Ба диёри азизамон Тоҷикистони соҳибистиқлол баҳор меояд. Баҳоре, ки паёмадаш Наврӯз ва танҳо рӯзи фирӯз аст.
Боиси ифтихор ва шарафмандии бузург аст, ки бо шарофати истиқлолияти давлатӣ ҳамасола Наврӯз - иди аҷдодиамон–Наврӯзи дилафрӯз ҳамчун рамзи бедорӣ ва шукуфоии табиат, айёми киштукори марди деҳқон бо шукӯҳу шаҳомати хосса дар кишвари азизамон таҷлил мегардад.
Наврӯз рамзи пирӯзии некӣ бар бадӣ, сардӣ ба гармӣ ва тарғибгари ваҳдату ҳамдилии сокинони сайёра аст. Омили аслии пояндагӣ ва мондагории Наврӯз, пеш аз ҳама, дар он аст, ки ин ҷашн аз оғози пайдоиш то ба имрӯз ба қалби пиру ҷавон хуррамию бедорӣ ато менамояд. Он чӣ дар зеҳн ва амалу кирдори мардум дар арафаи ин ҷашн ба вуҷуд меояд, танҳо шодӣ асту сурур, хайру баракат ва тозакорию озодагист.
Ҷашни Наврӯз бешак яке аз маросимҳои писандидаи тоҷикон аст, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун дастоварди фарҳанги умумиинсонӣ пазируфта шудааст ва бо хусусиятҳои вижаи худ, ки некиву накўкорӣ, хуррамиву хушҳолӣ, шодмониву нишот ва саодату пирӯзиро талқин мекунад, машҳури олам гардидааст.
Таманнои онро дорам, ки оташе, ки ба ифтихори Наврӯз аз замони Зардушт то ба имрӯз фурӯзон аст, чун рамзи ҷовидонии ҳаёт ва офтоби ҷаҳонафрӯз доимо шуълаафшон бошад ва дар роҳи ободонивупешрафти диёри маҳбуби мо – Тоҷикистон нури бахту саодат бипошад.
БУРИЗОДА Анвар Махмад, директори Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
Айёми баҳор омад Наврӯз муборак бод,
Илҳоми ҳазор омад Наврӯз муборак бод.
Наврӯз ҷашни оғози баҳор ва Соли нави мардуми форсу тоҷик ба шумор меравад ва дар дар луғатҳо ба маънои рӯзи нав ва тоза, рӯзи нахустин, аввали рӯзи сол, маънидод гардидааст. Донишманд ва олими қарни даҳ Абӯрайҳони Берунӣ, дар китоби худ «Осор-ул-боқия» аз забони Алӣ бинни Яҳё навиштааст, ки «Рӯзи Наврӯз ягона рӯзест, ки тағйирнопазир аст, нахустин рӯз аст аз Фарвардин моҳ ва аз ин ҷиҳат рӯзи нав карданд, зеро ки нишонии соли нав аст»
Ҷашни Наврӯз таърихи зиёда аз шашҳазорсола дорад ва куҳантарин оини миллӣ дар ҷаҳон ба шумор меравад. Дар таърихи фарҳанги мардуми эронитабор ҳеҷ як анъана ва расму оине чун ҷашни хуҷастапай ва фархундаи Наврӯз азизу арҷманд ва куҳантар нест. Он ҳануз пеш аз замони зардуштӣ маълум буда, то асри VII пеш аз милод зикр шудааст. Дар давлати Ҳахоманишиниҳо (асри VI-IV пеш аз милод) ва Сосониён (асрҳои III-VII пеш аз милод) Наврӯз ҷашни асосӣ ба ҳисоб мерафт. Дар бораи ин ид муаррихи Юнони Қадим Страбон навиштааст: “Дар замонҳои қадим сокинони Сирдарё ва Амударё дар маъбади оташ ҷамъ омада, кайфу сафо намуда ва оташро ситоиш карда, бемориҳоро табобат мекарданд”.
Пайдоиши ин ҷашн аз Эрониёни Бостон буда, бо парастиши офтоб ва номи Зардушт алоқамандӣ дорад. Наврӯз ҷашни фарорасии баҳори нозанин, зиндашавии табиат, оғози корҳои кишоварзӣ ва боғдорӣ, айёми баробаршавии шабу рӯз дар баҳор мебошад. Наврӯз ҷашнест тамоми олами табииро зинда менамояд ва деҳқонон дар ин моҳ ба кишт кардан оғоз мекунанд.
Мувофиқи сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯзро дар аввали моҳи Фарвардиняшт, ки бо солшумории имрӯзаи мо ба моҳи март рост меояд ҷашн мегиранд. Аз таърихи ҷашни Наврӯз роҷеъ ба таърихи пайдоиши баргузории ин ҷашни куҳанбунёд дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеӣ маълумоти зиёд зикр гаштааст, ки донишмандони тоҷику эронӣ ва хориҷӣ дар асоси онҳо мақолаҳову рисолаҳои арзишманд таълиф намудаанд.
Маълумоти мустақим ва пурмаъно дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, “Наврӯзнома”-и Умари Хайём, “Осор-ул боқия” ва “Ат- тафҳим”-и Абурайҳони Берунӣ, “Зайн-ул-ахбор”-и Абулсаиди Гардезӣ, “Ал-маҳосин-вал-аздод”-и Кисравӣ ва чанде дигар метавон пайдо кард, ки ба иттифоқ Ҷамшеди Пешдодиро бунёдгузори ҷашни Наврӯз хондаанд. Аксарияти сарчашмаҳои таърихӣ ба он далолат мекунанд, ки Наврӯз дар давраи салтанати Пешдодиён дар замонии ҳукмронии Шоҳ Ҷамшед пайдо шудааст. Агар ба таърих назар афканем, мебинем, ки давраи салтанати Шоҳ Ҷамшед давраи адлу инсоф ва пайдоиши якчанд ҷашнҳои суннатӣ ва оинҳое, ки аз замони Зардушт боқӣ монда буданд, ба пуррагӣ қайд мешуданд.
Падидоварии Наврӯз дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ба ин гуна ривоят шуда аст, ки Ҷамшед дар ҳоли гузаштан аз Озарбойҷон, дастур дод то дар онҷо барои ӯ тахте бигузоранд ва худаш бо тоҷи заррини ӯ, ҷаҳон нуронӣ шуд ва мардум шодмонӣ карданд ва он рӯзро Наврӯз номиданд.
Ба ҷамшед бар гавҳар афроштанд,
Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.
Аз ин китобҳои таърихӣ маълум мешавад, ки Наврӯз дар даврони қадим ба шаклҳои гуногун қайд карда мешудааст. Рӯзҳои ҷашнгирии ид низ фарқ доштааст. Фарқи ҷашни Наврӯз аз дигар идҳо дар он маҳсуб меёбад, ки онро дар фасли баҳор ҷашн мегиранд ва оғози кишту кори баҳорист.
Баргузории ҷашни Наврӯз дар замони Сосониён чанд рӯз (на кам аз шаш рӯз) тӯл мекашид. Он замон ҷашнгирӣ ба ду давра тақсим мешуд - Наврӯзи кӯчак ё Наврӯзи омма, ки панҷ рӯз буд ва аз якум то панҷуми моҳи Фарвардин гиромидошт мешуд ва рӯзи шашуми Фарвардин (Хурдодрӯз) ҷашни Наврӯзи бузург ё Наврӯзи хоса барпо мегашт. Ривояти дигаре ҳаст, ки манобеи мухталиф аз онҳо ёд шуда, бешу кам бо ҳамин таъбирот ҳамроҳӣ дорад, ки «рӯзи аввали фарвардин ибтидои баҳор аст ва инро «Наврӯзи кучак», «Наврӯзи омма» ва «Наврӯзи сағир» гӯянд.
19 феврали соли 2010 анҷумани 64-уми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид қатъномаеро қабул кард, ки тибқи он ҷашни Наврӯз мақоми байналмилалӣ касб намуд. Ин пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки онро мамолики Афғонистону Озарбойҷон, Ҳинду Эрон, Ироқу Қазоқистон, Қирғизистону Туркия, Туркманистон ва Узбекистондастгирӣ намуданд ва Наврӯз ба феҳристи мероси ғайримоддии ҷаҳонӣ ворид карда шуд.
Наврӯзи Аҷам бо қарори Юнеско ва Ассамблеяи Генералии СММ аз 23 моҳи феврали соли 2011 ҳамчун рӯзи байналмиллалии «Наврӯз» эътироф ва ба оламиён туҳфа гардид. Ҳамин тавр Наврӯзе, ки онро ҳануз ба номи Зардушт, бо номи Авесто ёдовар мешаванд (асрҳои 7-8 пеш аз милод) ва онро ҳамчун ҷашни Соли нав, ҷашни оғози сол дар бисёр кишварҳо ва пеш аз ҳама дар мамлакатҳои ориёнажод ҷашн мегирифтанд, ҷаҳонӣ шуд.
Дар қатори ҷашнҳои миллию мардумӣ таҷлили ҷашни Наврӯз миёни мардуми тоҷик ва тоҷикистониён мақоми хосаро пайдо кард. Ин ҷашни куҳану ҳамешаҷавон барои мардуми кишвари мо бигзор тинҷию осоиштагӣ, хуррамию некрӯзӣ, сулҳу амният ва неъматҳои фаровон ато намояд, орзу ва армонҳои насли имрӯза низ ҷомаи амал пӯшанд.
Имрӯз барои мо тоҷикон ва кулли кишварҳои ҳавзаи тамаддуни Наврӯз боиси ифтихор аст, ки ин ҷашни куҳану бостонӣ ва ҷашни зебои табиат аз тарафи Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эълон шуд. Ин дастоварди арзишманд натиҷаи азму талоши муштарак ва пайгириҳои чандинсолаи Тоҷикистон ва чандин давлатҳои дӯсту бародар мебошад.
Наврӯзи аҷам зинда кунад, хоки куҳанро,
Аз нав бикунад ҷома бар тан боғу чаманро.
Аз партави хуршед замин гарму чаман гарм,
Аз ҳиммати найсон дили деҳқони Ватан гарм.
Наврӯз риштаи ҷовидонаи пайванди инсону табиат, дақиқтарин мизони рафтуои фаслҳои сол ва рӯзгори одам аст. Наврӯз оғози сол, зиндагии тоза, оғози уме два бахту саодат буда, ба остонаи ҳар хонадон чун пайки шодиву нишот ва эҳёи замину табиат қадам мениҳад. Наврӯз бо фарорасии баҳор кулбаву кошонаи моро нуру зиё мебахшад, дар вуҷуди мо поктарин эҳсосот ва волотарин умеду орзуҳо бедор месозад. Бо нафаси мубораки хеш адовату кинаро аз замири мо дур месозад, меҳри бародарӣ, шафқату меҳрубонӣ ва хайру саховатро дар дили ҳар яки мо меангезад.
Қадами тозаи Наврӯз муборак бошад,
Ҷашни фархундаву фирӯз муборак бошад.
Мамадназаров Н.К., - сармутахасиси Шуъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтии АМИТ,
Мавлододова Ш.Х., - мутахахассиси пешбари Шуъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтии АМИТ
“Имрӯзҳо ба сарзамини мо қадами зиндагисози баҳори нозанин – Наврӯзи дилнишин фаро расидааст. Ин рӯзи саид ба ҳамаи мову Шумо муборак бошад. Ба куҳандиёри мо, ба кӯҳу водиҳоямон нафаси тозае омадааст, Худо кунад, ки ин нафаси ободӣ, озодӣ, сулҳу салоҳ ва бахту саодати мулкамон бошад”.
Эмомалӣ РАҲМОН
Наврӯз. Тавре, ки аз баромади ин вожаи гӯшнавоз бармеояд, иборае мураккаб аз ду калима: “нав” ва “рӯз” гирифта шуда, маънои асосиаш “рӯзи нав” буда, дар ибтидои соли нави хуршедӣ ба истиқболи соли нав баргузор мешавад.
Наврӯз рӯзи нек ва ба шарофату ба хосият аст. Яъне дар ҳамаи сарчашмаҳои этникӣ - таърихӣ, филологӣ истилоҳи “Иди Наврӯз”, ки калимаи форсӣ - тоҷикист, мазмунан тағйир наёфтааст. Чунки фарорасии Наврӯзи оламафрӯз гувоҳест аз оғози баракати сол, ҳамзамон рамзи шукуфоии оламу бахту саодати одам аст.
Тоҷикистон Ватани Наврӯз аст,
Ҳама ҷо анҷумани Наврӯз аст.
Бояд зикр кард, ки ҳамасола таҷлили ҷашни миллии Наврӯзи хуҷастапай бо пешниҳоди Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва ҳамзамон тариқи ҷонибдории бевоситаи як қатор кишварҳои ҷаҳон ва тавассути дастгирии бевоситаи Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид Рӯзи байналмилалии Наврӯз, ҳамасола дар саросари мамолики олам ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эълон гардидааст, имрӯзҳо бо шукуҳу шаҳомати хоса ва дар сатҳи давлатдорӣ таҷлил мегардад.
Мусаллам аст, ки мардуми шарифи кишварамон ба ҷашни Наврӯз ҳамчун мероси маънавию фарҳангии инсоният ҳамеша арҷ мегузоранд ва онро ҳамзамон гиромӣ медоранд. Чунки Наврӯз бо омаданаш файзу баракат, нозу неъмат ва тозагиву озодакориро ба Ватани азизу ҷоноҷони мо арзонӣ медорад. Ҷашни Наврӯзи Аҷамро дар тӯли асрҳо мардуми зиёд аз шимоли Чин то марзҳои Осиёву Аврупо ва дигар халқияту миллатҳои мухталиф, бо меҳру муҳаббати зиёду хушу хурсандона таҷлил менамоянд, ки ин аз арзиши умумибашарӣ бе муболиға аз асолати тамаддунсози он башорат медиҳад.
Маврид ба зикр аст, ки Наврӯзи бостонӣ сароғози таърихи пурғановати ниёгони мо буда, инчунин он ҳамчун суннати пурарзиш ба фарҳангу тамаддуни миллӣ ва тору пуди зиндагии на танҳо мардуми тоҷику форс, балки кулли халқҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ва берун аз он омезиш ёфтааст. Наврӯз тимсоли рамзи пайванди азалии инсон бо табиат дар шабу рӯзҳои эътидоли баҳориву иваз шудани сол фаро мерасад ва бо расидани он рӯзгори куҳан зиндагиро аз сар мегирад, табиату ҳастӣ рахти нав ба бар мекунад ва дар рӯҳу ҷони одамон гардише ҷадидеро падид меорад.
Воқеан, Наврӯз давраест, ки Замин ба меҳвари Хуршеди Ховар баромада, ҳамзамон рӯзу шаб баробар мешаванд ва кулли инсону мавҷудотро рӯҳу равони тоза ато намуда, онҳоро ба ояндаи нек, рӯзу рӯзгори обод ва пешрафту шукуфоиҳо ва бунёдкориҳову созандагӣ ҳидоят мекунад.
Дар ҳама давру замонҳо аз ҷумлаи бузургтарин ҷашнҳои муқаддаси миллӣ ва ойини зиндагисози мардум ба ҳисоб меравад, ҳамчун рамзи корҳои баҳорӣ ва файзу баракати сол, пеш аз ҳама ба кишоварзон неруву илҳоми тоза ато мекунад. Наврӯз бо нақши созандаи хеш кишоварзони асилу заҳматқаринро ба шудгору кишту кори баҳорӣ, пошидани донаи умед, шинонидани ниҳол ва гулу гулбуттаҳо, хуллас оғози ҳамаи корҳои мавсими баҳор ҳидоят менамояду мардум аз он роҳату ҳаловат мебаранд.
Наврӯз ҷашни куҳану ҳамешаҷавон буда, бо шукуҳи шаҳомат, бузургиву покманишиаш ба мардуми шарифи сарзамини Тоҷикистон хуррамию некрӯзӣ, сулҳу сафову амният ва фаровони рӯзафзунро ато намуда, ормонҳои воқеан миллии насли замони Истиқлолро дар асл воқеан амалӣ мегардонад. Наврӯз ифодагари ормонҳои миллӣ ҳам ба ҳисоб меравад.
Аз ин рӯ, халқи тоҷик ин ҷашни азизу муътабар ва инчунин барояшон муқаддаси ниёгонро бо хурсандиву арҷгузории беандоза ҳамасола дар санаи муқаррарии 21-уми март таҷлил карда, беҳтарин орзуву ормонҳои худро бо Наврӯзи хуҷастапай тавъам медонанд. Тамоми ҷашну ойинҳои ибратомӯзи наврӯзӣ, ки моҳиятан дорои сарчашмаи бузурги ахлоқиву тарбиявӣ ва бунёдкориву созандагӣ мебошанд, имрӯз низ барои ҳар фарди огоҳу солимфикр чун манбаи уммеду ормонҳои наҷибу созанда ва василаи худшиносиву ҷаҳоншиносӣ хизмат мекунанд, ки боиси ифтихоранд.
Бояд қайд кард, ки имрӯзҳо ҳамаи мову Шумо чӣ хурду чӣ бузург дар марҳалаи хеле ҳассосу мураккаби ҷаҳонишавӣ қарор дорем, ки инсоният нисбат ба ҳар вақти дигар ба арзишҳои волои фарҳангӣ, суннатҳои зиндагисози маънавӣ, ахлоқи ҳамида, меҳру рафоқат, садоқату ҳамдигарфаҳмӣ ва инчунин ҳамдиливу ҳамкорӣ ва сулҳу оромӣ ниёзи бештаре дорад. Аз ин рӯ, ҳар яки моро зарур аст, ки шукронаи Роҳбари хирадманди давлатамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намуда, ҳамеша баҳри гиромидошти мероси пурғановати ниёгону ҳифзи тамаддуну арзишҳои миллиамон кӯшиш ба харҷ диҳем.Чунки мо метавонем!
Эҳёи суннату анъанаҳои аҷдодӣ ва ҷашнгирии расму ойинҳои миллӣ, баъд аз Истиқлоли давлатӣ падидаи нодиртарине мебошад, ки он дар тафаккуру шуури насли ҷавону ояндадори даврони соҳибистиқлоли Ватан ҳисси баланди меҳру муҳаббат ба Ватан - Модар, сарзамини аҷдодӣ, худшиносии миллӣ, худогоҳӣ, ҳувияти миллиро боз ҳам дар сатҳи баландтар инъикос намуда, ҳамзамон онро ба таври пайваста рушду инкишоф медиҳад. Бинобар ин ҳар як инсони соҳибфарҳанг таърихи халқу сарзаминашро бояд амиқу муфассал донад. Онҳое, ки таърихи халқи худро намедонанд, аз ин рӯ, аз лаззати ҳисси ифтихори миллӣ маҳрум маҳсуб меёбанд ва зуд асири фарҳангҳои дигару бегона мегарданду ба корҳои ношоиста даст мезананд.
Дар фарҷом бояд қайд кард, ки насли ҷавони даврони соҳибистиқлоли Ватан аз ин падидаю омилҳои зиндагиафрӯз ормонҳои офарандасоз доранд, чунки насли ҷавону ояндасоз, бомаърифату тарбиятдида, дорои ҷаҳонбинии васеи илмию рӯзмарра буда, метавонанд идомадиҳандаи кору афкори аҷдодону ниёгони хеш бошанд.
РАҲИМЗОДА Алишер Орзу, директори Институти математикаи ба номи
А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
Дар ҷаҳон ҷашнҳои гуногун таҷлил мегарданд, ки қисме аз онҳо ба монанди Наврӯз хусусияти ҷашни байналмилалӣ касб кардаанд. Аммо Наврӯз ягона ҷашни байналхалқие мебошад, ки ҳам аз ҷиҳати таърихӣ ва ҳам бо моҳиятҳои иҷтимоию фалсафиаш аз ҷашнҳои дигар фарқкунандаву беназир аст.
Аввалан, Наврӯз қадимтарин ҷашни миллие мебошад, ки таърихи беш аз сеҳазорсола дошта, дар тамоми ин давра анъанаҳои ҷашн гирифтани он, ба ҷо овардани маросимҳои наврӯзӣ, ба монанди оро додани дастархони ҷашнии ҳафтсину ҳафтшин, хонабарорӣ, бурёкӯбон, гулгардонӣ, суманакмонӣ, шудгор ва ғайраҳо нигоҳ дошта шудааст.
Сониян, Наврӯз ҳамчун ҷашни зиндашавии табиат, оғози соли нав, робитаи инсон бо табиат, рамзи оғози ҳаёти нав, эҳёи табиат ва бозгашти зиндагии инсон ба шукӯҳ ва шодмонӣ аст.
Наврӯз дигар танҳо як ҷашн нест. Ин фарҳангест, ки аз қадим то ба имрӯз дар дилҳои мардуми ориёинажоту халқҳои гирду паҳнои он ҷой гирифтааст, онро ҳамчун арзиши меросӣ нигоҳ медоранд ва воситаи иртиботи инсон байни ҳамдигару табиат медонанд. Дар осори бузургони форсу тоҷик Наврӯз ҳамчун рамзи зебоӣ, хуррамӣ ва оғози корҳои нек мавқеи хосса дорад.
Наврӯз, ки куллан вожаи форсии тоҷикӣ аст, дар ҳамаи давраҳои таърихӣ ҳамчун ҷашни миллии мардуми форсу тоҷик нигоҳ дошта шудааст ва аз давраи Ҷамшеду Каюмарс оини ҷашни он дар замони ҳукмдории Ҳахоманишиён, Ашкониёну Сосониён ва Сомониён ҳамчун расмии давлатӣ таҷлил мегардид. Ҳатто пас аз омадани ислом ба минтақа, Наврӯз мавқеи худро ҳифз кард ва ҳамчун оини мардумӣ бо анъанаҳои хоссаи худ ҷашн гирифта мешуд. Ин ҷашн, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо аз насл ба насл интиқол ёфтааст, рамзи меҳмоннавозӣ, саховатмандӣ, дӯстӣ ва ваҳдати миллӣ мебошад.
Яке аз арзишҳои муҳими Наврӯз меҳмоннавозӣ аст. Дар ин рӯз, мардум ба дидорбинии хешовандон, дӯстону ҳамсоягон мераванд ва бо хӯрокҳои болаззату тӯҳфаҳои рамзӣ аз онҳо истиқбол мекунанд. Ин анъана, ки дар фарҳанги тоҷикон решаҳои амиқ дорад, нишонаи эҳтиром ва муҳаббат ба дигарон аст.
Арзиши дигари Наврӯз, саховатмандӣ аст. Дар ин рӯз, мардум ба ниёзмандон кумак мекунанд ва ба онҳо хӯроку либос тақдим менамоянд. Ин анъана нишонаи ҳамдардӣ ва ҳамбастагӣ бо дигарон аст.
Дӯстӣ ва ваҳдати миллӣ низ аз арзишҳои муҳими Наврӯз мебошанд. Дар ин рӯз, мардум аз ҳар гурӯҳ ва нажод, дар як сари суфра ҷамъ мешаванд ва бо шодмонию хушнудӣ ин ҷашнро таҷлил мекунанд. Ин анъана, ки нишонаи ваҳдати миллӣ ва ҳамбастагии мардуми тоҷик аст, дар шароити кунунӣ аҳамияти хосса дорад.
Наврӯз бо омадани баҳор ва бедории табиат пайванд аст, ва мардуми тоҷик аз қадим ба табиат ҳамчун манбаи зиндагӣ арҷ мегузоштанд. Дар ин рӯзҳо дарахт шинондан, тоза кардани ҷӯйборҳо ва обод кардани атроф як анъанаи дерина аст, ки имрӯз ҳам аҳамияти худро гум накардааст.
Пас аз пош хӯрдани давлати Сомониён, Наврӯз мавқеи давлатии худро аз даст дод. Таҳаввулоти сиёсӣ ва ҳукмронии силсилаҳои гуногун ба он оварда расонд, ки Наврӯз дигар ҳамчун ҷашни расмии давлатӣ таҷлил нашавад. Наврӯз барои як муддати тӯлонӣ танҳо дар миёни мардум боқӣ монд ва мардум худ масъули нигоҳдории ин ҷашни бостонӣ буданд.
Дар ин давраҳо, хусусан дар қаламрави Осиёи Марказӣ, мардуми оддӣ Наврӯзро ҳамчун як ҷузъи ҷудонопазири ҳувияти фарҳангии худ нигоҳ медоштанд. Онҳо тавассути баргузории маросимҳои анъанавии хонаводаӣ, ҷашнҳои маҳаллӣ ва дигар урфу одатҳои қадимӣ Наврӯзро зинда нигоҳ медоштанд. Ин ҷашн ҳамчун як василаи иттиҳоди оилавӣ ва мардуми маҳаллӣ хизмат мекард ва ҳарчанд шоҳону ҳокимон ба он таваҷҷуҳи зиёд зоҳир намекарданд, дар зеҳни мардум ҳамеша ҳамчун як рамзи муҳим боқӣ монд. Дар адабиёти халқӣ, аз қабили латифаҳо, сурудҳо ва достонҳо, Наврӯз ҳамчун рамзи озодӣ ва муқовимат ишора мешуд.
Дар асри XX, ҳангоми таъсиси ҶШС Тоҷикистон, Наврӯз ҳамчун як ҷашни миллии ғайрирасмӣ мавқеи худро бозёфт. Аммо, танҳо пас аз истиқлоли Тоҷикистон Наврӯз ба сифати як воҳиди фарҳангии миллӣ эҳё гардида, ҳамчун ҷашни миллии расмӣ эътироф шуд. Ташаббускори асосии эҳёи Наврӯз ва барқарор кардани он ҳамчун ҷашни миллӣ ва давлатӣ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буданд. Сарвари кишвар бо иқдомҳои пайваста ва саҳмгузории худ дар ҳифз ва инкишофи анъанаҳои миллӣ, Наврӯзро ба яке аз ҷашнҳои муҳимтарини давлат ва ҷомеаи Тоҷикистон табдил доданд.
Президенти кишвар аз солҳои аввали Истиқлолият бо назардошти арзишҳои миллӣ ва аҳамияти Наврӯз дар фарҳанги тоҷикон, барномаи васеи эҳёи ин ҷашнро рӯйи даст гирифтанд. Ин қадам на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми минтақаи Осиёи Миёна аҳамияти калон дошт. Аз ин лаҳза, Наврӯз боз ҳамчун рамзи ваҳдати миллии тоҷикон ва дигар халқҳои минтақа баромад намуд.
Бузургтарин саҳми Пешвои миллат дар ҷаҳонишавии Наврӯз ин аст, ки бо ташаббусашон Наврӯз соли 2010 аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид расман ба рӯйхати мероси ғайримоддии фарҳангии башарият ворид карда шуд. Ин иқдом ба Наврӯз на танҳо аҳамияти миллӣ, балки аҳамияти ҷаҳонӣ дод ва онро ҳамчун як ҷашни умумиинсонӣ муаррифӣ намуд.
Дар ин замина, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон дар баромадҳои худ ҳамеша таъкид менамоянд, ки Наврӯз на танҳо як ҷашни тоҷикон, балки як ҷашни инсонӣ аст, ки арзишҳои сулҳ, ҳамбастагӣ, дӯстӣ ва муҳаббат ба табиат ва инсонро таблиғ мекунад. Ҳамеша таъкид менамоянд, ки бо баргузории Наврӯз, мо на танҳо таъриху фарҳанги худро эҳтиром мекунем, балки ҳамчунин ба наслҳои оянда эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангиро меомӯзем.
Бо ворид шудани Наврӯз ба мероси ҷаҳонӣ, ин ҷашн ба як рамзи байналмилалии сулҳ ва дӯстии байни миллатҳо табдил ёфт. Ҳоло ҳар сол Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистон ва дигар кишварҳои форсизабон, балки дар бисёре аз кишварҳои ҷаҳон бо шукӯҳ таҷлил мегардад.
Бо ҳамин муносибат мардуми шарифи Тоҷикистонро бо ҷашни Наврӯзи хуҷастапай, ки рамзи эҳёи табиат, навсозии зиндагӣ ва умеди фардои дурахшон аст, самимона табрик мегӯям. Наврӯз, ки рамзи эҳёи табиат, оғози сол ва рӯзи нав аст, дар худ арзишҳои волои фарҳангӣ, сулҳ, дӯстӣ ва муҳаббати байни инсонҳоро таҷассум мекунад. Дар ин рӯзҳои пуршукӯҳ орзу дорам, ки дар хонадони ҳар яки шумо файзу баракат, сулҳу осоиштагӣ ва хушбахтӣ ҳукмрон бошад. Бигзор ин ҷашни некрӯз ба ҳар яки шумо рӯзгори пурнишот, комёбиҳои нав ва зиндагии пур аз муҳаббат оварад.
Наврӯзатон муборак бод!
Директори Институти физикаю техникаи ба номи
С.У. Умарови АМИТ Зарифзода Афзалшоҳ Қаҳрамон.
Наврӯз яке аз бузургтарин ҷашнҳои бостонии мардуми форсизабон ва миллатҳои эронинажод аст, ки аз қаъри асрҳо то ба замони мо расидааст. Доир ба Наврӯз, таърихи зуҳури он, вақту замони таҳлили ин ҷашн донишмандону шоирони шаҳири гузаштаи форсизабон - Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём, Низомулмулк, Абулқосим Фирдвасӣ, ва дигарон асарҳо таълиф кардаанд. Абурайҳони Берунӣ донишманд ва олими қарни даҳум дар китоби машҳури худ «ал-Осору-л-боқия» аз забони Алӣ бинни Яҳё навиштааст, ки “Рӯзи Наврӯз ягона рӯзест, ки тағийрноапзир аст” ва дар китобаш “Ал- тафҳим” менигорад, ки “Нахустин рӯз аст аз Фарвардинмоҳ ва аз ин ҷиҳат рӯзи нав карданд, зеро, ки нишонаи соли нав аст”. Мувофиқи сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯзро дар аввали моҳи Фарвардин, ки бо солшумории имрӯзаи мо ба моҳи март рост меояд, ҷашн мегиранд.
Мардуми тоҷик, ки аслан аз нажоди ориёист ва дар қиёс бо дигар халқҳои Осиёи Марказӣ бо забони ноби форсӣ, фарҳанг ва тамаддуни худ хусусияти хосро дорост, ҷашни Наврӯзро хело пуршукӯҳ ва дар сатҳи баланд аз 21 март то аввали моҳи апрел таҷлил менамоянд. Аз қадами муборак ва фархундаи Баҳор-Наврӯз табиати зебо аз хоби ноз бедор мегардад, аз нав эҳё мешавад.
Наврӯз аз давраи пайдоишаш то имрӯз бо тарғиби зебоию накукорӣ, бузургдоштани инсону табиат ва сифатҳои эҳёгариаш фарқ мекунад. Риояи расму оин ва анъанаҳои ҷашни Наврӯз, ки аз ниёгонамон то ба мо расидааст дар саросари Тоҷикистон бо ҳар ранге ва бо ҳар дастуре то ҳанӯз побарҷост. Наврӯзро пеш аз ҳама деҳқонон – кишоварзон пешвоз мегирифтанд. Дар ҳақиқат, калиди ризқу баракат дар мушти кишоварзон аст. Онҳо имрӯз ба саҳро баромада баҳри фаровонии нозу неъмат каланд ба хоки нарм мезананд, ниҳол мешинонанду боғ бунёд мекунанд.
Яке аз хосагиҳои ҷашни Наврӯз дар байни мардуми ориёӣ алалхусус мардуми тоҷик ин сабзонидани майсаҳои ғалладона – гандуму ҷав буд, ки ин дар суфраи идонаи наврӯзии ҳар хонадон дида мешавад.
Наврӯз чун ҷашни мардумӣ дар ҷисму ҷони мардуми тоҷик ҷо гирифтааст. Наврӯз дар айни ҳол ҷашни бедорист ва фазилатҳои бешумори башардӯстона дорад. Бо фарорасидани Наврӯз хонаҳоро тозаву сафед менамоянд, то ки покию сафеди ҳамеша ёрашон бошад, дастархони идона меороянд, то ки хайру баракат аз хонашон кам нашавад, гулгардонӣ мекунанд, ба умеде, ки гули бахташон шукуфон бошад, об мепошанд, то ҳамасола оби раҳмат ба сарашон резад.
Дар арафаи иди Наврӯз ҳар як фард бояд ботинан худро аз ҳар гуна кину кудурат пок намоянд, манзилу хона, сарулибос ва тамоми асбобу анҷоми рӯзгорро тоза гардонанд, одамон бо меҳру шавқат ба якдигар оғӯш мекушоянд, ба аёдати пирону барҷомондагон мераванд, сари ятимонро сила ва ба бепарасторон дасти ёрӣ дароз мекунанд. Дилҳо ва андешаҳо метавонанд дар ин рӯз ба ҷониби якдигар майл кунанд, некуиро пеша намоянд. Албатта дар ин рӯз духтарон куртаҳои миллӣ ба бар карда, дастурхони Наврӯзи ороста мекунанд ва шеъру ғазалхони менамоянд. Дастархони Наврӯзи асосан аз «хафтсин»-у «хафтшин» иборат буда, инчуни бо хурокҳои хушбую хушлазати Наврӯзи оро дода мешавад.
Дар таърихи фарҳанги мардуми эронитабор ҳеҷ як анъана ва расму оине чун ҷашни хуҷастапай ва фархундаи Наврӯз азизу арҷманд нест. Наврӯз пайвандгари насли дирузу имрӯз бо расму оин, арзишҳои этикию эстетикӣ, меҳру садоқат ва анъаноти ниёгонамон мебошад.
Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки пас аз соҳибистиқлол шудани Тоҷикистони азиз Наврӯз бо қабои пурнусрати худ дар рӯзгори мардуми мо файзу шукӯҳи нав оварда, мақому манзалати волоеро касб кард.
Ба кулли аҳли башар маълум аст, ки моҳи феврали соли 2010 Маҷмааи генералии Созмони Миллали Муттаҳид ҷашни Наврӯзро иди байналмиллалӣ эълон намуд. Дар 64-умин ҷаласаи роҳбарияти ин созмони бонуфузтарини ҷаҳон ва намояндагони воломақоми кишварҳои аъзои он Наврӯзи бостонӣ ба феҳрасти мероси таърихӣ – фарҳангии халқҳои олам ворид гардида, ҳамзамон ҷашни байналмилалӣ эълон гардид. Наврӯз дар арсаи байналмилалӣ, боиси ба ҳам наздикшавӣ ва муколамаи тамаддунҳо, ҳамдилӣ ва ҳамовозии ҳарчи бештари халқу миллатҳои эронитабор ва дигар ақвоми ҳамҷавор гардид ва саҳифаҳои тозае дар ҳамоҳангию ҳамкорӣ барои ин ҷашн кушод.
Иқдоми хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки ин ҷашн дар дунё ҳамчун ба унвони фарҳанги миллати тоҷик шинохта шудааст. Ҷашни Наврӯз ҳамчун ҷашни созандаву сулҳовар, муттаҳидкунандаи инсонҳо ва таблиғкунандаи дӯстию рафоқат ва ахлоқи ҳамидаи инсон ба шумор меравад. Аз ин рӯ ба ин мероси маънавии гузаштагонамон месазад сазовор арҷгузорӣ намуд.
Бо самимияти хос гуфтаниям, ки ҷашни фархундаи Наврӯзи оламафрӯз ба тамоми миллати тоҷик ва аҳли хонаводаашон файзу баракат ба монанди қатраҳои борони баҳорӣ, осудагиву амонӣ, сиҳатмандии бардавом эҳдо намояд.
Ходими калони илмии Шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи
Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ н.и.ф. Иброҳимова С.Ҳ.
Наврӯз ҷашни миллӣ, ҷашни растохези табиат ва нав шудани гетист. Дар бораи Наврӯз, ҷузъиёти анҷоми ойинҳои наврӯзӣ дар даврони бостон, хоса замони ҳахоманишӣ ва ашконӣ матолиби чандоне дар даст надорем. Танҳо тасвири намояндагони миллатҳои гуногуни ҳакшуда дар Тахти Ҷамшед, ки дар интизори расонидани ҳадоё ба ҳузури шоҳаншоҳ ҳастанд, гувоҳи таҷлил аз ҷашни Наврӯз дар даврони бостон мебошанду бас. Нахустин гузориш дар бораи ҷашну ойинҳоро аз сарчашмаҳои гоҳшумории форсии миёна ва суғдӣ дармеёбем.
Қадимтарин манбаъ, ки аз ривоҷи ҷашн ва дигар ойинҳо дар замонҳои бостон маълумот медиҳад, осори ғайримустақими тарҷумашуда ба забони арабӣ дар аҳди хилофати арабҳо мебошад. Матнҳои паҳлавӣ аз ҷониби Ибни Муқаффаъ (VӀӀӀ) тарҷума шуда, матни кӯтоҳи паҳлавӣ низ дар асари “Китоб-ут-тоҷ”-и Ал-Ҷоҳиз (ӀХ) зикр шудааст. Он чӣ дар бораи ойинҳои Наврӯз нигоштаанд, табъан бозтобе аз маросими ин рӯз дар даврони Сосониён ва аз он пештар будааст, аммо дар навиштаи паҳлавии “Китоб-ут-тоҷ” замони ҷашн гирифтани Наврӯз дарҷ нашудааст.
Поёни соли 2024 эроншиноси маъруфи муқими Фаронса устод Раҳом Аша дар дастхатҳои TD 26 китобхонаи Институти Шарқшиносии ба номи К.Р. Кама (Мумбайи Ҳинд) дастнавиштаҳои паҳлавиро пайдо мекунад. Дар миёни ин дастнависҳо баргае низ будааст, ки дар он аз Наврӯз ёдоварӣ шуда, ки ду далел аз барпо намудани ҷашни Наврӯз дар он дарҷ гардидааст. Ин барга аз ҷониби устод Раҳом Аша шинохта, бозхонӣ ва овонависӣ шудааст, ки овонавишту тарҷумаи он чунин аст:
nōgrōz do cim ēn:
ēk: māh ī fravardīn ud rōz ohrmazd. u-š cim ravāgīh ī dām ped ham rōz ud bunīh ī sāl ī ušmurdīg ī ast sisad-šast-u-panz rōz ud tasūg-ē ud xvardag īzamān. fradum hān rōz bun būd.
māh ī fravardīn ud rōz ī hurdad cim hān ī ka jamšēd az zanišn ī dēvān ud druzān abāz āmad, u-š az andarvāy vazurg rōšn ō gēhān xvaršēd humānāg-iz brāzīhist, ud mardōmān guft kū: rōz-ē ī nōg ul āmad. ud ham rōz jam xīr rāyēnišn ī gēhān ud kunišn pahrēzišn ī mardōm abāz ō peymān āvurd; ud amargīh ī dāmān pediš vinārd; ud abar kandan ī astōdānīhā hamag gēhān fravardag kird; ud…. pēdāgēnīd ud dāšt ud framān dād. ud huzahišnīh ī az hān-z jam rāy ī ka nazdist fravardag hān ō gēhān mad ud dahyubedān ud xvadāyān ī pas az hān fravardagīhā-z nišān andar sāl ō gēhān kird ud….. sahist, hān rōz sazed āvištan bē kirdan. pas kā-šān sahist hān sahist, abar ōh nibišt ud ō kišvar frēstīd.
Наврӯзро ду чам (далел) аст:
Як: Моҳи Фарвардин рӯзи Ҳурмузд. Чами он ривоҷи офариниш бад-ин рӯз аст ва ин рӯз о; аз солшумурде аст, ки сесаду шасту панҷ рӯз ва як чаҳорум рӯз (=6 соат) ва хурдазамон (чанд дақиқа). Пештар буни (оғози) сол он рӯз буд.
Ду. Моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод (шашум рӯз), чами он ин аст, ки ҳангоме ки Ҷамшед аз задани девон ва друҷон боз омад, аз андарвои (ҳаво) рушании бузуре ба ҷаҳон дурахшид ҳамонанди хуршед ва мардумон гуфтанд, ки “рӯзе нав омад”. Ва ҳамин рӯз Ҷамшед роёниш (идора)-и ҷаҳон ва куниш ва парҳезиши кору тимори мардумон ба паймон (эътидол) боз овард ва бемаргии домон (=халоиқ) (тасбит кард) ва барои кандани устудонҳо ба ҳама ҷаҳон фраварда (нома) кард ва фармон дод ва бахти нек (иқбол) аз он фармони Ҷамро, ки нахуст фраварда (нома) аз ӯ ба ҷаҳон омад, даҳюбадон (фармондеҳон) ва худоён (шоҳон) пас аз он (он рӯзро) нишон андар сол ба ҷаҳон карданд ва нек донистанд ва сазовор аст, ки он рӯз фраварда (нома) муҳр бизананд. Пас, ҳангоме ки чунин писандиданд, бад-ин сон навиштанд ва ба кишвар фиристоданд.
Вожаи Наврӯз ҳам дар матни паҳлавии “Китоб-ут-тоҷ”, ки “dāšnīhā ī mihragān ud nōgrōz” унвон дорад, ҳам дар баргаи тоза пайдошудаи форсии миёна дар шакли nōgrōz омадааст, ки аз ду вожа иборат аст: дар форсии миёнаи монавӣ nōg – “нав”, дар форсии миёна nōk, эронии бостон nava, санскрит nava; портии миёнаи монавӣ rōz – “рӯз”, дар форсии миёна rōč, форсии бостон raučah аз решаи rauk “рушан будан”, “партав афкандан”.
Муаллифи матн ду далели мавҷудияти Наврӯзро зикр мекунад. Далели аввал “рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин” оғози соли 365-рӯза мебошад, ки маншаъи “динӣ” ва “дунявӣ” (илмӣ) дорад (Asha R. The Last Intercalation. Some remarks on the Persian Calendar, 2010). Бино бар пажуҳишҳои илмии муҳаққиқон “гоҳшуморӣ бар мабнои моҳ дар Эрон дар ҳудуди панҷ қарн пеш аз мелод бо гоҳшумории хуршедӣ, ки раҳоварде аз Миср ба дунболи кишваргушоиҳои Эрон буд, даромехт ва навъе гоҳшумории бостонӣ бар мабнои боварҳои динӣ низ бар он таъсир гузошт ва пояи гоҳшумории Эрон бо сесаду шаст рӯз, муташаккил аз дувоздаҳ моҳи сирӯза, ба иловаи панҷ рӯзи кабиса” шакл гирифтааст (آموزگار ژ. زبان، فرهنگ،اسطوره.- تهران،1388.-621 ص. ). Тамоми ақвоми эронӣ тақвими “мулуки пешдодӣ”-ро пазируфта, “солро сесаду шасту панҷ рӯз қарор дода буданд ва касрҳоро мепартофтанд, то ин ки аз ин чаҳорякҳо дар муддати яксаду бист сол як моҳ дуруст мешуд ва аз панҷяк соот як рӯз” (Берунӣ. Осор-ул-боқия. – Душанбе,1990.- С.24).
Пажуҳишҳои расадхонаи хуршедии Нақши Рустам дар Эрон ва катибаҳои Ҳахоманишӣ нишон доданд, ки ахтаршиносон огоҳиҳое аз гардиши хуршед доштаанд ва ҳоло номи моҳҳои хуршедии даврони Ҳахоманиширо дар даст низ дорем, ба монанди bāgayādi (меҳр, 23.09-23.10), varkazana (обон, 23.10-21.11), athiāguya (озар, 21.11 -22.12)....
Сол тибқи гоҳшумории бостонӣ иборат аз 12 моҳ буд ва то замони густариши Ислом ҳар як рӯзи моҳҳои сирӯзаи форсӣ ном дошт ва рӯзи якуми ҳар моҳ Ҳурмуз (номи эзади некӣ) ва моҳи аввали сол Фарвардин (муштақ аз fravarti – “фраваҳар”, яъне руҳи нахустин) хонда мешуд. Аз ёдгориҳои паҳлавӣ матни кӯтоҳе бо номи “Рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин” дар даст дорем, ки дар он сухан аз омурзиши мардумон, офариниши ситораҳо ва бахшҳои гетӣ, рушанию торикӣ, девону друҷон (дурӯғ), биҳишту дӯзах меравад, ки чунин оғоз мешавад: “Ба номи додор Ҳурмузд, ашавафзунӣ ба рӯзи аввали хондан, ба рӯзи Ҳурмузд, моҳи Фавардин, Додор Ҳурмузд, ашав Зартуштро фармуд, ки мардумони геҳонро воҷ (=омурзиш) кун, ки (андар) ин рӯзи воҷи Вананд (номи ситора, пирӯзшаванда) гиранд, ки андар он додор Ҳурмузд фармояд...
Ва бо ин ҷумла анҷом меёбад:
“Аз он (рӯй) додор Ҳурмузд бар ҳама мардумон, беҳдин фарзи (=зарурати) кирфа (кори нек кардан), хушнудии равон(-ро гуфтааст), ки ба рӯзи Ҳурмузд, моҳи Фарвардин воҷи Вананд парастед, (то) ба он ҷой (дӯзах) девонро задан Вананди Эзадро хушдилӣ ва ромишӣ фароз расад” (Адабиёти паҳлавӣ.- Душанбе, 2017.- Саҳ. 115-118).
Рӯзи Ҳурмуздро Берунӣ чунин таъриф мекунад: “Исми Худованди таолост, ки офаридгор ва соневу парварандаи дунё ва аҳли он аст” (Берунӣ. Осор-ул-боқия, 233). Бо таваҷҷуҳ ба осори Имом Ҷаъфари Содиқ дар китоби “Озарбоди Маҳраспандон” дар бораи Ҳурмуздрӯз омадааст: “Рӯзе нек аст ва бобаракат ва ҳама комҳо шояд. Ва ин рӯз буд, ки Худои азза ва ҷалла меҳтари одамро биёфарид” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان.-تهران،۱۳۸۱.-۵۷۲ص). Дар “рӯзномаҳои порсиг” андар фазилатҳои рӯзи Ҳурмузд зиёд ёд шудааст. Аз ҷумла, дар андарзномаи Озарбод ба писараш аз рӯзгори Сосониён андар сифати рӯзи нахустини сирӯза – Ҳурмуздрӯз омадааст: Ohrmazd rōz may xvār ud huram bāš. – “Ҳурмуздрӯз май хур ва хуррам бош!” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان).
Айни ҳамин андарз дар “Шоҳнома” омадааст, ки далели возеҳи огоҳии ҳаким Фирдавсӣ аз андарзномаҳои зардуштӣ мебошад:
Шаби урмузд омад аз моҳи дай,
Зи гуфтан биёсою бардор май.
Далели дувуми ҷашн гирифтани Наврӯз дар навиштаи паҳлавӣ моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод аст. Рисолае ба паҳлавӣ бо ҳамин номи “Моҳи Фарвардин рӯзи Хурдод” то рӯзгори мо боқӣ мондааст. Вожаи хурдод номи яке аз эзадон аст: haurvatāt – “тамомияти комил”; дар паҳлавӣ хvardat номи яке аз амшоспандон аст, ки муваккили обу гиёҳ аст ва рӯзи шашуми ҳар моҳ ва сеюм моҳи солро Хурдод хонанд. Дар андарзномаи зардуштӣ дар ин рӯз, ки муваккилаш Хурдод аст, фармудаанд, ки “Хурдодрӯз ҷӯй кан ва аз об бипарҳез” (اشه ر. آذرباد مهرسپندان.-تهران،۱۳۸۱.-۵۷۲ص.- 275ص.). “Маънои ин ном суботи халқ аст. Ва Хурдод малакест, ки ба тарбияти халқ ва дарахтону наботот, нест кардани палидӣ аз обҳо муваккил аст” (Берунӣ. Осор-ул-боқия. – Саҳ. 239).
Ва дар “Шоҳнома” моҳ ва рӯзи Хурдод баробар корбаст шудаанд:
Бурун рафт хуррам ба Хурдодрӯз,
Ба нек эҳтирому фол гетифурӯз.
Ки тоҷи Каён ёфт аз Яздгард,
Ба Хурдодмоҳ андарун рӯзи Ард.
Дар Хурдодрӯз раҳоии Ҷамшед аз бадӣ, ба низом омадани ҷаҳон ва парҳезкории мардум ба вуқуъ пайваст, бино бар ин месазад рӯ ба ин рӯз кард. Аз ин навишта ва чандин ривоятҳо огоҳӣ дорем, ки пайдоиши ҷашни Наврӯз ва рӯзи навро ба шоҳ Ҷамшед нисбат медиҳанд: Ҷам гӯё динро нав карду бар Аҳриман ва пайравонаш пирӯз шуд, бо сабаби ин пирӯзӣ хуршед дурахшон шуд ва мардум мегуфтанд: “Рӯзи нав”, “Наврӯз”; Ҷам тахте пур аз гавҳар сохт, девон онро бар осмон барафрохтанд ва Ҷам чун хуршед дурахшид... ва амсоли ин.
Дар таърихномаҳо аз ду Наврӯз ёд шудааст: Наврӯзи хурд ё Наврӯзи ом ва Хурдодрӯз ё Наврӯзи бузург ё Наврӯзи мулук.Муҳаққиқон Наврӯзи бузургро, ки дар рӯзи шашуми моҳи фарвардин – дар Хурдодрӯз ба муносибати рӯзи таваллуди Зардушт ҷашн гирифта мешуд, қайд кардаанд. Мазмуни баргаи тозапайдошудаи паҳлавӣ аз ҷониби Абурайҳони Берӯнӣ айнан бозгӯӣ шудааст. Бо матни паҳлавӣ муқоиса шавад: “Ва дар рӯзи шашуми ин моҳ Наврӯзи бузург аст, ки назди эрониён иди бузургест. Ва гӯянд, ки Худованд дар ин рӯз аз офариниши ҷаҳон осуда шуд, зеро ин рӯз охири рӯзҳои шашгона аст... Ва Ҷам дар ин ҳангом бозгашт ва дар чунин рӯзе монанди Офтоб баромад ва нур дар ӯ метофт... Ва мардум гуфтанд: “Рӯзи нав!
Дар ин рӯз буд, ки Ҷамшед ба ашхосе, ки ҳозир буданд, амр намуд ва онон, ки ғоиб буданд, навишт, ки гӯристонҳои куҳнаро хароб кунанд...” (Осор-ул-боқия, Саҳ. 235-236).
Ба ривоятҳои дигаре, азбаски шоҳ бо табақоти гуногуни мардум аз оғози баҳор дидор мекард, рӯзи шашум идро дар ҳалқаи хосон баргузор мекард, ки ҳанӯз ҳам асаре дар миёни зардуштиён аз ин рӯз боқӣ мондааст. Назари дигаре низ ҳаст, ки дар даврони бостон моҳ ба шаш панҷрӯза бахш мешуд ва хурдодрӯз рӯзи аввали панҷаи дувуми Фарвардин буд, ки Наврӯзи бузург ҷашн гирифта мешуд ва дар миёни суғдиён низ дар ҳамин рӯз бо номи Навсард ид баргузор мешуд (رضی ه. نوروز سوابق تایخی تا امروز.- تهران، 1358.-271 ص. ).
Дар ҳамосасаи миллӣ – “Шоҳнома” вожаи Наврӯз 33 бор омадааст. Инчунин Наврӯз бо мафҳумҳое чун “сари соли нав” ва “фарвардинмоҳ” баён шудааст. Фирдавсӣ Наврӯзро аз назари ҳакимона ва хирадгароёнаи худ таърифу тавсиф намуда, воқеаҳои сиёсиву иҷтимоиро бо суннатҳои аҷдодӣ пайванд додааст. Фирдавсӣ тибқи ривоёти мардумӣ пайдоиши аввалин ҷомеаи башар – замони ба тахт нишастани нахустин подшоҳони пешдодӣ – Каюмарсу Ҷамшедро бо суннату андешаҳои мардумӣ, бо рӯзи аввали сари сол – Наврӯз пайванд медиҳад.
Чунин гуфт, к-“Ойини тахту кулоҳ,
Каюмарс оварду ӯ буд шоҳ.
Чу омад ба бурҷи ҳамал офтоб
Ҷаҳон гашт бо фарру ойину об”.
Ва рӯзи ба тахт нишастани Ҷамшедро “Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин”, яъне Наврӯз хондааст:
Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин.
Баросуда аз ранҷ рӯи замин.
Бузургон ба шодӣ биёростанд,
Маю ҷому ромишгарон хостанд.
Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор
Ба мо монд аз он хусравон ёдгор.
Дар “Наврӯзнома”-и Хайём бунёнгузори солшумории шамсӣ Каюмарс буда, бозгаштани фарвардин ба мабдаъи асосиашро шоҳ Ҷамшед муайян карда, онро “рӯзи нав” хондааст (Умари Хайём. Наврӯзнома. – Душанбе, 2012.-250с.).
Аз навиштаи тозаёфтшудаи паҳлавӣ ва бозтоби он дар “Осор-ул-боқия” ва бархе аз манобеи илмиву адабӣ маълум аст, ки дар замони Сосониён рӯзи Ҳурмузд моҳи Фарвардин баробар ба 1-уми Фарвардин (21 март) Наврӯзи хурд ё Наврӯзи ом ва рӯзи Хурдод моҳи Фарвардин, баробар ба 6-уми Фарвардин (26 март) Наврӯзи бузург ё Наврӯзи хоса баргузор мешуд. Бо вуҷуди он ки аз замони густариши ислом гоҳшумории порсиён дар канори тақвими қамарӣ роиҷ буд, аммо шеваи ҷашнгирии бархе аз ин рӯзҳо то замони мо боқӣ намонданд. Аз ҷумла, Наврӯзи бузург, ки пайдоиш ва ҷашни он маншаъи илмии нуҷумӣ дошта, тибқи ривоятҳо ба шоҳони Эрони бостон нисбат дорад, аз байн рафт.
Ҳар миллате ва давлате аз тариқи гузаштаи таърихӣ ва фарҳангии худ шиносоӣ ва ҳувияти миллии худро ҷӯё мешавад ва бозёфти тозаи осори паҳлавӣ бори дигар собит месозад, ки тоҷикон бо доштани тамаддуне куҳан аз сарвати фарҳангии азиме низ бархурдор буданд, аз ин рӯ ҳифозати ин мероси фарҳангӣ вазифаи муҳимми ҳар як тоҷику тоҷикистонист.
Шарифзода Фарангис Худоӣ - директори
Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ,
“Ҷашни умумимиллии Наврӯз барои халқи мо мероси таърихӣ ба шумор меравад, зеро он аз гузаштагони дурамон ба ёдгор мондааст.
Ҷашни Наврӯз, дар ҳақиқат, як ҷузъи хотираи тобноки маънавии одамон мебошад, ки наслҳоро ба ҳам пайванд дода, робитаҳои дӯстӣ ва муносибатҳои ҳамёриву ҳамкориро боз ҳам қавӣ мегардонад”.
Эмомалӣ Раҳмон
Ҷашни Наврӯз яке аз рукнҳои ниҳоят қадимаи фарҳангии мардуми ориёӣ буда, таърихи беш аз панљҳазорсола дорад. Ин ҷашн бузургтарин анъанаи миллиро дар худ таҷаллӣ намуда, то замони мо бо як силсила маросимҳои суннатӣ бо шукӯҳу шаҳомат таҷлил мегардад
Маҳз бо ибтикори наҷибона ва саъю талошҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Наврӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон марҳала ба марҳала вусъату шукуҳи бештар ёфта ва ниҳоят соли 2010 бо қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун ҷашни ҷаҳонӣ пазируфта шуд.
Зимнан бояд қайд кард, ки маҳз ба шарофати ин абармарди арсаи сиёсат ҷашни бостониву куҳанбунёд - Наврӯзи оламафрӯз ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эътироф гардида, ҳамчун ҷашни умумиҷаҳонӣ шинохта шуда дар Феҳристи ЮНЕСКО бо ҳуруфи заррин ҳакокӣ гардид.
Ҷашни фархундаи Наврӯз барои мардумони ориёинажод, алалхусус барои тоҷикон рамзҳои зиёдеро дар худ инъикос мекунад, аз љумла бедоршавии табиат, зебої ва шукуфоии олами наботот, пирӯзии нур бар зулмот, гармӣ ба сардӣ, хубӣ ба бадӣ, покию нафосат ба касифӣ, шарофат ба разолат, маърифат ба ҷаҳолат, доноӣ ба нодонӣ, тандурустӣ ба беморӣ.
Ҷашну истиқболи Наврӯз аз суннатҳои фарҳангии қадимтарини мардуми тоҷику форс ва ориёӣ буда, чун Тиргону Меҳргон ва Сада то даврони ҳозир арзишҳои худро гум накардааст. Ҷашни Наврӯз нишондиҳандаи он аст, ки аҷдодони мардуми тоҷику форс аз қадим дорои фарҳангу тамаддуни воло будаанд.
Пос доштани ҷашни байналмилалии Наврӯз яке аз рисолатҳои муҳимми миллист. Чунки файзу баракати ин ҷашни бошукуҳ ҳар яки моро ба ояндаи боз ҳам неку дурахшон раҳнамоӣ менамояд.
Ҳамин тариқ, метавон хулоса намуд, ки то инсонияти рӯйи олам вуҷуд дорад, Наврӯз ҳамеша пояндаву абадӣ боқӣ хоҳад монд. Ба ифодаи Шоири халқии Тоҷикистон, устоди зиндаёд Лоиқ Шералӣ:
Наврӯз навҷавон аст, Наврӯз ҷовидон аст,
Аз рӯзгори пешин зеботарин нишон аст.
Наврӯзи хуҷастапай муборак бод!
Қадамзода Дилшод Саттор - директори Институти зоология ва
паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ
Вожаи наврӯз дар забони тоҷикӣ яке аз вожаҳои серистеъмол ба шумор рафта, дар баробари ифодаи номи ҷашни миллӣ дорои тобишҳои гуогуни маъноӣ низ мебошад. Ин вожа аз ҳама беш дар адабиёти бадеӣ, махсусан осори манзум бештар мавриди истифодаву тасвир қарор гирифтааст. Шоирони порсигӯ низ зимни истифода аз вожаи “наврӯз” тамоми вижагиҳои мафҳумии онро ба инобат гирифтаанд. Ин аст, он дар доираи майдони семантикӣ барои ифодаи маъноҳои зиёде корбаст шудааст.
Дар забони осори шоирони порсизабон вожаи «наврӯз» бо тамоми маъноҳои луғавӣ ва тобишҳои маъноияш мавриди истифода қарор гирифта, ба аҳли эҷод имконият фароҳам овардааст, ки дар мавридҳои зарурӣ барои баёни муассир аз ин вожа суди эҷодӣ биҷӯянд. Вожаи наврӯз, ки маънои рӯзи навро дорад, маҷозан маънои ҳар рӯзи фархундаву шоду бофараҳро низ ифода менамояд.
Дар ҳамин замина, вақте ба мавқеи истифода ин вожа дар забони шеър назар мекунем, дармеёбем, ки он ба гурӯҳи вожаҳои фаъоли забони шеър мансуб буда, барои бунёди муносибатҳои нави семантикии байни калимаҳо ва образҳои гуногуни бадеӣ мусоидат менамояд, ки ин, бешубҳа, ба вазифаи лексикии калима дар забон марбут аст.
Ба андешаи Г.С. Сиритса: «Нақши вожаҳо дар матни бадеӣ ба вазифаҳои мушаххаси ғоявӣ-бадеӣ вобаста аст. Дар матни бадеӣ дар байни калимаҳо муносибатҳои нави маъноии вожаҳо бунёд меёбад» [Сырица: 2014, 90]. Ин назария, дар ҳақиқат, хеле ҷолиб аст. Чунки дар матни бадеӣ муносибати семантикии калимаҳо дар баробари ифодаи маъноии мафҳумҳо ба якчанд омили дигар, аз қабили таносуби маъноии калимаҳо, ҳамнишинии онҳо ва тасвиру баёни муассир вобастагӣ дорад ва дар ҳамин росто муносибатҳои тозаи семантикии калимаҳо зуҳур меёбанд. Бояд зикр кард, ки омилҳои зикршуда асос ва бунёди шеърро низ ташкил медиҳанд ва ҳамеша дар робитаи байниҳамдигарӣ қарор дошта, аз ҷиҳати корбаст таносуби вожаҳо муносибатҳои муродифию антонимиро низ ба вуҷуд оварда метавонанд.
Калима ба ҳайси воҳиди асосии луғавӣ барои ифодаи маъно дар забон нақши муҳим дошта, вобаста ба услуб ва мавридҳои нутқ доира ва дараҷаҳои гуногуни истеъмолӣ дорад. «Вожа ва лафз моддаи аслии шеър ва яке аз авомили зебоию таъсири он аст, зеро мусиқӣва оҳанги шеър низ аз алфозе, ки шоир ба кор мебарад, бармехезад. Ба ҳамин сабаб яке аз ҳунарҳои шоирони бузург интихоби алфози булӯрин ва муносиб барои шеър аст. Гузиниши алфоз бо ҳама аҳамияте, ки барои шеър ва шоир дорад, тобеи ҳеҷ зобита ва қоидаи муайяне нест ва танҳо завқу истеъдоди зебогузинии шоир аст, ки аз миёни дастгоҳи густурда ва печидаи луғоти забон ва аз дарёи бекарони алфоз онро, ки беҳтару муносибтар ва тарошхӯрдатар аст, интихоб мекунад» [Хусрави Фаршедвард: 1378, 115].
Дар ҳамин росто, вожаи «наврӯз» низ яке аз вожаҳои фаъол ва муносибу тарошхӯрдаест, ки дар забони шеър бо вожаҳои зиёде ҳамнишин гардида, барои ифодаи маъниҳои муассире мусоидат кардааст.
Пеш аз ҳама, ин вожа дар робитаи маъноӣ бо вожаи «хусрав» ҳамнишин гардида, далолат бар он мекунад, ки шоҳони ориёӣ ҳамеша дар таҷлили ин ҷашн иштирок мекарданд ва як қатор суннатҳоро аз қабили бахшидани гуноҳҳои муҷримин, хайру эҳсон кардан, бо мардум сари як суфра нишаста суҳбат кардан, ба кишту кори баҳорӣ оғоз бахшидан ва монанди инҳоро ба ҷо меоварданд. Дар навбати худ аҳли эҷод низ ба шоҳон шеърҳои наврӯзӣ эҳдо мекарданд:
Аз ин фархунда фарвардину хуррам ҷашни наврӯзӣ,
Насиби хусрави одил саодат боду пирӯзӣ.
(Фаррухии Систонӣ)
Хусраво, рӯзат ҳама наврӯз бод
В-аз тараб шабҳои умрат рӯз бод,
То шабу рӯзи ҷаҳон ояндаанд,
Рӯзгорат рӯзу шаб наврӯз бод.
(Анварӣ)
Хез ба шамшери субҳ сар бибур ин мурғро,
Туҳфаи наврӯзсоз пеши шаҳи комёб.
(Хоқонӣ)
Бар ҷаноби ӯву бар аҳли ҷаҳон фархунда бод,
Риҷъати наврӯзу тарҷеи ману тақвими ӯ.
(Хоқонӣ)
То ки шуд наврӯз султони фалакро мизбон,
Омилони табъи ҷон бар мизбон афшондаанд.
(Хоқонӣ)
На Ҳофиз мекунад танҳо дуои хоҷа Тӯроншоҳ,
Зи мадҳи Осафе хоҳад ҷаҳон идию наврӯзӣ.
(Ҳофизи Шерозӣ)
Вожаи «наврӯз» бо вожаҳои хазон, зимистон, сармо, заҳмат ва монанди инҳо омада, омадани баҳор, сабру таҳаммул ва интизириро ифода кардааст:
Шаби меҳнатба охир омаду шуд,
Шаби ман рӯзу рӯзи ман наврӯз.
(Анварӣ)
Комҷӯёнро зи нокомӣ чашидан чора нест,
Бар зимистон сабр бояд толиби наврӯзро.
(Саъдии Шерозӣ)
Дӯстбоз омаду душман ба мусибат боз нишаст,
Боди наврӯзалорағми хазон боз омад.
(Саъдии Шерозӣ)
Зимистонасту бебаргӣ, биё, эй боди наврӯзӣ,
Биёбон асту торикӣ, биё, эй қурси маҳтобам.
(Саъдии Шерозӣ)
Алами давлати наврӯз ба саҳро бархост,
Лашкари заҳмати сармо зи сари мо бархост.
Ҳар касеро ҳаваси рӯи гуле дар сар шуд,
Гӯӣ, ин валвала аз ошиқи шайдо бархост.
(Саъдии Шерозӣ)
Наврӯз бо мафҳумҳоии «баҳор» ва «гулу гиёҳ» ва вожаҳои ба онҳо марбут мисли «абр», «бод», «борон» (маҷозан «ашк»), «сунбул», «саҳро» алоқаи ногусастании маъноӣ дорад. Баъзан онҳо дар майдони семантикӣ ифодаи маъноии якдигарро иваз ва ё комил карда, барои тасвири ҳолати руҳии қаҳрамони лирикӣ ва ё тасвири маъшуқа ва хислатҳои ӯмавриди истифода қарор гирифтаанд. Масалан:
Фасли баҳору мавсими наврӯзхуш бувад,
Дар сар навои булбулу дар даст булбула.
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Фасли наврӯзчу дар барги суман менигарам,
Бе гули рӯи ту хорам зи басар мерӯяд.
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Одаме нест, ки ошиқ нашавад фасли баҳор,
Ҳар гиёҳе, ки ба наврӯзнаҷунбад, ҳатаб аст.
(Саъдии Шерозӣ)
Абри озорӣбаромад боди наврӯзӣ вазид,
Ваҷҳи май мехоҳаму мутриб, ки мегӯяд расид.
(Ҳофизи Шерозӣ)
Зи кӯи ёр меояд насими боди наврӯзӣ,
Аз ин бод ар мадад хоҳӣ, чароғи дил барафрӯзӣ.
Боди наврӯз, бӯйи гулу сунбул дорад,
Лутф ин бод надорад, ки ту мепаймоӣ.
(Саъдии Шерозӣ)
Наврӯзрухат дидам, хуш ашк биборидам,
Наврӯзу чунин борон борида муборак бод.
(ҶалолуддиниБалхӣ)
Он кист, андар рафтанаш сабр аз дили мо мебарад,
Турк аз Хуросон омадаст, аз Порс яғмо мебарад.
Шероз мушкин мекунад чун нофи оҳуи Хутан.
Гар боди наврӯзаз сараш бӯе ба саҳромебарад.
(Саъдии Шерозӣ)
Ҳамнишинии вожаи «наврӯз» бо вожаҳои «ид», «туҳфа»:
Ҳар ки дар шаб рухи чун моҳи ту бинад, гӯяд,
Рӯзи идаст магар ё шаби наврӯзимшаб
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Идомаду он моҳи дилафрӯз наомад,
Дил хун шуду он ёри ҷигарсӯз наомад.
Наврӯзи ман ҳар ид бурун омадӣ аз шаҳр,
Чун аст, ки ид омаду наврӯз наомад наомад.
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Гар асари рӯи ту сӯи гулистон расад,
Боди сабо рад кунад туҳфаи наврӯзро.
(Хоқонӣ)
Шоданд ҷаҳониён ба наврӯзу ба ид,
Иди ману наврӯзи манимрӯз туӣ.
(Ҷалолуддини Балхӣ)
Ҳамнишинии вожаи наврӯз бо вожаҳои ифодагари мусиқӣ ва мафҳуми паранда:
Шоҳиди барбатзаназ ушшоқмесозад наво,
Булбули хушнағмааз наврӯзмегӯяд суруд.
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Акнун ки мурғ пардаи наврӯзмезанад,
Эй моҳи пардасоз хурӯши рубоб ку?
(Хоҷуи Кирмонӣ)
Дар шеъри шоирони порсигӯгоҳо ба баъзе аз анъанаю суннатҳое, ки ҳангоми таҷлили ҷашни наврӯз сурат мегиранд, ишораҳо шудааст, ки он бештар дар қолаби ибораҳои изофӣ ифода ёфтааст. Масалан, дар ғазале Ҳофизи Шерозӣ таъбири «мири наврӯзӣ»-ро ба таври зайл овардааст:
Сухан дар парда мегӯям, чу гул аз парда берун ой,
Ки беш аз панҷ рӯзе нест, ҳукми мири наврӯзӣ.
Дар китоби «Фарҳангномаи шеърӣ» ин таъбир чунин шарҳ дода шудааст: «Мири наврӯзӣ– он кас ки дар чанд рӯзи охири сол, пеш аз наврӯз барои тафреҳ ба салтанат бармегузиданд ва вай аз тулӯи офтоб то ғуруб савори маркабе мешуда ва дар кӯйҳо ва майдонҳо мегаштааст ва гурӯҳе аз дарбориён мушоият мекардаанд ва ҳукми ӯ нофиз буда ва аз соҳибони дуконҳо вуҷуҳе дарёфт мекарда ва чун ғуруб мешудааст, ӯро анвои шиканҷа озор мерасонидаанд»
Ҳамин тариқ, ин вожа ба ҳайси яке аз вожаҳои аслии порсӣ дар забонҳои гуногуни кишварҳои таҷлилкунандаи ҷашни Наврӯз роҳёфта, ҳам ба ҳайси истилоҳи ҷашну маросим ва ҳам ба ҳайси вожаи ифодагари маъниҳои гуногуне аз қабили покию покизагӣ, озодагӣ, омодагӣ ба фасли баҳор, даъват ба сулҳу ҳамдигарфаҳмӣ, амнияту осоиш ва умуман бузургдошти инсону табиат дар осори бадеӣ ба таври густарда мавриди истифода қарор гирифта, дар бунёди мазмуни шеър мақоми меҳвариро касб кардааст.
Шоирони сухансанҷу суханвари тоҷикдар заминаи тобишҳои маъноии вожаи «наврӯз» маъниҳои муассир ва бикреро ифода карда, андешаҳои худро зимни овардани ин мафҳум дар доираи майдони семантикӣ дар алоқамандию равобит ва таносуб бо дигар вожаҳо иброз намуда, дар тасвир ва офаридани образҳо тавассути он суди эҷодӣ ҷуста, ба хонандаи шеъри форсию тоҷикӣдар тули зиёда аз ҳазор сол эҳсосидарки сухан ва лаззати зебоишинохтӣ бахшидааанд.
Рӯйхати адабиёт:
1. Сырица,Г.С. Филологический анализ художественного текста. – М.: ФЛИНТА: Наука, 2014.–344 с.
.2خسرو فرشیدورد. تأریخ مختصر زبان فارسی از آغاز تا کنون.– تهران: زوار،1378.–190 ص.
.3 فرهنگنامۀ شعری. بر اساس آثار شاعران قرن سوم تا یازدهم هجری (تألیف دکتر رحیم عفیفی) (سه جلد).– تهران: سروش، 1376.– 2744 ص.
Саломиён Муҳаммаддовуд, - доктори илмҳои филология, ноиби президенти
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, профессори ДМТ
Мо тоҷикон ба ҷашни Наврӯз ҳамчун мероси маънавию фарҳангии инсоният нигариста ба он арҷ мегузорем ва гиромӣ медорем, зеро ки Наврӯз бо омаданаш файзу баракат, нозу неъмат ва тозагиву озодакориро ба Ватани азизамон ҳадия менамояд. Воқеан, Наврӯзи Аҷамро дар тӯли асрҳои зиёд аз шимоли Чин то марзҳои Аврупо халқияту миллатҳои гуногун, аз ҷумла халқиятҳои Осёи марказӣ бо самимият ва меҳру муҳаббати хоса ҷашн мегиранд, ки ин аз арзиши умумибашарӣ ва асолати тамаддунсози он башорат медиҳад.
Ҷашни Наврӯз бузургтарин ҷашни миллию фарҳангии мо ба ҳисоб рафта, дорои таърихи зиёда аз шашҳазорсола мебошад. Дар таърихи фарҳанги мардуми форснаҷот ҳеҷ як анъана ва расму оине чун ҷашни хуҷастапай ва фархундаи Наврӯз азизу гиромӣ ва куҳантар вуҷуд надорад. Ҷашни Наврӯз ҳамчун рамзи пайвандгари насли имрӯз бо расму оин, арзишҳои эстетикӣ, меҳру садоқат ва анъаноти ниёгон мебошад. Ҷашни Наврӯз аз қадимтарин ва бузургтарин идҳои мардумони тоҷику эронитабор буда, умри дарози беш аз шашҳазорсола дорад. Тавре ки аз номи он бармеояд, Наврӯз «рӯзи нав» маънӣ дошта, дар аввали соли нави хуршедӣ ба истиқболи Соли нав барпо мешавад. Наврӯз ҷашни фарорасии баҳоринозанин, зиндашавии табиат, оғози корҳои кишоварзӣ ва боғдорӣ, айёми баробаршавии шабу рӯз дар баҳор мебошад. Наврӯз ҷашнест, ки тамоми олами табииро зинда менамояд ва деҳқонон дар ин моҳ ба кишт кардан оғоз мекунанд. Аз нигоҳи ҳисоби ситорашиносӣ Наврӯз рӯзест, ки офтоб ба бурҷи барра (ҳамал) ворид мешавад ва дар ҳамон дақиқаву сонияе, ки ворид шуд, Соли нав фаро мерасад. Мувофиқи сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯзро дар аввали моҳиФарвардин, ки бо солшумории имрӯзаи мо ба моҳи март рост меояд, ҷашн мегиранд.
Агар мо роҷеъ ба таърихи пайдоишу баргузории ин ҷашни куҳанбунёд нигарем, дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеӣ маълумотҳои зиёдеро пайдо менамоем, ки донишмандони тоҷику эронӣ ва хориҷӣ дар асоси онҳо мақолаҳову рисолаҳои арзишманд таълиф намудаанд. Маълумоти мустақим ва пурмаъно дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём, «Осор-ул-боқия» ва «Ат-тафҳим»-и Абурайҳони Берунӣ, «Зайн-ул-ахбор»-и Абулсаиди Гардезӣ, «Ал-маҳосин-вал-аздод»-и Кисравӣ ва чанде дигар метавон пайдо кард, ки ба иттифоқ Ҷамшеди Пешдодиро бунёдгузори ҷашни Наврӯз хондаанд. Аксарияти сарчашмаҳои таърихӣ ба он далолат мекунанд, ки Наврӯз дар давраи салтанати Пешдодиён дар замони ҳукмронии Шоҳ Ҷамшед пайдо шудааст. Агар ба таърих назар афканем, мебинем, ки давраи салтанати Шоҳ Ҷамшед давраи адлу инсоф ва пайдоиши якчанд ҷашнҳои суннатӣ ва оинҳое, ки аз замони Зардушт боқӣ монда буданд, ба пуррагӣ қайд мешуданд.
Чуноне, ки аз асари машҳури Умари Хайём – «Наврӯзнома» бармеояд сабаби Наврӯз номгирифтани он чунин будааст, «чун бидонистанд, ки офтобро ду давр бувад, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯз ва рубъе аз як шабонарӯз ба аввали дақиқаи Ҳамал боз ояд, ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад ин дақиқа натвонад омадан, чӣ ҳар сол аз муддат ҳаме кам шавад. Ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, Наврӯз ном ниҳод ва ҷашн ойин овард ва пас аз он подшоҳон ва дигар мардумон бад-ӯ ибтидо карданд».
Аз ин китобҳои таърихӣ маълум мешавад, ки Наврӯз дар даврони қадим ба шаклҳои гуногун қайд карда мешудааст. Рӯзҳои ҷашнгирии ид низ фарқ доштааст. Фарқи ҷашни Наврӯз аз дигар идҳо дар он маҳсуб меёбад, ки онро дар фасли баҳор ҷашн мегиранд ва оғози кишту кори баҳорист. Дар ин фасли сол табиат ба зиндашавӣ оғоз менамояд ва аз ҳама фасли зеботарин маҳсуб мешавад. Баргузории ҷашни Наврӯз дар замони Сосониён чанд рӯз (на кам аз шаш рӯз) тӯл мекашид. Он замон ҷашнгирӣ ба ду давра тақсим мешуд - Наврӯзи кӯчак ё Наврӯзи омма, ки панҷ рӯз буд ва аз якум то панҷуми моҳи Фарвардин гиромидошт мешуд ва рӯзи шашуми Фарвардин (Хурдодрӯз) ҷашни Наврӯзи бузург ё Наврӯзи хосса барпо мегашт. Ривояти дигаре ҳаст, ки манобеи мухталиф аз онҳо ёд шуда, бешу кам бо ҳамин таъбирот ҳамроҳӣ дорад, ки «рӯзи аввали фарвардин ибтидои баҳор аст ва инро «Наврӯзи кучак», «Наврӯзи омма» ва «Наврӯзи сағир» гӯянд.
Чунонеки дар боло қайд намудем иди Наврӯзи сароғози таърихи пурғановати мо буда, ҳамчун суннати пурарзиш ба фарҳангу тамаддуни миллӣ ва тору пуди зиндагии на танҳо мардуми тоҷику форс, балки кулли халқҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ва берун аз он омезиш ёфтааст. Наврӯз чун рамзи пайванди азалии инсон бо табиат дар шабу рӯзҳои эътидоли баҳориву иваз шудани сол фаро мерасад ва бо расидани он рӯзгори кӯҳан зиндагиро аз сар оғоз мебахшад, табиату ҳастӣ рахти нав ба бар мекунад ва дар рӯҳу ҷони одамон гарми падид меояд.
Аз ин хотир халқи тоҷик ин иди азизу мӯътабар ва муқаддаси ниёгонро бо хурсандиву арҷгузории беандоза таҷлил карда, беҳтарин орзуву ормонҳои худро бо Наврӯзи хуҷастапай пайванд медонад. Тамоми оинҳои ибратомӯзи наврӯзӣ, ки моҳиятан сарчашмаи бузурги ахлоқиву тарбиявӣ ва бунёдкориву созандагӣ мебошанд, имрӯз низ барои ҳар фарди огоҳу солимфикр чун манбаи умеду ормонҳои наҷибу созанда ва василаи худшиносиву ҷаҳоншиносӣ хизмат мекунанд.
Имрӯз мову шумо дар марҳалаи хеле ҳассосу мураккаби ҷаҳонишавӣ қарор дорем, ки инсоният нисбат ба ҳар вақти дигар ба арзишҳои волои фарҳангӣ, суннатҳои зиндагисози маънавӣ, ахлоқи ҳамида, меҳру рафоқат, ҳамдиливу ҳамкорӣ ва сулҳу оромӣ ниёзи бештар дорад.
Бинобар ин баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъриху фарҳанг ва ҷашну маросимҳои мардумӣ диққати ҷиддӣ дода, барои эҳёи арзишҳои миллӣ талошҳои зиёдеро басомон расонида истодааст. Дар ин раванд ҷашнҳои миллию мардумӣ аз ҷумла таҷлили ҷашни Наврӯз миёни мардуми тоҷик ва тоҷикистониён мақоми хоссаро пайдо карда, хусусиятҳои деринаашро бо пазироии рӯҳияи замони нав созгор намуда, мавриди эътирофи ҷаҳониён қарор гирифт. Насли ҷавони даврони нав аз ин падидаҳои умедбахш орзую умедҳои зиёд доранд, зеро зинда ва ҷовидон мондани анъанаи ниёгон бақои ҳастии миллатро нишон медиҳад.
Аз ин рӯ мо орзуи онро дорем, ки ин ҷашни куҳану ҳамешаҷавон барои мардуми кишвари мо бигзор тинҷию осоиштагӣ, хуррамию некрӯзӣ, сулҳу амният ва неъматҳои фаровон ато намояд, орзу ва армонҳои насли имрӯза низ ҷомаи амал пӯшанд. Шодиву сурур ва хурсандию нишоти кӯдакон дар осмони сафобахши рӯзгор танинандоз бошад.
Муаллифон: Ҳамроев У.Х., Аюбов Д.Қ.
Наврӯзи аҷам зинда кунад, хоки куҳанро,
Аз нав бикунад ҷома бар тан боғу чаманро.
Аз партави хуршед замин гарму чаман гарм,
Аз ҳиммати найсон дили деҳқони Ватан гарм.
Наврӯз бузургтарин ҷашни миллӣ ва фархундаи ниёгони мо ба ҳисоб рафта, дорои таърихи ҳазорсолаҳо мебошад. Наврӯз пайвандгари насли имрӯз бо расму оин, арзишҳои эстетикӣ, меҳру садоқат ва анъанаоти ниёгон мебошад. Ҷашни Наврӯз аз қадимтарин ва бузургтарин идҳои мардумони эронитабор буда, таърихи беш аз 5 ҳазорсола дорад. Тавре ки аз номи он бармеояд, Наврӯз «рӯзи нав» маънӣ дошта, дар аввали соли нави хуршедӣ ба истиқболи Соли нав барпо мешавад. Наврӯз ҷашни фарорасии базори нозанин, зиндашавии табиат, оғози корҳои кишоварзӣ ва боғдорӣ, айёми баробаршавии шабу рӯз дар баҳор мебошад. Ин ҷашн ҳамеша бар рамзи таҷдиди тозагӣ, покизагӣ ва шодиву хушбахтӣ фаҳмида мешавад.
Наврӯз дар бисёр кишварҳо, хусусан дар Осиёи Миёна, Эрон, Туркманистон, Афғонистон ва дигар минтақаҳо бо ҷашни бузург ва анъанаҳои гуворо ва аҷиби худ ҷашн гирифта мешавад. Яке аз анъанавиҳои муҳими Наврӯз тайёр кардани таомҳои хос ва хӯрдани онҳо бо оила ва дӯстон мебошад. Дар байни онҳо "суманак" яке аз маъруфтарин таом аст, ки аз гандум тайёр мешавад ва рамзи ҳосил бомаром, шодиву иқбол аст. Наврӯз барои пешбурди муҳаббат ва бародарӣ байни одамон аст. Дар ин рӯз, одамон якдигарро бо дуоҳои хуб ва хушбахтӣ мебаранд ва онҳоро барои як соли пурра аз ҷиҳати маънавӣ ва ҷисмонӣ дуруст бо хираду иродаи тоза шод мекунанд.
Барои тоҷикон Наврӯз як ҷашн, бо аҳамияти фарҳангӣ ва маънавӣ аст. Ин ҷашн дар байни мардуми тоҷик як рӯйдоди фархунда ва муҳим ба шумор меравад, ки дар он хонаводаҳо ва мардум бо якдигар ҷамъ омада, боз ҳамдигарро бо хайр ва шодии нав тӯҳфа мекунанд. Наврӯз дар қалбҳои мардум ёдҳои шод ва давраи назаррас дар зиндагии одамон ба вуҷуд меорад. Баҳор на танҳо дар табиат, балки дар руҳи инсон низ эҳё мешавад.
Ин ҷашн хосиятҳои раванди руҳии инсонро бозгӯ мекунад ва рамзи он аст, ки ҳар як инсон метавонад бо нияти тоза ва хиради нав ба ҳаёти худ назар кунад. Барпо кардани рамзи тозаии табиат, барқарор кардани муҳаббат ва эҳтиром ба табиат ва ё фаромӯш кардани иштибоҳҳо ва ношоистагиҳо — ҳамаи ин барои навсозии ҳаёти инсонҳо муҳим аст.
Наврӯз як ҷашн аст, ки танҳо як рӯзи тоза ва шодӣ нест, балки боиси тағйироти амиқ дар қалб ва маънавияти одамон мебошад. Ин рамзи ҳосили бомаром ва муҳаббат аст ва барои омадани баҳор ва эҳёи табиати нав оғоз мешавад.
Шукӯҳу тантанаҳои наврӯзӣ гувоҳи он мебошанд, ки давлат ва Ҳукумати мамлакат ба рушти фарҳанги миллӣ ва эҳёи суннатҳои бостонӣ арҷ гузошта, барои пойдори ва боз ҳам ғанӣ гардонидани онҳо пайваста иқдом менамоянд.
Тамоми оинҳои ниёгони наврӯзӣ сарчашмаи бузурги ахлоқию тарбиявианд ва метавонанд наслҳоро ба садоқату вафодорӣ, бунёдкориву созандагӣ ва зебопарастӣ ҳидоят намоянд.
Фозилова Париноз Миралибековна, ходими калони шуъбаи «Назарияи функсияҳо ва таҳлили функсионалӣ»Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ.
Дар паёми шодбошӣ ба мардуми кишвар ба муносибати ҷашни Сада, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекарданд: “Панҷоҳ шабу панҷоҳ рӯз пеш аз фарорасии ҷашни Наврӯз таҷлил гардидани Сада кишоварзони моро водор месозад, ки ба истиқболи сазовори Наврӯзи ҷаҳонӣ ва киштукори баҳорӣ омодагии ҳаматарафа бинанд. Мо бояд барои таъмини амнияти озуқаворӣ кишвар ҳар як ваҷаб заминро самаранок истифода карда, рушди соҳаи кишоварзиро дар заминаи дастовардҳои инноватсионӣ ба роҳ монем”.
Дар Тоҷикистон майдони чарогоҳҳои табиӣ бештар аз 3,8 млн. гектар буда, дар минтақаҳои гуногун, аз водиҳои гармсер то баландкӯҳҳо паҳн шудааст. Иқлиму хокҳои гуногун сабабгори асосии набототи бой ва чарогоҳу алафзор гуногун мебошад. Дар таркиби алафзори табиӣ бештар аз 1000 намуди растаниҳои гулдор – алафҳои яксолаю бисёрсола, буттаю дарахтчаҳо месабзанд. Ғизонокии растаниҳои лубиёгӣ ва хӯшадор, ки асоси хӯроки чорво мебошанд, дар чарогоҳҳо баланд аст, чунки ҳангоми чаридан чорво растаниҳои хӯрокиро барвақт, дар вақти майсаю таназании онҳо истеъмол мекунанд. Дар ин давра миқдори сафеда дар баргу пояи растаниҳои хӯшадор 15-20% аст. Ҳангоми гулшукуфти растаниҳо ва мевабандӣ миқдори сафедаи растаниҳои худрӯй то 3 маротиба кам мешавад.
Чарогоҳҳои табиӣ барои чорвои хонагӣ яке аз манбаъҳои асосии хӯроки сабзи арзон ва серғизо аст. Тақрибан, аз се ду ҳиссаи талаботи хӯроки чорворо бо алафи чарогоҳҳои табиӣ таъмин мекунанд. Хӯронидани чорво дар чарогоҳҳо маҳсулнокии чорворо назар ба парвариши оғилӣ 25-40% зиёд намуда, сифати маҳсулотро беҳтар ва арзиши аслии онҳоро 20-30% кам мекунад.
Умуман, чарогоҳҳои ҷумҳурӣ мавсимӣ мебошанд, ки ин ба давраи сабзиши алафзор алоқамандии зич дорад. Дар тирамоҳ, зимистон ва баҳор чорворо дар чарогоҳҳои ҳамвориҳо ва таллу теппаҳои наздикӯҳи чаронида карда мешавад, тобистон бошад дар чарогоҳҳои минтақаи баландкӯҳ мечаронанд. Ба ин бештар хоҷагиҳои деҳқонӣ муваффақ мешаванд, зеро хонаводаҳои ҷудогона кам чорво доранд, ба чарогоҳҳои зимистона ва тобистона бурда наметавонанд. Онҳо зимистону баҳор ва тобистон дар чарогоҳҳои назди маҳалли зисташон чорвои худро мечаронанд. Захираи хӯрокаи ин чарогоҳҳо талаботи чорвои хонаводаҳои деҳаро таъмин карда наметавонад. Дар аксар маҳалҳо ҳамин тавр аст. Ин ба каммаҳсул ва нобудшавии чарогоҳҳо сабаб шудааст. Алафзор поймол ва нест шуда, миқдори зиёди майдони он (бештар аз 50%) ба пайроҳаҳои чорво мубаддал гардидаст. Ин сабаби таназзулёбии чарогоҳҳо, эрозияи хок, биёбоншавӣ, фуромадани ярч ва пайдо шудани ҷариҳо мешавад. Инчунин, миқдори муайяни чарогоҳҳои наздикӯҳӣ солҳои охир дар нишебиҳо барои киштукор шудгор шуда, бо таъсири боду борон эрозия шуданд ва ҳоло ҳамчун заминҳои партов бемаҳсул гаштаанд. Ҳамаи ин зарурияти барқарор ва ҳосилхезгардонии чарогоҳҳоро ба миён гузоштааст.
Мушоҳидаҳо нишон дод, ки дар натиҷаи бе низом ҷаронидани чорво растаниҳои беҳтарини хӯроки чорво дар чарогоҳҳо бештар нобуд шуда миқдори хӯрок хеле кам шудааст. Ҳоло таркиби набототи чарогоҳҳо сахт коҳиш ёфта, дар алафзор бештар растаниҳои ғайрихӯрокӣ, хор, растаниҳои заҳрнок ва қадпаст мерӯянд. Бинобар он, ҳосили умумии алафзор зиёд бошад ҳам миқдори растаниҳои хӯроки чорво хеле кам аст. Дар алафзорҳои даштӣ ва марғзории чарогоҳҳои тобистонаи қаторкӯҳи Ҳисор ҳосили растаниҳои хӯроки чорво 10-15% ҳосили умумии алафзорро ташкил медиҳад. Сабаби ба деградатсияи шадид дучор шудани чарогоҳҳои назди деҳаҳо аз ҳад зиёд чаронидани миқдори зиёди чорво мебошад.
Ҳоло дар бисёр мавзеъҳои наздикӯҳӣ ҳолати алафзори чарогоҳҳо хароб гаштааст ва таркиби набототи чарогоҳҳо хеле тағйир ёфтааст. Масалан, дар чарогоҳҳои ноҳияи Файзобод бештар растаниҳои эфемерӣ, аҷириқ ва гусолачиммак ба чашм мерасад. Ин растаниҳо барои аз ҳад зиёд чаронидани чорво тобовар мебошанд, чунки решаи боқувват доранд, вале ҳосилнокии онҳо назар ба растаниҳои асосии ин чарогоҳҳо – ҷави пиёзакдор, хардумак ва гандумак паст аст. Инчунин дар таркиби алафзори чарогоҳҳо бештар растаниҳои ғайрихӯрока, заҳрнок – мастакӣ, талхбуя ба чашм мерасанд. Бо сабаби зиёд будани намӣ, дар ин минтақа боришот 600-1000 ммаст, ҳосили умумии алафзор зиёд буда дар майдонҳои алафдарави табиӣ ва киштзори юнучқаю эспарсет ҳосили баланд мегиранд. Дар дараи Бодомо аз 2 дарави эспарсет зиёда аз 100 ц/га хошоки хушсифат гирифта шуд, ки ин назар ба ҳосили чарогоҳи табиӣ 5маротиба зиёд аст.
Бештар аз нисфи майдони чарогоҳҳои ҷумҳурӣ дар баландкӯҳ, дар баландии бештар аз 2500 то 4000 м аз сатҳи баҳр ҷойгир шудаанд. Ин ҷо асосан чорво 2,5-4 моҳ (июн-сентябр) чаронида мешавад. Бештари онҳо ба чарогоҳҳои тобистонаи даштӣ ва марғзорӣ, чарогоҳҳои саваннамонанди калоналаф (юғанзор) мансубанд. Мушоҳидаҳо нишон дод, ки ҳосили алафзори типчоқу анҷибар (қаторкӯҳи Ҳисор, 3320 м) дар майдони ҳифзшаванда ба ҳисоби миёна баробари 1,0 т/га алафи хушкро ташкил дода дар солҳои гуногун аз 0,2 то 1,5 т/га тағйир ёфтааст. Ҳосили алафи хӯроки чорвои чарогоҳҳои даштӣ хеле паст буда, таркиби набототи он сахт тағйир ёфтааст, бештар растаниҳои ғайрихӯрокӣ, хор ва набототи қадпаст мерӯянд.
Ҳолати юғанзорҳо ҳам хуб нест. Дар чарогоҳҳо бо сабаби аз ҳад зиёд, бенизом чаронидани чорво, юған хӯрокӣ нобуд шуда ба ҷои он набототи ғайрихӯрокӣ нашъунамо дорад. Майдони зиёди юғанзорро (дар ҳудуди ҷумҳурӣ бештар аз 600 ҳаз. га) барои дарав ва тайёр кардани хошок истифода мебаранд, Дар кӯҳистони Ҳисору-Дарвоз, Заравшон, дар баландии аз 2000 то 3000 м юған хуб нашъунамо мекунад. Асосан баргҳои наздирешагии юғанро ҳангоми зард шудан, дар давраи пухтани дони он дарав мекунанд. Бинобар он нигоҳ доштани як қисми танаҳои самарноки юған барои барқарор кардани он муфид мебошад. Вале бештари даравгарон ҳангоми ҷамъоварӣ, пояҳои самардори онро нобуд мекунанд, ки оянда ба сабзиши юған зарари калон меорад. Юғанзор хеле серҳосил мешавад. Дар майдонҳои алафдарав ҳосили умумии он ба 5-10 т/га алафи хушк мерасад ва 70-80%-и онро юған ташкил медиҳад..
Чарогоҳҳои баландкӯҳ бештар ба марғзори пасталаф ва даштӣ мансуб буда, аз гиёҳҳои хӯшадору лубиёгӣ иборат мебошанд. Ғизонокии онхо хеле баланд буда, шароити муътадили баландкӯҳ барои тез фарбеҳ шудани чорво мусоидат мекунад. Умуман алафзору чарогоҳҳои табиӣ манбаи хуби хӯроки чорвост. Истифодаи оқилонаи ин манбаъ барои рушди соҳаи чорводорӣ ва таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти он кӯмак мекунад.
Усули асосии истифодабарии устувор чарогоҳҳо ҷорӣ намудани чарогоҳгардон аст. Чарогоҳгардон – ин тартиби оқилона истифодабарӣ ва нигоҳубини чарогоҳ буда, дар он муҳлати истифодабарӣ ва чораҳои ҳосилхез намудан, пайи ҳам сол ба сол ва мавсим ба мавсим аз рӯи нақшаи чарогоҳгардон ва нақшаи календарӣ хӯронидани алафзор амалӣ мегардад.
Мушоҳидаҳои бисёрсола нишон дод, ки муҳлати сабзиши растаниҳои чарогоҳҳо ҳар сол гуногун буда, ҳосили алафзор хеле тағйирёбанда аст. Бинобар он, баробари тартиб додани нақшаи чарогоҳгардон муҳлати чаронидани чорво ва имконияти чарогоҳро ҳар сол пеш аз чаронидани чорво муайян намудан мувофиқи мақсад аст.
Имконияти чарогоҳ – ин низоми асоси оқилона истифода бурдани чарогоҳ буда дар асоси миқдор ва талаботи чорво бо хӯрок, ва ҳосили хӯрокии алафзор муайян карда мешавад. Барои ин усули нави тезтар, аз руи қад ва зичии алаф ба воситаи ҷадвали махсуси ҳисоботӣ муайян кардани ҳосилии умумии алафи чарогоҳ тавсия шудааст. Дар давраи сабзиш растаниҳои хӯрокӣ меъёри оптималии хӯронидани алафи чарогоҳ 50-60%-ро ташкил медиҳад.
Тайи солҳои охир олимони ҷумҳури роҳҳои беҳдошти чарогоҳҳои табииро омӯхта беҳтарини онҳоро дар амал ҷорӣ намуданд. Беҳдошти чарогоҳҳо – ҷамъи чорабиниҳо барои тағйир додани сохтор ва ҳосилхезии алафзору чарогоҳхоро дар бар мегирад. Ба шароитҳои экологӣ ва ҳолати алафзор нигоҳ карда усулҳои гуногуни беҳдошти чарогоҳу алафзорҳои табиӣ истифода 0бурда мешавад. Дар асоси набототи мавҷуда бо роҳи руякӣ ҳосилхез кардани чарогоҳу алафзорҳо (тоза кардан аз буттаю дарахтчаҳои хордор, растаниҳои заҳрнок ва ғайрихӯрокӣ, хоктеппаю сангтудаҳо ва партовҳо, беҳтар кардани ҳолати намнокии чарогоҳҳо, обёрӣ дар чарогоҳҳои баландкӯҳ, кишти рӯякии растаниҳои хӯроки чорво (бештар лубиёиҳо) ба дохили алафзори чарогоҳ, пошидани нуриҳои минералӣ ва органикӣ барои таъмин кардани растаниҳо бо ғизои азотӣ ва фосфорӣ (аз руи талаботи растаниҳо) мебошад.
Яке аз масъалаҳои асосии баланд бардоштани ҳосилнокии чарогоҳҳои ҷумҳурӣ таъмин намудани алафзори он бо моддаҳои ғизоӣ мебошад. Дар чарогоҳҳои водии Ҳисор ҳосили алафзор дар қитъаҳои нурии нитрогенӣ ва фосфорӣ дода шуда, назар бо назоратӣ (бенурӣ) 3 маротиба (то 8 т/га алафи хушк) зиёд мешавад.
Ҳоло, проблемаи таъмин намудани чарогоҳҳоро бо азот (нитроген) дар давлатҳои гуногуни дунё бо ду роҳи аз ҳамдигар фарқкунанда ҳал менамоянд. Дар як маврид агар нуриҳои азотдор васеъ истифода шаванд, дар мавриди дигар барои ин мақсад азоти биологӣ, яъне растаниҳои азотҷамъкунанда, ки дар решаашон бактерияҳои лӯндашакл доранд истифода мебаранд. Дар Австралия (давлати калони чорвопарварӣ) ҳосилхез кардани чарогоҳҳо ба воситаи растаниҳои азотҷамъкунандаи лӯбиёгӣ бо муваффақият ба роҳ монда шудааст. Дар чарогоҳҳо тухми себаргаи яксоларо пеш аз чаронидани чорвои майда болои замин рӯякӣ мекоранд, ки миқдори растанищои лубиёгиро дар таркиби алафзор 40-45% зиёд мекунад. Муайян карда шудааст, ки аз 1 тонна массаи хушки растаниҳои лӯбиёгӣ дар хок 10-12 кг азот (нитроген) ворид мешавад. Агар растаниҳои лӯбиёгӣ дар таркиби алафзори чарогоҳҳо зиёда аз 40%-ро ташкил диҳанд, пас ҳосил 2-3 маротиба зиёд мешавад ва дар ин заминҳо нурии нитрогенӣ истифода намешавад. Вале талаботи растаниҳо бо фосфор танҳо бо роҳи нуридиҳӣ таъмин карда мешавад.
Дар ҷумҳурӣ растаниҳои лӯбиёгӣ дар сохтори алафзори чарогоҳҳои табиӣ нақши муҳим доранд. Онҳо яке аз калонтарин оила - дар таркиби наботот (флора)-и Тоҷикистон аз 55 авлод ва 550 намуд иборат мебошанд. Дар чарогоҳҳои табии намудҳои нахӯтак (Astragalus), юнучқа (Medicago), мулкак (Lathyrus), мунҷ (Vicia), себарга (Trifolium), қатраборон (Onobrychis), ва ҳулбат (Trigonella) аҳамияти калони хӯрокӣ доранд. Бисёр намуди лӯбиёгиҳо растаниҳои хуби ғизоӣ, асалдор ва доруворӣ мебошанд.
Дар чарогоҳҳои таназзулёфта ва заминҳои партов, ки майдони зиёдро ташкил медиҳанд, бо роҳи кишт намудани намуду навъҳоии алафҳои серҳосили хӯроки чорво, ки ба шароити маҳал мутобиқ ва ноҳиябандӣ шудаанд, ҳосилхез карда мешавад. Истифодаи технологияҳои махсус барои парвариши зироати хӯроки чорво ва растаниҳои худруй дар шароити гуногуни ҷумҳурӣ тавсия карда шудааст. Ин усул бештар дар заминҳои ҳамвор ва нишебиҳои сатҳи нишебиашон то 10о буда амалӣ мешавад. Ҳоло дар бисёр ноҳияҳо дар хатакҳои нарм гардида, кишт кардани тухми растаниҳои серҳосилро дар чарогоҳҳо, аз назари экологӣ беҳтар меҳисобанд.
Бунёди чарогоҳҳои пурмаҳсул бо усули кишти растаниҳои хӯроки чорво тез ва хушсифат гузаронидани маҷмӯи усулҳои агротехникиро талаб мекунад. Технологияи мазкур аз интихоби қитъаи замин, коркарди он, муҳлати кишт ва меъёри тухмӣ, агротехникаи кишт, нигоҳубини киштзор иборат аст. Хусусияти биологӣ ва экологии зироатро ба назар гирифта, маҷмуи усулҳои агротехникиро мувофиқи мақсад истифода бурда, сабзиши хуби тухми ратаниҳоро таъмин менамояд, ки ин зичии хуби ниҳолҳоро фароҳам меорад.
Барои барқарор кардани чарогоҳҳои баҳории минтақаҳоии камбориш кишти растаниҳои яксола (эфемерӣ) ба монанди нахутак (астрагал), қашқаюнучқа, қатраборон, бомус, ҷави ёбоӣ, сулӣ, самар (вайда), гулбахия, чатири туркистонӣбештар дар минтақаҳои гармсери Тоҷикистони Ҷанубӣ (вилояти Хатлон) барои киштукор пешниҳод шудааст. Ин растаниҳо барои беҳдошти чарогоҳҳои зимистонию баҳорӣ тавсия шудаанд. Масалан, кишти алафи самар (вайда) дар чарогоҳҳои ноҳияи Ҷ. Балхӣ ва Қубодиён аз 16,5 то 22 ц/га баргу пояи хушк дод, ки ин назар ба ҳосили алафзори ҷорубаку ғешазор (ранг) хеле зиёд аст. Дар ин минтақа баъзе намуди шӯраи яксола ва мамиқ, ки тобистону тирамоҳ нашвунамо мекунанд ва дар фасли тирамоҳу аввали зимистон хӯронидани чорво муфид мебошад, барои кишт кардан тавсия дода шудааст.
Дар чарогоҳҳои наздикӯҳӣ (баландии 1000-2500 м) аз алафи яксола – мунҷ, мушунг, ҷави куҳӣ (тақ-тақ), қашқарбеда, сулӣ ва ғайра кишт карда мешавад. Растаниҳои яксола ҳам барои кишти руякӣбарои беҳтар кардани таркиби алафзори чарогоҳҳои таназзулёфта ва ҳам барои бунёди алафзорҳои нав, дар соли аввал кошта мешавад. Ин барои тайёр кардани замин барои кишти растаниҳои бисёрсола муфид аст.
Намуди растаниҳои бисёрсола барои беҳдошти чарогоҳҳо вобаста бо минтақаҳо хеле гуногунанд. Дар чарогоҳҳои гармсери водиҳо ва адиру теппаҳои наздикӯҳӣ (баландии 350-1000 м) кишти ҷорӯбак, изен, кейреук, шибоғ (явшон), чогон, саксавули сиёҳ, дар чарогоҳҳои миёнакӯҳ ва баландкӯҳ – ҷави пиёзакдор, хардумак, райграс, сулии бисёрсола эспарсет, юнучқа, мунҷи бисёрсола тавсия карда мешавад.
Абдулло Мадаминов - н.и.б., дотсент, мудири Озмоишгоҳи экология ва захираи растаниҳои
Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ.
Наврӯз ҳамчун ҷашни бостонии мардуми тоҷик ва дигар халқҳои минтақаи Осиёи Марказӣ, Шарқи Наздик ва Қафқоз, на танҳо иди фарорасии баҳор ва эҳёи табиат аст, балки бо худ мафҳумҳои амиқи иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва маънавиро низ таҷассум менамояд.
Дар тӯли ҳазорсолаҳо, Наврӯз ҳамчун иди суннатии мардуми ориёитабор шинохта шуда, дар замони ҳукмронии шоҳони Эрони бостон — кайониён, ахеменидҳо ва сосониён — бо тамоми шукӯҳ таҷлил мегардид. Дар манобеи таърихӣ, аз ҷумла осори Абурайҳони Берунӣ, “Наврӯзнома”-и Умари Хайём ва дигар сарчашмаҳо, ҷашни Наврӯз ҳамчун ойини солшуморӣ ва эҳёи зиндагии инсонӣ пас аз зимистон тасвир шудааст. Ба эътиқоди аҷдодон, дар ин рӯз олам аз нав зинда мешавад, равшанӣ бар зулмат пирӯз меояд ва инсон бо дили тоза ва нияти неку хайр ба сӯи зиндагии нав рӯ меорад.
Яке аз унсурҳои муҳим ва ҷудонашавандаи ҷашни Наврӯз, ки аз замонҳои пешин то имрӯз боқӣ мондааст, маҳз варзиш ва бозиҳои миллӣ мебошад. Дар осори таърихии ниёгон, аз ҷумла дар “Шоҳнома”-и Абулқосим Фирдавсӣ, ки таърихи подшоҳони бостонро ба риштаи назм даровардааст, варзиш ҳамчун шеваи таҳкими қудрати ҷисмонӣ, рӯҳии мардонагӣ ва нишонаи шуҷоат зикр гардидааст. Подшоҳон ва сарлашкарони бостон дар рӯзҳои Наврӯз мусобиқаҳои аспдавонӣ, гӯштин ва шикор ташкил мекарданд, ки ин анъана солҳои зиёд дар тамоми кишварҳои форсизабон роиҷ будааст. Маҳз дар ҳамин айём, мардум бо ҳисси баланди ватандорӣ ва ифтихори миллӣ бо варзиш ва дигар намудҳои бозӣ рӯҳияи якдигарфаҳмӣ ва ваҳдатро тақвият мебахшиданд.
Дар фарҳанги суннатии тоҷикон, бахусус дар деҳот, Наврӯз бо баргузории чорабиниҳои варзишӣ ба мисли гӯштин, бузкашӣ, аспдавонӣ, камонварӣ ва бозиҳои мардумӣ, аз қабили арғунчак, сангбардорӣ, тухмҷанг ва бандкашӣ ҳамроҳ будааст. Ҳар як намуди варзиш дар ин ҷашн натанҳо воситаи фароғат, балки омили муҳими тарғиби ҳаёти солим ва таҳкими робитаи иҷтимоӣ ба ҳисоб мерафтааст. Масалан, гӯштини наврӯзӣ, ки қоидаҳои махсус доштааст, майдони намоиши қувват, шуҷоат ва ҳунари ҷавонмардӣ буда, барои ҳар марди тоҷик фурсате будааст, ки ба мардуми маҳал қудрат ва балоғаташро нишон диҳад. Дар саҳроҳои васеи кишвар аспдавонӣ баргузор мешуд, ки на танҳо бардасти аспсаворонро мепарварид, балки эҳсоси ватандӯстиву иттиҳоди мардумро таҳким мебахшид. Бузкашӣ ҳамчун бозии лашкариён бо хусусияти омодагӣ ба ҷанг ва шевои ҳарбӣ, дар замони пешин василаи рӯҳбаландсозии мардуми сарзамини мо будааст ва он имрӯз ҳам яке аз рамзҳои муҳими ҷашни Наврӯз дар ноҳияҳои кӯҳистон ба шумор меравад.
Дар даврони муосир, варзиш дар Наврӯз аҳамияти боз ҳам бештар пайдо намудааст. Дар доираи таҷлили расмии ҷашнҳои наврӯзӣ дар тамоми минтақаҳои Тоҷикистон мусобиқаҳои гуногуни варзишӣ ва озмунҳои ҳунарӣ баргузор мегарданд, ки ба оммавияти варзиш, рушди ҷисму рӯҳи ҷавонон ва таҳкими сулҳу ваҳдат мусоидат мекунанд. Ҳукумати Тоҷикистон ба варзиш аҳамияти махсус дода, онро як бахши муҳими рушди солими наслҳои оянда медонад ва дар ҳар як ҷашни миллӣ, аз ҷумла Наврӯз, чорабиниҳои варзишӣ нақши марказӣ доранд. Ин гуна тадбирҳо ба хотири онанд, ки мардум, махсусан ҷавонон, аз хурдӣ бо анъанаҳои миллӣ, варзишӣ ва фарҳангии Наврӯз ошно шуда, эҳсоси ифтихори ватандорӣ ва таассуби миллӣ дар онҳо парвариш ёбад.
Наврӯз дар баробари оини варзиш, инчунин ҳамчун рамзи ваҳдати миллӣ ва ягонагии мардум хизмат мекунад. Ин ҷашн дар шароити муосир ба майдони гиромидошти арзишҳои умумибашарӣ табдил ёфтааст, ки дар он нафарони ҳама синну сол, миллату дин, касбу фаъолият ширкат мекунанд. Фарқ надорад, ки кистӣ ва аз куҷоӣ — Наврӯз ҷашни ҳар тоҷику форс ва кулли дӯстдорони баҳор аст. Ҳамин эҳсоси умумӣ ва рӯҳи шодиву якдилӣ, ки дар рӯзҳои Наврӯз дар дилу дидаи мардум шуълавар аст, худ нишонаи ваҳдати миллӣ ва иттиҳоди халқ дар атрофи арзишҳои бостонӣ ва фарҳанги миллӣ мебошад. Ҷашни Наврӯз имконият медиҳад, ки мардум бо дили кушода ва нияти нек ба ҳамдигар меҳру муҳаббат зоҳир созанд, кинаву адоватро канор гузошта, аз фазои шодию истиқбол баҳраманд гарданд.
Хулоса, Наврӯз танҳо як ҷашни фаслии сол нест, балки ойине аст, ки дар заминаи он беҳтарин арзишҳои миллии мардуми тоҷик — аз ҷумла варзиш, ватандӯстӣ, ваҳдати миллӣ ва фарҳанги ҳамбастагӣ — таҷассум ёфтааст. Ойини варзишӣ дар Наврӯз на танҳо нишонаи гузаштаи ҷасуронаи ниёгон, балки воситаи пурқуввати тарбияи ҷавонон дар рӯҳияи зебоии ҷисму рӯҳ ва парчамбардории сулҳу дӯстӣ аст. Имрӯз мо вазифадорем, ки ин мероси фарҳангиро ба таври шоиста пос дорем ва онро ҳамчун омили таҳкими ваҳдати миллӣ ва солимии ҷомеа ба наслҳои оянда интиқол диҳем. Наврӯз бо оини варзишии худ фурсатест, ки мардум бо ҳам пайванд ёбанд ва бо дили пур аз умед ба ояндаи дурахшон қадам гузоранд.
Наврӯз муборак бод!
Қурбонов Шодком Аҳмадбоевич– н.и.т., ходими калони илмии озмоишгоҳи ғанигардонии маъдани Институти химияи ба номи В.И. Никитини АМИТ
