Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 -

Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

Иттиҳоди Аврупо (ИА) дар асри 21 ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар танзими зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфта, стратегияи ҳуқуқии худро бо мақсади таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи арзишҳои инсонмарказ таҳия кардааст. Чаҳорчӯби ҳуқуқии ИА ба мувозинати байни инноватсияи технологӣ ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шуда, аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, ба монанди ахлоқи Иммануил Кант ва эмпиризми Ҷон Локк илҳом мегирад.

Дар соли 2018 Комиссияи Аврупо “Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо” (AI Strategy for Europe)-ро эълон кард, ки чаҳорчӯби умумиро барои рушди зеҳни сунъӣ дар ИА муайян мекунад [1, 15]. Ин стратегия ба се ҳадафи асосӣ нигаронида шудааст:

- Мусоидат ба инноватсия. Сармоягузорӣ ба таҳқиқот ва таҳия, бо ҷудо кардани 20 миллиард евро то соли 2027 тавассути барномаҳои Horizon Europe ва Digital Europe [2, 20].

- Таъмини бехатарӣ ва шаффофият. Танзими системаҳои зеҳни сунъӣ барои ҳифзи ҳуқуқи инсон ва пешгирӣ аз хатарҳо [3, 25].

- Инсонмарказӣ. Зеҳни сунъӣ бояд ба арзишҳои аврупоӣ, ба монанди озодӣ, адолат ва махфият, хидмат кунад [4, 30].

Олими бритониёӣ Венди Холл, ки дар таҳияи ин стратегия иштирок дошт, таъкид мекунад, ки ИА кӯшиш мекунад пешвои ҷаҳонӣ дар зеҳни сунъии ахлоқӣ гардад, ки аз муносибатҳои бештар тиҷоратии ИМА ва назоратмаркази Чин фарқ мекунад [5, 35]. Ин стратегия ба дастовардҳо дар соҳаи тандурустӣ (масалан, Owkin дар Фаронса) ва нақлиёт (FiveAI дар Британияи Кабир) мусоидат кардааст [6, 40].

ИА якчанд санадҳои ҳуқуқии муҳимро барои танзими зеҳни сунъӣ қабул кардааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва шаффофият нигаронида шудаанд:

- Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): GDPR, ки яке аз қонунҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ дар ҳифзи маълумот аст, ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумоти шахсиро танзим мекунад, ки барои зеҳни сунъӣ муҳим аст [7, 45]. GDPR ба ширкатҳо талаб мекунад, ки ризоияти корбаронро гиранд, маълумотро муҳофизат кунанд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд (Моддаи 22), ки ба стартапҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди BenevolentAI, таъсир мерасонад [8, 50].

- Қонуни зеҳни сунъӣ (AI Act, 2021): Ин қонун, ки аввалин чаҳорчӯби ҳамаҷонибаи танзими зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон аст, системаҳои AI-ро ба категорияҳои хавфи паст, хавфи баланд ва хавфи ғайриқобили қабул тақсим мекунад [9, 55]. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди шинохти чеҳра дар амният, бояд ба талаботи қатъӣ, аз қабили шаффофият ва санҷиши мустақил, риоя кунанд [10, 60]. Системаҳои хавфи ғайриқобили қабул, ба монанди баҳодиҳии иҷтимоӣ, манъ шудаанд [11, 65].

- Қонуни хидматҳои рақамӣ (DSA, 2022): DSA платформаҳои рақамиро, аз ҷумла онҳое, ки зеҳни сунъӣро истифода мебаранд, танзим мекунад, бо таъкид ба ҷилавгирӣ аз мундариҷаи ғайриқонунӣ ва ғаразнокии алгоритмҳо [12, 70].

- Қонуни бозорҳои рақамӣ (DMA, 2022): DMA ба пешгирӣ аз монополияи ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google ва Microsoft, нигаронида шуда, ба стартапҳои зеҳни сунъӣ имкон медиҳад, ки дар бозори рақобатпазир фаъолият кунанд [13, 75].

Олими олмонӣ Франк Паскуале таъкид мекунад, ки AI Act ва GDPR ба шаффофият ва масъулияти ширкатҳои зеҳни сунъӣ таъкид мекунанд, ки аз фалсафаи Канти Олмон оид ба универсалии ахлоқ илҳом гирифтааст [14, 80].

Стратегияи ҳуқуқии ИА мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст:

- Ғаразнокии алгоритмҳо: Системаҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ба табъиз, хусусан дар соҳаи амният ва коргузорӣ, оварда расонанд. Олими бритониёӣ Джоанна Брайсон қайд мекунад, ки AI Act ба коҳиши ғаразнокӣ тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он дар амал мушкил аст [15, 85].

- Махфияти маълумот: GDPR ба ҳифзи маълумот таъкид мекунад, аммо талаботи қатъӣ метавонанд инноватсияро суст кунанд, хусусан барои стартапҳои хурд бо захираҳои маҳдуд [16, 90]. Олими фаронсавӣ Мишел Виван пешниҳод мекунад, ки мувозинати байни махфият ва инноватсия барои рақобатпазирии ИА муҳим аст [17, 95].

- Масъулияти қарорҳо: AI Act ба муайян кардани масъулияти ҳуқуқӣ барои қарорҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, нигаронида шудааст. Аммо, “мушкилоти қуттии сиёҳ” (black box problem) муайян кардани масъулиятро мушкил мекунад [18, 100].

- Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ оварда расонад. Олими шведӣ Карл Фрей нишон медиҳад, ки то 40% ҷойҳои корӣ дар ИА метавонанд таҳти таъсири зеҳни сунъӣ қарор гиранд, ки мубоҳисаро дар бораи даромади асосии универсалӣ ба миён овардааст [19, 105].

Стратегияи ҳуқуқии ИА аз муносибатҳои Осиё, ба монанди Чин, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ, фарқ мекунад:

- Чин. Танзими Чин ба монанди PIPL ва “Чораҳои муваққатӣ” (ба бахши 6.1 нигаред), ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки ИА ба ҳуқуқи инфиродӣ ва адолат афзалият медиҳад [20, 110]. Фалсафаи Конфутсий дар Чин ба гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунад, дар ҳоле ки фалсафаи ғарбӣ дар ИА ба озодии инфиродӣ нигаронида шудааст [21, 115].

- Ҷопон. “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ” ва “Стратегияи роботии Ҷопон” (ба бахши 6.2 нигаред) ба ҳамзистии гармонияи инсон ва робот нигаронида шудаанд, ки аз Буддоизм илҳом гирифтааст. ИА танзими қатъӣтар дорад, ки ба пешгирӣ аз хатарҳои зеҳни сунъӣ нигаронида шудааст [22, 120].

- Кореяи Ҷанубӣ. “Қонуни асосии зеҳни сунъӣ” (ба бахши 6.3 нигаред) ба мувозинати байни инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба ИА монанд аст, аммо бо таваҷҷуҳ ба манфиати ҷомеа, ки аз Конфутсий илҳом гирифтааст [23, 125].

Дар соли 2025 Комиссияи Аврупо эълон кард, ки нияти такмили AI Act-ро дорад, ки бо номи “AI Act 2.0” маъруф аст ва ба талаботи муосири технологӣ, ба монанди зеҳни сунъии тавлидшуда (Generative AI), мутобиқ хоҳад шуд [24, 130]. Ин қонун ба ҳадафҳои зерин нигаронида мешавад:

- Танзими Generative AI. Меъёрҳо барои чатботҳо ва мундариҷаи тавлидшуда, бо таъкид ба тамғагузории мундариҷа ва пешгирӣ аз дезинформатсия [25, 135].

- Дастгирии стартапҳо. Коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурди зеҳни сунъӣ тавассути имтиёзҳо ва сандуқҳои сармоягузорӣ [26, 140].

- Ҳамкорӣи байналмилалӣ. Мутобиқшавӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ, ба монанди ISO, ва ҳамкорӣ бо кишварҳои ба монанди ИМА ва Кореяи Ҷанубӣ [27, 145].

Олими бритониёӣ Ник Бостром пешниҳод мекунад, ки ИА метавонад пешвои танзими ҷаҳониро дар зеҳни сунъӣ гардад, аммо бояд мувозинати байни танзими қатъӣ ва инноватсияро таъмин кунад [28, 150].

Стратегияи ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ, ки бо GDPR, AI Act, DSA ва DMA муайян шудааст, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, шаффофият ва инсонмарказӣ нигаронида шудааст. Фалсафаи муосири ғарбӣ ба ин муносибат замина гузошта, ИА-ро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармонияи иҷтимоӣ ва амнияти миллӣ тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад. Бо вуҷуди мубоҳисаҳо дар бораи ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “AI Act 2.0” ва ҳамкорӣи ҷаҳонӣ метавонанд мавқеи ИА-ро ҳамчун пешсафи зеҳни сунъии ахлоқӣ мустаҳкам кунанд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, -муовини директор оид ба илм ва таълим Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

АДАБИЁТ

1. Комиссияи Аврупо. Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо. – Брюссел: 2018. – 40 с.

2. Horizon Europe. Барномаи таҳқиқотӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.

3. Digital Europe. Сармоягузорӣ дар зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2020. – 50 с.

4. Холл В. Зеҳни сунъии ахлоқӣ // AI Ethics Journal. – 2019. – № 5. – С. 25-35.

5. Owkin. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Париж: 2022. – 50 с.

6. FiveAI. Мошинҳои худгард. – Кембридж: 2022. – 50 с.

7. GDPR. Регламенти умумии ҳифзи маълумот. – Брюссел: 2018. – 80 с.

8. BenevolentAI. Зеҳни сунъӣ дар кашфи доруҳо. – Лондон: 2021. – 50 с.

9. AI Act. Қонуни зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.

10. Паскуале Ф. Шаффофияти алгоритмҳо // Journal of Law and Technology. – 2018. – № 10. – С. 45-55.

11. Брайсон Дж. Ғаразнокии алгоритмҳо // AI & Society. – 2020. – № 35. – С. 95-105.

12. DSA. Қонуни хидматҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.

13. DMA. Қонуни бозорҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.

14. Паскуале Ф. Ахлоқи зеҳни сунъӣ // European Law Review. – 2019. – № 44. – С. 80-90.

15. Виван М. Махфият ва инноватсия // French Philosophy Journal. – 2020. – № 15. – С. 90-100.

16. Фрей К. Автоматикунонӣ ва кор // Oxford Economic Review. – 2018. – № 20. – С. 70-80.

17. PIPL. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар Чин. – Пекин: 2021. – 40 с.

18. METI. Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ. – Токио: 2018. – 40 с.

19. MSIT. Қонуни асосии зеҳни сунъӣ. – Сеул: 2020. – 30 с.

20. Комиссияи Аврупо. AI Act 2.0: Тарҳи пешниҳодӣ. – Брюссел: 2025. – 20 с.

21. ISO. Стандартҳои зеҳни сунъӣ. – Женева: 2024. – 40 с.

22. Бостром Н. Суперинтеллект: Стратегияҳо ва хатарҳо. – Оксфорд: Oxford University Press, 2014. – 352 с.

23. Шимизу Т. Буддоизм ва зеҳни сунъӣ // Philosophy East and West. – 2015. – № 65. – С. 105-115.

24. Чой Мин-Су. Конфутсий ва технология // Journal of Korean Philosophy. – 2020. – № 30. – С. 105-115.

25. Гурмукхани А. Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон: Ахлоқ ва ҳуқуқ. – Дели: 2021. – 120 с.

26. Startup India. Дастгирии стартапҳо. – Дели: 2024. – 50 с.

27. Owkin. Инноватсия дар тандурустӣ. – Париж: 2024. – 50 с.

28. Бостром Н. Танзими ҷаҳони AI // AI Ethics Journal. – 2020. – № 5. – С. 150-160.

Вожаи «ваҳдати миллӣ» яке аз муҳимтарин қисми таркибӣ ва тавонбахши тафаккури миллӣ ва марказии консепсияҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Идеяи «ваҳдати миллӣ» дар масъалаи ташхиси самти асосии инкишофи давлатдории навини кишвар ҳамчун роҳнамо хизмат мекунад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд мекунанд, ки «Ҳама гуна ҷомеа ба ҳадафу қутбнамое ниёз дорад, ки роҳи рушди устувори худро мутобиқи он муайян созад. Чунин андеша ва ҳадафи муттаҳидкунанда барои мо, бешубҳа, ғояи ваҳдати миллӣ ба шумор меравад». Аз ин лиҳоз, таваҷҷуҳи махсус ба «ваҳдати миллӣ» ба ин хотир сурат мегирад, ки амалан ҳар як неруи сиёсӣ кӯшиш ба харҷ медиҳанд, ки консепсияи мушаххаси идеологиеро ба вуҷуд оваранд ва ба воситаи он модели махсуси рафтори иҷтимоиро ташаккул диҳанд. Маҳз «ваҳдати миллӣ» метавонад ҳамчун идеологияи ҷомеаи навбунёд пазируфта шавад ва ҷиҳати боло бурдани ҳувият, худшиносии миллӣ ва таҳкими истиқлолияти давлатдории миллии тоҷикон хидмат намояд.

Дар шароити имрӯз вақте, ки сухан дар бораи идеяи миллӣ ва андешаи миллӣ меравад, бояд андешаҳо бештар атрофи «ваҳдати миллӣ» ҳамчун маҳаки асосии таъминкунандаи Истиқлоли давлатӣ гирд оварда шаванд. Зеро миллате, ки дар худ идеяи миллӣ надошта бошад, ба гумон аст, ки якпорчагии ҳудуд ва пойдории давлати хешро таъмин карда метавонад. Дар чунин ҳолат миллату давлат бештар қурбонии бозиҳои сиёсии таҷовузгарони хориҷӣ гардида, оқибат рӯ ба таназул хоҳад рафт. Тоҷикон аз ибтидои таърих миллати тамаддунофар ва соҳиби андешаи миллӣ бада, ҷавҳари асосии он дар пояи арзишҳое чун ватандӯстиву ваҳдати миллӣ бунёд ёфтааст.

Дар ҷомеаи Тоҷикистони муосир «ваҳдати миллӣ» ҳамчун идеология матраҳ гардида, вазифаи «сафарбарнамоӣ ва ҳамгироии одамон»-ро иҷро мекунад. Маҳз, ба воситаи идеология одамон муттаҳид гардонида шуда, барои ҳимояи манфиатҳои умумӣ сафарбар мешаванд. Бо дарназардошти нуктаҳои болозикр дар даврони Истиқлоли давлатӣ бо ташаббусҳои хастанопазирии Пешвои миллат идеяи миллии тоҷикон дар шакли идеологияи миллӣ зери унвони «ваҳдати миллӣ» таҷассуми худро пайдо намуд. Ваҳдати миллӣ муттаҳидкунандаи миллат, омили пойдорӣ ва созандагии давлат мебошад.

Дар ҷаҳон имрӯз кишваре дида намешавад, ки шаҳрвандони он намояндаи танҳо як миллат бошанд. Ба ин маъно Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки «Соҳиби давлати миллӣ гаштани мо ва таваҷҷуҳи хосса доштан ба низоми давлати миллӣ ҳаргиз маънои маҳдуд кардани ҳуқуқи дигар миллатҳоро надорад. Мо барои ҳифзи асолат, забон ва фарҳанги ақаллиятҳои миллии муқими Тоҷикистон ҳамаи имкониятҳоро фароҳам меорем». Бинобар ин, дар шароите, ки «ваҳдати миллӣ» ҳамчун консепсия ё идеология матраҳ мешавад ин масъалаи ҳассос бояд ба инобат гирифта шавад.

Ягонагӣ ва ваҳдати миллӣ барои тоҷикон арзишмандтарин унсуре ба ҳисоб меравад, ки рӯҳияи содалавҳонаи музофотӣ ва маҳалгароиро бартараф намуда, сокинони ҳамаи навоҳии кишвар худро чун як воҳиди том, чун миллат бишиносанд ва дар талоши рушду пешрафти миллӣ аз як гиребон сар бароваранд.

Ягонагии миллӣ худро ба сифати як ҷузъи миллат шинохтан, дар ҳифзи он худ ва кулли ҷомеаро маъсул донистан ва дар роҳи татбиқи марому мақсадҳои миллат саъйу кӯшиш намуданро дорад. Барои ҳифзи тамомияти арзии кишвари маҳбубамон чунин эҳсос бояд дар замири ҳар як сокини кишварамон, сарфи назар аз мансубияти милливу мазҳабӣ ҷой дошта бошад ва барои ташаккули ифтихори ватандории онҳо мусоидат намояд.

Ваҳдати миллӣ ин воситаи дарки ягонагии иҷтимоии этникӣ дар қаламрави давлати миллӣ мебошад, ки аз иттиҳоди мардуми ҳама навоҳӣ ва минтақаҳои кишвар фаро расида, аз дарки зарурати ҳамзистии миллӣ, эътироф ва шинохти зарурати ягонагии ҳама мардуми қаламрави давлати миллиро ба миён хоҳад овард ва кишварро чун шарти ҳатмии ҳастии миллӣ устувор хоҳад кард.

Агар ваҳдати миллӣ ба таври дақиқу амиқи илмӣ ба хотири ояндасозӣ мавриди омӯзишу таҳқиқи донишмандони соҳаи ҷомеашинос ва сиёсатшинос қарор гирифта, роҳҳои самараноки ташаккул додани он дар ҷомеаи парешонтаркиби мо дарёфт гардад, пас он манфиат дучанд ба бор оварда, арзишмандтар мегардад. Бинобар ин, оянда ва дурнамои некбинонаи ваҳдати миллӣ, пеш аз ҳама, ба дониш ва диди илмӣ, ахлоқу мафкураи устувори миллӣ ва фарҳангсолории элитаи сиёсӣ, қишрҳои фарҳангӣ, маърифатӣ ва дар умум, фаъолони иҷтимоӣ вобастагӣ дорад. Яъне, ваҳдати миллӣ бо роҳи ҳидоят намудани ҷомеа ба сӯйи илму маърифат ташаккул меёбад.

Яке аз унсурҳои муҳим дар таърифҳои ваҳдати миллӣ — ин ҳадафҳо ва арзишҳои муштарак мебошанд, ки миллатро муттаҳид месозанд. Ин мафҳум дар шарҳи ваҳдати миллӣ бо ибораҳои мухталиф баён мегардад, ба мисли: ормон ва мароми умумимиллӣ, қаламрави давлати миллӣ, пешрафт ва тараққиёти ҳаматарафаи ҷомеа, арзишҳои маънавии усулӣ, дастовардҳои илмӣ, техникӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ, инчунин самти рушду манофеи умумии миллӣ.

Ваҳдати миллӣ — ин ҳамандешӣ ва ягонагии ҳадафҳое мебошад, ки тамоми миллат дар масъалаҳои сарнавиштсоз, аз ҷумла ҳифзи якпорчагии сарзамин, манофеи миллӣ, арзишҳои меҳварии ҷомеа ва шаъну эътибори Ватан ва ҳамватанон ба он иттифоқ доранд.

Хушбахтона, имрӯз идеяи миллии тоҷикон дар мафҳуми «ваҳдати миллӣ» таҷассум ёфта, ҳамчун ҳиссиёти ботинӣ дар қалби мардум ҷой гирифтааст. Ин арзиш на тавассути шиор, балки бо дарки иҷтимоӣ пойдор гардидааст ва дар Тоҷикистон ба унвони сармояи иҷтимоӣ шинохта мешавад.

Сарвари давлат низ дар суханронии худ ба аҳамияти ин мафҳум таъкид карда, онро чун консепсияи умумимиллӣ чунин маънидод намудаанд: «Ба воситаи ин ғояи асосии умумимиллӣ (яъне андешаи ваҳдати миллӣ) мо метавонем ҳамаи табақаҳои ҷомеаро муттаҳид гардонем. Ваҳдати миллӣ... ин неъмати муттаҳидсози ҷомеа аст». Ин суханҳо бо воқеият тавъам мебошанд. Таърих собит сохт, ки маҳз рӯй овардан ба ваҳдати миллӣ ба мардуми тоҷик имконият дод, ки дар марҳалаи душвори ҷанги дохилӣ бо роҳи мусолиматомез сулҳро таъмин намоянд ва иттиҳодро барқарор созанд.

Қодиров З.Қ. – номзади илмҳои фалсафа, дотсент, ходими калони илмии шуъбаи сотсиологияи Институти фалсафа, сиёсатниносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Таҷрибаи ҷаҳонӣ гувоҳ аст, ки дар низоми давлатдории аксари мамлакатҳои ҷаҳон Президент нақши ҳалкунанда дорад. Тавре аз истилоҳи «президент» бармеояд, дар силсиламаротиби соҳибмансабони давлатӣ президент мансабдори олии интихобии кишвар маҳсуб меёбад. Интихоб гаштани Эмомалӣ Раҳмон ба сифати Сарвари давлат дар оғози солҳои 90-ум санҷиши мардонагӣ, ҷасурӣ, масъулиятшиносӣ ва ватандӯстию нотарсӣ буд, ки ҳокимияти сиёсии фалаҷгаштаро барқарор, муносибатҳои бенизоми иҷтимоиро муътадил ва сулҳу амниятро пойдор карда тавонист. Ҳамзамон ин дарки масъулиятнокӣ ва амали худташаккулдиҳии шахсиятест, ки дар тӯли 33 соли соҳибистиқлолӣ худро пурра ба ҳимояи ягонагии давлат ва ташкили ҳувияти миллӣ дар шароити пуртазоди ҷаҳонишавӣ бахшидааст. Мактаби сарварии Пешвои миллат таълимгоҳест, ки дар марҳилаи бисёр мураккабу пуртазод ташаккул ёфта, мавқеи созандагиву бунёдкорӣ касб намудааст. Ин мактаби сиёсӣ дорои хусусиятҳои универсалӣ мебошад, ки ҳокимият ва муносибатҳои он аз ҷониби ин ниҳоди сиёсӣ бо риояи принсипҳои демократӣ амалӣ гашта, манфиати давлату миллат аз ҳама боло гузошта мешавад.

«Ба ифтихори сазовор гардидани Президенти кишварамон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мақоми арзандаи Пешвои миллат, ки шоистаи садоқату эътироф ва истиқболи неки ҳамагон аст, барои арҷгузорӣ ба мақому мартаба, меҳнати ҳалол ва маҳбубияти ӯ дар байни мардуми мо асарҳои зиёде эҷод шудаанд. Васфи Пешвои миллат ва корномаҳои бемислаш дар шеъру достонҳо, барномаву расонаҳои хабарӣ ҳамеша вирди забони пиру барно буда, шоёни таҳсину офарин мебошад.

Ба андешаи мо, Пешвои муаззами миллат ифодагари истиқлолияти сиёсӣ, кафили таъмини волоияти қонун ва роҳбаладу ҳимоятгари манфиатҳои ҳаётан муҳими кишвар мебошад, ки эҳтирому эътирофи ӯ шаъну шараф ва саодати миллист.

Дарвоқеъ, Мақоми арзандаи Пешвои миллат ин як амри таърихиест, ки он барои хизматҳои бузурги ӯ ба миллат мебошад. Агар хизматҳои Эмомалӣ Раҳмонро бо шуҷоату истеъдоди сарвариаш зам намоем, пеш аз ҳама, қобилияти баланд ва касбияти сиёсии ӯ ҳамчун пешвои сиёсӣ пеши назар меояд, ки ин боиси дастгирӣ ва эҳтирому ифтихор аст.

Албатта Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо заҳматҳои шабонарӯзӣ ва ҳидояти созандагию бунёдкориаш ифтихори миллат, поягузори сулҳу салоҳ ва меъмори давлати навини тоҷикон гардидааст, ки бо матонату диловарӣ, қаноату баробарӣ ва шуҷоату бобарорӣ тавонист миллати тоҷикро аз вартаи ҳалокат раҳо намояд. Чунин аст ҳамон садоқату бурдбории миллат, ки фарзандони бо ору-номусаш баҳри Ватан ҷоннисорӣ менамоянд. Ҳамин аст шуҷоатмандию қаҳрамоние, ки як нафар ба ҳайси Сарвар ҳастии худро ба миллат бахшида, ҳаёту зиндагии худро зери хатар гузошта, мардуми парокандаро сарҷамъ карда тавонист.

Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун як фарзанди барӯманди халқи азизи Тоҷикистон ҳанӯз аз рӯзҳои аввали фаъолияти худ дар мансаби Роҳбари давлат аз пуштибонии гарму самимии мардуми шарифи кишвар, дуои хайри падарону модарон, собиқадорону пирони рӯзгор ва махсусан, дастгирии фаъолонаи ҷавонони ватандӯсту бо нангу номус рӯҳу нерӯи тоза гирифта, дар самти бартараф намудани мушкилоти ниҳоят сахту сангини сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоии кишвар бо иродаи мустаҳкам ва азми қавӣ қадамҳои устувор ва матин гузошт.[1]

Бояд гуфт, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президени кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун поягузори сулҳ ва меъмори ваҳдат дар таърихи навини давлатдории тоҷикон хизматҳоеро ба анҷом расонида тавонистааст,ки ормонҳои ҳазорсолаи тоҷикистониён ва тоҷикони дунё буданд. Ба даст овардани сулҳу ваҳдат, махсусан ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ ба хотири ризоияти миллӣ, ки 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва бо унвони «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» муаррифӣ гардида буд, барои ваҳдати миллӣ заминаи босазое гузошт, ки ин ҳама аз ҳидояту ҷасорати ин фарзанди фарзонаи миллат буд.

Аз ин рӯ, хизматҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ба эътидол овардани ҷанги шаҳрвандӣ, барқарор намудани ваҳдати миллӣ ва амалӣ гардонидани Созишномаи сулҳи тоҷикон дар саҳифаҳои таърихи миллати тоҷик барои ҳамешагӣ бо ҳарфҳои заррин сабт хоҳанд шуд.

Боиси ифтихор аст, ки Пешвои миллат на танҳо поягузори сулҳу ваҳдат, балки меъмори фарҳанги навини замони соҳибистиқлолӣ мебошад, ки дар ин мартаба ҳамкории мардумро барои пайдо намудани ҳадафҳои миллӣ ҳамеша шоистаи кор медонад. Маълум аст, ки ваҳдати миллӣ мусоидаткунандаи мавҷудияти фарҳанги бою таҷрибаи таърихии давлат­дории тоҷикон аст. Ба андешаи мо,чун тарафҳои даргир хатари аз байн рафтани миллату давлатро хуб дарк карданд, чунин як моҷарои таҳмилиро бар сари миллати худ ор донистанд. Мутаассифона, ҷанги шаҳрвандӣ сатҳи тараққиёти кишвари азизамонро хеле коҳиш дод, аммо рӯҳи шикастнопазири миллати тоҷикро халалдор карда натавонист, дар як муддати кутоҳ бо сарварии Пешвои миллат аз уҳдаи ҳадафҳои стратегии дар пеш ниҳодаашон баромада тавонистем.

Маълум аст, ки замони соҳибистиқлолӣ давраи гузаришу эҳё ва дигаргуниҳои нави ҷамъиятӣ мебошад, ки дар он таҳаввулоти нав ва заминаҳои созандагию бунёдкорӣ ба миён омаданд. Дар ин раванд Пешвои миллат ҳамчун сарвари сиёсӣ дар баробари эҳёи ваҳдати миллӣ тамоми атрибутҳои давлатдорӣ - рамзҳои сиёсиро аз нав барқарору эҳё намуда, ба давлатдории нави тоҷикон ҳусни тоза бахшид. Дар пойтахти азизамон шаҳри Душанбе ва аксари ноҳияву шаҳрҳои кишварамон боғҳои парчаму нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бунёд карда шуданд, ки онҳо дар раванди худшиносию худогоҳии миллӣ ва ватанпарастии ҷавонони кишвар ҷойгоҳи арзанда доранд.

Ҳидояту роҳнамоии Ҷаноби Олӣ ҳамчун меъмори ваҳдати миллӣ эътиқоди ҷавонони кишвар ва умуман мардуми моро ба ватандӯстӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ дучанд намуда, барои бошандагони Тоҷикистони азизамон бузургтарин омили рушду инкишоф ва шинохти асолати миллӣ мебошад.

Бояд тазаккур дод, модели сулњофарии Пешвои миллат бештар ба хислатҳои шахсии ӯ, истеъдод ва маҳорати иҷтимоиаш вобастагӣ дорад, ки дар таҷрибаи зиндагӣ сайқал ёфта, тамоми ҳастии худро ба нафъи мардум ва рушду нумӯи Тоҷикистони азизамон сафарбар менамояд.

Пешвои муаззами мо, марди таҳаммулпазир, сарвари шуҷои корзор, созандаю бунёдкор, ояндабину тозакор ва илмпарвару фарҳангсолор аст, ки ҳамеша мисли парастуи сулҳ муждаи оромию озодиро танинандоз менамояд, ки ин ҳама далели заковати худододии ӯ мебошад. Дастгириҳои ҳамешагии Пешвои миллат ба бепарастону камбизоатон, беморону маъюбон, хислатҳои бузургӣ, дурандешӣ ва ҳамдардии ӯ ба ниёзмандони кишварамон мебошад, ки эътирофу эътимоди ӯро дар байни мардум меафзояд ва ин боиси ифтихори ҷавонон ва тоҷикони дунё гардидааст.

Барои тақвияти ин гуфтаҳо ва баланд бардоштани рӯҳияи ҷавонони ояндасози кишвар мо тамоми дастовардҳои замони соҳибистиқлолиро аз раванди ваҳдати миллӣ сар карда то сохтмону иншоотҳои бузурги аср: НБО-и Роғун, нерӯгоҳҳои Сангтӯда- 1, Сангтӯда- 2, нақби Истиқлол, нақби Хатлон, нақби Озодӣ , нақби Шаҳристон, роҳҳои паҳнбари оҳани Душанбе-Бохтар, Бохтар – Кӯлоб, пулҳои байналмилалӣ дар дарёи Панҷ, сохтмони мактабу бунгоҳҳо, ба таври куллӣ дигаргун сохтани симои пойтахти азизамон шаҳри Душанбе ва боз дигар комёбиҳоямонро ҳамеша ба Истиқлолияти сиёсӣ ва Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд вобастаю пайваста донем.Чунин амал масъулияти худшиносию худогоҳии миллиро дар назди наслҳои нав боз ҳам дучанд намуда, ҳисси ватанхоҳию ватанпарастии мардумро баланд мебардорад.

Дар баробари ин ҳама дастовардҳо, ваҳдати миллӣ падидаи таърихие мебошад, ки ҳама пешравию муваффақиятҳои миллати мо ба он вобаста мебошанд. Ваҳдати миллӣ, пайвандгари қалбҳо ва арзишмандтарин дастовардест, ки бунёди он на ба ҳар миллату халқият мушарраф мегардад. Муҳиммияти ваҳдати миллиро ҳанӯз соли 2012 Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатиаш ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, чунин қайд карда буд, ки Маҳз ба шарофати ин рӯйдодҳои муҳими таърихӣ мо тавонистем, ки аркони давлатдорӣ ва шохаҳои фалаҷшудаи ҳокимиятро дар мамлакат барқарор гардонида, пояҳои истиқлоли давлатии Тоҷикистонро қавӣ намоем. Муҳимтар аз ҳама ин аст, ки дар Ватани азизамон ваҳдати миллӣ, сулҳи пойдору суботи сиёсиву иҷтимоӣ ва фазои озоди бунёдкориву созандагӣ фароҳам оварда шуд. Ваҳдати миллӣ ва ҳамдигарфаҳмии афроди ҷомеа воқеан ҳам, бузургтарин арзишест, ки барои рушду инкишофи кишвари азизамон заминаи босазое гузошта метавонад.

Агар чунин андешаро қабул дошта бошем, ки Ваҳдат раванди ташакуллёбии миллатро метезонад, пас миллат иттиҳоди ризоияти шаҳрвандони як ҷомеа дар як давлати миллӣ мебошад, ки омили асосии унсурҳои ваҳдати миллиро дар як кишвар худи давлати миллӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ваҳдати миллӣ ташкил медиҳад

Бо мақсади иҷрои вазифаҳои муаяншуда ва бо назардошти орзую омолҳои мардум Эмомалӣ Раҳмон фаъолияти ҷамъиятию сиёсии худро бо вожаҳои “Ваҳдат”, “Сулҳ” ва “Иттиҳод” оғоз намуд, ки аслан асоси маънавию ахлоқии давлати мо дар он давраи сарнавиштсоз гардид.[2]

Маҳз ҳамин ваҳдати миллӣ сабаб мегардад, ки онро ҳамчун инъикосгари истиқлол ва озодии аз ҳама баланду воло мешиносанд. Ҳамаи инро мову шумо дар мисоли ваҳдати миллии тоҷикон ҳамчун дастоварди нодир ва баёнгари ваҳдати миллӣ ба хубӣ дарк менамоем. Ҳалли низоъ ва ваҳдати мо имрӯз намуна ва сармашқи корие барои ба танзим даровардани низоъҳои фаъоли кишварҳои ҷаҳон гардидааст, ки онро ҳамчун усули ба ҳам овардани ҷанбаҳои даргир мавриди истифода қарор медиҳанд. Нақши Пешвои миллат ҳамчун бунёдгузори сулҳ ва меъмори ваҳдат дар таърихи давлатдории нави тоҷикон ин падидаи нав, рамзи қудрату тавоноӣ, сарҷамъию ободонӣ ва эҳёгари фарҳангу хотираи таърихӣ ва шахсиятҳои мондагори миллат мебошад, ки асоси назариявию методологии мактаби бузурги Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро бунёд менамояд.

Хулоса Ваҳдати миллӣ орзу ва ормони деринаи миллиест, ки барои миллати мо бо нархи гарон ба даст омадааст, ин роҳу равишест, ки дарвозаи бахту иқболи навро барои ба даст овардани андешаҳои бузурги миллӣ боз менамояд. Дар баробари ин пояҳои худшиносии миллиро мустаҳакаму устувор намуда, мардумро ба созандагию ҳувиятсозӣ ҳидоят менамояд.

Мо-пайравони Пешвои миллат бунёди минбаъдаи кишварамонро аз ҳидояту роҳнамоии Ҷаноби Олӣ,муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ ва бурдбориҳои ваҳдати миллӣ медонем. Ваҳдат пойдевори ҳастии миллати тоҷик ва ояндаи дурахшони Тоҷикистони беҳамто кишвари куҳҳои сар ба фалаки биҳиштосо, макони обҳои мусаффо ва мардумони наҷиби ориёитабор ва шахсиятҳои барумандест, ки сулҳу ваҳдат аз азал паёми имрӯзу фардои ин Ватан аст.

Пешвои миллати мо кафили сулҳ, меъмори ваҳдат, пушту паноҳи тоҷикони дунё ва муаррифгари фарҳангу анъана ва асолати миллист, ки ба ӯ ҳамчун шахсияти таърихӣ ҳамеша ифтихор менамоем».

Ҷангибекова С.,унвонҷӯи Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

[1] Асроӣ Мирзошоҳрух. Масъалаҳои сиёсӣ-иҷтимоии ҳифзи истиқлол ва таҳкими ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон. Душанбе “Истъдод”2022

[2] Р.давлатов,У.Солиев.“Раванди ваҳдат ва назарияи он”. Душанбе 2013с 223

Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони истиқлолият ба шумор меравад, ки на танҳо сулҳу суботро дар кишвар барқарор кард, балки заминаи ҳуқуқии устувореро барои рушди давлатдории муосир фароҳам овард. Раванди расидан ба Ваҳдати миллӣ дар заминаи ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997, ки бо талафоти зиёди ҷонӣ, харобии инфрасохтор ва парокандагии ҷомеа ҳамроҳ буд, шакл гирифт. Ин раванд на танҳо як дастоварди сиёсӣ, балки як падидаи ҳуқуқӣ аст, ки дар асоси санадҳои муҳими миллӣ ва байналмилалӣ, аз қабили Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997), Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қонунҳои мушаххас амалӣ гардид.

1. Заминаи таърихии Ваҳдати миллӣ

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991, Тоҷикистон ба як давраи пурталотуми сиёсӣ ва иҷтимоӣ ворид шуд. Истиқлолият, ки дар моҳи сентябри ҳамон сол эълон гардид, бо мушкилоти зиёди иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ ҳамроҳ буд. Нобаробарии иқтисодӣ, ихтилофоти идеологӣ ва минтақавӣ боиси танишҳои дохилӣ гардиданд, ки дар ниҳоят ба ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 оварда расонд. Ин низоъ, ки тақрибан 150,000 кушта, зиёда аз 55,000 кӯдаки ятим ва зарари иқтисодии 10 миллиард доллари амрикоиро ба бор овард, ҷомеаи Тоҷикистонро ба парокандагӣ ва давлатро ба вартаи нестшавӣ наздик кард.

Дар чунин шароити бӯҳронӣ, зарурати таҳкими сулҳ ва барқарорсозии низоми ҳуқуқӣ ба миён омад. Раванди Ваҳдати миллӣ бо як силсила музокироти сулҳ, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва бо иштироки Созмони Милали Муттаҳид (СММ) ва кишварҳои миёнҷигар сурат гирифт, оғоз ёфт. Ин музокирот дар ниҳоят ба имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар шаҳри Москва (27 июни 1997) анҷомид, ки нуқтаи гардиши муҳим дар таърихи муосири Тоҷикистон гардид.

2. Асосҳои ҳуқуқии Ваҳдати миллӣ

1. Созишномаи сулҳи соли 1997. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ҳамчун санаде, ки заминаи ҳуқуқии Ваҳдати миллиро таъмин кард, дар таърихи Тоҷикистон ҷойгоҳи хоса дорад. Ин санад, ки бо миёнҷигарии СММ ва кишварҳое чун Русия, Эрон ва Узбекистон ба имзо расид, якчанд ҷанбаҳои муҳими ҳуқуқиро дар бар мегирад:

-қатъи амалиёти низомӣ. Созишнома ҷонибҳои даргирро муваззаф кард, ки амалиёти низомиро қатъ намуда, ба раванди барқарорсозии сулҳ ҳамроҳ шаванд. Ин меъёр ба коҳиши таниш ва боздоштани хунрезӣ мусоидат кард.

- интегратсияи мухолифин. Яке аз вижагиҳои муҳими созишнома фароҳам овардани шароит барои ҳамгироии мухолифини мусаллаҳ ба ҳаёти сиёсӣ ва низомии кишвар буд. Ин раванд ба онҳо имкон дод, ки ҳамчун як қисми ҷомеаи муттаҳид фаъолият кунанд.

- ислоҳоти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ. Созишнома заминаро барои тағйироти конститутсионӣ ва ислоҳоти қонунгузорӣ муайян кард, ки ба таҳкими арзишҳои демократӣ, баробарии ҳуқуқи шаҳрвандон ва рушди низоми ҳуқуқбунёд нигаронида шуда буд.

Созишномаи сулҳи соли 1997 на танҳо як санад барои хотима додан ба низоъ, балки як ҳуҷҷати стратегӣ буд, ки роҳро барои бунёди давлати муосири Тоҷикистон боз кард. Ин санад бо ҳадафҳои Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945), бахусус моддаи 1-и он, ки ба "ҳифз ва нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ" даъват мекунад, мувофиқ аст.

2. Тағйироти конститутсионӣ. Барои амалисозии Созишномаи сулҳ, зарурати ворид кардани тағйирот ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (1994) ба миён омад. Ин тағйирот, ки асосан дар солҳои 1999 ва 2003 ба тасвиб расиданд, ба таҳкими низоми ҳуқуқии давлат мусоидат карданд:

- таъсиси парлумони касбӣ. Тағйироти соли 1999 имкон дод, ки парлумони касбӣ таъсис ёбад, ки намояндагии сиёсии гурӯҳҳои мухталифи ҷомеаро таъмин намуд. Ин ислоҳот ба фарогирии сиёсӣ ва пешгирии танишҳои минтақавӣ мусоидат кард.

- кафолати ҳуқуқи шаҳрвандон. Конститутсия ҳуқуқи баробари шаҳрвандонро новобаста аз мансубияти миллӣ, динӣ ва сиёсӣ таъмин кард. Моддаи 5-и Конститутсия эълон мекунад, ки “инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ” мебошанд, ва давлатро муваззаф мекунад, ки ин арзишҳоро ҳифз намояд.

- мустақилияти судҳо. Барои таъмини адолати судӣ, ислоҳоте ҷорӣ карда шуданд, ки мустақилияти низоми судиро тақвият бахшиданд. Ин меъёр ба барқарорсозии эътимоди ҷомеа ба низоми ҳуқуқӣ мусоидат кард.

Моддаи 1-и Конститутсия Тоҷикистонро ҳамчун “давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян мекунад, ки “барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад”. Ин меъёр нишон медиҳад, ки таъмини сулҳ ва суботи иҷтимоӣ дар сатҳи конститутсионӣ ҳадафи асосии давлат аст.

3. Санадҳои байналмилалӣ ва Ваҳдати миллӣ. Раванди Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон на танҳо дар асоси санадҳои миллӣ, балки бо такя ба принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ амалӣ гардид. Якчанд санадҳои муҳими байналмилалӣ, ки ба ҳифзи сулҳ ва пешгирии низоъҳо нигаронида шудаанд, дар ин раванд нақши муҳим бозиданд:

- Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945): Моддаи 1-и Оинома ба ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ даъват мекунад, ки бо ҳадафҳои Созишномаи сулҳи Тоҷикистон мувофиқ аст.

- Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948): Ин санад ҳуқуқи инсонро ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ муайян мекунад, ки дар Конститутсияи Тоҷикистон низ инъикос ёфтааст.

- Конвенсияи Женева (1949): Ин санад ба ҳифзи қурбониёни ҷанг нигаронида шуда, дар раванди сулҳи Тоҷикистон барои танзими низоъҳо ва ҳифзи ҳуқуқи инсон аҳамият дошт.

- Декларасия дар бораи принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ (1970): Ин санад сулҳро ҳамчун принсипи асосии ҳамкорӣ байни давлатҳо муайян мекунад, ки дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон низ инъикос ёфтааст.

Ин санадҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар раванди Ваҳдати миллӣ на танҳо ба манфиатҳои дохилӣ, балки ба арзишҳои умумибашарӣ ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такя кардааст.

3. Нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асосгузории Ваҳдати миллӣ

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди ба даст овардани Ваҳдати миллӣ нақши муҳим ва муайянкунанда доштанд. Аз замони интихобашон ҳамчун Сарвари давлат дар Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (1992), онҳо бо садоқат ва фидокорӣ барои барқарорсозии сулҳ ва субот дар Тоҷикистон мубориза бурданд. Нақши онҳо дар ин раванд чандин ҷанбаи муҳимро дар бар мегирад:

- Роҳбарии музокироти сулҳ. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шахсан дар музокироти сулҳ бо мухолифини мусаллаҳ иштирок карда, бо сабру таҳаммул ва сиёсати мутавозун ба имзои Созишномаи сулҳи соли 1997 муваффақ гардиданд. Ин созишнома нуқтаи кафили барқарорсозии сулҳ дар кишвар буд.

- Сиёсати фарогирӣ ва оштии миллӣ. Баъди имзои созишнома, Пешвои миллат сиёсати оштии миллиро пеш бурданд, ки ба ҳамгироии собиқ мухолифин ба низоми сиёсӣ ва ҷомеа мусоидат кард. Ин сиёсат ба коҳиши танишҳои иҷтимоӣ ва таҳкими ягонагии миллӣ кумак намуд.

- Таҳкими давлатдорӣ. Таҳти роҳбарии онҳо, ислоҳоти муҳими ҳуқуқӣ ва сиёсӣ амалӣ гардиданд, ки заминаи устувори давлатдории муосирро фароҳам оварданд. Ин ислоҳот ба таъмини адолат, баробарӣ ва субот дар ҷомеа нигаронида шуда буданд. Мувофиқи моддаи 2 Қонуни конститутсиони Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат» аз 14 ноябри соли 2016, № 1356 “ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар иҷлосияи шонздаҳуми Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқи аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад. Ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - Эмомалӣ Раҳмон, ки барои халқи Тоҷикистон хизматҳои бузургу беназир кардааст, эътироф карда мешавад”. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди ба даст овардани Ваҳдати миллӣ нақши беназир доштанд, ки на танҳо дар дохили Тоҷикистон, балки дар арсаи байналмилалӣ низ эътироф шудааст. Роҳбарии хирадмандона ва сиёсати мутавозуни онҳо дар давраи бӯҳрони ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) ба Тоҷикистон имкон дод, ки аз вартаи парокандагӣ наҷот ёфта, ба субот ва рушд ноил гардад.

- Рамзи ягонагии миллӣ. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути фаъолияти худ ба рамзи Ваҳдати миллӣ табдил ёфтанд. Эълони Рӯзи Ваҳдати миллӣ (27 июн) ва баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ барои таҳкими эҳсоси ягонагӣ дар байни мардуми Тоҷикистон нақши муҳим бозид. Ин иқдомот ба пешбурди фарҳанги сулҳ ва ҳамзистии осоишта мусоидат карданд.

- Ташаббусҳои байналмилалӣ. Сиёсати сулҳҷӯёнаи Пешвои миллат на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи байналмилалӣ низ натиҷаҳои назаррас дод. Профессор Ҳайдарзода Рустам таъкид мекунад: “Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз Сарвари сиёсии аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда ва бонуфузи глобалӣ буда, на танҳо дар муайян кардани рӯзномаи сиёсати байналмилалӣ, балки барои ҳалли масъалаҳои доғи глобалӣ қодир ҳастанд” [2]. Ташаббусҳои онҳо, аз қабили “Даҳсолаи таҳкими сулҳ”, бо ҳадафҳои Оиномаи СММ (1945) ва Эъломияи Миллениуми СММ (2000) мувофиқ буда, ба пешгирии низоъҳо ва таъмини суботи ҷаҳонӣ нигаронида шудаанд.

- Таҳкими сохти конститутсионӣ. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат, Конститутсияи соли 1994 қабул гардид, ки асоси ҳуқуқии давлатдории муосири Тоҷикистонро ташкил дод. Моддаи 11-и Конститутсия, ки “ташвиқоти ҷанг”-ро манъ мекунад, мавқеи сулҳҷӯёнаи Тоҷикистонро инъикос намуда, бо моддаи 1-и Оиномаи СММ, ки ба ҳифзи сулҳ даъват мекунад, ҳамоҳанг аст.

4. Нақши қонунгузорӣ дар таҳкими Ваҳдати миллӣ

Қонунгузории миллӣ дар давраи пас аз сулҳ барои таҳкими Ваҳдати миллӣ ва барқарорсозии суботи ҷомеа нақши муҳим бозид. Якчанд қонунҳои калидӣ қабул гардиданд, ки ба ҳамгироии ҷомеа, пешгирии низоъҳо ва рушди демократӣ нигаронида шуда буданд:

-Қонун дар бораи авф: Ин қонун ба садҳо иштирокчиёни ҷанги шаҳрвандӣ имкон дод, ки ба ҳаёти осоишта баргарданд ва дар бунёди ҷомеаи муттаҳид саҳм гузоранд. Ин иқдом ба коҳиши танишҳои иҷтимоӣ ва барқарорсозии эътимод мусоидат кард.

-Қонун дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ: Ин қонун фаъолияти ҳизбҳои сиёсиро танзим намуда, ба онҳо имкон дод, ки дар равандҳои демократӣ иштирок кунанд. Ин меъёр ба фарогирии сиёсӣ ва пешгирии ихтилофоти идеологӣ кумак кард.

-Қонун дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ: Ин қонун ба таъмини ҳуқуқи динӣ ва пешгирии низоъҳои мазҳабӣ нигаронида шуда, ба ҳамзистии осоиштаи гурӯҳҳои мухталифи динӣ мусоидат намуд.

Ин қонунҳо дар якҷоягӣ бо ислоҳоти конститутсионӣ заминаи ҳуқуқии устувореро барои таҳкими Ваҳдати миллӣ фароҳам оварданд. Моддаи 1-и Конститутсия, ки Тоҷикистонро ҳамчун “давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян мекунад, асоси идеологии ин қонунҳоро ташкил медиҳад.

5. Аҳамияти санадҳои байналмилалӣ дар таҳкими сулҳ

Раванди Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон бо такя ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ амалӣ гардид, ки ба ҳифзи сулҳ, пешгирии низоъҳо ва мусоидат ба ҳамкорӣ байни давлатҳо нигаронида шудаанд. Баъзе аз санадҳои муҳими байналмилалӣ, ки дар ин раванд аҳамият доштанд, иборатанд аз:

-Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945): Моддаи 1-и Оинома ба ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ даъват мекунад, ки бо Созишномаи сулҳи Тоҷикистон (1997) мувофиқ аст.

-Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948): Ин санад ҳуқуқи инсонро ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ муайян мекунад, ки дар моддаи 5-и Конститутсияи Тоҷикистон инъикос ёфтааст.

-Конвенсия дар бораи пешгирӣ ва муҷозоти ҷинояти генотсид (1948): Ин санад ба пешгирии низоъҳое, ки метавонанд ба фоҷиаҳои инсонӣ оварда расонанд, нигаронида шудааст.

-Созишномаи умумии сулҳ (Дейтон, 1995): Ин санад намунаи муваффақи ҳалли низоъҳои дохилӣ тавассути созишномаҳои сулҳ буд, ки барои Тоҷикистон ҳамчун таҷрибаи муфид хизмат кард.

Ин санадҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар раванди сулҳсозӣ ба арзишҳои умумибашарӣ ва меъёрҳои байналмилалӣ такя карда, мавқеи худро ҳамчун давлати сулҳҷӯй дар арсаи ҷаҳонӣ мустаҳкам намуд.

6. Таҳлили низоъҳои ҷаҳонӣ ва аҳамияти Ваҳдати миллӣ

Барои дарки аҳамияти Ваҳдати миллӣ, таҳлили низоъҳои ҷаҳонӣ аз соли 1991 то апрели 2025 муҳим аст. Ин давра бо афзоиши низоъҳои дохилӣ ва байналмилалӣ хос аст, ки ба наслҳои оянда таҳдидҳои ҷиддӣ эҷод карданд. Баъзе аз низоъҳои асосии ин давра иборатанд аз:

-Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон (1992–1997): 150,000 кушта, зиёда аз 55,000 кӯдаки ятим, 10 миллиард доллари амрикои зарар.

-Генотсид дар Руанда (1994): Беш аз 540,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

-Ҷанги Сурия (2011–2025): Тахминан 500,000–600,000 кушта, аз ҷумла 100,000+ кӯдак.

-Ҷанг дар Қарабоғи Кӯҳӣ (2020): 7,646 кушта, аз ҷумла садҳо кӯдак.

Тибқи маълумот, аз соли 1991 то 2025 тахминан 2–3 миллион нафар дар ҷангҳо ҷон бохтаанд, ки садҳо ҳазор нафарашон кӯдакон буданд. Ин рақамҳо зарурати таҳкими сулҳро равшан мекунанд. Таҷрибаи Тоҷикистон дар расидан ба Ваҳдати миллӣ намунаи муваффақи ҳалли низоъҳо тавассути музокирот ва ислоҳоти ҳуқуқӣ аст, ки метавонад барои дигар кишварҳои даргир дар низоъҳо сабақи арзишманд бошад.

Моддаи 38-и Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (1989) ва моддаи 26-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948) ба таълими сулҳ ва ҳифзи кӯдакон дар низоъҳо таъкид мекунанд. Ин меъёрҳо бо ташаббуси “Даҳсолаи таҳкими сулҳ”, ки аз ҷониби Пешвои миллат пешниҳод шудааст, мувофиқ буда, нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ низ ба ҳифзи сулҳ саҳм мегузорад.

Ҷанбаҳои ҳуқуқии ба даст овардани Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон нақши муҳим дар таҳкими сулҳ, барқарорсозии низоми ҳуқуқӣ ва рушди демократӣ бозиданд. Созишномаи сулҳи соли 1997, ислоҳоти конститутсионӣ, қонунгузории миллӣ ва санадҳои байналмилалӣ заминаи устувори ҳуқуқиро барои расидан ба субот фароҳам оварданд. Нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин раванд ҳамчун омили асосии муваффақият барҷаста аст, зеро роҳбарии хирадмандона ва сиёсати фарогири онҳо Тоҷикистонро аз парокандагӣ наҷот дод. Ваҳдати миллӣ на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки арзиши пойдорест, ки барои ояндаи Тоҷикистон заминаи мустаҳкам фароҳам меорад. Таҷрибаи Тоҷикистон дар расидан ба сулҳ метавонад барои ҷомеаи ҷаҳонӣ намунаи ибратбахш бошад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Солҳои охири 80-ум ва аввали 90-уми садаи гузашта Иттиҳоди Шуравии собиқи абарқудрат шикаста шуд ва дар натиҷа 15 давлати мустақил ва соҳибихтиёр ба вуҷуд омад. Баъзе аз ин кишварҳо: ба монанди Латвия, Литва ва Эстония чунин рӯзро солҳои сол интизор буданд. Аз ин рӯ, онҳо зуд худро ба оғӯши Аврупо партофта тамоми иртибот, муносибот ва алоқаашонро бо аксари кишварҳои навташкили ИДМ канданд.

Оҳиста-оҳиста миёни чанде аз кишварҳои собиқ Шуравӣ нофаҳмиҳо ва зиддиятҳо ба амал омада, ин зиддиятҳо ба низоъҳо ва низоъҳо ба низоъҳои яроқнок табдил ёфтанд. Масалан, зиддиятҳои марзиву ҳудудӣ миёни Озарбойҷону Арманистон ба ҷанг табдил ёфт. Декабри соли 1989 бо баҳонаи ба ҷойи Қунаев таъйин намудани як нафар русзабон байни аҳолии маҳаллӣ (қаззоқҳо) ва русзабонҳо задухӯрди мусаллаҳона ба амал омад ва ин задухӯрд боиси ба сиёсати калон ворид гаштани Н.Назарбоев ва аз Қазоқистон рафтани беш аз 3 миллион русҳо ва русзабонҳо гардид. Қазоқҳо ин рӯзро “Желтоқсан” номидаанд.

Ҳамин ҳодиса дар Тоҷикистон низ бо баҳонаи “хона додани ҳукумат ба арманиҳо” такрор гардид ва боиси кушта шудани чанд нафар аз ҳаммиллатони мо шуд ва ин ҳодиса дар таърихи тоҷикон бо номи “Ҳодисаҳои февралӣ”ворид гардид.

Ин ҳодисаро метавон як “репетитсия” аз ҷониби мухолифин арзёбӣ намуд. Аз ҳамин давра сар карда вазъият дар Тоҷикистон рӯз аз рӯз майл ба бадшавӣ намуд. Аз ҳамин давра сар карда пора намудани кишвар ба қисмҳо ба хотири маҳал, ҳизбҳову гурӯҳҳои алоҳида, ҳатто ба хотири ашхоси алоҳида, ташкили ҳизбҳо ва созмонҳои маҳаллӣ, вале бо номҳои дурӯғини демокративу мардумиву ҷамъиятӣ ва зиёиву ғайраҳо оғоз гардид.

Баҳори соли 1992 ин гурӯҳбозиву аҳзоббозиҳо мардуми ҷумҳуриро ба ду майдони ба ҳамдигар зид гирд овард ва ин майдонҳо бо номи “Шаҳидон ва Озодӣ” ба фаъолиятҳои зиддиҳамдигарӣ оғоз карданд. Дар ҳар кадоми ин майдонҳо рӯзе то 10-15 ҳазор ва аз ин ҳам бештар одамон ҷамъ мешуданд ва муқобили ҳамдигар суханронӣ намуда, мардуми ҷамъшуда дар ин майдонҳоро ба бадтарин корҳову амалҳо гунаҳкор медонистанд ва барои аз байн бурдани ҳамдигар даъватҳо ба амал овардаву бо оҳану чӯбу чӯбдастаҳо ҳамлавар мегаштанд.

Ташкилкунандагон ва пешвоёни майдони Шаҳидон барои ҷамъ намудани одамон аз тамоми роҳҳо истифода менамуданд, то сафҳояшонро зиёд нишон диҳанд. Барои он ки мардуми оддиро аз корҳои баҳорӣ, аз киштукор боздоранду ба майдон оваранд, ба пахш намудани ҳар гуна фатвоҳои дурӯғ аз қабили: “Ҳар касе ба майдон намеравад ё кӯмак намекунад, занаш талоқ”, ё “Нони муаллим ҳаром ва ҷанозааш нораво” ва ба ҳамин монанд фатвоҳои дурӯғин ва аблаҳона даст мезаданд.

Ҳамаи ин амалҳои душманона аз дохил ва хориҷи кишвар тавассути душманони дохиливу хориҷии давлат ва ҳукумати Тоҷикистон дастгирӣ ёфта бо дасти худи тоҷикон амалӣ карда мешуданд. Ҳадаф, мақсад ва мароми онҳо ба пораҳо тақсим намудани кишвар ва ба ҷони ҳамдигар андохтани мардуми бечора ва “обро лой кардану моҳӣ гирифтан” буд.

Чунин як вазъияти нобасомон, ки баъд аз пароканда шудани майдонҳо дар мамлакат ба вуҷуд омада буд, боиси оғози ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон гардид ва вазъияти харбиву сиёсии кишварро аз бад бадтар гардонид.

Ҳамин гуна вазъияти муташанниҷ ҷонибдорони Сохти Конститутсиониро водор намуд, ки чораҳои муассир андешида. вазъиятро ба нафъи мардум ва давлат тағйир дода, сохти Конститутсиониро дар кишвар бақарор намоянд. Бо дарназардошти вазъияти мавҷуд ноябри соли 1992 Сессияи 16 Шурои Олии ҷумҳурӣ дар шаҳри Хучанд доир гардид ва дар ҳамин Иҷлосия Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шурои Олӣ интихоб гардиданд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар хамин Иҷлосия дар баромадашон таъкид намуданд, ки “Ман ба Шумо сулҳ меорам ва тамоми гурезагонро ба маҳалли зисти доимиашон бармегардонам”. Аз ҳамин рӯз сар карда Пешвои миллат бо заҳматҳои зиёд ва талошҳои мудаввом, бо азхудгузариҳо ба кор шуруъ карда, ҳам гурезагонро ба Ватан баргардониданд ва ҳам сулҳро дар кишвар барқарор намуданд.Бо ҷидду ҷаҳди зиёд, бо талошҳои хастанопазир, бо он ҷасуриву хиради азалӣ, ки махсуси худи эшон мебошад, тавонистанд, ки тамоми мардумро сарҷамъ намуда як ҷумҳурии обод, озод, ором ва зеборо бо номи Тоҷикистон бисозанд. Имрӯзҳо мо бо шарофати Презденти муҳтарамамон Эмомалӣ Раҳмон дорои як давлати комилҳуқуқ, соҳибистиқлол, дар сатҳи ҷаҳонӣ шинохта, ободу зебо ва бехавфу хатар, мардуми сарҷамъ ва дорои ваҳдати комил мебошем. Бо истифода аз фурсати муносиб ҷашни Ваҳдатро ба тамоми мардуми шарифи ҷумҳурии азизамон табрику муборакбод мегӯем. Бигзор, сулҳу салоҳ дар кишвар доимӣ ва Ваҳдати миллӣ дар Ватанамон устувор ва поянда бошанд.

Холназаров Н, ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики ИОМДОА-и АМИТ

Маълум аст, ки ҷавонони Тоҷикистон ҷонибдори сулҳу ваҳдат ва сиёсати ваҳдатофари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд. Бояд қайд кард, ки 27-уми июни соли ҷорӣ ба Ҷашни Ваҳдати миллии мо тоҷикон 28 – сол пур мешавад, ки ин намунаи барҷастаи пешгири намудани моҷароҳҳои мухталифӣ дохилии кишварамон ба ҳисоб меравад. Ба имзо расидани “ Созишномаи истиқрори сулҳ ва ваҳдати миллӣ” 27-уми июни соли 1997 , дар Москва ва масъалаи хотима ёфтани ҷанги таҳмилии шаҳрвандии байнитоҷикон як пайёми хеле муҳим дар арсаи байналмилалӣ буд.

Дар ин раванд Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон такондиҳандаи идеяи сулҳу салоҳ ва ташкилкунандаи ин чорабинии сиёсӣ ба ҳисоб меравад, ки то ҳанӯз ҷузъиёди асосии он ба таври лозима таҳқиқ наёфтааст. Вале дар маҷмуъ Ваҳдати миллии тоҷикон дар раванди муносибатҳои дуҷонибаю бисёрҷонибаи сиёсӣ як таҳаввулоти ҷиддӣ ба миён овард, ки обрӯ ва имиҷи тоҷиконро дар ҷаҳон хеле баланду боло бардошт. Сулҳи тоҷикон то ҳанӯз мисли як сармашқ барои ҳалли низоҳҳои дохилӣ ва хориҷмавриди таҳлилу баррасӣ қарор дорад ва онро ҳамчун намунаи беҳтарини ҳалли низоҳҳои муосир мавриди истифода қарор медиҳанд.

Бояд қайд кард, ки Мактаби сулҳофарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намунаи барҷастаи фаъолиятест, ки бештар ба зеҳну тафаккури ҷавонони кишварамон таъсири мусбат мерасонад. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки новобаста аз авзъи пуртаззоди ҷамъиятӣ дар ҷаҳони муосир, ҷавонони кишвари мо рӯҳияи баланди худшиносӣ, ягонагии миллӣ ва ватандӯстӣ доранд ва барои ҳифзи марзу буми кишварамон таваҷҷӯҳи зиёд зоҳир менамоянд.

Мавриди тазаккур аст, ки ҷавонон нерӯи созанда, эҷодкор ва навовари Тоҷикистони азиз ба ҳисоб мераванд. Имрӯз ваҳдати миллӣ ҳамчун такягоҳи бузурги ҷавонони кишвар , ҳама кашфиёту ихтироотҳо, дастоварду муваффақиятҳои нави илмию технологӣ ба меҳнати онҳо вобаставу пайваста мебошад. Аз ин рӯ, яке аз бузургтарин дастоварди замони сохибистиқлолӣ ин ваҳдати миллӣ, сулҳу салоҳ ва оромии Ватани азизамон ба шумор меравад. Бинобарин, шахсони калонсоли ҷомеа бояд нисбати тақдири имрӯзу фардои ҷавонон бетаваҷҷуҳ набошанд. Агар хоҳем, ки ҷавонон оянда барои мардум, кишвар ва ватани худ хизмат кунанд ва дар рушди Тоҷикистон саҳм гузоранд, бояд мо имрӯз ба онҳо роҳнамоӣ кунем, арзишҳои ваҳдати миллиро қадр карда, ташаббусу пешниҳодҳои ҷавононронро дастгирӣ ва онҳоро дар роҳи эҳтироми арзишу муқаддасоти миллӣ ва ҳисси ватандӯстию меҳнатдӯстӣ тарбия намоем.

Ба мо омӯзгорону устодони илмҳои ҷоеашиносӣ дар шароити пуртаззоди зиндагӣ, ҷангҳои байни кишварҳо, муқовимат ба терроризму экстремизм зарур аст, ки ба ҷавонон воқеияти имрӯзаи ҷаҳонро нишон дода тавонем, тафаккур ва ҷаҳонбинии илмии ҷавононро боло бардорем, қобилияти мустақилона фикр кардан ва баровардани қарорҳои дурустро омӯзонем. Дар раванди тарбияи маънавии ҷавонон бояд саҳми арзанда ва дар байни ҷавонон корҳои ташвиқотию фаҳмондадиҳиро тақвият бахшем. Дар сурати ба анҷом расонидани чунин тадбирҳо мо боварӣ ҳосил менамоем, ки онҳо ба доми ҳар гуна гурӯҳҳо ва шахсони алоҳидаи иғвоангезу манфиатпараст ва ифротгаро намеафтанд ва ба муқобили чунин гурӯҳҳо муқовимат мекунанд.

Маълум аст, ки ҷавонон нисбат ба дигар гурӯҳҳои иҷтимоӣ-демографӣ имкон, неруву тавон ва хусусиятҳои бештар доранд. Аз ин рӯ, Ваҳдати миллӣ барои онҳо ҳамчун такягоҳи бузурге мебошад, ки барои рушду нумуъи минбаъдаи кишварамон хизмат карда метавонад.

Бояд қайд намоям, ки сиёсати давлатии ҷавонон дар замни соҳибистиқлолӣ қисми таркибии сиёсати давлатӣ дар соҳаи рушди иҷтимоию иқтисодӣ, фарҳангӣ ва миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, системаи ҷудонашавандаи ҳуқуқӣ, ташкилӣ ва идоракунӣ, молиявӣ ва иқтисодӣ, илмӣ, иттилоотӣ, барои фароҳам овардани шароити зарурӣ барои шаҳрвандони ҷавон барои интихоби роҳи зиндагии худ ба шумор меравад. Аз ин рӯ, Мактаби сулҳофарии Президенти кишвар, метавонад дар инкишофи минбаъдаи роҳҳои пешгирӣ намудани моҷароҳҳои мухталиф кумак расонад. Сулҳи тоҷикон, Ваҳдати тоҷикон намунаи беҳтарини ҳалли низоҳҳои ҷомеа буда, барои кӯшодани гиреҳҳои мушкили ҷамъиятӣ ба инсоният туҳфаи беҳтарин ва армуғоне бо номи “Ваҳдати миллист” Муборак бошад ваҳдати тоҷикӣ!

Фарзона Маҳмадова – сиёсатшинос, корманди Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Июнь 13, 2025 15:00

ДУШАНБЕ, 13.06.2025. /АМИТ «Ховар»/. Яке аз мушкилҳои башарият ин норасоии об мебошад. Чун масъала фарогир ва глобалӣ ҳаст ҳаллу фасли он низ кӯшишҳои дастҷамъона ва глобалиро тақозо дорад. Яъне, дар ҳалли масоили обу иқлим аз як даст садо намебарояд. Хушкшавии баҳри Арал фоҷиаи экологиест, ки на танҳо ба минтақаи Осиёи Марказӣ таҳдиду хатар эҷод мекунад, балки таҳдиду хатараш ҳам умумибашарист.

Агар муҳити экологӣ солим бошад, пас инсоне, ки дар ин гуна муҳит ба сар мебарад саломатии хуб дошта метавонад. Ин вобастагии ҳамешагии инсону муҳит ва табиату ҷамъият аст. Баҳри Арал дар қаламрави ду ҷумҳурии Осиёи Марказӣ — Узбекистон ва Қазоқистон ҷойгир аст. Ду дарёе, ки аз кӯҳҳои Тоҷикистон ва Қирғизистон сарчашма мегиранд – Сир ва Ому оби худро то баҳри Арал мебаранд. Дар ҳавзаи ҳарду дарё заминҳои кишоварзӣ хеле зиёданд ва онҳо аз оби ҳамин дарёҳо обёрӣ мешаванд, ба миқдоре, ки аз меъёрҳои қабулшуда ба маротиб зиёд аст.

Нигине, ки дар байни сарзамини хушку ташналаб медурахшид аз байн рафта истодааст

Ибтидои солҳои 60 — уми асри ХХ сатҳи оби баҳри Арал тадриҷан паст шудан гирифт. Тақрибан 15 сол аст, ки оби дарёҳои Сир ва Ому ба миқдори хеле кам ҷорӣ мешаванд. Бино ба таҳлили олимон, давоми 30 соли охир резиши оби дарёҳои Сир ва Ому ба баҳри Арал ба миқдори 86% коҳиш ёфтааст.

Коршиносони Созмони Милали Муттаҳид ба он муътақиданд, ки хушкшавии тадриҷии баҳри Арал фоҷиаи калонтарини сайёраи Замин ба шумор меравад. Ҳаҷми баҳр солҳои охир чор маротиба хурд, майдонаш ду баробар кам, сатҳаш бештар аз 15-16 метр паст шуда, соҳилаш то 80-100 километр қафо рафт, яъне тамоюл ба хушкидан овард.

Бо минералҳо омехташавии об то 4 маротиба афзуда, баъзе ҷойҳо ба намакзор табдил ёфтааст. Биёбон 2 млн гектар заминҳои корамро фурӯ бурда, доираи ҳаракати тӯфони чанг ба 500 километр расид. Миқдори моҳиҳо аз 200 ба 38 намуд расид. Мардуми соҳилҳои Арал, хусусан калонсолону кўдакон гирифтори бемориҳои вазнин шуда истодаанд. Фоҷиаи баҳр ҷараёни обшавии пиряхҳои Осиёи Марказиро тезонида, барои мардуми минтақа, воқеан ба мушкилот мубаддал мешавад. Баҳри Арал, ки мисли нигине дар байни сарзамини хушку ташналаб медурахшид ва вазъи экологии минтақаро муътадил нигоҳ медошт, дар манзари инсоният аз байн рафта истодааст.

Дар бораи таъсири манфии хушкшавии баҳри Арал ба минтақа ва ҷаҳон факту рақамҳо зиёданд. То солҳои 60-уми асри ХХ масоҳати сатҳи болоии баҳр беш аз 60 000 км мураббаъро ташкил медод. Бо гузашти 60 – 65 сол ин рақам кам шуда то ба 28 000 км мураббаъ расидааст. Раванди камшавии сатҳи об имрӯзҳо низ давом дорад. Чунин вазъият боиси васеъшавии биёбони намакин дар баҳри Арал гашта истодааст. Албатта ҳолати харобиовари мавҷуда ҷиҳатҳои манфӣ дорад. Аҳолие, ки (5млн нафар) дар ҳавзаи баҳри Арал ба сар мебаранд, мувоҷеҳи сатҳи пасти даромад, хуруҷи бемориҳои роҳи нафас, афзоиши бекорӣ гардидаанд. Нишондиҳандаи фавти кӯдакон дар ҳавзаи Арал нисбат ба дигар Ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ ба маротиб баланд мебошад. Минтақаи фоҷиаи экологӣ таъсири харобиовари худро ба вилояти Хоразму Ҷумҳурии Худмухтори Қароқалпоқистон, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Узбекистон воқеанд, расонидааст.

Бино ба таҳқиқотҳои олимон ва мутахассисони соҳа, ин буҳрони экологӣ боис шудааст, ки дар ҳар як 10 км заминҳои наздисоҳилӣ ба як гектар 2 – 3 тонна намак ва дар масоҳати 100 – 300 км ба як гектари замин беш аз як тонна намакро шамол оварда мерезонад. Чунин паҳншавии босуръати намак бошад боиси ба таҷрид аз байн рафтани намудҳои алоҳидаи олами набототу ҳайвоноти атрофи баҳр гашта истодааст.

Роҳи ҳал: Таҳияи лоиҳаи Муоҳида байни Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон

Вазъи фоҷиавии экологие, ки ҳоло баҳри Арал дар он қарор дорад дар ҳолати минбаъд давом ёфтанаш метавонад ба тамоман хушкидани Арал сабаб гардад. Чунин сурат гирифтани масъала мувофиқ ба таҳлилҳои мутахассисони соҳаи экология дар як даҳсола боиси аз байн рафтани баҳри Арал шуда метавонад. Ба амнияти Осиёи Марказӣ тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ, давраи ояндаи камобӣ ва нарасидани об таҳдид мекунад.

Ба гуфтаи коршиносони байналмилалӣ, ҳарорати ҳаво дар минтақаи мо нисбат ба сатҳи миёнаи ҷаҳонӣ хеле зудтар боло меравад. Ин боиси кам шудани майдони пиряхҳо, манбаи асосии об дар ҳавзаи баҳри Арал мегардад. Ҳаҷми онҳо дар давоми 50 соли охир 30 дарсад кам шудааст.

Ба гуфтаи таҳлилгарон, то соли 2050 хушксолӣ дар Осиёи Марказӣ метавонад дар як сол ба андозаи 1,3 дарсади Маҷмуи Маҳсулоти Дохилӣ зарар расонад ва ин боиси пайдоиши ҳудуди 5 миллион муҳоҷири дохилии «иқлимӣ» хоҳад шуд.

Қадами муҳим дар роҳи дипломатияи об байни давлатҳои Осиёи Марказӣ ин таҳияи лоиҳаи Муоҳида байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Хукумати Туркманистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи истифодаи захираҳои обии ҳавзаи дарёи Ому ва лоиҳаи Муоҳида байни Ҳукумати Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҳукумати Туркманистон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи истифодаи захираҳои обии ҳавзаи дарёи Сир аз тарафи Маркази дипломатияи пешгирикунандаи Созмони Милали Муттаҳид дар Осиёи Марказӣ (дар ш.Ашқобод) мебошад, ки ҳоло мавриди баррасии давлатҳои Осиёи Марказӣ қарор гирифтаанд.

Яке аз бузургтарин офатҳои экологии ҷаҳонӣ дар таърихи нав, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ аз сар гузаронидаанд, фоҷиаи баҳри Арал мебошад, ки бо оқибатҳои экологӣ, иқлимӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва башардӯстонаи худ ба рушди устувори минтақа, саломатӣ, генофонди ояндаи сокинони он таҳдиди мустақим дорад. Баҳри Арал, ки нотакрор, зебо ва яке аз калонтарин обанборҳои баста дар ҷаҳон буд, дар арафаи нестшавӣ дар тӯли қариб як насл қарор дошт, ки дар натиҷа ба фалокати бесобиқа ва ба ҳаёти аҳолии ин ҷо, ба экосистема ва гуногунии биологии минтақаи баҳри Арал зарари ҷуброннопазир расонд.

Ибтикороти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои пешгирӣ аз гармшавии иқлим, ҳифзи муҳити зист зарур буда, барои дар ҳолати ба зиндаги мусоиди экологӣ нигоҳ доштани сайёраи Замин мусоидат менамоянд. Ҳамаи чор ташаббус дар самти об – соли 203 «Соли байналмилалии оби тоза», солҳои 2005 – 2015 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт», соли 2013 «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об», солҳои 2018 – 2028 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо муқаррар намудани санаи 21 март ва таъсиси Бунёди мақсадноки ҳифзи пиряхҳо ба ҳалли мушкилотҳои обу иқлим нигаронида шудаанд.

Тадбир намудани мушкилоти баҳри Арал дар шароити норасоии об дар сатҳи глобалӣ кори мушкил аст. «Тибқи маълумоти мавҷуда дар давоми 50 соли охир маҷрои умумии дарёҳои ба баҳри Арал ҷоришаванда ба ҳисоби миёна 12,7 километри мукааб ё қариб 4,5 баробар кам гардидааст. Масоҳати сатҳи оби баҳр 8 баробар, ҳаҷми массаи об бештар аз 13 маротиба, сатҳи об, ки то соли 1960 ба дараҷаи мутлақ 53,4 метр мерасид, 29 метр кам шудааст, шӯрнокӣ бештар аз 13 – 25 баробар зиёд шуда, аз дараҷаи миёнаи минерализатсияи уқёнуси ҷаҳонӣ 7 – 11 баробар зиёд аст. Пештар ҳамасола ба баҳри Арал 59,4 км куби об ворид мегардид, имрӯз бошад маҷрои дарёҳои болозикр то баҳр намерасанд.

Коршиносони соҳаи обу иқлим сабаби хушкшавии баҳри Аралро аз истифодаи аз меъёр зиёди об аз ҷониби кишварҳои поёноб, бахусус Ҷумҳурии Узбекистон, ки миқдори зиёди обро барои заминҳои кишоварзӣ истифода мебарад ва обанборҳои сершуморашро аз об пур карда захира менамояд, меҳисобанд. Ҷумҳурии Узбекистон имрӯзҳо нисбат ба соли 1960 ду баробар зиёд обро истифода мебарад. Вазъи бавуҷудомада гувоҳи он аст, ки кишварҳои поёноби Осиёи Марказӣ аз захираҳои об нооқилона истифода мебаранд ва талаботи воқеии кишварҳо ба об танзим намешавад. Консепсияи имрӯзаи идоракунии захираҳои об ҳатман танзими онро байни ҳамаи давлатҳои истифодабарандаи об талаб дорад.

Оянда истифодаи об чӣ гуна ҷараён мегирад?

Об на танҳо захираи табиӣ, балки калиди рушди як минтақаи бутун буда метавонад. Мавҷудияти об бевосита ба рушди хоҷагии қишлоқ, саноат, гидроэнергетика, таъмингардонии оби ошомиданӣ таъсиргузор аст. Номуаянӣ ҳолати хавотиркунандаест, ки ба тақдири минтақа таҳдид карда метавонад: пагоҳ истифодаи об чӣ гуна ҷараён мегирад? Таъминот ва дастрасӣ бо об аз сабаби тағйирёбии иқлим, афзоиши аҳолӣ, истифодаи он барои кишоварзӣ чӣ гуна тағйир меёбад? Ин саволҳо ҷавобҳои аниқу дақиқи илмӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро тақозо доранд. Аз ҷавоби ин саволҳо рушди устувори минбаъдаи минтақа ва пешгирӣ аз муноқишаҳои обӣ вобастагии бевосита дорад.

Мо дар ноҳияҳои пасткӯҳ хеле кам шудани пиряхҳоро пешбинӣ менамоем, ки ин дар дарозмуддат боиси кам шудани об дар баъзе қитъаҳои Тиёншон, аз ҷумла дар ҳавзаи дарёи Норин мегардад. Ҳамзамон, дар минтақаҳои баландкӯҳи Ҳисор-Олой ва Помир, аз ҳисоби зиёд шудани обшавии пиряхҳо, ки дар тӯли асри 21 идома хоҳад ёфт, маҷрои об зиёд мешавад. Оби пиряхҳо ва маҷрои борон ба дарёҳои бузурги фаромарзӣ, ба монанди Амударё ва Сирдарё ғизо медиҳанд. Фишори баланди антропогенӣ дар якҷоягӣ бо ақибнишинии пиряхҳо ва ҳамоҳангсозии маҳдуди идоракунии захираҳои об дар сатҳи минтақа онҳоро осебпазир месозад.

Каме зиёд шудани боришот (ба ҳисоби миёна аз 5,5 фоиз то 10,1 фоиз) дар назар дошта шудааст. Аммо, ин дигаргуниҳо нобаробар хоҳанд буд. Олимон тахмин мекунанд, ки боришот камтар, вале шадидтар мешавад. Ин маънои онро дорад, ки ба ҷои борони муқаррарӣ борони шадид ба амал омаданаш мумкин аст, ки пас аз он давраҳои хушкии тӯлонӣ фаро мерасанд. Амният ва суботи тамоми минтақа дар зери хатар қарор мегирад. Масалан, барои Тоҷикистон ва Қирғизистон об манбаи асосии тавлиди неруи барқ мебошад.

Некӯаҳволии миллионҳо мардуми минтақа бевосита аз тағйирёбии мавсимӣ ва дарозмуддати захираҳои об вобаста аст. Масалан, дар аксари кишварҳои Осиёи Марказӣ истифодаи оби тоза барои кишоварзӣ беш аз 90 фоизро ташкил медиҳад. Тағйирёбии захираҳои об бевосита ба кишоварзӣ таъсир мерасонад: як хушксолӣ ё обхезӣ метавонад ба даромади деҳқонон таъсири ҷиддӣ расонад. Маълум аст, ки идораи об дар минтақа мушкилтар мешавад ва мо бояд ба ин тағйирот мутобиқ шавем. Ҳамкории минтақавӣ дар соҳаи об дар Осиёи Марказӣ бо вуҷуди мушкилоти умумӣ пароканда боқӣ мемонад. Кишварҳои минтақа авлавиятҳои мухталиф доранд, аз қабили энергетика ва кишоварзӣ, ки боиси нодида гирифтани тавсияҳои илмии дарозмуддат ба хотири фоидаи иқтисодии кӯтоҳмуддат мегардад. Ин як монеаи асосӣ дар роҳи шарикии муассир аст.

Дар ин минтақа Хазинаи байналмилалии наҷоти Арал (ХБНА) ва Комиссияи байнидавлатии ҳамоҳангсозии об (КБҲИЗО) фаъолият доранд. Як қатор созишномаҳои минтақавӣ ва дуҷониба мавҷуданд, ки истифодаи обро танзим мекунанд. Аммо баҳсҳо дар бораи то чӣ андоза муассир кор кардани ин ниҳодҳо ва то чӣ андоза самаранок иҷро шудани созишномаҳо аз байн намераванд. Дипломатияи об асоси ҷилавгирӣ аз ихтилофоти тарафҳост. Он аз бастани созишномаҳои танҳо дуҷониба дар ҳавзаҳои дарёҳо, ки се ва зиёда кишварҳо аз оби онҳо истифода мекунанд, ҳушдор медиҳад. Чунин созишномаҳо ҳатман ба манфиатҳои ҷонибҳои сеюм, ки дар гуфтушунид иштирок намекунанд, таъсир мерасонад ва метавонад муколамаро дар сатҳи минтақавӣ боз ҳам мушкилтар гардонад. Дар даҳсолаҳои охир вазъи дастрасӣ ба об, гуногунии биологӣ ва иқлим дар Осиёи Марказӣ хеле бадтар шудааст. Аз ин рӯ, зарур аст, ки корҳои дар солҳои охир анҷомдодашударо таҳлил намуда, фаъолияти кунуниро ҳамаҷониба арзёбӣ намуда, имконоти алтернативии рушди иқтисодию иҷтимоӣ ва ҳамкории обро бо иштироки ҳамаи кишварҳои манфиатдор дар ҳавзаҳои дарёҳои фаромарзӣ таҳия намуд.

Тағйирёбии иқлим норасоии обро дар Осиёи Марказӣ, бахусус дар ҳавзаҳои дарёҳои калон, ки аз обшавии пиряхҳо ва барфҳо вобастагӣ дорад, боз ҳам бадтар мекунад. Барои ҳалли ин мушкилот пешакӣ амал кардан муҳим аст: ҷамъоварии маълумот, таҳкими ҳамкории байни кишварҳо, таҷдиди инфрасохтор ва гузаронидани ислоҳоти зарурии системаи идоракунии об. Ин тадбирҳо ба таъмини устувори об барои таъмини неруи барқ ва деҳқонии аҳолӣ дар соҳаи кишоварзӣ мусоидат мекунанд.

Таъсири таҳдидкунандаи фалокати Арал имрӯз дар тамоми ҷаҳон мушоҳида мешавад.

Ба гуфтаи коршиносони байналмилалӣ, намакҳои заҳролуд аз минтақаи Арал дар соҳили Антарктида, дар пиряхҳои Гренландия, ҷангалҳои Норвегия ва бисёре аз манотиқи дигари кураи Замин пайдо шудаанд.

Мутаассифона, имрӯз маълум шуд, ки баҳри Аралро пурра барқарор кардан дигар имконнопазир аст. Муҳимтарин вазифаи замони ҳозира кам кардани таъсири харобиовари буҳрони баҳри Арал ба муҳити зист ва зиндагонии миллионҳо нафар сокинони водии Арал мебошад.

Аз рушди таърихи башар хулоса карда метавон гуфт, ки ҷомеаи инсонӣ борҳо дар масири зиндагонии худ ба мушкилоти тағйирёбии иқлим дучор омадаасту дар натиҷаи андешидани чораҳои оқилонаю дастҷамъона аз уҳдаи ҳаллӣ пешгири аз ин офатҳою мушкилотҳо баромадааст ва худ низ ба тағйирёбии иқлим мутобиқ гардидааст. Шак нест, ки ин набарди экологӣ бештар ба муносибати ғамхоронаю аз ҷиҳати илмӣ асоснок ба роҳ монда шуда, дар ниҳоят ба қаламрави ҳамкорию ҳамгироии инсон ва табиат табдил ёфтани сайёраи Замин ва барои аҳли башар ба макони мусоиди зист мубаддал гардидани он мусоидат хоҳад кард.

Зубайдулло ДАВЛАТОВ, ходими калони илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҷавонон неруи созандаю қувваи асосии пешбарандаи ҷомеа маҳсуб мешаванд. Ҳангоме, ки сухан дар мавриди ҷавонон меравад, бевосита гуфтаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пеши назар меоянд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ҷавонон ибрози андеша намуда, чунин таъкид карданд: “Мо бояд тамоми шароитҳоро барои ҷавонон, ки ояндаи миллатанд, муҳайё гардонем ва онҳоро дар рӯҳияи ватандӯстию хештаншиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбия намоем”. Албатта чунин андешаронӣ қобили ситоиш аст, зеро ҷавонон такягоҳ ва ояндасози милаттанд. Вале, набояд фаромуш кард, ки мо ҷавонони хештаншиносу худогоҳ ва арҷгузоранда ба арзишҳои миллиро ҳамон вақт тарбия карда метавонем, ки онҳо тафаккури мантиқию ҷаҳонбинии илмӣ дошта бошанд. Бинобар ин, ҷавононро зарураст то дар ин марҳилаи ҳасос, ки ҷомеаи инсониро фаро гирифтааст ба омӯзиши илми мантиқ рӯ биёранд ва аз таъсири манфии ҳаргуна ҳизбу ҳаракатҳо дар амон бошад.

Бояд гуфт, ки илми мантиқ – ин пеш аз ҳама қонунҳои дурусти тафаккурро мавриди омӯзиш қарор дода, қобилияти дуруст фикр кардан ва қабули қарорҳои оқилонаро барои инсон нишон медиҳад. Бояд гуфт, ки бе донистани мантиқ, ҷавонон метавонанд бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ шаванд, ки оқибатҳои харобиовар дошта бошанд.

Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ қобилияти дуруст ва систематикӣ фикр кардан, ҳалли дурусти мушкилот мебошад. Метавон гуфт, ки илми мантиқ метавонад ба ташаккули тафаккури ҷавонон кӯмак намояд, то ки онҳо дар зиндагӣ роҳи дуруст ва оқилонаро интихоб намуда, ба мушкилотҳо ҷасурона рӯбарӯ шуда, онҳоро ҳал намоянд ва ҳамчун шахсияти мутавозину масъулиятшинос ташаккул ёбанд.

Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ на танҳо дар соҳаи илм ва таҳсил зарур аст, балки дар ҳаёти рӯзмарра, муносибату гуфтугӯ бо одамон, қабул ва ё рад намудани ақида, инчунин баровардани қарорҳо нақши муҳим мебозад.

Тазаккур бояд дод, ки шахсияти ҷавонон бо қобилияти дуруст фикр кардан ва интихоби роҳи дуруст ҳамбастагӣ доард. Илми мантиқ бошад барои ташаккули худшиносӣ, эътимод ба худ ва қобилияти ҳаллу фасли мушкилот ва интихоби роҳи дуруст мусоидат мекунад.

Маврид ба зикр аст, ки бо донистани илми мантиқ ҷавонон метавонанд ҳадафҳои ҳаётии худро равшантар муайян намоянд ва барои расидан ба онҳо нақшаҳои дуруст тартиб диҳанд.

Агар ҷавонон илми мантиқро надонанд, метавонанд ба мушкилотҳое монанди:

-ба осонӣ ба маълумоти дурӯғин ва ғаразнок бовар кардан;

-ба гурӯҳҳои ифротӣ ва бегонапарастӣ пайвастан;

-қарорҳои нодуруст гирифтанд, ки боиси вайроншавии зиндагӣ ва муносибатҳо гардад;

-аз стресс ва мушкилоти равонӣ ранҷ бурдан;

-шабакаҳои иҷтимоиро нодуруст истифода намудан, ки барои онҳо таҳдиди бузург эҷод кунад ва ғ. рӯбарӯ гарданд.

Қобили қайд аст, ки дар ҷаҳони муосир, технология ва иттилоот зуд ва бо суръати баланд паҳн мешавад, донистани илми мантиқ барои ноб сохтани ахбороту маълумотҳои нодуруст ва таҳлили амиқ намудани онҳо хеле муҳим аст.

Тазаккур бояд дод, ки мактаб, донишгоҳ умуман соҳаи маориф дар таълими фанни мантиқ ва ташаккули тафаккури мантиқии ҷавонону хонандагон нақши калидӣ доранд. Маҳз тавассути таҳия ва омода намудани барномаҳои таълимӣ, китобҳои дарсӣ ва дастраси хонандагон намудани онҳо қобилияти таҳлилии ҷавонон ва тафаккури мантиқии онҳо метавонад рушд кунад. Зеро таҷриба нишон медиҳад, ки аксарият кишварҳои пешрафтаи олам таълими фанни мантиқро аз синфҳои ибтидоӣ оғоз намудаанд, ки дар рушди шахсияти хонандагону ҷавонон ва ташаккули тафаккури онҳо таъсири мусбӣ расонидааст.

Маҳмадизода Н.А. - ходими калони шӯъбаи масъалаҳои дини институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Фозилзода О.М. – докторанти PhD-и кафедраи онтология ва назарияи маърифати факултети фалсафаи ДМТ

«Ваҳдат барои мо як вожа ва калимаи оддӣ нест, балки номаи тақдири мо, шарти пешрафти кишварамон ба сӯйи ояндаи ободу осуда ва муҳимтар аз ҳама кафили сарҷамъиву хушбахтии имрӯзу ояндаи халқамон аст».

Эмомалӣ Раҳмон

Вақте ки мо ба оинаи таърихи навини Тоҷикистон назар меандозем, мебинем, ки сулҳу суботи тоҷикон ба осонӣ ба даст наомадааст. Воқеан, аз аввали солҳои 90-уми қарни гузашта то ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ Тоҷикистони соҳибистиқлол гирифтори ҷанги шаҳрвандӣ гардида, дар он рӯзҳо бенизомиву бетартибӣ ҳукмфармо, меъёрҳои қонунҳои давлат зери по шуда, бесарусомониву ҷинояткорӣ қариб дар ҳама соҳаҳои иҷтимоӣ шакли муташаккилонаро гирифта буд. Дар ин марҳила, бисёре аз фарди Тоҷикистон Ватанро тарк карда, ба дигар кишварҳо фирор намудаанд.

Аз ҷумла, ман даъватнома доштам ба Донишгоҳи Ҳумболди Олмон, шавҳарам даъватнома доштанд ба Донишгоҳи Михаил Ломоносови шаҳри Маскав. Мо ба ҳеҷ куҷо нарафтем, гуреза ҳам нашудем, бо тамоми мардуми Тоҷикистон азият кашидем. Илова бар ин, дар ин раванди фазои ҷангӣ дар яке аз хиёбонҳои шаҳри Душанбе 30 нафар қумандонҳои ниқоби сиёҳ пушида, моро бо тиру туфанг таъқиб намуданд. Дар натиҷа моро аз нақлиёти “камаз” фароварданд. Пас аз он шавҳарам гуфтанд, ки ман Ректори Донишгоҳи миллии Тоҷикистон Тоҳиров Фозил Тоҳирович ҳастам. Баъдан яке аз қумандонҳо ӯро шинохта, хушбахтона моро раҳо кард, ки то ҳанӯз ин лаҳзаҳои мудҳиш аз ёдам намеравад.

Он вақт ман бо оилаам дар хиёбони Айнӣ зиндагӣ мекардам. Баъди кор дар хонаамон тирҳоро дарёфт мекардем. Оинаамон мисли ғалбер шуда буд. Дар хиёбон садои тиру туфанг хело даҳшатноку шадид буд. Бинобар ин пеш гирифтани роҳи сулҳ ва ваҳдати миллӣ барои Тоҷикистон дар он рӯзҳои вазнин кори осон набуд. Ба бахти мо, як сиёсатмадори дурандешу хирадманд амсоли Президенти кишварамон муҳтарам Эмомали Раҳмон дар шароити мураккаби муноқишаи ҷанги шаҳрвандӣ давлатдории тоҷиконро аз парешонӣ ва парокандагӣ ҳифз карда тавонистанд.

Ҳамин тариқ, Ваҳдати миллӣ ва тарғибҳои ғояҳои сулҳпарварии ӯ буд, ки Тоҷикистон дар арсаи минтақа ва байналмилалӣ дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ эътибору манзалати хоса пайдо намуд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин хусус гуфтаанд, ки «Ваҳдати миллӣ ҳамчун падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар барои сарҷамъ намудани миллати дар ҳоли парокандашавӣ қарордоштаи тоҷик ва аз вартаи нестӣ раҳоӣ бахшидани давлати навини тоҷикон нақши басо бузургро иҷро кард». Зеро дар натиҷаи ҷанги шаҳрвандӣ зиёда 150 ҳазор инсонҳо ҷони худро аз даст додаанд. Кӯдакон бе сарпараст монданд. Дар лаҳзаҳои ҳассос ва мушкил Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба бахти тоҷикон шахсияти адолатпарвар, меъмори сулҳу субот, шахсияти оқилу доно тоҷиконро ҳифз карда тавонистанд.

Пеш аз он ки мо дар фазои сулҳу субот зиндагӣ кунем, чи қадар гуфтушунидҳо ва созишномаҳо дар Қазоқистон, Теҳрон, Маскав шуда гузаштаанд, ки билохира 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расонида шуд. Ин санади муҳими таърихӣ ва фаромушношуданӣ дар кишвари маҳбуби мо моро аз вартаи ҳалокат ва нобудӣ наҷот дод. Воқеан ҳам ин ҳуҷҷат, сарчашмаи сулҳу ягонагӣ, ваҳдату якдилӣ ва ҳамдигарфаҳмию рафоқати мардуми тоҷик ба ҳисоб меравад. Зеро, дар ин рӯзи пурфайзи таърихӣ ормони чандинсолаи халқи азияткашидаи тоҷик ба воқеият пайваст, яъне дар шаҳри Маскави Федератсияи Русия Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид, ки бо ҳамин ба ҷанги бародаркушӣ миёни фарзандони миллат хотима гузошта шуд ва сулҳи бебозгаштро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд овард.

Ногуфта намонад, ки ташваббуси навбатии сулҳпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи умумии СММ барои ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра пешниҳод намуданд, ки қатъномаи махсуси СММ “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад.

Ҳамин тариқ, ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бевосита аз таҳкими сулҳу субот ва амнияту оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон гувоҳӣ медиҳад. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати кишвари сулҳдӯсту сулҳофар дар арсаи ҷаҳон боз ҳам баланд гашт ва шинохта шуд. Ин шаҳодати он аст, ки дар ҳақиқат мактаби дипломатияи сулҳи тоҷикон дар тақвият ёфтани нақш ва симои мусбати кишвар дар ҷаҳон хело бузург аст. Имрӯз Тоҷикистон бо сайю кушишҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф шуда, кишвари мо дар асоси ҳамин мафҳум бо ҳамаи давлату созмонҳо ҳамкории судмандро ба роҳ мондааст. Аз ин лиҳоз, мо боварӣ дорем, ки ташаббуси навбатии Президенти мо “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” тавассути қатъномаи махсуси СММ аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ва қабул карда мешавад ва сулҳу суботро дар ҷаҳон пойдор месозад.

Ногуфта намонад, ки воқеаи муҳими таърихӣ ин аст, ки дар сарҷамъ намудани Ваҳдати миллӣ ва иттиҳоду ягонагӣ муҳтарам Пешвои миллат нақши мондагор ва пурарзиш гузоштанд. Саҳми Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои баргардонидани гурезагон ниҳоят назаррас ва тақдирсоз мебошад.

Вобаста ба ин Ҷумҳурии соҳибистиқлоли азизи мо дар марҳилаи сифатан нави рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қарор дорад ва ба кишвари дорои низоми муосири муносибатҳои бозоргонӣ, иқтисоди миллии рушдёбанда ва фазои мусоид барои нақшаҳои бузурги пешрафту созандагӣ табдил ёфтааст.

Вале дар хусуси нақши як санади муҳими ҳуқуқӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи авфи иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» махсус бояд қайд кард.

Маҳз дар асоси Қонуни зикршуда иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ аз ҷавобгарии ҷиноятӣ озод гардида, парвандаҳои ҷиноятӣ ва дигар маводи таъқибӣ доир ба онҳо қатъ карда шуданд.

Дигар ин, ки бо назардошти аҳамиятти масъалаҳои ҳуқуқӣ дар музокироти байни тоҷикон дар сохтори Комиссияи оштии миллӣ бахши махсус – зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳуқуқӣ таъсис дода шуд, ки вазифаи асосии он таҳияи механизмҳои амалӣ намудани масъалаҳои ҳуқуқии Созишномаи умумӣ буд.

Тағйироту иловаҳо, ки ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид карда мешуданд, таҳия ва мувофиқа гардида, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон маъқул дониста, тавассути Парламенти кишвар ба раъйпурсии умумихалқӣ гузошта шуданд.

Омӯзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон аҳамияти байналмилалӣ низ дорад, зеро он яке аз мавзӯъҳоест, ки дар давоми даҳсолаи охир дар маркази диққати мутахассисони дунё, аз қабили сиёсатшиносон, низоъшиносон ва умуман сиёсатмадорону ҷомеаи башарӣ дар кишварҳои гуногуни олам қарор дорад.

Ва чунон, ки эътироф шудааст, таҷрибаи сулҳофарини тоҷикон дар ҳалли низоъҳои дохилии миллӣ дар нуқтаҳои гуногуни сайёра ҳамчун намуна истифода шуда метавонад.

Бо гузашти солҳо мо аҳамияти таърихии ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз, қиммати сулҳу субот ва Ваҳдати миллиро бештар дарк ва қадр намоем.

Дар марҳилаи ҳозира, ки мардуми шарифи Тоҷикистон бо эҳсоси гарми ватандӯстиву ватанпарастӣ ва хештаншиносиву ифтихори миллӣ созандагиву ободкориро ҳадафи муқаддаси худ қарор додааст, тамоми дастоварди Тоҷикистонро бо мавҷудияти суботи сиёсиву ҷамъиятӣ ва Ваҳдати миллӣ вобаста медонем.

Ҳамин тариқ, Сулҳи ба дастомада бояд ҳамеша дастури амал барои зиндагӣ ва фаъолияти шаҳрвандони Ҷумҳурӣ бошад.

Моро зарур аст, ки Сулҳу ваҳдатро дар шуур ва қалби наслҳои оянда бо як меҳру муҳаббат парвариш намоем, то ин ки онҳо низ саҳми арзандаи хешро содиқона дар рушду нумуи кишвари маҳбубамон гузоранд.

Маҳз аз баракати сулҳу суббот ва Ваҳдати миллӣ дар саросари кишвари тозаистиқлол падидаҳои навро фароҳам овард. Имрӯз шукргузор аз он ҳастем, ки Ваҳдати миллӣ сарчашмаи сулҳу ягонагӣ ва хушбахтии имрӯзу фардои тоҷикон боқӣ мемонад.

Дар ҳақиқат, сарбаландона иброз медорем: Тоҷикистон ба пеш!

Санавбарбону Воҳидова, - сарходими илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор

“Барои ноил шудан ба рӯзгори босаодати мардум ва иҷрои нақшаҳои муҳимми пешрафти кишвари маҳбубамон ҳамаи мо, яъне хурду бузурги Тоҷикистон вазифадорем, ки дастовардҳои бузурги таърихии халқамон Истиқлолу озодӣ ва Ваҳдати миллиро гиромӣ дорем, онҳоро ҳифз намоем, ояндабину дурандеш бошем ва Ватани муқаддасамонро ба мисли модари азизи худ дӯст дорем”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз таърихи гузаштаи пурифтихору пурғановати халқи тоҷик бармеояд, ибтидои солҳои 90-уми асри сипарӣ гардида дар кишварамон воқеае ба вуқуъ пайваста буд, ки зимнан он дар тақдири халқи тоҷик ва ҳамзамон тамоми тоҷикистониён гардиши куллӣ ба вуҷуд овард.

9-уми сентябри соли 1991 Иҷлосияи Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эъломияи Истиқлоли давлатии Тоҷикистонро қабул карда буд. Ҳамин тариқ, яъне баъд аз ҳазор соли барҳамхӯрии Давлати абарқудрати Сомониён боз дар харитаи олам як давлати мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард ва ба ин васила ин падида аз оғози марҳалаи наву тозае дар ҳаёти миллатамон башорат дод.

Вале, мутаассифона маҳз бо дахолати неруҳои аҳримании дохилӣ ва берунӣ Ҷумҳурии тозаистиқлоламон ба гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кашида шуд. Он замон Ҳукумати фалаҷгардидаи муросои миллӣ пеши роҳи ҷанги хонумонсӯзро гирифта натавонист. Оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ тамоми минтақаҳои мухталифи кишварро фаро гирифта, ҳамин тариқ ҳазорҳо нафар ҳамватанонамон он замон тарки манзилу маъвои аҷдодӣ намуда, ҳамзамон рӯ ба ғурбат ниҳодаву фирорӣ гардиданд. Мулк бесоҳибу мардум гирифтори азобу уқубат буданд. Ҳатто нони хӯрданӣ надоштанд. Зиндагӣ вазнину душвор гардида хоинони миллати тоҷик падарро зидди писар ва бародарро ба сари бародар шӯрониданд.

Лозим ба тазаккур аст, ки беш аз 150 ҳазор нафар кушташудагон, як миллион гурезаҳои иҷборӣ, зиёда аз 50 ҳазор кӯдакони ятим, миллионҳо нафар одамоне, ки азизони худро аз даст дода буданд ва миллиардҳо сомонӣ зарари иқтисодии он рӯзҳо ҳанӯз аз хотираи мардум нарафтаанд.

Ниҳоятан халқи шарифи тоҷик ҷанги таҳмилии ба сараш омадаро амиқ дарк карда, таҳти сарварии хирадмандонаи фарзанди далеру шуҷоъи худ, ҷавони ҳамагӣ 40-сола Эмомалӣ Раҳмон, ки он вақт мавсуф вазифаи пурмасъулияти Раиси Шурои Олиро ба зимма дошт, барои фурӯ нишондани оташи ҷанги хонумонсӯз ва фалокатбор ҷонбозиҳои зиёд ба харҷ дод, ки оқибат комёбу пирӯз гардид.

Ҳамин тариқ, баъд аз баргузории Иҷлосияи тақдирсози 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, моҳи ноябри соли 1992 дар толори бошукуҳи Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд қувваҳои солимфикри кишвар тамоми неруи худро баҳри ҳалли осоиштаи масоили байни тоҷикон равона карданд. Ба бахти миллат дар рафти баргузории иҷлосияи мазкур, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аксарияти овозҳои иштирокчиён якдилона Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуданд.

Мавсуф зимни нахустсуханронии худ аз минбари толори Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд дар он замонаи басо ҳам душвор аз ҷумла, чунин иброз дошта буданд: «Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то вазъро ором намоем. Ҳарчи аз дастам меояд, дар ин роҳ саъю талош хоҳам кард!...».

Сарвари давлати тозаинтихоб дар Муроҷиатномаи худ ба мардуми шарифи Тоҷикистон дилпурона чунин гуфта буданд: «Ман ба ҳар яки Шумо дар давраи барои Ватан хеле душвор муроҷиат карда, ба ақлу заковати Шумо, ки ворисони фарзандони барӯманди тоҷикон ҳастед, бовар мекунам. Ман қасам ёд мекунам, ки тамоми донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва ҳар оила барқарор шудани сулҳ равона карда, баҳри гулгулшукуфии Ватани азизам садоқатмандона хизмат мекунам. Барои ноил шудан ба ин нияти муқаддас агар лозим шавад ҷони худро нисор мекунам. Чунки ман ба ояндаи неки Ватанам ва ҳаёти хушбахтонаи халқи азияткашидаам бовар дорам».

Ин гуна суханони умедбахш гувоҳ аз оғози корнамоиҳои бемисл ва талошу ҷонбозиҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, абармарди арсаи сиёсат, Қаҳрамони Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои муаззами миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи пурпечутоби расидан ба сулҳу Ваҳдати миллӣ ва берун овардани Тоҷикистони ҷангзада аз вартаи фалокат буд.

Рухшона АЗИЗХОНОВА, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Таҳкиму тақвияти ваҳдати миллӣ ва ҳифзи сулҳу амнияти кишвар барои мо вазифа ва рисолати муқаддасу муқаддами умумимиллӣ ва умумихалқӣ мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқрори сулҳ ва таъмини ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои бузург ва нодиртарини халқи тоҷик дар охири садаи ХХ мебошад. Маҳз 27 - уми июни соли 1997 дар Кремли шаҳри Маскав дар нӯҳумин музокироти сулҳ миёни тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон – раиси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Саид Абдуллоҳи Нурӣ - раҳбари Иттиҳоди нерӯҳои мухолифини тоҷик Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллиро ба тасвиб расониданд. Бо ҳамин ба ҷанги панҷсолаи дохилӣ хотима бахшида шуд. Аз ин пас дар ин санаи таърихӣ ҳамасола дар саросари Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо Рӯзи ваҳдати миллӣ ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ботантана ва шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад.

Бояд зикр кард, ки 6-уми ноябр то 2-юми декабри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар он тақдири миллати минбаъдаи халқи тоҷик ба рузнома гузошта шуд. Иҷлосияи XVI -уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тољикистон дар таърихи давлатдории минбаъдаи халқи тоҷик нақши бузург дошта, дар саҳифаҳои таърихи халқамон бо номи «Иҷлосияи тақдирсоз» сабт карда шудааст. Зеро он ба ибтидои ваҳдати миллӣ ва барпо намудани сулҳу субот дар Тоҷикистон замина гузошт. Дар толори маҷлисгоҳ чунин суханҳо сабт шуда буданд: «Вакилони мардумӣ! Шумо ба ин ҷо барои он омадаед, ки хунрезиро манъ кунед. Дар сарзамини Тоҷикистон бояд сулҳ тантана кунад!». Дар он лаҳзаҳои хеле вазнин ва хассос на ҳар кас ҷуръат мекард, ки роҳбарии кишвари ҷангзада ва валангорро ба ӯҳда гирад. 19 ноябри соли 1992 ҷаласаи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон якдилона ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро пешбарӣ ва интихоб намуд. Раиси тозаинтихоб аз минбари баланди Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон суханҳои зеринро ба забон меоварад: «Ман ба хонадони шумо сулҳ меорам ва то охирин фирории иҷборӣ ба Ватан барнагардад, осуда нахоҳам буд!» ва инчунин илова менамояд, ки «Ман барои амну амонии халқу Ватани азизам ҳозирам ҷони худро қурбон кунам!». Муроҷиатҳои Иҷлосияи ХVI Шӯрои Олӣ ба гурезагон, ба парламентҳои Россия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, Қонун дар бораи авф, ки рӯзи 26 ноябри соли 1992 ба имзо расонида шуд, танҳо як ҳадафи муқаддас - таъмини сулҳу оромиро дар сарзаминамон ифода мекард. Минбаъд Иҷлосияи шонздањуми Шӯрои Олӣ барои барқароршавии сулҳ нақши муассир бозида, барои рушди ҳаёти сиёсиву иктисодӣ ва иҷтимоии халқамон заминаҳои мусоидро фароҳам оварда, маракаи «оши оштиро» эълон намуд.

Агар саҳифаҳои таърихро назар афканем мебинем, ки шиддат гирифтани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, ҳисороти ҷонию молӣ, зиёд шудани шумораи гурезагон ба амнияти минтақа хатар эҷод намуда, ҳар лаҳза хавфи аз байн рафтани Тоҷикистони тозаистиқлол ва давлатдории навини тоҷик бештар мегашт. Дар ин лаҳзаҳои ҳассос тарафҳои муқобил хуб дарк карданд, ки бояд манфиатҳои миллиро аз хусуматҳои шахсӣ болотар, кинаву адоватро нисбати якдигар дур гузоранд ва сари мизи музокирот ба ҳам оянд. Ин раванд ногузир будани оштии миллиро вусъат бахшид. Дар ҷараёни ҷанги дохилӣ 1992-1997 ҳудуди 150 ҳазор нафар кушта ва беш аз 1 миллион нафар муҳоҷир шуданд. Зарари иқтисодии ин ҷанг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил дод. Мардуми Тоҷикистон хуб дарк намуд, ки танҳо дар фазои сулҳу ваҳдати миллӣ давлати тозаистиқлоли хешро метавон устувор ва ҳифз намуд. Ба имзо расонидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» мамлакатро аз таҳдиди нестшавӣ ва мардуми тоҷикро аз парешониву парокандашавӣ нигоҳ дошт.

Мусаллам аст, ки то лахзаи имзо шудани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ халқи тоҷик марҳилаи ниҳоят вазнин ва пурпечутобро тай намуд. Дар ин марҳилаи тақдирсоз Ҳукумати Тоҷикистон ва мухолифин пеш аз ҳама бо дарки масъулияти таърихӣ дар назди наслҳои имрӯзу оянда ва бо назардошти манфиатҳои бунёдии миллату давлат бо ҳам омада, барои таъмини сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ, ҳар чи зудтар ба Ватан баргардонидани гурезаҳо ва сарҷамъ намудани миллат талошу фидокориҳо мекарданд. Илова бар он ба воқеаҳои даҳшатовари Тоҷикистон Созмони Миллали Муттањид низ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд. Раиси Шӯрои амнияти СММ 30 октябри соли 1993 изҳороти зеринро ироа менамояд: «Шӯрои амният бо нигаронии ҷиддӣ вазъияти Тоҷикистонро баррасӣ мекунад. Дар натиҷа ҳалокати одамон ва зарари моддии зиёде расида истодааст. Вазъияти Тоҷикистон амнияти тамоми минтақаро зери хавф мондааст. Шӯрои амнияти СММ тарафҳои даргирро даъват мекунад, ки амалиётњои ҳарбиро қатъ карда, ихтилофотро бо роҳи осоишта ҳал кунанд».

Ҳамин тариқ, 5 апрели соли 1994 дар ҳузури нозирон ва рӯзноманигорон дар яке аз маҷлисгоҳҳои вазорати корҳои хориҷии Россия гуфтушуниди аввалини сулҳи тоҷикон оғоз ёфт. Дар кушодашавии расмии гуфтушуниди тоҷикон Ливид Бото – намояндаи СММ дар Тоҷикистон, инчунин як зумра намояндагон аз Афғонистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон, Эрон, Россия, Чин, Англия иштирок доштанд. Музокироти сулҳи тоҷикон байни ҳукумат ва мухолифин дар якчанд давр амалӣ карда шуд:

1. аз 5-ум то 19-уми апрели соли 1994 дар шаҳри Москва;

2. аз 18-ум то 28-уми июни соли 1994 дар шаҳри Теҳрон;

3. аз 20-уми октябр то 1-уми декабри соли 1994 дар шаҳри Исломобод;

4. аз 22-юми май то 2-юми июни соли 1995 дар шаҳри Алма-Ато;

5. аз 30-юми ноябр то 23-юми декабри 1995 дар шаҳри Ашқобод;

6. аз 4-ум то 19-уми январи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;

7. аз 26-уми феврал то 8-уми марти соли 1997 дар шаҳри Москва;

8. 8-18-уми апрел, 21-29-уми майи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;

9. 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав Ҳукумат ва мухолифин намояндаи махсуси Дабири кулли СММ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Г.Д.Меррем ба “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” имзо гузоштанд.

Бояд зикр кард, ки дар соли 1996 байни тарафҳо ягон гуфтушунид ба вуқуъ напайваст. Танҳо 10-11-уми декабри соли 1996 Сардори давлат ва роҳбари мухолифин Саид Абдуллоҳи Нурӣ дар Хустдеҳи Афғонистон мулоқоти тақдирсозе ба анҷом расониданд. Дар он вақт гуруҳҳои толибон аксар минтақаҳои Афғонистонро ба даст гирифта буданд. Ҳукумати ҳамонвақтаи Афғонистон бо сарварии Бурҳониддин Раббонӣ ва сипаҳсолор Аҳмадшоҳи Масъуд, ки бо толибон мубориза мебурданд, барои бе ягон мамониа баргузор гардидани ин вохӯрӣ кӯшиданд, ки амнияти онҳоро таъмин намуданд, ки он кори саҳл набуд.

Инак, бо гузашти вақт захмҳои ҷанг шифо ва харобаҳои ҷанг обод ёфта бошанд ҳам, рузҳои сахту талх ва даҳшату фоҷиаангези он, ки ҷони садҳо ҳазор нафарро аз задан монданд, миллионҳо нафари дигарро овораву бехонумон кард фаромӯш нашудааст ва ҳаргиз фаромӯш нахоҳад шуд. Қалби модарони фарзандгумкарда ҳанузам барои доғи ҷигарбандаш меноладу месузад. Мавлоно Ҷалодиддини Балхӣ барҳақ гуфтааст, ки:

Баъди навмедӣ басе уммедҳост,

Аз паси зулмот басе хуршедҳост.

Музокироти сулҳи тоҷикон ҳарчанд, ки роҳи мушкил ва тӯлониро аз сар гузаронид, меваи ширинро ба бор овард. Дар ҷараёни музокирот, ки зиёда аз 40 моҳ давом ёфту тарафҳо беш аз 20 маротиба сари мизи музокира нишастанд ва зиёда аз 40 ҳуҷҷати барои давлат ва миллати тоҷик муҳиму тақдирсозро ба имзо расониданд.

Бояд тазаккур дод, ки таҳлили ҷанги шаҳрвандӣ ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон бори дигар собит менамояд, ки ба тарбияи насли наврас ва ҷавонон эътибори ҷиддӣ бояд дод, онҳоро дар рӯҳияи ваҳдату ватандӯстӣ ва худшиносии миллӣ тарбия ва роҳнамоӣ намуд. Аз ин лиҳоз омили асосии ҷашн гирифтани санаҳои таърихии кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ дар он зоҳир мегардад, ки мардуми Тоҷикистон, хусусан насли ҷавон ҳамеша аз он бохабар бошанд. Донистану омухтани таъриху фарҳанги миллати худ, таҷрибаву сабақҳои гузаштаву имрӯзаи таърихи худ василаест, ки неъмати бебаҳо ва муқаддас – Ваҳдати Миллиро пос дорему ягонагии миллату давлатамонро ҳифз ва арҷгузорӣ намоем. Расидан ба сулҳу ба даст овардани оромиш роҳи осон набуд. Вале мардуми шарафманди тоҷик тавонист ин неъмати бебаҳоро ба даст орад ва ба аҳли ҷомеаи ҷаҳонӣ, кишварҳои дӯсту ҳамсоя бори дигар собит созад, ки мо - тоҷикон халқи сулҳофару хайрхоҳ ва соҳибтамаддуну бофарҳанг ҳастем.

Ҳамин тарик, нобасомониҳои солҳои 90-уми асри гузашта имтиҳони навбатии таърих ва озмоиши сарнавиштсозе буданд, ки мардуми Тоҷикистон аз сар гузаронид. Таҷрибаи сулҳи Тоҷикистон ба ҷаҳониён нишон дод, ки хиради азалии миллати тоҷик, ифтихору худшиносии миллии у афзалтар аз ҳама гуна манфиатҳои маҳаллӣ, қавмиву ҳизбӣ мебошад. Созишномаи умумии Истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима дод, ваҳдати ҷовидонаи мардуми шарифи Тоҷикистонро бунёд намуда, ба таҳкими истиқлолияти кишвар заминаи боэътимод гузошт ва миллатамонро аз худкушиву нобудшавӣ раҳо сохт.

Хулоса, дар барқароршавӣ ва пойдории сулҳи тоҷикон ҷидду ҷаҳди Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон намунаи дарси ибрат ва хештаншиносӣ мебошад. Рисолати сулҳофарӣ ва талошҳои созандаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боис шуд, ки музокироти миёни тоҷикон дар мӯҳлати нисбатан кӯтоҳ ба анҷом расад. Маҳз ба шарофати фарҳангу оинҳои таҳаммулгароии аҷдодиамон фарзандони фарзонаи миллати азизамон тавонистанд, ки Истиқлолияту Озодӣ, Асолату Ҳувият ва Ваҳдати Миллиро бо ҷасорату матонат ва фарҳанги баланди мардумсолорӣ барпо ва ҳифз намоянд.

Шоира Холиқова, - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои филология

Пайнавишт:

1. Ваҳдат, давлат, президент. - Душанбе: Деваштич,2007.-303 с.

2. Раҳмонов Э.Ш. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунёдкорӣ. Душанбе, 2001. Ҷ.1.-С. 18-19.

3. https://www.president.tj/.../internal.../national_unity (санаи мурочиат 12.06.2025).

Чин, ҳамчун яке аз марказҳои асосии рушди зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар ҷаҳони муосир, таърихи ғании фалсафӣ ва фарҳангӣ дорад, ки ба муносибат ба технологияҳои муосир таъсир расонидааст. Ин бахш ба омӯзиши анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, ва нақши онҳо дар оғози рушди зеҳни сунъӣ дар ин кишвар бахшида шудааст. Инчунин, марҳилаҳои аввалини таҳияи зеҳни сунъӣ дар Чин дар асрҳои 20 ва 21 баррасӣ мешаванд.

Фалсафаи Чин, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо ташаккул ёфтааст, асоси муносибати муосири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил медиҳад. Конфутсий, ки дар асри 6–5 пеш аз милод зиндагӣ кардааст, ба ахлоқ, гармонияи иҷтимоӣ ва масъулияти инфиродӣ таъкид мекард [1, 15]. Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки принсипҳои Конфутсий, аз қабили "рен" (инсондӯстӣ) ва "ли" (тартиботи иҷтимоӣ), дар муносибати муосири Чин ба зеҳни сунъӣ инъикос ёфта, технологияро ҳамчун воситаи беҳбуди ҷомеа ва нигоҳдории мувозинат байни инсон ва мошин мебинанд [2, 22].

Даосизм, ки ба табиат ва мувозинати "йин ва ян" аҳамият медиҳад, низ ба фаҳмиши зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Мувофиқи таълимоти Лао-цзи, технология бояд ба табиат мувофиқ бошад ва набояд ба нобудшавии муҳит ё ҷомеа оварда расонад [3, 30]. Ин андеша дар корҳои олимони муосири Чин, ба монанди Ли Юн, дида мешавад, ки таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ бояд барои рушди устувор истифода шавад, масалан, дар идоракунии захираҳои табиӣ [4, 35].

Буддоизм, ки дар Чин аз асри 1 милодӣ паҳн шудааст, ба масъалаҳои огоҳӣ ва ахлоқ таваҷҷуҳ дорад. Олими чиноӣ Чжан Вей дар таҳқиқоташ қайд мекунад, ки Буддоизм ба мубоҳисаҳо дар бораи он, ки оё мошинҳо метавонанд дорои огоҳии ба инсон монанд бошанд, таъсир расонидааст [5, 45]. Ин анъанаи фалсафӣ ба муносибати эҳтиёткорона ба зеҳни сунъӣ дар Чин мусоидат карда, таваҷҷуҳро ба ахлоқи технология афзоиш додааст.

Гарчанде ки анъанаҳои фалсафӣ асоси назариявиро ташкил доданд, рушди амалии зеҳни сунъӣ дар Чин нисбатан дер, дар нимаи дуюми асри 20, оғоз ёфт. Дар солҳои 1950–1960, вақте ки дар Аврупо ва ИМА таҳқиқоти зеҳни сунъӣ бо корҳои Алан Тюринг ва лоиҳаҳои Донишгоҳи Стэнфорд пеш мерафт, Чин бо мушкилоти дохилӣ, аз қабили Инқилоби фарҳангӣ, рӯбарӯ буд [6, 60]. Аммо, дар солҳои 1980, бо ислоҳоти иқтисодии Ден Сяопин, Чин ба пешрафти технологӣ таваҷҷуҳи бештар зоҳир кард.

Яке аз марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин ба таҳияи системаҳои коршиносӣ (expert systems) дар солҳои 1980 дахл дорад. Олими чиноӣ Ву Венцзюнь, ки дар соҳаи риёзиёт ва информатика кор мекард, алгоритмҳои барои коркарди забон ва таҳлили маълумотро таҳия намуд, ки асоси барномаҳои аввалини зеҳни сунъӣ дар Чин гардид [7, 70]. Ин корҳо дар Донишгоҳи Синхуа ва Академияи илмҳои Чин анҷом дода шуданд [7, 72].

Дар солҳои 1990, Чин ба таҳқиқоти шабакаҳои нейронӣ ва омӯзиши мошин (machine learning) шурӯъ кард, ки аз пешрафтҳои Ғарб илҳом гирифта буданд. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки ин давра бо афзоиши ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои хориҷӣ, аз қабили MIT ва Оксфорд, ҳамроҳ буд, ки ба интиқоли дониш дар соҳаи зеҳни сунъӣ мусоидат кард [8, 80]. Инчунин, ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Huawei, дар охири асри 20 ба таҳияи барномаҳои зеҳни сунъӣ барои телекоммуникатсия шурӯъ карданд [8, 82].

Анъанаҳои фалсафии Чин ба муносибати амалии рушди зеҳни сунъӣ таъсир расонданд. Масалан, принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар барномаҳои давлатии Чин, ба монанди "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав" (2017), инъикос ёфтааст, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи беҳбуди хидматрасонии ҷамъиятӣ, аз қабили тандурустӣ ва маориф, истифода мебарад [9, 90]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин муносибат аз фалсафаи Ғарб, ки бештар ба мушкилоти инфиродӣ ва хатарҳои зеҳни сунъӣ тамаркуз мекунад, фарқ дорад [9, 92].

Даосизм ба таҳияи технологияҳои экологӣ, ба монанди системаҳои зеҳни сунъӣ барои идоракунии энергия, мусоидат кардааст. Масалан, ширкати чиноии BYD аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи истеҳсоли батареяҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои Даосизм дар бораи мувозинат бо табиат мувофиқат мекунад [10, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои ҳассос, ба монанди назорати иҷтимоӣ, таъсир расонд, гарчанде ки ин масъала дар Чин баъзан бо маҳдудиятҳои сиёсӣ рӯбарӯ мешавад [5, 47].

Дар марҳилаҳои аввали рушди зеҳни сунъӣ, Чин бо якчанд мушкилот рӯбарӯ буд, аз ҷумла:

- Набуди инфрасохтор: Дар солҳои 1980, дастрасӣ ба компютерҳои пурқудрат ва маълумоти калон маҳдуд буд, ки таҳқиқотро суст мекард [7, 74].

- Камбуди мутахассисон: Шумораи олимони соҳибихтисос дар соҳаи зеҳни сунъӣ кам буд, ки Чинро маҷбур кард, ба ҳамкорӣ бо хориҷа такя кунад [8, 84].

- Маҳдудиятҳои сиёсӣ: Инқилоби фарҳангӣ ва сиёсатҳои пӯшидаи давлат дар асри 20 ба пешрафти илм монеа эҷод карданд [6, 62].

Бо вуҷуди ин, ислоҳоти иқтисодӣ ва сармоягузориҳои давлатӣ дар охири асри 20 ба Чин имкон доданд, ки ин мушкилотро паси сар кунад ва ба яке аз пешсафони зеҳни сунъӣ дар асри 21 табдил ёбад.

Анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, асоси муносибати беназири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил доданд, ки ба гармонияи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва ахлоқ нигаронида шудааст. Марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин, сарфи назар аз мушкилот, бо таҳқиқоти системаҳои коршиносӣ ва шабакаҳои нейронӣ оғоз ёфт, ки дар асри 21 ба пешрафти бузург оварда расонд. Дар бахшҳои минбаъда, рушди муосири зеҳни сунъӣ дар Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

Дар асри 21, Чин ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфт, ки ин натиҷаи сармоягузориҳои бузурги давлатӣ, инфрасохтори пешрафта ва экосистемаи қавии технологӣ мебошад. Ин бахш ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар Чин аз соли 2000 то имрӯз, бо таваҷҷуҳ ба дастовардҳои асосӣ, сиёсатҳои давлатӣ, нақши ширкатҳои технологӣ ва мушкилоти мавҷуда, бахшида шудааст.

Рушди зеҳни сунъӣ дар Чин аз ҷониби сиёсатҳои марказонидашудаи давлат дастгирӣ мешавад. Соли 2017, ҳукумати Чин "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав"-ро қабул кард, ки ҳадаф дошт то соли 2030 Чинро ба пешвои ҷаҳонӣ дар ин соҳа табдил диҳад [11, 15]. Олими чиноӣ Кай-Фу Ли қайд мекунад, ки ин нақша ба сармоягузории беш аз 150 миллиард доллари ИМА ба таҳқиқот, инфрасохтор ва стартапҳои зеҳни сунъӣ мусоидат кард [12, 22]. Ин сармоягузорӣ ба сохтани марказҳои таҳқиқотӣ, ба монанди Институти зеҳни сунъии Донишгоҳи Цинхуа, ва шаҳрҳои "доно" (smart cities) дар Пекин ва Шанхай кумак кард [12, 24].

Дар соли 2020, Чин инчунин "Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ"-ро ҷорӣ кард, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, нақлиёт ва маориф нигаронида шуда буд [13, 30]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин сиёсатҳо ба Чин имкон доданд, ки дар технологияҳои шинохти чеҳра, коркарди забон ва системаҳои тавсиядиҳанда (recommendation systems) пешсаф гардад [14, 35].

Ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Baidu, Alibaba, Tencent ва Huawei, дар рушди зеҳни сунъӣ нақши муҳим бозиданд. Baidu, ки аксар вақт "Гугли Чин" номида мешавад, дар таҳияи платформаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Apollo (барои мошинҳои худгард) ва DuerOS (барои дастгоҳҳои доно), пешрафт кардааст [15, 45]. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки Baidu дар соли 2019 яке аз бузургтарин марказҳои таҳқиқоти зеҳни сунъиро дар Пекин кушод, ки ба омӯзиши амиқ (deep learning) ва коркарди забони табиӣ (natural language processing) бахшида шудааст [16, 50].

Alibaba аз зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи тиҷорати электронӣ ва логистика истифода мебарад. Платформаи Alibaba Cloud алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои таҳлили рафтори муштариён ва идоракунии занҷирҳои таъминот пешниҳод мекунад [17, 60]. Tencent бошад, дар соҳаи бозиҳои компютерӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ аз зеҳни сунъӣ истифода мебарад, масалан, дар платформаи WeChat, ки системаҳои тавсиядиҳанда ва чатботҳоро истифода мекунад [17, 62]. Huawei дар таҳияи микросхемаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Ascend, пешсаф аст, ки дар дастгоҳҳои мобилӣ ва инфрасохтори 5G истифода мешаванд [18, 70].

Дар асри 21, Чин дар якчанд соҳаи зеҳни сунъӣ дастовардҳои назаррас ба даст овард:

- Шинохти чеҳра: Ширкатҳое ба монанди SenseTime ва Megvii технологияҳои пешрафтаи шинохти чеҳраро таҳия карданд, ки дар амният, бонкдорӣ ва нақлиёти ҷамъиятӣ истифода мешаванд [19, 80]. Ин технологияҳо дар шаҳрҳои калон, ба монанди Шенчжен, барои назорати иҷтимоӣ татбиқ шудаанд, гарчанде ки ин масъала мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст [19, 82].

- Коркарди забони табиӣ: Baidu платформаи ERNIE-ро таҳия кард, ки дар коркарди забони чинӣ аз моделҳои ғарбӣ, ба монанди BERT, пеш гузашт [15, 47]. Ин технология дар ҷустуҷӯгарҳо, тарҷумаи мошинӣ ва чатботҳо истифода мешавад.

- Мошинҳои худгард: Платформаи Apollo-и Baidu дар соли 2023 дар шаҳрҳои Пекин ва Гуанчжоу таксиҳои худгардро ба кор андохт, ки яке аз аввалин лоиҳаҳои тиҷоратии ин навъ дар ҷаҳон буд [16, 52].

- Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ дар ташхиси бемориҳо, ба монанди саратони шуш, истифода мешавад. Масалан, ширкати iCarbonX алгоритмҳоеро таҳия кард, ки маълумоти генетикиро барои пешгӯии бемориҳо таҳлил мекунанд [20, 90].

Анъанаҳои фалсафии Чин, ки дар бахши 2.1 баррасӣ шуданд, ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар асри 21 низ таъсир расонданд. Принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар татбиқи зеҳни сунъӣ барои хидматрасонии ҷамъиятӣ, ба монанди идоракунии шаҳрҳои доно, инъикос ёфтааст [12, 26].

Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки муносибати чинӣ ба зеҳни сунъӣ бештар ба манфиати ҷомеа нигаронида шудааст, на ба ҳуқуқи инфиродӣ, ки аз муносибати ғарбӣ фарқ мекунад [21, 95].

Даосизм ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар идоракунии захираҳои табиӣ ва энергия мусоидат кардааст. Масалан, ширкати State Grid Corporation of China аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи шабакаҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои мувозинати экологӣ мувофиқат мекунад [12, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ таъсир расонд, гарчанде ки ин масъалаҳо дар Чин ба далели назорати давлатӣ маҳдуданд [21, 97].

Сарфи назар аз дастовардҳо, Чин дар рушди зеҳни сунъӣ бо мушкилот рӯбарӯ аст:

- Масъалаҳои ахлоқӣ: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ, ба монанди системаи "кредити иҷтимоӣ", мубоҳисаҳои байналмилалиро дар бораи махфияти шахсӣ ва ҳуқуқи инсон ба вуҷуд овардааст [19, 84]. Олими чиноӣ Чжан Вей таъкид мекунад, ки Чин бояд мувозинати байни инноватсия ва ахлоқро ҷустуҷӯ кунад [23, 110].

- Рақобати ҷаҳонӣ: Чин бо ИМА ва Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ рақобат мекунад, ки ба афзоиши танишҳои геополитикӣ, аз қабили маҳдудиятҳои содироти технология, оварда мерасонад [12, 28].

- Камбуди мутахассисон: Гарчанде ки Чин шумораи зиёди муҳандисонро тайёр мекунад, камбуди олимони сатҳи баланд дар соҳаи зеҳни сунъӣ боқӣ мемонад [16, 54].

Дар асри 21, Чин бо сармоягузориҳои бузург, сиёсатҳои давлатӣ ва фаъолияти ширкатҳои технологӣ ба пешвои ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ табдил ёфт. Дастовардҳо дар шинохти чеҳра, мошинҳои худгард ва тандурустӣ нақши Чинро ҳамчун маркази инноватсия таъкид мекунанд. Бо вуҷуди ин, мушкилоти ахлоқӣ ва рақобати ҷаҳонӣ тақозо мекунанд, ки Чин равишҳои худро такмил диҳад. Дар бахшҳои минбаъда, таъсири зеҳни сунъӣ ба ҷомеа ва иқтисодиёти Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

АДАБИЁТ

1. Конфуций. Аналектҳо. – Пекин: 500 пеш аз милод. – 200 с.

2. Чен В. Конфутсий ва зеҳни сунъии муосир. – Пекин: 2020. – 150 с.

3. Лао-цзи. Дао Де Цзин. – Пекин: 400 пеш аз милод. – 100 с.

4. Ли Юн. Зеҳни сунъӣ ва рушди устувор. – Шанхай: 2021. – 180 с.

5. Чжан Вей. Буддоизм ва масъалаҳои огоҳии мошинҳо // Journal of Chinese Philosophy. – 2020. – № 47. – С. 40-50.

6. Сяопин Д. Ислоҳоти иқтисодӣ дар Чин. – Пекин: 1980. – 250 с.

7. Ву Венцзюнь. Риёзиёт ва зеҳни сунъӣ. – Пекин: 1985. – 200 с.

8. Ли Сяолин. Ҳамкорӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ: Чин ва Ғарб. – Пекин: 2000. – 150 с.

9. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

10. BYD Company. Зеҳни сунъӣ дар истеҳсоли батареяҳо. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

11. Ҳукумати Чин. Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав. – Пекин: 2017. – 50 с.

12. Ли К.-Ф. Суперқудратҳои зеҳни сунъӣ: Чин, Силикон Води ва тартиби нави ҷаҳонӣ. – Бостон: Houghton Mifflin, 2018. – 272 с.

13. Ҳукумати Чин. Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Пекин: 2020. – 40 с.

14. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.

15. Baidu. Платформаи Apollo: Таърихи рушд. – Пекин: 2020. – 60 с.

16. Ли Сяолин. Маркази таҳқиқоти зеҳни сунъии Baidu // Journal of AI Research. – 2020. – № 68. – С. 45-55.

17. Alibaba. Зеҳни сунъӣ дар тиҷорати электронӣ. – Ханчжоу: 2021. – 80 с.

18. Huawei. Микросхемаҳои Ascend: Инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Шенчжен: 2020. – 50 с.

19. SenseTime. Шинохти чеҳра дар Чин. – Шанхай: 2021. – 70 с.

20. iCarbonX. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Шенчжен: 2022. – 60 с.

21. Чен В. Зеҳни сунъӣ ва гармонияи иҷтимоӣ // Journal of Chinese Philosophy. – 2021. – № 48. – С. 95-105.

22. State Grid Corporation. Зеҳни сунъӣ дар идоракунии энергия. – Пекин: 2020. – 50 с.

23. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.