётабор буда, аз замонҳои қадим ба мо мерос монда, гузаштагон онро бо тамоми ҷузъиёташ таҷлил мекарданд. Аммо бо мурури замон ин ҷашни мардумию миллӣ аз ёдҳо рафта, муддатҳои тулонӣ дигар таҷлил намешуд. Гоҳ-гоҳе ҳангоми ҳосилғундорӣ аз он ёд мекарданд. Бо шарофати итиқлолияти давлатӣ ва бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон на танҳо иду ҷашнҳои миллӣ, балки маросимҳои гуногуни мардумӣ аз нав эҳё гардида, барои дар сатҳи баланд таҷлил кардани онҳо шароити мусоид фароҳам омад.

Дар фароварди сухан мехостам, ҷашни қадимии ниёгони пурифтихорамонро ба тамоми мардуми сарбаланди Тоҷикистон табрик намоям.

Холназаров Назар, - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сайёҳӣ яке аз соҳаҳои босуръат рушдёбандаи иқтисоди ҷаҳонӣ маҳсуб ёфта, дар ғанӣ гардондани буҷети миллӣ, ташкили ҷойҳои нави корӣ ва ҷалби сармоягузории хориҷӣ нақши муҳим мебозад. Ин соҳа на танҳо ҳамчун манбаи даромади мустақим, балки ҳамчун омили рушди инфрасохтор, хизматрасонии иҷтимоӣ ва таблиғи фарҳангу тамаддуни миллӣ баромад мекунад. Дар аксар кишварҳои ҷаҳон, бахусус давлатҳои рӯ ба рушд, сайёҳӣ ба яке аз сарчашмаҳои асосии даромад табдил ёфтааст. Масалан, дар кишварҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ва Аврупои Ҷанубӣ ҳиссаи сайёҳӣ дар ММД то ба 10–15% мерасад. Ин нишон медиҳад, ки бо истифодаи самараноки иқтидори сайёҳӣ, кишварҳо метавонанд иқтисоди миллии худро тақвият диҳанд.

Тавассути рушди сайёҳӣ, дар бахшҳои нақлиёт, меҳмонхонаҳо, хӯрока ва ҳунарҳои мардумӣ ҷойҳои нави корӣ таъсис меёбанд. Ин ба коҳиши сатҳи бекорӣ ва беҳтар шудани сатҳи зиндагии аҳолӣ мусоидат мекунад. Ҳамзамон, воридоти асъори хориҷӣ ва афзоиши сармоягузориҳо ба соҳаи сайёҳӣ, буҷаи давлат ва иқтисоди миллиро тақвият мебахшанд.

Сайёҳӣ ҳамчун муҳаррики муҳими иқтисодиёт буда, дар самтҳои гуногун таъсири мусбат расонида, имкониятҳои нави рушдро фароҳам меорад. Бо назардошти захираҳои мавҷуда ва ташаккули инфрасохтори муосир, рушди босуботи сайёҳӣ метавонад ба як омили калидии пешрафти иқтисоди миллӣ табдил ёбад. Аз ин рӯ, эҷоди шароити муносиб барои пешбурди соҳаи сайёҳӣ ва такмил додани сиёсати давлатӣ дар идоракунии ин бахш яке аз афзалиятҳои муҳимтарини сиёсати иқтисодӣ ва иҷтимоии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад. Имрӯзҳо дар самти татбиқи сиёсати давлатӣ дар соҳаи сайёҳӣ, ҳамзамон рушди сайёҳӣ тадбирҳои назаррас андешида мешаванд.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ ва тағйироти босуръати иҷтимоӣ, зарурияти рушди сайёҳӣ беш аз ҳар вақти дигар эҳсос мешавад.

Якум, сайёҳӣ воситаи муҳими беҳдошти рӯҳию ҷисмонии инсон мебошад. Дар замони муосир сафар ва истироҳат ба одамон имкони барқарор кардани нерӯи рӯҳиву равонӣ медиҳад. Аз ин рӯ, сайёҳӣ ҳамчун як ҷузъи тарзи ҳаёти солим зарур аст.

Дуюм, сайёҳӣ омили муҳим дар шинохти миллатҳо ва фарҳангҳои гуногун мебошад. Меҳмононе, ки ба як кишвар сафар мекунанд, бо урфу одат, таърих, забон ва расму оини он шинос шуда, ба таҳкими робитаҳои фарҳангӣ мусоидат менамоянд. Ин омил махсусан дар ҷаҳони пур аз низоъҳои фарҳангӣ ва нажодӣ аҳаммияти муҳим дорад.

Дар қаламрави Тоҷикистон миқдори зиёди ҷойҳои тамошобоб мавҷуданд, ки таваҷҷуҳи сайёҳонро аз хориҷи дуру наздик ба худ ҷалб менамоянд. Дар ин самт Тоҷикистон барномаи стратегии рушди инфрасохтори сайёҳӣ ва хизматрасонии сайёҳиро татбиқ менамояд. Аз ҷумла, барои рушди сайёҳии экологӣ, беҳдошти шароити истироҳат дар кӯҳсор имконоти кофӣ мавҷуд аст. Баъзе дарёҳо дар айёми тобистон барои рафтинг хеле мусоид мебошанд.

Дар ниҳоят, бо назардошти тағйирёбии иқлим, зарурати рушди сайёҳии экологӣ ва устувор низ пеш омадааст, ки метавонад ҳамзамон бо ҳифзи муҳити зист, манфиати иқтисодиро низ таъмин намояд. Бо назардошти ҳамаи ин омилҳо, сайёҳӣ ҳамчун соҳа ва тарзи ҳаёт зарурати ҷудонашавандаи ҷомеаи муосир ба шумор меравад ва бояд дар сиёсати иҷтимоӣ ва иқтисодии ҳар як кишвар мақоми хосса дошта бошад.

Баъди ба даст овардани истиқлолият Тоҷикистон низоми сустинкишофёфтаи соҳаи сайёҳиро ба мерос гирифт, ки он ба талаботи иқтисоди бозорӣ ҷавобгӯ набуд. Дар давраи шӯравӣ дар Тоҷикистон аз соли 1929 ҷамъияти сайёҳии пролетарӣ вуҷуд дошт ва ҳамон сол ҷамъияти сайёҳии хориҷӣ бо номи «Интурист» ташкил шуда буд. Дар давари шӯравӣ аз рӯйи хислати хизматрасонӣ дар байни 24 давлати аъзои Созмони умумиҷаҳонии туристӣ Тоҷикистон дар ҷойи 20-ум қарор дошт. Ин рақам аз он шаҳодат медиҳад, ки геокомплексҳои минтақа самаранок истифода намешуданд. Ҳоло аз рӯйи нишондиҳандаҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 900 геокомплексҳо вуҷуд дорад.

Пас аз истиқлоли давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи сайёҳӣ дигаргуниҳо ба амал омада бошад ҳам, аз сабаби мавҷуд набудани заминаи моддию техникӣ ширкатҳои сайёҳӣ фаъолияти босамар карда натавонистанд. Ҳамзамон бо сабаби ҷанги шаҳрвандӣ солҳои 1992-1997 сайёҳӣ рушд накард. Новобаста аз ин, дар ин марҳила як қатор санадҳои меъёриву ҳуқуқии танзимкунандаи соҳаи сайёҳӣ ба тасвиб расиданд. Ҳанӯз Шӯрои Вазирони Тоҷикистон 1 марти соли 1990 «Оиди бозсозии ташкили иқтисоди сайёҳии хориҷӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Оиди ташкил намудани ассотсиатсияи сайёҳии Тоҷикистон», 4 феврали соли 1994 «Оиди тартиботи пешниҳод кардани ҳуқуқ ва суъбектҳои хоҷагӣ оиди шуғли сайёҳии хориҷӣ ва ба тартибоварии ҳуҷҷатҳои раводид» қарор қабул намуд. Ҳамчунин 4 майи соли 1997, таҳти рақами 183 «Оиди додани иморат воқеъ дар кӯчаи Пушкин 14, ба мувозинаи ширкати миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оиди сайёҳӣ» интишор шуд, ки дастовардҳои аввалин дар роҳи расидан ба рушди соҳаи сайёҳии кишвар ба ҳисоб меравад.

Марҳилаи дуюми рушди кишвар пас аз хотимаи ҷанги шаҳрвандӣ аз соли 1998 оғоз мегардад ва ин марҳиларо «давраи тиллоии сайёҳии тоҷик» метавон унвон кард. Ба андешаи Дабири кулли Созмони умумиҷаҳонии туристӣ Толиб Рифоҳӣ Тоҷикистон «Шветсарияи Осиёи Марказӣ» аст.

Ҳукумати ҷумҳурӣ ба тадриҷ барномаҳои махсуси соҳавиро қабул ва мавриди амал қарор дод. Аз ҷумла, чорабиниҳои мушаххас дар доираи иҷрои “Консепсияи миллии рушди туризм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи солҳои 2009-2019”, “Барномаи давлатии рушди туризм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи солҳои 2010-2014” ва “Барномаи рушди туризм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи солҳои 2015-2017” татбиқ карда шуданд.

Аз нигоҳи рушди соҳаи сайёҳӣ дар миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои беҳтарин имконият мебошад. Дар асоси хулосаи шабакаҳои ҷаҳонӣ ва сомонаҳо, аз ҷумла «ВВС» (Британияи Кабир, соли 2012) Ҷумҳурии Тоҷикистон аз зумраи 10 кишвари барои сайёҳӣ мувофиқ дониста шудааст. Инчунин, соли 2014 сомонаи интернетии «Globe Spots» Тоҷикистонро дар қатори кишварҳои даҳгонаи ҷолиб барои турзим шомил намуда буд. Ҳамзамон табиат ва роҳҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби маҷаллаҳои ТОП-100 (с. 2015) ва «National Geographic» (с.2016) дар қатори 10 кишвари ҷаҳон беҳтарин дониста шуда, соли 2016 СУТ-и СММ Тоҷикистонро дуюмин кишвари дар ҳоли рушди сайёҳӣ қарордошта унвон кардааст.

Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2014 чунин таъкид намуданд: “Баланд бардоштани сатҳу сифати ҳамаи намудҳои хизматрасонӣ ва тараққиёти соҳаи сайёҳӣ самти дигари пешрафти ояндаи иқтисодиёту иҷтимоиёти кишвар мебошад. Рушди бахши сайёҳӣ барои ташкили ҷойҳои кории нав ва инкишофи истеҳсолот мусоидат мекунад, зеро бахши сайёҳӣ имконияти хуби фаъолияти соҳибкорӣ барои ҳар як шахси ташаббускор мебошад. Мувофиқи таҳлилҳо амалӣ намудани ислоҳот имкон медиҳад, ки саҳми соҳаи сайёҳӣ дар маҷмӯи маҳсулоти дохилии кишвар то соли 2020 то ба 5 фоиз ва саҳми ғайримустақими он барои рушди соҳаҳои дигари иқтисодиёт то 15 фоиз расонида шавад.

Чунин изҳорот нишон медиҳад, ки ҳукумат ба рушди инфрасохтори сайёҳӣ, ҷалби сармоягузориҳо ва мусоидат ба фаъолияти соҳибкорӣ дар ин самт аҳаммияти ҷиддӣ медиҳад. Ҳадафи расидан ба саҳми 5%-и соҳаи сайёҳӣ дар ММД то соли 2020 ва таъсири ғайримустақими он ба 15% нишонаи барномаи мушаххаси стратегӣ барои рушди устувори иқтисодиёт буд. Инчунин, таъкид ба имкониятҳои соҳибкорӣ барои шахсони ташаббускор аз сиёсати ҳавасмандгардонии навоварӣ ва иштироки фаъоли аҳолӣ дар рушди иқтисодӣ дарак медиҳад.

Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми 22 декабри соли 2016 қайд намуда буданд, ки «ҷиҳати босуръат тараққӣ додани соҳаи сайёҳӣ дар кишвар зарур аст, ки воридоти таҷҳизоту маводи сохтмонии иншооти сайёҳӣ аз пардохтҳои андозию гумрукӣ, инчунин, ширкатҳои сайёҳӣ дар панҷ соли аввали фаъолияташон аз пардохти андоз аз фоида озод карда шаванд». Дар ин замина, барои тараққӣ додани соҳаи сайёҳӣ воридоти маводу таҷҳизоти сохтмонии иншооти сайёҳӣ аз пардохти андозиву гумрукӣ озод карда шудаанд. Ҳамзамон ширкатҳои сайёҳӣ дар панҷ соли аввали фаъолият аз пардохти андоз аз фоида озод мебошанд.

Бо мақсади инкишофи соҳаи сайёҳӣ соли 2017 Кумитаи рушди сайёҳии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шудааст, ки мақомоти иҷроияи ваколатдор барои, таҳия ва татбиқи сиёсати давлатӣ дар соҳаи сайёҳӣ мебошад ва вазифаҳои худро дар ҳамкорӣ бо дигар мақомоти марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти иҷроия, ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва ҷонибҳои манфиатдор аз бахши хусусӣ ба роҳ мемонад.

Имрӯзҳо кумита дар фароҳам овардани шароити мусоид барои фаъолияти босамар дар соҳаи сайёҳӣ, рушди сайёҳӣ ва инфрасохтор, захираҳои сайёҳии ҷумҳурӣ дар бозорҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ, беҳсозии сифати хизматрасонӣ, дастгирии саёҳати дохиливу хориҷӣ ва ҷалби сармоя кӯшиш ба харҷ медиҳад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон сайёҳии экологӣ дар парваришгоҳи табии давлатии «Алмосӣ», ки дар қисмати ҷанубии қаторкӯҳи Ҳисор ҷойгир шудааст, боғи таърихӣ - фарҳангии «Ширкент» дар ноҳияи Турсунзода ва бошишгоҳи давлатӣ - табии «Ромит», ки дар қисмати ҷанубии қаторкӯҳи Ҳисор воқеъ аст, ташкил карда шудааст.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои сайёҳони хориҷӣ низоми раводиди электронӣ ҷорӣ карда шуда, минтақаҳои сайёҳӣ ва инфрасохтори зарурӣ таъсис дода шудааст. Як қатор ширкатҳои туристӣ: «Помир -ОМ», «Помир Пикс», «Артуч», «Боми ҷаҳон тур», «Сайру саёҳати кӯҳӣ», «Гиди Помир», ҶДММ «Ҷавоҳир», «Атлас Травел», «Сарез Тревел», «Саёҳатҳои кӯҳии Помир», ҶДММ «Диана ва Т», «Зурмич», «Олами саёҳат», ҶДММ «Кӯҳандиз», ҶДММ «М.Тур», ҶДММ «Магнум», ҶДММ «Авант-тур», ҶДММ «Ганҷина», ҶДММ «Ориент Адвентур», «Ором Тревел», ҶДММ «Панҷакент Интур», ҶДММ «Роҳат Тур», ҶДММ «Тоҷикистон Тревел», ҶДММ «Бадахшон Тревел» ва ғайра дар самти вусъат додани рушди соҳаи сайёҳӣ фаъолияти босамар доранд.

Барои шаҳрвандони зиёда аз 80 кишвари дунё низоми раводиди электронӣ ҷорӣ карда шуда, шумораи сайёҳон дар чанд соли охир ду баробар (аз 207 то 414 ҳазор нафар) зиёд гардидааст.

Таваҷҷуҳи ширкатҳои сайёҳии хориҷӣ, ки мехоҳанд бо ширкатҳои сайёҳии Тоҷикистон ҳамкорӣ намоянд, хеле зиёд аст. Дар ин замина Кумитаи рушди сайёҳии Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста ширкатҳои ватаниро таъкид менамояд, ки бо ҳамтоёни худ ба таври зарурӣ ҳамкорӣ намоянд. Нақши ширкатҳои хориҷӣ дар зиёд гардидани ҷаҳонгардон ба кишвари мо хеле муҳим аст, зеро онҳо сайёҳонро ба давлатҳо ҷалб менамоянд. Аз ин рӯ барои зиёд гардидани шумораи сайёҳон дар ҷумҳурӣ ба фаъолияти ширкатҳои сайёҳӣ аз ҷониби кумита таваҷҷуҳи аввалиндараҷа дода мешавад.

Соли 2017 Форуми ҷаҳонии иқтисодӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз рӯйи рақобатпазрӣ дар соҳаи сайёҳӣ, дар миёни 136 кишвар дар ҷойи 107 нишон дод. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти амният, тандурустӣ ва беҳдошт аз 7 холи дастрас соҳиби 5,7 хол гардид, ки нишондиҳандаи назаррас аст. Ҷолиби диққат аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рӯйхати кишварҳое, ки дар давоми як сол ҷаҳиши беҳтарини сайёҳӣ нишон доданд, алоҳида қайд шудааст. Дар ин рӯйхат Тоҷикистон, пас аз Ҷопон ва Озарбойҷон дар зинаи сеюм қарор гирифт.

Ҳамасола Тоҷикистонро ду намуди сайёҳон дидан мекунанд.

Якум, одатан сайёҳоне, ки бе кӯмаки операторони сайёҳӣ ба саросари кишвар сафар мекунанд. Аксар вақт инҳо сайёҳони пиёдагард, ба ном «боркашҳо» ва сайёҳоне, ки диққати онҳоро Помир ва кӯҳҳои Фон ба худ ҷалб мекунад.

Гуруҳи дуюм сайёҳоне мебошанд, ки тариқи операторҳои туристӣ ба Тоҷикистон барои дидани мероси таърихиву фарҳангӣ: Саразм, қалъаи Ҳисор, Аҷинатеппа, Ҳулбук, Ямчун ва ғайра сафар мекунанд.

Теъдоди сайёҳони хориҷӣ дар соли 2019 ба Тоҷикистон 1 миллиону 257 ҳазору 300 нафарро ташкил дод, ки нисбат ба соли 2018 21,6% (ё 219,7 ҳазор нафар) зиёд мебошад. Дар соли 2019 даромади сайёҳӣ ба иқтисодиёти Тоҷикистон аз фурӯши чиптаҳо 267,5 миллион долларро ташкил додааст. Аз ҳисоби пешниҳоди хизматрасониҳои сайёҳӣ ба хазинаи Тоҷикистон 403 миллиону 760 ҳазор сомонӣ ворид гардидааст. Ҳиссаи сайёҳӣ дар ММД-и кишвар 2,2% ва дар якҷоягӣ бо соҳаҳое, ки дар онҳо нуқтаҳои хизматрасонии сайёҳӣ мавҷуданд 10,4%-ро ташкил додасат.

Ташаббуси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти рушди сайёҳӣ, аз ҷумла дар соли 2018 эълон намудани солҳои 2019-2021 «Солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ», нишон медиҳад, ки роҳбарияти кишвар ба ин соҳа таваҷҷуҳи ҷиддӣ дорад.

Яке аз дигар тадбирҳои самаровор дар самти рушди сайёҳӣ қабули стратегияи рушди сайёҳӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 мебошад, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 августи соли 2018, №372 тасдиқ шудааст. Ин стратегия мақсад, вазифа ва самтҳои муҳими рушди соҳаи сайёҳии кишварро барои давраи то соли 2030 муайян намуда, омили тавсеаи нақшаҳо ва роҳнамои ташаббусҳои соҳибкории шаҳрвандон дар соҳаи сайёҳии кишвар ба ҳисоб меравад.

Дар заминаи ин стратегия меҳмонхонаҳои “Чорчаман Хилс” дар ноҳияи Дарвоз, “Саразм плаза” дар шаҳри Панҷакент, “Манзара” дар ноҳияи Ховалинг ва “Чилдухтарон” дар ноҳияи Муъминобод бунёд ва мавриди истифода қарор дода шуданд ва ин иншоот имкон медиҳад, ки дар дурдасттарин минтақаи ҷумҳурӣ ба сайёҳон дар шароити хубу мусоид хидмат расонида шавад.

Соли 2024 дар ҷумҳурӣ 200 ширкати сайёҳӣ дар асоси иҷозатномаи фаъолияти сайёҳии Кумитаи рушди сайёҳии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият намудаанд, ки аз ин шумора 35 адад ба Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, 94 адад ба шаҳри Душанбе, 42 адад ба вилояти Суғд, 18 адад ба вилояти Хатлон ва 11 адад ба шаҳру ноҳияҳои тобеи марказ рост меояд.

Аз руйи ҳисоботҳои оморӣ маълум мешавад, ки сол ба сол бо фароҳам омадани шароити мусоид, ташрифи сайёҳони хориҷӣ ба ҷумҳурӣ меафзояд. Аммо, новобаста аз имконоти мавҷуда захираҳои сайёҳии ҷумҳурӣ ба таври зарурӣ ва мувофиқ ба меъёрҳои муосиру байналмилалии сайёҳӣ истифода нагардида, шароити мусоид барои сайёҳон ба таври кофӣ муҳайё карда нашудааст. Аз ин рӯ, ҳукумати ҷумҳурӣ мақсад гузоштааст, ки дар ин самт ислоҳот гузаронад, то саҳми соҳаи сайёҳӣ дар рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар ба таври назаррас баланд бардошта шавад.

Дар заминаи мавҷудияти мероси бойи таърихию фарҳангӣ, табиати нодир, кӯлҳо, ҳайвоноту растаниҳо, кӯҳҳои осмонбӯс барои рушди соҳаи сайёҳӣ заминаҳои зарурии меъёрии ҳуқуқӣ фароҳам оварда шуда, як силсила чораҳои ҳавасмандкунӣ низ амалӣ гардидаанд. Аз ҷумла, якчанд минтақаҳои байналмилалии сайёҳӣ ташкил карда шуда, меҳмонхонаҳо ва марказҳои тиҷоратии ба талаботи муосир ҷавобгӯ сохта, ба истифодаи умум пешниҳод карда шуданд.

Дар ҳоли ҳозир дар ҷумҳурӣ 343 субъекти хизматрасонии сайёҳӣ сабт шудааст. 214 меҳмонхона, 46 хостел ва мотел, 54 осоишгоҳ, 12 маркази муолиҷавӣ ва лагерҳои солимгардонӣ, 10 хонаи истироҳатӣ, 3 кемпинг ва 4 базаи сайёҳӣ ва истироҳатӣ аз ин шумора мебошанд.

Мутобиқ ба нишондоди Созмони умумиҷаҳонии сайёҳӣ шаҳрвандони хориҷие, ки мутобиқи талаботи ин созмон ба ҳайси сайёҳ арзёбӣ гардидаанд, аз соли 2010 то соли 2022 аз 160 ҳазор то ба 1 млн. нафар афзудааст.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 28 декабри соли 2024 ёдовар шуданд, ки шумораи сайёҳоне, ки ба Тоҷикистон омадаанд, ба 1 миллиону 400 ҳазор нафар расида, нисбат ба соли 2019 12 фоиз афзудааст. Вале ин нишондиҳанда бо назардошти имконоти таърихию табиӣ, кӯҳнавардӣ, фарҳангӣ ва табобатию истироҳатии мамлакат кофӣ нест. Пешвои миллат иброз доштанд, ки дар баробари ҷалби сайёҳони хориҷӣ ба мамлакат ба рушди сайёҳии дохилӣ низ бояд таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир шавад.

Дар маҷмуъ, сайёҳӣ падидаи мураккаби иқтисодию иҷтимоии замони муосир мебошад ва вобаста ба беҳбудии вазъи иҷтимоии аҳолӣ инкишоф меёбад. Сайёҳӣ чун дигар соҳаҳои хоҷагии халқ дар баробари густариши тамаддуни инсонӣ тағйирёбанда буда, навгониҳои ҳаёти муосирро таҷассум менамояд. Афзалияти рушди сайёҳӣ дар он аст, ки бо сармояи нисбатан кам даромади калони пулӣ ба даст меояд ва шумораи зиёди аҳолӣ бо кор ва музди баланд таъмин мешаванд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста аз нишондиҳандаҳои зикргардида, камбудиҳо дар соҳаи сайёҳӣ мавҷуд буда, ҳукумати ҷумҳурӣ барои бартараф кардани онҳо, бо ҷалби сармояи хориҷӣ кӯшишу талош меварзад. Бо мақсади боз ҳам рушд додани соҳаи сайёҳӣ ҳукумати мамлакат ва вазорату идораҳо, инчунин мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ имкониятҳои мавҷударо васеъ истифода намуда, ба рушди инфрасохтори сайёҳӣ, баланд бардоштани сифати хизматрасонӣ, густариши раванди танзими давлатӣ ва дастгирии сайёҳӣ, ҷалби ҳарчи бештари сармоя, ҳамоҳангсозии фаъолияти ҳамаи сохтору мақомоти дахлдор ва омода намудани кадрҳои болаёқат дар ин самт кӯшиш менамоянд.

Барои густариши сайёҳӣ ва ҷалби сармоя ташкили марказҳои ахборотӣ барои соҳибкорони кишварҳои хориҷӣ бо мақсади огоҳӣ ёфтани онҳо аз шароиту имкононти мавҷудаи соҳаи сайёҳӣ дар Тоҷикистон зарурият дорад.

Сайёҳӣ дар шароити муосири Тоҷикистон ба як соҳаи муҳим ва стратегӣ табдил ёфтааст, ки дар рушди иқтисодию иҷтимоии кишвар нақши калидӣ мебозад.

Имрӯз Тоҷикистон бо захираҳои бойи табиӣ, таърихӣ ва фарҳангӣ дорои имкониятҳои бузурги рушди сайёҳӣ мебошад. Эҷоди инфрасохтори зарурӣ, таъсиси ширкатҳои сайёҳӣ, ҷорӣ намудани низоми раводиди электронӣ, дастгирии соҳибкорон ва ташкили минтақаҳои махсуси сайёҳӣ аз иқдомҳои муҳими давлат дар ин самт ба ҳисоб мераванд.

Бо вуҷуди ин, ҳанӯз як қатор камбудиҳо, аз ҷумла набудани инфрасохтори муосир дар баъзе минтақаҳо, сатҳи пасти хизматрасонӣ ва истифодаи номукаммали захираҳои сайёҳӣ боқӣ мондаанд. Аз ин рӯ, идомаи ислоҳот, ҷалби сармояи хориҷӣ, баланд бардоштани савияи касбии мутахассисон ва тарғиби имкониятҳои сайёҳии кишвар дар арсаи байналмилалӣ дар меҳвари сиёсати давлатӣ қарор гирифтааст.

Давлат тавассути татбиқи барномаҳои стратегӣ, аз қабили “Стратегияи рушди сайёҳӣ то соли 2030”, ҷорӣ намудани низоми раводиди электронӣ, озод кардани ширкатҳои сайёҳӣ аз андозҳо дар панҷ соли аввал ва таъсиси минтақаҳои махсуси сайёҳӣ, барои рушди ин соҳа талош меварзад. Соли 2019 даромади сайёҳӣ ба 267.5 миллион доллар расида, саҳми он дар ММД 2.2% ва бо назардошти таъсири ғайримустақим 10.4%-ро ташкил дод. Шумораи сайёҳони хориҷӣ аз 160 ҳазор дар соли 2010 то 1.4 миллион дар соли 2024 афзоиш ёфтааст, ки нишонаи пешрафти назаррас аст.

Рушди сайёҳии экологӣ, кӯҳнавардӣ, фарҳангӣ ва табобатӣ, инчунин таҳкими робитаҳои фарҳангӣ тавассути сайёҳӣ, метавонад Тоҷикистонро ба як макони ҷолиби ҷаҳонӣ табдил дода, сатҳи зиндагии аҳолиро беҳтар созад. Аз ин рӯ, сайёҳӣ ҳамчун муҳаррики муҳими иқтисодиёт ва омили пешрафти иҷтимоӣ дар сиёсати давлатӣ мақоми хоса дорад.

Дар маҷмуъ, рушди устувори сайёҳӣ метавонад Тоҷикистонро на танҳо ба як макони ҷолиби сайёҳӣ, балки ба манбаи муҳими даромад ва беҳбуди сатҳи зиндагии аҳолӣ табдил диҳад.

Турсунов Т.Х., сарходими илмии шуъбаи Шарқи Наздик ва Миёнаи Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Аврупо ва Осиёи АМИТ, д.и.т., профессор

Ба истиқболи ҷашни 80-солагии Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабдуллоҳи Рудакӣ

Устод Муҳаммад Абдураҳмон Наврӯз - олими шинохтаи тоҷик - хатмкунандаи факултети забон ва адабиёти русӣ Донишгоҳи давлатии Кӯлоб, ҳоло корманди илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсӣ, профессори соҳибмактабест, ки дар тарбияи кадрҳои баландихтисоси илмӣ дар кишварамон мақому мартабаи хосса дорад. Аз ин рӯ, дар арафаи ҷашни 80-солагии Донишгоҳи номбурда, мехоҳам дар бораи дастовардҳои устод , ки ба қуллаи баландтарини илм расидааст, ибрози чад андеша намоям.

Муҳаммад Абдураҳмон хатмкунандаи факултети забон ва адабиёти русӣ Донишгоҳи давлатии Кӯлоб соли 1984 мебошад. Номбурда, баъди хатми ин боргоҳи маърифат ба ҳайси ассистента кафедраи фалсафа ва коммунизми илмӣ ба кор қабул карда шудааст. Ӯ соли 1989 ба шӯъбаи рӯзонаи аспирантураи кафедраи фалсафа ва сиёсатшиносии Донишгоҳи давлатии Мински Ҷумҳурии Белорусия дохил шуда, баъди хатми аспирантура пеш аз муҳлат рисолаи номзадиро дар мавзуъи “Муоширати байнимиллатҳо дар коллективҳои истеҳсолии меҳнатӣ (Дар мисоли корхонахои саноатии Тоҷикистон), ҳимоя намудаааст. Устод дар ҳамонҷо то охири соли 1994 рисолаи докториро дар мавзӯи “Раванди муоширати байнимилатҳо ҳамчун падидаи иҷтимоию сиёсӣ” (таҷрибаи Тоҷикистон) бо рамзи 23.00.02. равандҳои сиёсӣ (илмҳои сиёсӣ) ба анҷом расонида, бо мувафақият дифоъ намудааст.

Муҳаммад Абдураҳмон нахустин доктори илмҳои сиёсӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки бо шарофияти ӯ аввалин Шӯрои ҳимояи рисолаҳо оид ба илмҳои сиёсӣ дар Тоҷикистон кушода шуда буд.

Устод аз соли 1993 то 1997 дар вазифаҳои муаллими калон, дотсент, мудири кафедраи сиёсатшиносӣ, профессор, сармутахассиси шӯъбаи илми Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ва соли 1997 ҳамчун муаллими калони Коллеҷи ҳарбии Вазорати мудофиа кор кардааст. Аз соли 1997 то соли 2001 Сармутахассиси шӯъбаи мудофиа ва тартиботи ҳуқуқии Дастгоҳи иҷроияи Президента Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз соли 2001 то 2006 дар вазифаи ректори Донишкадаи тарбияи ҷисмонии Тоҷикистон фаъолият намудааст.

Муҳаммад А.Н. аз соли 2007 то 2012 дар вазифаи декани факултети фалсафаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва аз соли 2012 то 2015 Машваратчии калон - Сардори шӯъбаи амнияти иттилоотӣ, пешгӯӣ ва робитаҳои байналмилалии дастгоҳи Шӯрои амнияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ифои вазифа намудааст. Аз 20-уми апрели соли 2015 то 15 марта 2017 ба ҳайси Директори Института фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.М. Баҳоваддинови АИ ҶТ фаъолият намудааст. Устод аз 15 марта соли 2017 то соли 2024 ба ҳайси ноиби президенти Академияи милии илмҳои Тоҷикистон фаъолият намудааст.

Ӯ дар тули фаъолияти 40 солаи хеш зиёда аз 400 мақолаҳои илмӣ таҳқиқотӣ, 40 китобу дастурҳои таълимӣ ва монографияҳои илмӣ чоп намудааст. Корҳои илмӣ-тадқиқотии устод дар бисёр кишварҳои дуру наздик, аз ҷумла дар Москва, Минск, Киев, Вашингтон, Шветсия ва Эрон нашр гардидаанд.

Хидмати Муҳаммад Абдураҳмон дар пешрафти маориф ва тарбияи кадрҳои баландихтисос-номзад ва докторҳои илмҳои сиёсӣ назаррас аст. Таҳти роҳбарӣ ва мушовирии бевоситаи ӯ оид ба илмҳои сиёсӣ 33 нафар рисолаҳои номзадӣ ва 7 нафар рисолаҳои докторӣ ҳимоя намудаанд, ки 10 нафарашон хатмкунандагон ва устодони Донишкадаи давлатии Кӯлоб мебошанд.

Мактаби илмии Муҳаммад А.Н. дар Тоҷикистони азиз яке аз мактабҳои бонуфузтарини илмҳои сиёсӣ ба ҳисоб меравад. Ӯ аз давраҳои гуногун то имрӯз дар мактабҳои олии ҷумҳурӣ фаъолияти омӯзгорӣ намуда, дар таълими фанни сиёсатшиносӣ ба насли ҷавон корҳои зиёди методию таълимиро ба анҷом расонидааст. Саҳми ӯ дар таблиғи донишҳои сиёсӣ, сиёсати давлати дунявӣ, гуфтугӯи тамаддунҳо, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ дар ҷумҳури эътироф гардидааст.

Профессор Муҳаммад А.Н. дар тули фаъолияти илмию омӯзгории худ чунин китобу дастурҳоро таълиф намудааст: Аз чумла 8 китоби дарсӣ ва як “Донишномаи мухтасари сиёсӣ” барои мактабҳои олӣ таълиф намудааст. Китоби “Риторика ва баҳси сиёсӣ“ - и муаллиф дар Эрон, китоби “Сиёсатшиносй” и ӯ дар Афғонистон чоп шудааст. Ҳамзамон чунин китобҳо, монографияҳо ва дастурҳои зерин низ ба қалами ӯ тааллуқ доранд:

Луғати мухтасари сиёсатшиносӣ (1992), Политология: предмет, структура и задачи курса (1993), Социология конфликта (1995), Асосҳои сиёсатшиносӣ (курси лексияҳо) (1995), Политические режимы (1999), Политическое поведение: социальные факторы и формы проявления (2000), Стратегияи амнияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон (2000), Политические поведение: некоторые аспекты структурного анализа (2003). Фалсафаи варзиши Абуалӣ Сино (2005), Политическая идеология современного мира (2006). Амният ҳамчун падидаи системаи иҷтимоӣ (2007). Амнияти Тоҷикистон:масъалаҳои миллӣ ва байналхалқӣ (2007). Сиёсатшиносӣ - китоби дарсӣ барои мактабхои олӣ (2010). Риторика ва баҳси сиёсӣ: китоби дарсӣ (2011). Методикам таълим ва таҳқиқи сиёсатшиносӣ: китоби дарсӣ (2012). Муқаддимаи идеяи миллӣ: китоби дарсӣ (2013). Назарияҳои муосири сиёсӣ: китоби дарсӣ.(2014), Риторика и политическая полемика(2015), Государственная независимость Республики Таджикистан: теория, история и политическая практика. (2016), Современный Таджикистан: диалектика независимости и интеграции (политико-правовой анализ). Монография. Душанбе. (2016). (Ҳаммуаллиф), Истиқлоли сиёси ва таҳкими давлатдории миллӣ. Душанбе. Монография. «Эр-граф», (2016), Андешаҳои иҷтимоию сиёсии Абубакр Закариёи Розӣ (ҳаммуалифӣ) Душанбе, «Дониш». (2016), Сиёсатшиносии этникӣ, (2017), «Сиёсатшиносӣ» барои мактабҳои олии кишвар (2018),дар ҳаммуалифӣ, «Инсон, сиёсат ва ҷомеа» монография, (2018), Тоҷики тоҷвар (2018), Амнияти миллӣ (2019) , «Озоди ва истиқлоли миллӣ» (2024), «Сиёсат» (2025) ва ғ. мебошанд.

Имрӯз устод Муҳаммад Абдураҳмон Наврӯз дар Академиям миллии илмҳои Тоҷикистон ва байни аҳли илму маорифи ҷумҳурӣ ҳамчун олими соҳибмактабу эҷодкор, бомаҳорату ибратбахш, соҳиби ҳурмату эҳтироми зиёд аст.

Устод барандаи “Ҷоизаи давлатии ба номи Абуалӣ ибни Сино” оид ба илму техника дар соли 2018 мебошад.

Хизматҳои ӯро дар соҳаи таҳқиқотҳои илмӣ, ташвиқу тарғиби худшиносии миллию истиқлолияти сиёсӣ ва ба камол расонидани мутахассисони баландихтисос ба назар гирифта, соли 2023 барои китоби ” Инсон , сиёсат ва ҷомеа “ ба ҷоизаи АМИТ ба номи академик М.С. Осимӣ дар соҳаи илмҳои ҷамъиятшиносӣ ва гумманитарӣ мушарраф гардидааст.

Устод Муҳаммад Абдураҳмон шахсияти миллӣ , ватанпарвар ва марди соҳибхирадест,ки ҳамаи мувафақиятҳои илмию таълимиашро ба Донишгоҳи хатмкадрдаашон вобастаю пайваста медонад. Дар арафаи ҷашни 80 солагии Донишгоҳ аз устоди азиз пурсон шудам, ки шуморо марди ҷасур, соҳибхирад, каме оташин ва соҳибмактаб мегуянд. Барои чи шумо баъди хатми мактаби миёна ба марказ ба шаҳри Душанбе барои таълим нарафтед ва дар шаҳри Кӯлоб мондед.

Баъдан агар имкон бошад гӯед, ки асрори ин ҳама дастовардҳои илмии шумо дар чист?

Устод бо чеҳраи кӯшода ва ҷиддияти хосса гуфт ” албатта ҳама ба меҳнату заҳмат ва устодони серталаби банда, мисли Тағой Раҳмонов, Хурсанд Азамов, М. Ибодов М.Саъдуллоев, А Кабина, Иброҳим Гурез, Савронби Раҳимова, муаллим Қадруллоев, .А.С. Вашенко, А.Нозимов, Сабко Наталя, ректори пешина, профессор Карим Самариддин ва ноиби он кас Сайхуча Азиз вобастгӣ дошт. Онҳо шахсиятҳои хеле шинохта ва кордон буданд.

Масъалаи дигар дар он замон рӯзгори мо начандон аз лиҳози иқтисодӣ хуб буд. Мо имконияти дар Душанбе хонданро надоштем. Агар Донишгоҳи давлатии Кӯлоб намешуд шояд ягон касби дигарро интихоб мекардам ё ин ки варзишгари касбӣ мешудам. Асрори ҳамаи дастовардҳои худро ба ҳамин Донишгоҳи муқаддас ва оилаи солим доштанам вобастаю пайваста медонам. Ин Донишгоҳи давраи ҷавонӣ, паҳлавонӣ

ва ишқу армони ман , ки бароям хеле муққадас аст”.

Устоди азиз, барои самимимият ва посдории хотираи нек хеле миннатпазирам.

Қурбонов Давлатбек - номзади илмҳои сиёсӣ, омӯзгори кафедраи

сиёсатшиносӣ ва муносибатҳои байналхалқии ДДБ ба номи Носири Хусрав.

Дар рӯзҳои наздик, яъне 26 сентябр, Рӯзи байналмилалии мубориза барои пурра нест кардани силоҳи ҳастаӣ таҷлил мегардад. Ин рӯз, ки соли 2013 аз ҷониби Маҷмаи умумии СММ эълон шудааст, рамзи умед барои ояндаи сулҳомез аст ва ҳадафаш баланд бардоштани огоҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ дар бораи хатари силоҳи ҳастаӣ ва зарурати комилан нест кардани он мебошад. Дар замони муосир, ки таҳдидҳои геосиёсӣ ва мусобиқаҳои байналмилалӣ афзоиш меёбанд, таҷлили ин рӯз бештар аз ҳар вақта аҳамият пайдо мекунад.

Силоҳи ҳастаӣ аз солҳои 1940-ум, вақте ки аввалин бомбаҳои атомӣ дар Ҳиросима ва Нагасаки партофта шуданд, таҳдиди доимӣ барои инсоният аст. Имрӯз, зиёда аз 12 ҳазор силоҳи ҳастаӣ дар дунё мавҷуданд, ки метавонанд тамоми сайёраро вайрон кунанд. СММ таъкид мекунад, ки нест кардани силоҳҳои мазкур калиди сулҳи устувор ва рушди устувор аст. Таҷлили рӯзи 26 сентябр ҳамчун рӯзи байналмилалии мубориза барои пурра нест кардани силоҳи ҳастаӣ имконият медиҳад, ки ҳамаи кишварҳо, созмонҳои байналмилалӣ ва шаҳрвандон дар бораи хатарҳои силоҳи мазкур ва роҳҳои пешгирии он чораҳо андешанд.

Дар соли 2024, ин рӯз бо чорабиниҳои баланди СММ таҷлил гардид, ки дар онҳо роҳбарони ҷаҳон даъват карданд, то созишномаҳои байналмилалӣ, аз қабили Шартнома дар бораи манъи яроки ядроӣ (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons), Шартномаи оиди паҳн накардани яроқи ядроӣ(Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons), Конвенсия оид ба бехатарии ҳастаӣ (Convention on Nuclear Safety), Шартномаи манъи ҳамаҷонибаи озмоишҳои яроқи ядроӣ(Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty) ва ғайра бештар амалӣ гарданд. Ин рӯз на танҳо як таърихи тақвимӣ, балки як ҳаракати ҷаҳонӣ барои ояндаи беҳтарин аст, ки дар оянда ҳеҷ кишвар эҳсоси таҳдид накунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки кишваре бидуни силоҳи ҳастаӣ аст ва ҳеҷ гоҳ дар самти мазкур таҷриба накардааст. Аз соли 1994, Ҷумуҳрии Тоҷикистон Шартнома дар бораи паҳн накардани яроқи ҳастаиро (Treaty on Non-Proliferation of Nuclear Weapons) ва соли 2004 Протоколи иловагии созишномаи мазкурро ба имзо расонидааст. Аммо саҳми асосии Ҷумуҳрии Тоҷикистон дар эҷоди Шартнома дар бораи минтақаи аз яроқи ядроӣ озод будани Осиёи Марказӣ (The Central Asian Nuclear-Weapon-Free Zone (CANWFZ) treaty) аст, ки соли 2006 бо иштироки Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон имзо гардидааст. Созишномаи мазкури таърихӣ минтақаро ба минтақаи аввалин минтақаи озоди аз ҳама намуди силоҳи ҳастаӣ, яъне ба минтақаи ғайриҳастаӣ мубаддал гардонидааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо дар Иҷлосияи Маҷмаи умумии СММ суханронӣ карда, таъкид намудааст, ки Ҷумҳури Тоҷикистон ҷонибдори таъсиси минтақаҳои бештари озоди аз силоҳи ҳастаӣ аст ва барои пурра нест кардани силоҳҳои мазкур дар арсаи байналмилалӣ кӯшиш ба харҷ меовард. > Олимчон: Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун узви фаъоли Созмони Миллали Муттаҳид ба ин мушкилоти рӯзафзуни башарият бетараф буда наметавонад. Ҳамин аст, ки ҳанӯз қабл аз таъйин шудани Рӯзи байналмилалии мубориза барои пурра нест кардани силоҳи ҳастаӣ, дар мубоҳисаи умумии Иҷлосияи 64-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид, ки 22 сентябри соли 2009 баргузор гардида буд, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон суханронӣ карда, чунин зикр намуданд: «Мо ба таҳкими раванди халъи силоҳ аҳамияти аввалиндараҷа медиҳем. Умедворем, ки дар ҷараёни Конфронси ташреҳии соли 2010-ум дар миёни иштирокдорони Аҳднома доир ба пешгирии паҳншавии аслиҳаи ҳастаӣ дар атрофи масъалаҳои муҳими татбиқи амалии санади мазкур мубодилаи ҷиддии афкор сурат хоҳад гирифт. Итминон дорем, ки таъсиси минтақаҳои озод аз силоҳи ҳастаӣ дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ аҳамияти бузург пайдо менамояд. Бо дарназардошти ин, Ҷумҳурии Тоҷикистон омода аст, ки доир ба татбиқи амалии муқаррароти Аҳднома дар бораи минтақаи озод аз аслиҳаи ҳастаӣ дар Осиёи Марказӣ, ки 21 марти соли 2009 эътибор пайдо кард, фаъолона амал намояд».

Дар баробари масалаи мазкур, Сарвари давлат хатари терроризму экстремизмро на камтар аз силоҳи ҳастаӣ баҳогузорӣ карда, дар яке аз Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид карданд, ки «Имрӯз терроризм ва экстремизм ҳамчун вабои аср ба амнияти ҷаҳон ва ҳар як сокини сайёра таҳдид карда, барои башарият хатари на камтар аз силоҳи ядроиро ба миён овардаанд».

Рӯзи байналмилалии мубориза барои пурра нест кардани силоҳи ҳастаӣ як ёдоварист, ки сулҳи ҷаҳонӣ аз ҳар як мо вобаста аст. Саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз минтақаи озод аз яроқи ҳастаӣ то фаъолият дар СММ мерасад, намунаи ибрат барои дигар кишварҳои ҳамсарҳад аст. Дар соли 2025, ки таҳдидҳои нав пайдо мешаванд, аз ҷумлаи киберхатарҳо ба дастгоҳҳои ядроию радиатсионӣ ва бинобар ин зарур аст, ки ҳамаи давлатҳо ҳамкорӣ кунанд, то ин рӯз ба воқеият табдил ёбад – ҷаҳонро ба ҷаҳони бе силоҳи ҳастаӣ мубаддал гардонанд.

Олимҷон Азизов - мудири шуъбаи менеҷмент, муносибатҳои

байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Адабиёт

1. United Nations. (n.d.). International Day for the Total Elimination of Nuclear Weapons. Retrieved from https://www.un.org/en/observances/nuclear-weapons-elimination-day

2. Wikipedia. (n.d.). International Day for the Total Elimination of Nuclear Weapons. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/International_Day_for_the_Total_Elimination_of_Nuclear_Weapons

3. Reaching Critical Will. (n.d.). International Day for the Total Elimination of Nuclear Weapons. Retrieved from https://reachingcriticalwill.org/disarmament-fora/others/international-day

4. Permanent Mission of Tajikistan to the United Nations. (2023). Statement to the First Committee of the General Assembly. Retrieved from https://docs-library.unoda.org/General_Assembly_First_Committee_-Seventy-Eighth_session_%282023%29/Tajikistan_5wyDxpWytN98_en.pdf

5. United Nations. (n.d.). Treaty on a Nuclear-Weapon-Free Zone in Central Asia. Retrieved from https://www.un.org/nwfz/content/treaty-nuclear-weapon-free-zone-central-asia

6. World Nuclear Association. (2022). Uranium in Tajikistan. Retrieved from https://world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/tajikistan

7. Агентии хабарии "Ховар". (2017). Тоҷикистон ҷонибдори таъсиси минтақаҳои озоди аз силоҳи ҳастаӣ. Retrieved from https://khovar.tj/2017/09/to-ikiston-onibdori-tasisi-minta-a-oi-ozod-az-silo-i-asta-26-sentyabr-r-zi-bajnalmilalii-muboriza-baroi-purra-nest-kardani-silo-i-asta/

8. United Nations Office of Counter-Terrorism. (2024). Equipping and Training the Border Troops of Tajikistan. Retrieved from https://www.un.org/counterterrorism/events/equipping-and-training-border-troops-tajikistan-combat-radiological-and-nuclear-terrorism

(бардоштҳо аз суханронии Пешвои миллат дар мубоҳисаҳои Иҷлоси 80-уми Маҷмаи умумии СММ)

Тавре, ки маълум аст, таъсиси Созмони Милали Муттаҳид (ҳамчун ҷойгузини Лигаи миллатҳо, ки аз солҳои 1919-1920 то соли 1946 бо шумули 58 давлати аъзо фаъолият дошт) дар давоми Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ оғоз гардида буд. Бо ин мақсад моҳи январи соли 1942 намояндагони 26 давлат, аз ҷумла собиқ Иттиҳоди Шуравӣ, ИМА ва Англия эъломияи махсусро ба имзо расонида, моҳи октябри соли 1943 аз ҷониби Хитой, собиқ Иттиҳоди Шуравӣ, Англия ва ИМА Эъломия дар бораи ташкил намудани созмони универсалии байналмилалӣ, ки ҷиҳати ҳифзи сулҳу амният мубориза мебарад, қабул карда шуд. 24 октябри соли 1945 бошад, Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид аз ҷониби аксарияти кишварҳо, аз ҷумла панҷ аъзои доимии Шурои амнияти он (Англия, Хитой, собиқ Иттиҳоди Шуравӣ, ИМА ва Фаронса) ба тасвиб расид.

Ба ҳамин тариқ, соли 1945, ҳаштод сол муқаддам Созмони Милали Муттаҳид, ки аз якчанд мақоми асосӣ иборат буд (Ассамблеяи генералӣ, Шурои амният бо 15 аъзои доимӣ ва ивазшаванда, Додгоҳи байналмилалии судӣ, Котибот, Шурои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ва ғайра) ба фаъолият шуруъ намуд. Фаъолияти ин созмон барои нигоҳ доштани сулҳ ва амнияти байналмилалӣ, пешгирии низоъҳо ва ҳалли баҳсҳо нигаронида шуда, он ба ҳалли буҳронҳои башардӯстона, мубориза бо камбизоатӣ, пешбурди ташаббусҳои экологӣ ва таҳкими қонуни байналмиллалӣ низ таваҷҷуҳи аввалиндараҷа медиҳад. Соли 2025 аз таъсиси Созмони Милали Муттаҳид ва қабули Оинномаи он 80 сол пур мешавад. Дар ин муддат созмони мазкур дар самти мубориза барои ҳифзи сулҳу амният ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии кишварҳои аъзо, аз ҷумла иқдомҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми арзанда гузоштааст.

Бахшида ба 80-солагии таъсиси Созмони Милали Муттаҳид соли 2025 дар сатҳи маҳаллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ чорабиниҳои зиёди илмӣ-назариявӣ, илмӣ-амалӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ гузаронида шуданд. Аз ҷумла, аз 21 сентябри соли ҷорӣ дар шаҳри Ню-Йорки ИМА 80-умин иҷлосияи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид баргузор гардид. Дар доираи ин чорабинӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Ҷумҳурии Сотсиалистии Ветнам Лионг Кионг, Президенти Ҷумҳурии Португалия Марселу Ребелу де Соуза, Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Антониу Гутерриш, директори идории Бонки ҷаҳонӣ хонум Анна Бйерде ва дигар шахсони расмӣ мулоқоти судманд анҷом дода, дар Иҷлоси Маҷмаи умумии созмони мазкур иштирок ва суханронӣ намуданд.

Дар суханронии Пешвои муаззами миллат, қабл аз ҳама, ҳолати ноустувориву номуайянӣ ва печидагиҳо дар сиёсати байналмилалӣ дар ҷаҳони муосир, талошҳо барои ислоҳоти он, низоъҳо дар минтақаҳои гуногуни олам ва таҳдидҳо барои сулҳи пойдор таъкид гардиданд. Чунин вазъ, ба андешаи мо, тақозо мекунад, ки вазъи кунунии олам, раванди барқароршавии тартиботи нави ҷаҳонӣ на танҳо аз лиҳози сиёсӣ, балки фалсафию ахлоқӣ арзёбӣ гардида, тадбирҳои мушаххас ҷиҳати муътадилсозии авзои сайёра дар даврони муосир андешида шаванд.

Масъалаҳои болобарии нақши Созмони Милали Муттаҳид бо роҳи ислоҳоти фарогири низоми он дар асоси “Барномаи Созмони Милали Муттаҳид-80”, "Созмони Милали Муттаҳид-2.0" ва Диди Дабири кулли созмони мазкур оид ба ин масъала, таҳкими ҳамкории баробарҳуқуқ миёни давлатҳои хурду бузург ва тақвияти фаъолияти давлатҳои абарқудрат дар самти расидан ба Ҳадафҳои рушди устувор аз мушкилоти калидии ҷаҳони муосир буда, Пешвои муаззами миллат таваҷҷуҳи тамоми аъзои СММ-ро ба ҳалли онҳо ҷалб сохтанд. Дар ин росто махсусан қайд карда шуд, ки «ҳаҷми маблағгузории ҷомеаи ҷаҳонӣ барои рушди устувор ҳамоно талаботи мавҷударо қонеъ карда наметавонад».

Имрӯз дар кулли сайёра мушкилоти тағйирёбии иқлим ва болоравии ҳарорат инсониятро бетараф гузошта наметавонад. Аз ин рӯ, Сарвари давлати мо пешниҳод карданд, ки дар ҳалли мушкилоти вобаста ба сарчашмаи ҳаёти инсоният, яъне об ва роҳандозии дипломатияи об аъзои СММ фаъол бошанд, дар кори «чорабинии навбатии “Раванди оби Душанбе” - Конфронси байналмилалии сатҳи баланд, ки соли оянда дар Тоҷикистон баргузор мегардад» ва омодагӣ ба Конфронси оби соли 2028-и Созмони Милали Муттаҳид дар шаҳри Душанбе ширкат варзида, дар ҳалли масъалаҳои дахлдор саҳми беш аз пеш гузоранд.

Дар баробари ин, дар робита ба поймол шудани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва бо риояи қатъии қонунҳои байналмилалӣ ҳаллу фасл намудани ҳама гуна низову ихтилофи байни кишварҳо Пешвои миллат пешниҳод намуданд, ки «Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид имконияти эълон намудани Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқиро мавриди баррасӣ қарор диҳад». Ин масъала дар робита бо ҳалли қазияи Фаластин ва таъмини сулҳи пойдор дар ин минтақа дар асоси татбиқи қатъномаҳои СММ ва формулаи таъсиси «ду давлат», инчунин таъмини амният дар Афғонистони ҳамсоя ва рушди иҷтимоиву иқтисодии он мубрамияти бештар пайдо мекунад.

Бояд таъкид намуд, ки суханронии Пешвои миллат дар мубоҳисаҳои Иҷлоси 80-уми Маҷмаи умумии СММ бори дигар нишон дод, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иқдомҳои хеш дар сатҳи байналмилалӣ барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ ба як кишвари фаъолтарини минтақа ва сайёра табдил ёфтааст. Аз ҷумла, қабули пешниҳоди Тоҷикистон оид ба қатъномаи “Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти нав барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ” дар таърихи 25 июли соли 2025 аз ҷониби Маҷмаи умумии СММ гувоҳи аёнии ин матлаб аст. Аз ин рӯ, минбаъд таъсис додани Маркази минтақавии зеҳни сунъӣ дар шаҳри Душанбе, ки Пешвои миллат ба миён гузоштанд, барои ҳалли масъалаи матраҳшуда воситаи хеле муассир ба ҳисоб меравад.

Дар маҷмуъ, масъалаҳои сулҳу амният ҷавҳари суханронии Пешвои муаззами миллатро дар Иҷлоси 80-уми Маҷмаи умумии СММ ташкил доданд. Аз ин рӯ, омодагии Тоҷикистон дар тавсеаи минбаъдаи ҳамкории байналмилалӣ дар соҳаи амнияти ҷаҳонӣ дар заминаи “Раванди Душанбе оид ба мубориза бо терроризм”, истиқболи ҷумҳурии мо аз "Паймон ба хотири оянда" ҳамчун иқдоми муҳимми дастҷамъона дар роҳи пешбурди сулҳ ва рушди устувор ва пешниҳод оид ба қабули қатъномаи махсуси СММ оид ба эълон кардани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” аз минбари ин созмони бонуфузи байналмиллалӣ бори дигар батаври равшану возеҳ садо доданд.

Таърихи ҳаштодсолаи СММ, муборизаҳои он барои ҳифзи сулҳу амният ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалӣ дар самтҳои сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангӣ нишон медиҳад, ки созмони мазкур яке аз мақомотҳои бонуфузтарин ва муассиртарини байналмилалӣ дар ҳалли масъалаҳои глобалӣ маҳсуб мешавад ва бе иштироки он дастёбӣ ба ин ҳадафҳои волои инсоният дар даврони муосир имконнопазир аст. Аз ин рӯ, амалисозии он иқдомҳо ва пешниҳодҳое, ки дар суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои Иҷлоси 80-уми Маҷмаи умумии СММ садо доданд, як қадами бузурге дар роҳи расидан ба ҳадафҳои рушди устувори инсоният ва таъмини сулҳу амнияти куллӣ дар сайёраи сарсабзи мо хоҳанд буд.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинов

23 сентябри соли 2025 Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе Рустами Эмомалӣ ҷиҳати иштирок дар Форуми сеюми байнипарламентии кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Ҷумҳурии Қирғизистон сафар кард.

Дар доираи сафари корӣ дар шаҳри Бишкек Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар Форуми сеюми байнипарламентии кишварҳои Осиёи Марказӣ иштирок ва суханронӣ намуданд.

Маврид ба таъкид аст, ки моҳи июли соли 2022 зимни Вохӯрии чоруми машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ бо мақсади таҳкими ҳамкории амалии мақомоти намояндагӣ ва қонунгузори кишварҳои Осиёи Марказӣ ва рушди минбаъдаи робитаҳои мутақобилаи минтақавӣ ва шарикии стратегӣ, баргузории Форуми байнипарламентии кишварҳои Осиёи Марказӣ ба мувофиқа расида буд.

Форумҳои қаблӣ дар шаҳри Туркистони Ҷумҳурии Қазоқистон ва шаҳри Хиваи Ҷумҳурии Узбекистон доир гардида, ба таҳкими ҳамкории байнипарламентӣ ва тавсеаи муколамаи минтақавӣ мусоидат намуданд.

Зимни суханронӣ муҳтарам Рустами Эмомалӣ таъкид намуданд, ки баргузории мунтазами Форуми мазкур нишонаи эҳтиром ба арзишҳои ҳамгироии минтақавӣ ва ифодаи талоши устувори кишварҳои минтақа дар роҳи таҳкими эътимод, муколама ва ҳамкорӣ ба нафъи мардумони Осиёи Марказӣ мебошад.

Бо қаноатмандӣ гуфта шуд, ки минтақаи Осиёи Марказӣ ба шарофати саъйю талошҳои созанда ва сиёсати пайгиронаву босуботи Сарони давлатҳои он имрӯз тадриҷан ба минтақаи ҳамкории барои ҷонибҳо судманд табдил меёбад.

Муҳимтар он аст, ки аз самараи барқарории фазои сифатан нави дӯстӣ, ҳамкорӣ ва эътимод дар минтақа, пеш аз ҳама, халқҳои ба ҳам дӯсту бародари Осиёи Марказӣ баҳравар мегарданд.

Дар доираи рӯзномаи форум иштирокдорон масъалаҳои мубрами ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ, сармоягузорӣ, танзими муҳоҷирати меҳнатӣ ва рушди рақамикунонии иқтисодиётро мавриди баррасӣ қарор доданд.

Аз рӯи ин масъалаҳо дар бахшҳои алоҳидаи форум муҳокимаҳои судманд сурат гирифтанд[1]. Эъломияи Бишкек қабул карда шуд, ки дар он тавофуқҳои ҳосилшуда ва самтҳои ҳамкориҳои минбаъда баён шудаанд[3].

Дар ҳамин замина хотирнишон намудан ба мақсад мувофиқ аст, ки робитаҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон 14 январи соли 1993 барқарор гардидаанд.

Мусаллам аст, ки робитаҳои Тоҷикистону Қирғизистон бар пояи анъанаҳои устувори сиёсӣ ва иқтисодӣ асос ёфта, дар рӯҳияи дӯстии таърихӣ ва ҳамкории мутақобилан судманд рушд меёбанд.

Қобили зикр аст, ки ҷиҳати густариши ҳамкориҳои дуҷониба Тоҷикистону Қирғизистон Шӯрои вазирони корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон (ҷаласаи аввал 6 августи соли 2009 дар ш. Душанбе ва Шӯрои ҳамоҳангсозии байнидавлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон (ҷаласаи аввал 27-28 майи соли 2013 дар ш. Бишкек)-ро таъсис додаанд. Ин ниҳодҳо ба ҳайси механизмҳои самарабахш барои ҳалли масъалаҳои афзалиятнок ва такмили муносибатҳои дуҷониба хизмат мекунанд[2].

Тоҷикистон ва Қирғизистон дар арсаи байналмилалӣ ба ҳамкорӣ дар сохторҳои бисёрҷониба - СММ, САҲА, ИДМ, СҲШ, СААД, СҲИ ва МҲТБО аҳамияти муҳим медиҳанд[2].

Қобили зикр аст, ки самти ҳамкориҳои фарҳангию башардӯстонаи Тоҷикистону Қирғизистон дар сатҳи вусъатёбанда рушд намуда, он аз ҳар ҷиҳат мавриди дастгирии мардуми ба ҳам дӯсти ҳарду кишвар мебошад. Хулоса, халқҳои тоҷику қирғизро умумиятҳои зиёди фарҳангӣ ба ҳам мепайванданд. Ду халқи ҳамсоя дар раванди таърих аз осори маънавии якдигар баҳра бурда, таъсири мутақобила дар зиндагиашон ба назар мерасад. Ҳамин тариқ, ҳамкориҳои судманди ду халқи бародар ҷавобгӯйи манофеи ду кишвар буда, ҳадафи асосӣ ба пешрафту ободии манотиқи Осиёи Марказӣ нигаронида шудааст. Ҳамкориҳои Тоҷикистону Қазоқистон ба таҳкими рӯҳияи дӯстӣ, саҳмгузорӣ, шарикии стратегӣ, ҳамсоягӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ, ки ба муҳити минтақавӣ таъсири мусбат хоҳад расонд, мусоидат менамояд.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, ходими пешбари илмии Шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа

САРЧАШМА:

1. Рустами Эмомалӣ дар Форуми сеюми байнипарламентии кишварҳои Осиёи Марказӣ иштирок намуданд. Манбаи электронӣ: https://khovar.tj/2025/09 / rustami-emomal-dar-forumi-seyumi-bajniparlamentii-kishvar-oi-osiyoi-markaz-ishtirok-namudand/. Санаи муроҷиат: 23.09.2025.

2. Муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Қирғизистон. Маълумотнома дар бораи вазъи робитаҳои Тоҷикистону Қирғизистон.Манбаи электронӣ: https://mfa.tj/tg/bishkek/munosibatho/munosibathoi-dujoniba.

Санаи муроҷиат: 20.09.2025

3. Рустами Эмомали выступил на Третьем Межпарламентском форуме стран Центральной Азии в Бишкеке.

Источник: https://avesta.tj/ 2025/09/23/ rustami-emomali-vystupil-na-tretem-mezhparlamentskom-forume-stran-tsentralnoj-azii-v-bishkeke/ Avesta.tj. Дата обращения: 23.09.2025.