Дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Шоҳигарии Арабистони Саудӣ, 10-11 ноябри 2024

Яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони Истиқлолияти давлатӣ барқарор ва инкишоф додани робитаҳои бисёрҷонибаи сиёсӣ, иқтисодӣ-молиявӣ, илмӣ – фарҳангӣ, гуманитарӣ бо кишварҳои минтақа ва ҷаҳон, аз ҷумла давлатҳои арабӣ, мебошад. Вазъи мазкур ба он асос ёфтааст, ки ин кишварҳо имкониятҳои бузург барои рушди ҳамкориҳо бо Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар аксари соҳаҳо доранд.

Агар нигоҳе ба таърихи қадими халқи тоҷик андозем, дармеёбем, ки тайи асрҳо тоҷикон дар якҷоягӣ ва ҳамбастагӣ бо дигар халқу миллатҳо зиндагиву табодули муносибатҳои хубе доштанд. Яке аз намунаҳои ҳамкориҳои пурмаҳсул, ки аз даврони қадим то имрӯз идома дорад, равобити дӯстии мустаҳками тоҷикону кишварҳои араб мебошад, ки дар заминаи муштаракоти фарҳангӣ ва диниву таърихӣ асос ёфтааст.

Дар баробари донишмандони мамлакатҳои араб, ки аксари кашфиёту навовариҳо ва дастовардҳои баъдии мутафаккирони Ғарб аз маҳсули ақоид ва навиштаҷоти онҳо сарчашма мегиранд, тоҷикон низ дар ташаккули улуми дунявию исломӣ саҳми босазое гузоштаанд, ки на танҳо дар минтақа шинохта шудаанд, балки берун аз он низ шукӯҳу шаҳомати хоссаро доранд. Як қатор олимону мутафаккирони форсу тоҷик, ки дар арсаи ҷаҳонӣмаъруфанд, асарҳои илмиву бадеии худро бо забонҳои форсиву арабӣ офаридаанд ва бо эътибору нуфузи баландашон дар арсаи илму маърифат ҷойгоҳи вежаро соҳибанд. Халқи тоҷик аз давраҳои қадим бо олимони варзидаи худ, ки рушддиҳандаи фарҳанги исломӣбуданд, ба мисли Имом Бухорӣ (ҷамъоварӣ ва таҳқиқи ҳадисҳо), Салмони Форсӣ (дар риштаи сиёсату низом), Абӯҳанифа Нуъмон ибни Собит (дар ҷодаи фиқҳ), Абӯалӣ ибни Сино (дар соҳаи тиб), Абӯабдуллоҳ Муҳаммад Хоразмӣ (илми ҳисоб), Абӯрайҳони Берунӣ (ойину фарҳанг), Умари Хайём (нуҷумшиносӣ) ва дигарон дар арсаи ҷаҳонӣмуштаракоти фарҳангиро муаррифӣкардаанд. Бархе аз олимони муосири кишварҳои араб чунин меҳисобанд, ки маҳсули ин мутафаккирони тоҷик, ки ҳамзамон бо забони арабӣ эҷод кардаанд, на ба ҳамаи мардум фаҳмо аст, зеро эҷодиёти онҳо дар сатҳи баланд иншо шудааст, ки ин ифтихори мусулмонони ҷаҳон мебошад.[5]

Дар раванди сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҷаҳони араб Мамлакати Арабистони Саудӣ мавқеи хосро ишғол менамояд. Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби Мамлакати Арабистони Саудӣ 11- уми январи соли 1992 эътироф шуда, 22 – уми феврали соли 1992 байни ду кишвар муносибатҳои дипломатӣ барқарор гардиданд. Мамлакати Арабистони Саудӣнахустин кишвари арабӣ мебошад, ки моҳи январи соли 2010 намояндагии дипломатии худро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ифтитоҳ намуд. [3, с.76-77]

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маҷмуъ се маротиба (1997, 2001 ва 2005) ба Шоҳигарии Арабистони Саудӣ бо сафарҳои расмӣ ва корӣ ташриф оварда, чандин маротибаи дигар (соли 1994, 2003, 2016, 2017 ва 2023) дар ҳошияи мулоқоти сарони кишварҳои аъзои Созмони Ҳамкории Исломӣ (солҳои 1994, 1997, 2000, 2003, 2005) ва дар ҳошияи иҷлосияи СММ (соли 2005) бо шоҳ ва вориси Арабистони Саудӣ, инчунин дигар мансабдорони баландпояи ин кишвар мулоқот анҷом дод, ки дар рушди муносибатҳои дуҷониба нақши муҳим ва калидӣ доранд. Ҳамчунин бояд дар баробари ин борҳо (1992, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2015) ҳайъати кории Арабистони Саудӣ ба Тоҷикистон ташриф оварданд, зимни он масоили муҳиму мубрам баррасӣ шуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар нахустин сафари расмӣ ба Арабистони Саудӣ ки аз 30- уми июн то 3 июли 1997 сурат гирифт, тавҷҷуҳи махсусро ба рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ равона сохтанд. Дар ҷараёни он Пешвои миллат бо муовини Сарвазири Арабистони Саудӣ, валиаҳд, шоҳзода Абдулло ибни Абдулазиз, вазири корҳои хориҷии Арабистони Саудӣ, шоҳзода Сауд ал- Файсал, вазири ҳаҷ, раиси Бонки рушди исломӣ Аҳмад Муҳаммад Алӣ, котиби кулли ҷомеаи ҷаҳони исломӣ Убайд Абдулло ва ҷамъе аз тоҷикони муқими Арабистони Саудӣ мулоқот ва суҳбатҳо дошт. Натиҷаи ин сафари расмӣ он буд, ки Бонки Исломии Рушд ба Ҷумҳурии Тоҷикистон барои пешрафти соҳаи тандурустӣ ва маорифи кишвар 16,7 млн. доллари ИМА қарзи бефоиз ҷудо намуд. Дар ҷараёни сафари расмии Президенти Тоҷикистон тарафҳо ба мувофиқа расиданд, ки Созишномаи куллӣ байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Шоҳигарии Арабистони Саудиро дар самти ҳамкорӣ дар соҳаҳои иқтисодӣ, савдо, маблағгузорӣ, техникӣ, фарҳанг ва варзиш ба имзо мерасонанд. [2, с. 84]

Сафари дуюми расмии Сарвари давлат ба Арабистони Саудӣ санаи 8 декабри соли 2001 анҷом дода шуд, ки дар аснои ин сафар Пешвои миллат бо Шоҳи Арабистони Саудӣ Фаҳд ибни Абдулазиз Ал-Сауд ва шоҳзодаи валиаҳд амир Абдуллоҳ ибни Абдулазиз Ал-Сауд мулоқот намуда, доир ба масоили муҳимми ҳамкориҳо табодули назар карданд. Инчунин, дар доираи сафари мазкур 9-уми декабр мулоқоти намояндагони Тоҷикистон ва Арабистони Саудӣ дар сатҳи олӣ баргузор гардид, ки масъалаҳои муҳим ва мубрами равобит ва ҳамкориҳои мутақобилан судманд мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. [2, с.108]

Соли 2005 ҳамкориҳои Тоҷикистону Саудӣ вориди марҳилаи пешрафтатаре гардид. Зимни натиҷагирӣ аз сатҳи ҳамкориҳои дуҷониба Пешвои Миллат дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 20 апрели соли 2006 ироа гардида буд, чунин таъкид доштанд: Тоҷикистон ба барқарории равобити хуби сиёсӣ бо давлатҳои араб, қабл аз ҳама Арабистони Саудӣ, Миср, Амороти Муттаҳидаи Араб, Кувайт, Баҳрайн ва Тунис муваффақ шуд. Вале сатҳи ҳамкории иқтисодии мо ҳанӯз ҷавобгӯи манфиатҳои дарозмуддат ва имкониятҳои мавҷуда намебошад. Дар ин самт сохторҳо ва идораҳои дахлдори мо бояд талоши фаъол ва босамар намоянд. [8]

Санаи 17 марти соли 2008 шоҳзодаи СаудӣАл-Валид ибн Талол Абдулазиз Оли Сауд ба шаҳри Душанбе ташриф овард, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳузур пазируфта шуд. Ҷонибҳо дар аснои суҳбат аз сатҳ ва сифати муносибатҳои рушдёбандаи Тоҷикистон бо давлатҳои арабӣ изҳори қаноатмандӣ карда, оид ба роҳу василаҳои густариши равобити иқтисодӣ, пеш аз ҳама бо Мамлакати Арабистони Саудӣ, гуфтугӯи судманд анҷом доданд.

Шоҳзода ба лоиҳаҳои судбахши инвеститсионии Тоҷикистон мароқи зиёд зоҳир намуда, баҳри иштирок дар сармоягузории онҳо арзи омодагӣ намуд. Дар мулоқот ҳамчунин оид ба густариши муносибатҳои минтақавии иқтисодию тиҷоратӣ ва илмию фарҳангӣтабодули назар карда шуд. [2, с.284]

Аз нуқтаи назари густариши ҳамкорӣтаъсиси комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкории иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва илмӣ-техникӣ аҳамияти махсус дорад. Ҷаласаи Аввали Комиссия 28-29 августи соли 2013 дар Душанбе баргузор гардид. Шӯрои соҳибкорон ҳамчун механизми ҳамоҳангсозии ҳамкории бахши хусусӣ байни ду кишвар таъсис дода шудааст. Ҳамчунин аз 1 то 4 апрели соли 2018 дар Шаҳри Риёз ҷаласаи дуюми комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкории иқтисодӣ, тиҷоратӣ миёни Тоҷикистону Арабистони Саудӣбаргузор гардид ва дар доираи ин ҷаласа ду форуми тиҷоратӣ дар шаҳри Риёз ва Ҷидда баргузор гардид. Ҷаласаи сеюми комиссияи Байниҳукуматии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Арабистони Саудӣ оид ба ҳамкории иқтисодӣ, тиҷоратӣ, сармоягузорӣ, техникӣ ва фарҳангӣ 23-24 декабри соли 2022 дар Душанбе баргузор гардид. Дар натиҷа, суратҷаласаи мулоқот ва инчунин Созишнома дар бораи пешгирӣ аз андозбандии дукарата ба имзо расид. [7]

Бояд қайд намуд, ки Шоҳигарии Арабистони Саудӣ бо захираҳои бойи табиӣ ва таҷрибаи фаровон дар соҳаҳои гуногун, аз қабили саноати нафту газ, сохтмон, молия ва сармоягузорӣ яке аз кишварҳои пешрафтаи иқтисодӣ дар минтақаи Ховари Миёна мебошад. Тоҷикистон дар соҳаи истеҳсоли оби нӯшокӣ, афшураҳои табиӣ, асал, меваю сабзавоти тару тоза, меваҳои хушк ва чормағз, маҳсулоти хӯрокворӣ, маҳсулоти тайёри нассоҷӣ, саноати коркард ва дигар намудҳои маҳсулот иқтидори бузург дорад, ки метавонад ширкатҳои Арабистони Саудиро ба ҳамкорӣ дар ин соҳаҳо ҷалб намояд.

Тайи солҳои охир аз ҷониби сарони кишвар якчанд мулоқотҳои судманд анҷом дода шуд, ки ба рушди робитаҳои иқтисодӣ ва тиҷоратии Тоҷикистону Саудӣ тақвият бахшид. Хусусан мулоқоти Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон бо Раиси Фонди Саудии Рушд Султон Абдулраҳмон ал-Маршад дар шаҳри Душанбе, ки 4-уми декабри соли 2023 сурат гирифт, ҷонибҳо масоили тавсеаи робитаҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва молиявию сармоягузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Подшоҳии Арабистони Саудӣ, аз ҷумла ҳамкорӣ бо Фонди Саудии Рушдро баррасӣкардаанд.

Тибқи иттилои матбуоти Сарвари давлат “Аз робитаҳои судманд бо Фонди Саудии Рушд изҳори қаноатмандӣнамуда, изҳори итминон карда шуд, ки ҳамкориҳои Тоҷикистон бо Фонд минбаъд низ ба таври назаррас густариш хоҳанд ёфт. Ҷонибҳо зимни мулоқот робитаҳои дуҷонибаро дар самти татбиқи тарҳҳои муҳими соҳаҳои маориф, нақлиёт, тандурустӣ, гидроэнергетика ва идоракунии об, муҳокима карданд”. [6]

Ҳамчунин дар ин раванд санаи 7-уми марти соли 2024 вохӯрии директори Агентии содироти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Сафири Фавқулодда ва ваколатдори Шоҳигарии Арабистони Саудӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид. Дар доираи ин вохӯрӣ ҷонибҳо ба масъалаи вазъи кунунӣ ва дурнамои муносибатҳои муштарак оид ба баланд бардоштани иқтидори содиротӣ, таҳкими робитаҳои тиҷоративу иқтисодӣ, таъсиси марказҳои логистикӣ дар соҳаи бастабандӣ, коркард, захира, ҳифз ва содироти маҳсулот, инчунин муаррифии маҳсулоти ватанӣ диққати махсус доданд. [9]

Мувофиқи сарчашмаи иттилоотии АМИТ “Ховар” Директори Агентии содироти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Баҳриддин Сироҷиддинзода дар бораи тадбирҳои андешидаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар робита ба тақвияти гардиши тиҷоратии байни давлатҳо, таъсиси марказҳои логистикӣ ва корхонаҳои муштарак дар самти коркарди маҳсулоти кишоварзӣ сухан ронд.

Сафири Шоҳигарии Арабистони Саудӣ Валид ибни Абдураҳмон Ар-Решайдон дар бораи таҳкими гардиши тиҷорат байни тарафҳо маълумоти муфассал дод ва қайд кард, ки дар солҳои охир ҳарду давлат кӯшиш мекунанд, ки барои рушди муносибатҳои тиҷоративу иқтисодӣзаминаи мусоид фароҳам оранд. Аз ҷумла, таъсиси форумҳои байналмилалии сармоягузорӣ, комиссияҳои байниҳукуматӣ ва дигар чорабиниҳои иҷтимоию сиесӣ метавонад ба рушди муносибатҳои тиҷоративу иқтисодии ҳарду давлат мусоидат менамояд. Валид ибни Абдураҳмон Ар-Решайдон изҳор намуд, ки омода аст бо мақсади мусоидат ба рушди муносибатҳои дуҷонибаи тиҷоративу иқтисодӣ байни давлатҳо бо Агентии содирот ҳамкорӣ кунад. [9]

Бо мушоҳида аз нишондодҳои омори метавон гуфт, ки ҳаҷми содирот ва воридоти Тоҷикистон бо Саудӣ дар солҳои (2016-2020) коҳиш ётааст. Ба ақидаи мо, бо мақсади рушди ҳамкорҳои иқтисодӣ таваҷҷуҳи Арабистони Саудиро ба самтҳои зерин бояд бештар аз пеш ҷалб сохт то сармоягузорӣ дар ин самт тақвият ёбад, ҳамкориҳо ба сатҳи шарикиии стратегӣ бирасанд ва манфиатҳои миллӣ ба даст оварда шаванд:

1. Энергетика. Тавре ки ба ҳамагон маълум аст, Арабистони Саудӣ аз захираҳои бузурги нафту газ бой мебошад ва маъмулан талаботи энергетикии худро тавассути сарчашмаҳои анъанавии истеҳсоли барқ қонеъ мегардонад. Ин кишвар дар муқоиса бо кишварҳои тараққиёбанда ба энергияи барқароршаванда на аз лиҳози арзонии он, балки аз нуқтаи назари гуногунсозии манбаъҳои энергетикӣ, сарфакорӣ ва ҳифзи муҳити зист таваҷҷӯҳ зоҳир менамояд. Ба роҳ мондани ҳамкорӣ дар соҳаи истифодаи сарчашмаҳои анъанавӣ ва барқароршавандаи энергетикӣ тарҳрезӣ ва татбиқи лоиҳаҳои калонмиқёс ва маблағҳои бузурги молиявиро талаб мекунад

Тарҳрезӣ ва татбиқи лоиҳаҳо оид ба истеҳсоли энергияи офтоб ва шамол метавонанд яке аз самтҳои дигари ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика гарданд. Зеро мушоҳидаҳо нишон медиҳанд, ки солҳои охир раванди сармоягузорӣ ба энергияи барқароршаванда дар ҷаҳон бовусъат боло рафта аст. Узви Агентии байналмилалии энергияи барқароршаванда (IRENA) будани Саудӣ шаҳодати таваҷҷӯҳи хоссаи ин кишвар ба рушди энергияи барқароршаванда мебошад.

Гарчанде Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои захираҳои табии энергияи офтоб аст, вале аз имкониятҳои молиявӣ барои ба роҳ мондани истеҳсоли он маҳрум мебошад. Аз ин рӯ, амалии тадбирҳо барои ба роҳ мондани ҳамкорӣ дар ин самт ва ҷалб намудани сармояи Арабистони Саудӣ ба соҳаи мазкур бояд дар маркази диққат қарор дода шавад.

2. Кишоварзӣ. Ҳанӯз аввали соли 1970 Арабистони Саудӣ барномаи амнияти озуқавориро пешниҳод намуда, дар соли 1984 талаботи дохилии худро бо гандум таъмин ва аз соли 1993 содироти онро ба миқдори 2 млн. тонна оғоз намуд. Дар навбати худ, зиёд намудани истеҳсоли гандум ба норасоии захираҳои обӣ оварда расонд ва Шоҳигарӣ маҷбур шуд, ки то соли 2016 истеҳсоли ин маҳсулотро қатъ намояд. [11] Бар ивази ин Арабистони Саудӣ барои ноил шудан ба таъмини амнияти озуқаворӣ харид ва иҷораи заминҳои кишоварзиро дар хориҷа ба роҳ монад ва дар ин самт бо Қазоқистон ҳамкорӣ дорад. Дар кишварҳои Осиёи Ҷанубу-Шарқӣ ва Осиёи Ҷанубӣ Арабистони Саудӣ ин таҷрибаро ба роҳ монда, заминҳои иҷорагирифтаашро бо тухмию технологияи кишт, ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдорӣ таъмин сохта, ҳамзамон дар сохтмони роҳҳо ва дигар, иншоотҳои коммуникатсионӣ ва истеҳсолӣ сармоягузорӣ менамояд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари камзамин аст, масоҳати умумии заминҳои корам 864, 4 ҳазор гектар ва аз он 592,3 ҳазор гектарро заминҳои обёришаванда ташкил медиҳанд. Дар баробари ин, имконияти истифодаи самараноки онҳо паст буда, ба маблағгузорӣ ва ҷалби технологияҳои кишту парвариш ва коркарди маҳсулот ниёз доранд. Бинобар ин, Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад ҳамкориро дар самти ба иҷора супурдани заминҳои бекорхобида ва пастсифат ҷиҳати парваришу истеҳсоли на танҳо гандуму биринҷ, балки меваю сабзавот, меваи хушк, полезиҳо, асал ва дигар маҳсулоти кишоварзӣ, ки ба онҳо талаботашон зиёд аст, ба роҳ монад. Мавҷудияти хатсайрҳои мустақим интиқоли маҳсулоти истеҳсолшударо ба ин минтақа осон месозад. Аз ҷониби дигар, роҳандозии чунин лоиҳаҳо метавонад ба қадре аҳолии деҳоти ҷумҳуриро бо ҷойҳои корӣ ва музди меҳнати қаноатбахш таъмин созад.

Рушди саноат дар Арабистони Саудӣ ба болоравии сатҳи урбанизатсия мусоидат намудааст ва аз ин лиҳоз аксарияти аҳолии он дар шаҳрҳо зиндагӣ менамояд. Ин раванд дар навбати худ ба кам шудани нуфуси аҳолии деҳоти ин кашвар сабаб гаштааст. Дар муқоиса аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон аксаран дар деҳаҳо умр ба сар мебарад ва саҳми бахши кишоварзии Тоҷикистон дар таҳияи ММД бо вуҷуди самаранокии пасти он дар таносуб ба соҳаи кишоварзии Саудӣ бамаротиб баландтар аст. Чунин вазъ барои ҳамкории дуҷониба дар соҳаи кишоварзӣ метавонад заминаи воқеӣ муҳайё намояд.

3. Оби нӯшокӣ. Захираҳои обҳои заминӣ дар атрофи шаҳрҳои калонтарини Арабистони Саудӣ дар муқоиса бо соли 1990 бештар аз 50% кам шудаанд дар ҳолате, ки ҳаҷми истеъмоли об дар кишвар нисбат ба барқароршавии захираҳои он 7 маротиба зиёдтар аст. Сарфи назар аз он, ки 99,84% сокинони Арабистони Саудӣба оби ошомиданӣ дастрасӣдоранд, ин кишвар ба унвони яке аз кишварҳои камебтарин дар ҷаҳон тасниф шудааст. Дараҷаи мутлақи норасоии об 500 м3 дар як сол аст, дар ҳоле ки ҳиссаи ҳар сари аҳолӣдар Арабистони Саудӣ 89 м3/кас/солро ташкил медиҳад. Дар соли 2020 талаботи умумии Саудӣ ба об аз 13,80 млн. м3 мукааб ба 14,26 млн. м3 афзуда аст. [1, с.95]

Кишварҳо маъмулан мушкилоти норасоии обро бо се роҳ бартараф месозанд: бунёди обанборҳо, таҳвили пиряхҳо аз Арктика ва ширинсозии оби баҳр. Шоҳигарии Арабистони Саудӣ тарзи сеюмро дар амал татбиқ намуда, айни ҳол аз 50 то 70% талаботи худро бо оби ошомиданӣ аз ҳисоби оби ширинкардашуда таъмин месозад. Арабистони Саудӣ аз солҳои 1950 ба ин тараф ба оби тозашуда такя мекунад ва ба тавлидкунандаи оби тозашуда дар ҷаҳон табдил ёфтааст. Ҳар рӯз тақрибан 7,6 миллион метри мукааб истеҳсол мешавад, ки ин 22% тавлидоти ҷаҳониро дар соли 2020 ташкил медиҳад. Бо вуҷуди ин, ин ба муҳити зист ва амнияти энергетикӣ фишори зиёд мегузорад. Тибқи гузориши Бонки Ҷаҳонӣ дар соли 2013, ин кишвар барои тавлиди оби тозашуда ва тавлиди нерӯи барқ рӯзона 1,5 миллион бушка нафти хомро сӯзондааст. Гузашта аз ин, шӯршавӣ ба муҳити зист таъсири назаррас мерасонад, аз ҷумла зарар ба муҳити баҳрӣ аз партоби намакоб ва дигар моддаҳои кимиёвӣ ба баҳр, инчунин ифлосшавии ҳаво аз ҳисоби миқдори зиёди партовҳои гази карбон ва дигар газҳои зараровар. Хароҷоти умумии истеҳсол ва интиқоли оби тозашуда тақрибан 0,87 доллар/м3 дар соли 2006 то тақрибан 1,09 доллар/м3 дар соли 2010 бо суръати миёнаи солона 4,6% афзуда аст. Бо ин мақсад ҳар рӯз зиёда аз 14% ҳаҷми умумии истихроҷи солонаи нафти кишвар сарф карда мешавад. Коршиносон афзоиши норасоии оби ошомиданро дар солҳои наздик пешгӯӣ менамоянд ва дар ин росто тахмин кардан душвор нест, ки дар ояндаи наздик Арабистони Саудӣ ҳаҷми нафтеро, ки барои истеҳсоли об истифода мешавад, бамаротиб афзоиш диҳад. Дар маҷмуъ, оби ширинкардашудаи баҳрӣ дорои се хусусияти манфӣ – арзиш гарон, хатар барои саломатӣ ва хавф барои муҳити зист мебошад.

Дар ин самт захираҳои ғании оби ошомидании Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ба роҳ мондани ҳамкориҳо имконият фароҳам меорад. Тоҷикистон таваҷҷӯҳи худро доир ба созмон додани консортсиуми байналмилалӣ оид ба истифодаи захираҳои оби кӯли Сарез, ки зиёда аз 16 километри мукаабро ташкил медиҳанд, ҳанӯз соли 2007 эълом доштааст. [10]

Бо дарназардошти норосоии оби нӯшокии аз ҷиҳати экологӣ тоза дар Арабистони Саудӣ бояд ба ин масъала низ таваҷҷуҳи махсус равона карда шавад. Зеро кӯҳҳои Тоҷикистон аз дарёҳову чашмасорони мусаффо фаровон буда, чунин вазъ барои ҳамкории Тоҷикистону Саудӣ дар соҳаи оби нӯшокӣ метавонад заминаи воқеӣ муҳайё созад.

4. Сандуқҳои молиявӣ. Иқтисоди Арабистони Саудӣ бо суръати баланд афзоиш меёбад ва ММД 1.827 триллион долларро ташкил медиҳад. Дар ин кишвар сандуқҳои молиявӣ фаъолияти пурсамар доранд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо онҳо ҳамкории зич дорад. Аз ҷумла, Фонди Саудии Рушд, ки дар татбиқи лоиҳаҳои муҳим бо Тоҷикистон ҳамкории зич дорад ва зиёд намудани ҳаҷми маблағҳо барои татбиқи лоиҳаҳои муҳими инфрасохтории кишвари мо зарур аст.

5. Сайёҳӣ. Рушди соҳаи сайёҳӣ дар кишвар бо ҷалби сармояи ширкатҳои Шоҳигарии Арабистони Саудӣ ва муарифии тамоми имкониятҳо ва зарфиятҳои Тоҷикистон дар ин бахш, метавонад дар ояндаи наздик яке аз бахшҳои сердаромад ва тараққикардаи иқтисодиёти мамлакат гардад. Бештар намудани хатсайрҳои ҳавоӣ байни Тоҷикистон ва Арабистони Саудӣ ҳам аз мафиат холӣ нест. Вобаста ба ин, рақобатпазирии хизматрасонӣ дар бахши сайёҳӣ бояд яке аз авлавиятҳои ширкатҳои ватанӣ ва минтақаҳои сайёҳӣ бошад.

Ҷиҳати рушд ва тақвияти ҳамкориҳои гуногунҷанба ва мутақобилан судманд бо Арарбистони Саудӣ, инчунин ҷалби сармояи он ба бахшҳои мухталифи иқтисоди Тоҷикистон омил ва имкониятҳои зиёде мавҷуд ҳастанд. Вале шарти асосӣ барои расидан ба ин ҳадафҳо, пеш аз ҳама заминаи мустаҳками муносибатҳои сиёсӣ бо ин кишвар мебошад.

Ҳамкориҳои бисёрҷониба дар доираи Созмони Ҳамкории Исломӣ

Созмони Ҳамкории Исломӣ (минбаъд-СҲИ) – Созмони байналхалқии байниминтақавӣ буда, 25 сентябри соли 1969 дар конфронси сарони кишварҳои мусулмоннишин дар Работ ба хотири таъмини ҳамрайъии исломӣ дар соҳаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ, мубориза бар зидди низоми истеъморӣ ва нажодпарастӣ (расизм), дастгирии Созмони озодибахши Фаластин таъсис дода шудааст. Қароргоҳи он дар шаҳри Ҷиддаи Арабистони Саудӣ ҷойгир шудааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо назардошти нақши афзоишёбандаи СҲИ дар арсаи байналмилалӣ, чанде пас аз соҳиб шудан ба истиқлолияти давлатӣ, 1 декабри соли 1992 ба узвияти он пайваст. Аз рӯзҳои аввалини узвияти худ дар ин Созмон Тоҷикистон пайваста кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки дар асоси умумияти таърихию фарҳангӣ ва тамаддунию динӣ, ки замири онҳоро ҷанбаҳои инсонӣ ташкил медиҳанд, муносибатҳои байнидавлатии ҳасанаи худро бо кишварҳои арабӣ ва мусулмоннишин ба роҳ монда, ҳаматарафа тақвият бахшад. Ин аст, ки ҷумҳурӣ ҳамкориҳои васею гуногунҷабҳаро бо давлатҳои узви СҲИ ва сохторҳои махсуси он ба таври васеъ ба роҳ монда, масъалаҳои таъмини манфиатҳои миллии худро дар доираи ин Созмон пайваста пайгирӣ менамояд.

Дар доираи СҲИ Ҷумҳури Тоҷикистон бо Арабистони Саудӣ як қатор мулоқотҳо анҷом доданд, ки барои тақвият ва рушди муносибатҳои дуҷониба самара бахшид. Яке аз ин мулоқотҳо ташрифи Пешвои Миллат ба Арабистони Саудӣ буд, ки моҳи декабри соли 2001 анҷом дода шуд. Дастоварди муҳимми ин сафар он аст, ки бори нахуст дар таърихи Тоҷикистон ва Осиёи Миёна танҳо ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон муяссар шуд, то хонаи Каъбаро бо даъват ва ҳамроҳи Подшоҳи Арабистони Саудӣ Абдуллоҳ ибни Абдулазиз Оли Сауд дар дохили он, зиёрат кунанд. Бояд зикр намуд, ки дар он замон на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои мусулмонони тамоми олам ин кор аз имкон берун буд, зеро танҳо Шоҳи Арабистони Саудӣ, он ҳам ба ҳайси Ходим-ул-Ҳарамайн, яъне хидматгори ду мавзеи муқаддастарини аҳли ислом - Макка ва Мадина ҳақ дорад, ки дар як сол як бор ба дохили он ворид шавад. [2, с.108]

Соли 2011 ҳайати бонуфузи соҳибкорони Арабистони Саудӣ ба Тоҷикистон ташриф оварда аз имкониятҳои сармоягузорӣ ва шароити мувофиқи кишвар аз наздик шинос шуданд. Бо мақсади ҷалби сармояи Саудӣ санади нави ҳамкорӣ бо маблағи 50 миллион доллари амрикоӣ ба тасвиб расид. Ин санад оғози хуби робитаҳои мустақим миёни соҳибкорони Тоҷикистону Арабистони Саудӣгардид.

Дар он замон 3 ширкати муштараки Тоҷикистону Арабистони Саудӣ - ҶДММ “Амин Корпорэйшен”, ҶДММ “Фарел”, ҶДММ “Автодом” фаъолият мекарданд, ки онро самараи фаъолияти умедбахши Шӯрои сармоягузории Тоҷикистону Арабистони Саудӣмаънидод кардан мумкин аст. [1]

Ҳамчунин санаи 11 – уми ноябри соли 2023 ҷаласаи навбатии Созмони Ҳамкориҳои Исломӣ дар шаҳри Риёзи Подшоҳии Арабистони Саудӣ баргузор гардид. Дар ҷаласаи мазкур Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва як қатор роҳбарони кишварҳои созмон ширкат варзиданд. Масъалаи меҳварии ҷаласа баррасии низои Исроил дар қаламрави Фаластин, ба вижа дар минтақаи Навори Ғазза маҳсуб меёфт. Кишварҳои аъзои Созмони Ҳамкориҳои Исломӣ қотеона амалкарди Исроилро дар хоки Фаластин маҳкум карда, хостори он гардиданд, ки ҷиноятҳои ҷангии Исроил ҳарчӣ зудтар хотима дода шавад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар рафти суханронии худ нигаронии худро оид ба куштори кудакону занон дар Фаластин баён намуда, аз таъсиси давлати соҳибистиқлоли Фаластин бо пойтахташ дар Қудси Шарқӣ ҳимоят намуд. [13]

Бояд зикр намуд, ки маҳз бо мусоидат ва ҳамкории Арабистони Саудӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи СҲИ як қатор чорабиниҳо гузаронида шуданд:

· Дар сатҳи байналмиллалӣ баргузор намудани ҷашнҳои мутафаккирони барҷастаи фарҳанги исломӣ - Мир Саид Алӣ Ҳамадонӣ, Носири Хусрав, Абуҳомид Муҳаммад Ғазолӣ ва Имом Бухорӣ (2010);

· Барқарорсозии ёдгориҳои таърихии Ҳулбук, Кулоб ва Истаравшан, Панҷакент ва Ҳисор, Рушон ва Муъминобод (2016);

· Тарҷума ва нашри Қуръони шариф ба забони тоҷикӣ ва паҳн кардани он ҳамчун тӯҳфа ба ҳар як оила, инчунин нашри асарҳои мутафаккирони бузурги ҷаҳони ислом (2014);

· Соли гиромидошти Имом Азам-Абуханиф Нуъмон ибни Собит (соли 2009);

· ба таъминоти давлатӣ гузаронидани Донишкадаи исломии Тоҷикистон ва таъсиси Маркази исломшиносии назди Президенти Тоҷикистон (2008);

· Бунёди калонтарин масҷиди ҷомеъ дар шаҳри Душанбе ва тадбирҳои дигар барои ҳимоя ва густариши арзишҳои волои исломӣ ва ҳифзи сарватҳои маънавии ниёгон дар кишвар (2023). [12]

Хулоса метавон гуфт, ки дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон мамлакатҳои араб ҷойгоҳ ва мавқеи махсус доранд ва кишвари мо бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва ҳифзи арзишҳои давлатӣ бо онҳо робита барқарор намудааст.

Боиси хушбахтист, ки дар натиҷаи талошҳои дуҷониба солҳои охир муносибатҳои Тоҷикистону Арабистони Саудӣ масири рушди мунтазамро пайдо кардаанд ва марҳила ба марҳила тақвият меёбанд. Ба андешаи мо, барои пурсамар кардани робитаҳои мутақобилан судманд тавсеаи тамоси доимии сиёсӣ ва гуфтушунидҳои пайвастаи дипломатӣ, инчунин, табодули сафарҳои кории ҳайатҳои тасмимгиранда ҷиҳати шиносоии бештар бо шароит ва имконоти ишвари мо муҳим ба шумор меравад. Новобаста аз рушдёбанда будани ҳамкориҳои Тоҷикистону Арабистони Саудӣ ҳамкориҳо дар самтҳои сармоягузорӣ, гардиши молу маҳсулот, энергетика, оби нӯшокӣ, сайёҳӣ ва илмӣ- фарҳангӣ ба манфиати ҷонибҳо мебошад.

Давлатова Фарида, ходими хурди илмии Институти Омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Рӯйхати адабиёт

1. Амриев Санҷар Густариши ҳамкориҳои Тоҷикистон бо мамолики Шарқи Наздик/Кори магистрӣ 2024. 109 саҳ.

2. Дипломатияи Тоҷикистон: дирӯз ва имрӯз. Дар ду ҷилд. Ҷилди 1. (Зери назари Ҳамрохон Зарифӣ) Силсила: Сиёсати хориҷии Тоҷикистон. Душанбе: «Ирфон», 2009, 296 с.

3. Cиёсати хориҷии Тоҷикистон дар масири истиқлолият. Зери назари Ҳамрохон Зарифӣ Силсила: Душанбе: «Ирфон», 2011, 340 с.

4. Тоҷикистон: 30 - соли Истиқлолияти давлатӣ маҷмӯаи оморӣ / Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 2021 – 702 с.

Сомонаҳо:

5. Арабистони Саудӣ — шарики муҳим дар раванди ҳамкориҳо бо Ҷумҳурии Тоҷикистон https://sadoimardum.tj Санаи муроҷиат: 25.04.2024)

6. Мулоқоти Эмомалӣ Раҳмон бо Раиси Фонди Саудии Рушд https://pressa.tj/ Санаи муроҷиат: 07.02.2024)

7. Муносибатҳои дуҷониба бо Арабистони Саудӣ https://mfa.tj/ru/main/view Санаи муроҷиат: 13.08.2024)

8. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. URL: http://president.tj/node/198 Санаи муроҷиат: 03.03.2024)

9. Расширяются экономические и торговые отношения Таджикистана и Саудовской Аравии https://khovar.tj/rus/2024/ Санаи муроҷиат: 20.07.2024)

10.Фонди Саудии рушд барои сохтмони НБО-и «Роғун» 100 миллион доллари ИМА қарзи боимтиёз ҷудо менамояд. URL: https://khovar.tj/2023/ (Санаи муроҷиат: 01.05.2024)

11.Эҳтиёҷоти об дар Арабистони Саудӣ бори гарони сарвати нафт аст. URL: https://www.reuters.com/article/ (Санаи муроҷиат: 14.05.2024)

12.Ҳамкорӣмиёни Тоҷикистон ва Созмони ҳамкории исломӣ https://mfa.tj/tg/main/view/192/tojikiston-va-sozmoni-hamkorihoi-islomi (Санаи муроҷиат: 26.08.2024)

13.https://mo.tnu.tj/.../na-shi-sozmoni-amkori-oi-islom-dar.../ (Санаи муроҷиат: 26.08.2024)

Дар ҳошияи сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Шоҳигарии Арабистони Саудӣ, 10-11 ноябри 2024

Ҳамкории Шоҳигарии Арабистони Саудӣ бо кишварҳои ҷаҳони ислом доимо дар садорати муносибатҳо қарор мегирад. Зеро Арабистони Саудӣ маркази динии ҷаҳони ислом буда, дар таърихи ҷуғрофиёии худ ҳамчун гаҳвораи мардуми араб, рисолати ислом ва қиблаи мусалмонони ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Илова аз он, дар шаҳрҳои муқаддаси он қабри Паёмбар Муҳаммад ибни Абдуллоҳ (с) ва саҳобгонаш (рз) мавҷуда аст, ки миллионҳо мусалмон аз тамоми кишварҳои ҷаҳон солона барои зиёрати ҳаҷ ташриф меоранд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист дар даврони соҳибистиқлолӣ на танҳо равобити судманд бо ҷаҳони хориҷ барқарор созад, балки бо пайдо намудани равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манофеи миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масоили глобалӣ шинохта шуда аст[2].

Дар заминаи ҳамкориҳо ду кишвар ба ҳамдигар наздиктар гардида, дар ҳаёти сиёсиву иқтисодӣ фарҳангиву адабӣ фаъолона ширкат меварзанд. Бояд тазаккур дод, ки сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати иштирок дар Саммити муштараки изтирории арабӣ - исломӣ ба Шоҳигарии Арабистони Саудӣ сафар намуданд[5], як рӯйдоди муҳим дар самти ҳамкориҳои тарафайн мебошад.

Истиқболи гарми меҳмони олиқадр низ, ҳамчун нишони ҳамдастиву пайвандгароӣ баръало ҳис карда мешавад. Зеро хидматҳои шоистаи Роҳбари давлат буд, ки Тоҷикистон ҳадафҳои дарозмуддати стратегӣ бо муносибатҳои дӯстона ва ҳамкориҳои судмандро бо кишварҳои ба мо дӯсту хайрхоҳи ҷаҳони ислом, Ховари Миёна ва дигар кишварҳо ба роҳ монда шуд. Аммо ҳамкориҳои Тоҷикистон бо Созмонҳои баёналмилалӣ дар ҳоли рушд буда бахусус Созмони ҳамкории исломӣ, ҳамчун шарики рушд аз ҳадафҳои вижаи Роҳбари тоҷикони ҷаҳон мебошад.

Дар даврони истиқлолият яке аз муҳимтарин дастовардҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки таҳти роҳбарӣ ва роҳнамоии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардид, тарғиб ва ташвиқи ғояҳо ва арзишҳои олии инсонпарваронаи дини мубини ислом дар сатҳи ҷаҳонӣ ба ҳисоб меравад. Ин арзишҳоро бо доир намудани ҳамоишҳои илмию фарҳангӣ доир ба мероси мутафаккирони Аҷам - Мавлоно Ҷалолиддини Румӣ, Имоми Аъзам, асолати аслии исломро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда, дар ҷаҳони ислом мавқеи сазоворро касб намуд[3].

Инчунин баъзе сиёсатмадорони ғарб падидаи терроризмро ба дини мубини ислом мепайванданд. Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон терроризмро қотеъона маҳкум намуда, ба ҳимояи дини ислом бархеста аз минбарҳои баланди СММ ва дигар созмонҳои ҷаҳонӣ борҳо хитоб намуданд, ки «ислом ба терроризм ҳеҷ алоқаманд нест, террорист ватан, миллат ва мазҳаб надорад ва терроризмро ба ислом пайвастан дуруст нест ва ҳама кишварҳои олам бояд якҷоя, муташаккилона бо ин вабои аср мубориза баранд». Дар ин росто Тоҷикистон яке аз ташаббускорони таъсиси маркази мубориза бо терроризм дар доираи Созмони Ҳамкории Шанхай мебошад, ки он фаъолона амал мекунад[4].

Аз ин лиҳоз, Тоҷикистон бо сиёсати сулҳҷӯёна ва ваҳдатофарии Эмомалӣ Раҳмон, аз ҷониби шарикони хориҷӣ, ба хусус кишварҳои араб шинохта шуда, ояндаи босубот ва сиёсати устувор дорад. Пас мавқеи Тоҷикистон ба ҳалли воқеии қазияи Фаластин, таъмини сулҳи одилона, пойдор ва дарозмуддат танҳо аз роҳи иҷрои қарорҳои Созмони Милали Муттаҳид оид ба ташкили Давлати мустақили Фаластин имконпазир мебошад. Тоҷикистон аз таъсиси Давлати Фаластин бо пойтахти он шаҳри Байтулмуқаддаси Шарқӣ дар асоси марзҳои соли 1967 ҷонибдорӣ мекунад[1].

Ҳоло нишасти сарони кишварҳои арабӣ ва исломӣ, таҳти раёсати Шоҳзода Файсал бин Фарҳон - вазири умури хориҷаи Арабистони Саъудӣ баргузор шуд, муҳимтарин масоили марбут ба ҷанги Исроилу Фаластин махсусан ҳамлаҳои Исроил алайҳи навори Ғазза ва қаламравҳои Лубнон, ки ба кори ин ҳамоиш шомил шудаанд, баррасӣ шуд. Ин ҳамоиш дар доираи васеи нишасти муштараки арабӣ ва исломӣ, 11-уми ноябри соли 2023 дар шаҳри Риёз баргузор шуд. Дар ин ҳамоиш сарони кишварҳои арабӣ ва исломӣ аҳамияти муттаҳид кардани талошҳо барои мавқеъи ягонаи дастаҷамъиро дарк карда буданд. Дар он нишаст, иродаи муштараки арабӣ-исломиро дар робита ба таҳаввулоти хатарафзо ва бесобиқае, ки дар Ғазза ва сарзаминҳои Фаластин мушоҳида мешавад, баён мекард. Ин вазъ, талаби муқовимат ва ҷилавгирӣ аз оқибатҳои он ваҳдати араб ва исломиро тақозо мекунад[6].

Абулғайс -Дабири кулли Лигаи кишварҳои араб гуфт, “Ҳамоиши сарони кишварҳои араб ва исломӣ мехоҳад ба тамоми ҷаҳон паёми рӯшан бирасонад, ки вазъ дигар хомӯширо таҳаммул намекунад. Сукути қатли ом алайҳи мардуми Фаластин маънои дар ин ҷиноят шарик будан аст”. Инчунин Абулғайс зимни суханронии худ дар иҷлосияи ифтитоҳи нишасти омодагӣ афзӯд: «Тамоми фишоре, ки барои боздоштани ҷангавзорҳои ҷангӣ расонида шуд, кофӣ набуд. Ҷаҳон ба ин оташсӯзоне, ки ба дасти Исроил дар минтақа аланга мезанад, таҳаммул нахоҳад кард"[6]. Дар идомаи сухан аз боварии ӯ ба намояндагии саммит, гуфт, ки "Паёми дастгирӣ ба Фаластиниҳо ва Лубнониён, дастгирии доимии фаластиниҳо барои кишварашон ва ҳимоят аз ҳуқуқи онҳо, ки ҳеҷ кас наметавонад аз он беэътиноӣ кунад ё даст кашад". Инчунин таъкид бар он кард, ки “ҳеҷ ҷойгузине барои роҳи ҳалли ду давлат вуҷуд надорад. Давлати Фаластин бо Каронаи Бохтарӣ ва Ғазза ва дар ҳудуди соли 1967 ва пойтахти он Ерусалими Шарқӣ мебошад”[6]. Ӯ таъкид кард, ки паёми ин саммит ба ҷаҳониён ин аст, ки “қатъ кардани ҷанг дар Ғазза ва Лубнон ба як вазифаи инсонии тамоми аҳли виҷдон ва ҳамчунин як зарурати амниятӣ ва стратегӣ табдил ёфтааст, то тамоми минтақа ба доми сарнавишти номаълум наафтад”[6].

Арабистони Саъудӣ ин саммитро дар охири моҳи октябри соли гузашта даъват кард, ки 11-уми ноябр нишасти муштараки пайгирии арабӣ - исломӣ баргузор шавад, то масъалаи идомаи таҷовузи Исроил ба муқобили минтақаҳои Фаластинӣ ва Лубнонӣ ва таҳаввулоти вазъияти кунунӣ дар ин кишвар баррасӣ гардад, омадааст дар изҳороти вазорати корҳои хориҷии Арабистони Саудӣ[6].

Тибқи гузориши хабаргузории Арабистони Саъудӣ (SPA), даҳҳо раҳбарони кишварҳои арабӣ ва исломӣ имрӯз дар омодагӣ ба ин нишаст вориди Арабистони Саудӣ шуданд[6], то роҳи ҳалли масъалаи Исроил, Фаластин ва Лубнонро баррасӣ намоянд.

Одинаев Абдуҳалим, ходими пешбари илмии Шуъбаи Шарқи Наздик ва Миёнаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт:

1. ДАВЛАТИ ФАЛАСТИН ДАР МЕҲВАРИ СИЁСАТИ ПЕШВОИ МИЛЛАТ. Сомонаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ.Соҳиби Баҳруло. 2024-12-01. (https://osiyoavrupo.tj/) Таърихи бардошт 11.11.2024.

2. Дастовардҳои сиёсати хориҷии Тоҷикистон. 26.01.2021. (https://mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/dastovardhoi-sijosati-khorijii-tojikiston). Таърихи бардошт 11.11.2024.

3. Пешвои миллат ва сиёсати хориҷии Тоҷикистон. Зиёев Субҳиддин. Сомонаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ. 20.10.2020. (https://osiyoavrupo.tj/) Таърихи бардошт 11.11.2024.

4. ПЕШВОИ МИЛЛАТ ВА ТАҲКИМИ НУФУЗИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ ТОҶИКИСТОН. Зиёев Субҳиддин. Рӯзномаи “Ҷумҳурият”. №: 225 - 226. 10.11.2021. (https://peshina.jumhuriyat.tj/index.php?art_id=45438) Таърихи бардошт 11.11.2024.

5. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо сафари корӣ ба Подшоҳии Арабистони Саудӣ рафтанд. АМИТ «Ховар». 10.11.2024. (https://khovar.tj/) Таърихи бардошт 11.11.2024.

6. Ҳамоиши “арабӣ-исломӣ”.. паёми ҳимоят аз фаластиниҳо ва лубнониён. Ар-Риёз (ал-Иттиҳод). Маркази ахбороти Иттиҳод. 11 ноябри соли 2024. (https://www.aletihad.ae/) القمة «العربية - الإسلامية».. رسالة دعم للفلسطينيين واللبنانيين. الرياض (الاتحاد). 11 نوفمبر 2024. مركز الاتحاد للأخبار.

Ба истиқболи 16 ноябр- Рузи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ва ҳамчунин дар намояндагиҳои дипломатии кишвар дар хориҷа ва миёни тоҷикони бурунмарзӣ ҳамасола 16-уми ноябр “Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон”-ро ҳамчун ҷашни бузурги давлатдории миллӣ дар сатҳи баланд бо шаҳомати хосса ва ифтихору сарфарозӣ таҷлил мегардад.

Ин сана дар ҷумҳурӣ ба ҷашни анъанавии сиёсию ҳуқуқӣ мубаддал гардида, зимни он дар сартосари кишвар чорабиниҳои муҳими сиёсӣ-давлатӣ, аз ҷумла конференсияҳои илмӣ-назариявӣ, вохӯриҳо бо собиқадорони ҷангу меҳнат, барномаҳои фарҳангию фароғатӣ ва мусобиқаҳои варзишӣ гузаронда мешаванд.

Аз ҷониби дигар, мардуми Тоҷикистон дар ин рӯзи фараҳбахш арзу эҳтиром ва сипосгузорию ихлосмандии хешро ба Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баён менамоянд. Зеро, Пешвои миллат на танҳо дар байни сокинони Тоҷикистон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, ҳамчунин дар миёни кишварҳои ҷаҳони мутамаддин, роҳбарони давлатҳо ва намояндагони қавму миллатҳои гуногун маҳбубият ва эҳтироми сазоворро пайдо карда, мавқеъ ва манзалати хосро соҳиб гардидаанд.

Боиси таззаккур аст, ки санаи 16-уми ноябр интихоб гардидани Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар кишвар ҷанбаҳои сиёсӣ ва таърихии худро дорад.

Аввалан, 16-уми ноябри соли 1992, замони пуршиддати вазъи сиёсию иҷтимоии Тоҷикистон Иҷлоиси ХVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид,ки дар он муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Сарвари давлат интихоб гардиданд.

16-уми ноябри соли 1994 Президенти интихобнамудаи халқ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори нахуст ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон савганд ёд намуда ба фаъолияти корӣ шуруъ намуданд.

Сониян, дар даврони Истиқлолияти давлатӣ кишвари мо таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар эъмори давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон, таҳкими ваҳдати миллӣ, суботи сиёсӣ, рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ ба дастоварду комёбиҳои назаррас ноил гардида, дар шароити такомули муносибатҳои нави байналмилалӣ пайваста эътиборашро афзуд ва тавассути сиёсати хориҷии “бисёрқутба” ва “дарҳои боз” инчунин пешниҳодҳои созандаи Пешвои миллат оид ба ҳалли масъалаҳои муҳими байналмилалӣ ва минтақавӣ мақоми шоистаро ба даст овард. Аз ин рӯ, тамоми дастовардҳо ва муваффақиятҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол дар сиёсати дохилӣ ва хороиҷии кишвар рӯи кор омада, ба фаъолияти пурсамар ва созандаю бунёдкоронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобастагии ногусастанӣ дорад.

Маҳз бо дарназадошти чунин заҳматҳо ва талошҳои бесобиқа боис гардидааст, ки мардуми Тоҷикистон ва парлумони кишвар 16 ноябрро ҳамчун “Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон” ҷашн бигиранд.

Имрӯзҳо коршиносон ва муҳаққиқони ватанӣ, сиёсатмадорони сатҳи байналмилалӣ дар бораи рушду пешравӣ ва дастовардҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва фарҳангӣ таҳлилҳои амиқ ва ҳамаҷониба гузаронида, баҳои баланд ва мусбат додаанд.

Вобаста ба ин, ба маврид мешуморем, ки дар бораи яке аз ташаббусҳои тақдирсоз ва муваффақи Пешвои Миллат, оид ба ҷалби ҷомеаи шаҳрвандӣ дар раванди хотима додан ба ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, баргардондани гурезаҳо ба Ватан, истиқрори сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон таҳлил ва андешаҳои хешро баён намоем.

Ба ҳамагон маълум аст, ки дар моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI-уми таърихии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки он, Ҳукумати конститутсионии Тоҷикистонро барқарор ва фарзанди фарзонаи халқи тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳайси Раиси Шӯрои Оли Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб намуд.Бо ин васила дар ҳаёти сиёсию иҷтимоии кишвар давраи нави рушд ва инкишоф оғоз гардид.

Аммо баъд мухолифин аз мамлакат берун рафта, ба кишварҳои хориҷӣ ҷой гирифтанд ва худро мухолифи сиёсати пешгирифтаи давлати навбунёди тоҷикон эълон намуда, муқобили Ҳукумати қонунии кишвар ба мақсади ғасби ҳокимият ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро оғоз карданд.

Ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон ҷанги таҳмилӣ буда, доираҳои муайяни бадхоҳ бо истифода аз таҷрибаи даврони гузашта ва усулҳои озмудаи худ, бо роҳи барангехтани низоъҳои дохилӣ ва бозиҳои сиёсӣ давлати ҷавони Тоҷикистонро дучори ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ гардониданд. Мақсади асосии он бунёди давлати исломӣ ва ба сари халқи тоҷик иҷборан бор кардани фарҳангу мазҳаби бегона буд.

Ба ғайр аз ин, дар он давра дар дохили кишвар вазъи ногувори сиёсӣ ҳукмфармо буд, ки он ба тамоми соҳаи ҳаёти ҷомеа таъсири манфии худро баръало мерасонд. Дар ин асно, нерӯҳои гуногуни сиёсӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, ҳизбу ҳаракатҳои иҷтимоӣ дар ҳолати парокандагӣ ва нигаронӣ қарор доштанд. Аз тарафи дигар, қувваҳои гуногуни сиёсӣ мехостанд вазъияти мавҷударо ба манфиати худ истифода баранд. Бархе аз кишварҳо низ намехостанд, ки дар Тоҷикистон сулҳу оромӣ барқарор шавад.

Дар он шабу рӯзҳо ба Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти муносибатҳои байналмилалӣ ва тамомияти арзии кишвар хатари аз байн рафтан ва ба миллати тоҷик хатари парокандагӣ таҳдид мекард. Аз ин рӯ, вазъият ба муттаҳид кардани ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ – аҳзоби сиёсӣ, иттифоқҳои эҷодӣ, ақаллиятҳои миллӣ, созмонҳои динӣ ва дигар иттиҳодияҳои ҷамъиятии дар Тоҷикистон амалкунанда эҳтиёҷ дошт.

Вобаста ба ин, дар он шабу рузҳо фаъолияти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Сарвари давлат ба ҷустуҷӯи роҳҳои ҳалли мусолиҳатомези қазияи Тоҷикистон равона шуда буд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо азму иродаи қавию устувор ва ба таври хастанопазир ҳам дар дохили кишвар ва ҳам дар хориҷи он барои тасвири воқеияти фалокатбори кишвар кӯшиш мекарданду дар баробари ин таваҷҷӯҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои байналмилалиро ба рӯйдодҳои Тоҷикистон ҷалб менамуданд. Ба ин васила, Сарвари давлат аз тамоми имкониятҳо ва роҳу воситаҳо истифода менамуданд, то ки пеши роҳи ин ҷанги бемаънӣ ва парокандагии кишварро бигиранд.

Бо ин манзур, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд: «Мо бемаъно будан ва оқибатҳои ҳалокатовар доштани авҷгирии ҷанги бародаркушро барои миллати тоҷик ва ояндаи он, инчунин, давлати тоҷикон дарк намуда, баъди барқарор сохтани ҳокимияти конститутсионӣ сиёсати қатъии истиқрори сулҳ ва созгории миллиро танҳо бо роҳи осоишта, яъне бо роҳи гуфтушунид ва музокира, пеш гирифтем».

Ба ҳамин хотир аст, ки Роҳбари давлат барои ҳар чи зудтар расидан ба истиқрори сулҳ ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон, бо роҳбарияти мухолифин музокиротро оғоз намуд, вале ин раванд бо мушкилиҳо пеш мерафт.

Дар чунин вазъияти душвор барои Тоҷикистон ҳолате ба вуҷуд омод, ки Роҳбари давлат доимо дар фикру андешаи он буданд, ки чи тавр ва кадом роҳу воситаҳоро бояд пайдо кард,ки раванди музокирот бо мухолифин, ҷиҳати ҳарчи зудтар расидан ба барқарории сулҳ дар кишвар ба анҷом расад. Аз ин лиҳоз, Сарвари давлат ба хулоса омаданд, ки барои пешрафти раванди музокирот миёни Ҳукумати Тоҷикистон ва роҳбарияти мухолифин қувваи иловагии такондиҳанда зарур аст.

Барои ба ин мақсад расидан Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омодагии оғози муколамаро бо ҷомеаи шаҳрвандии кишвар изҳор дошта, даъват намуданд, ки ҷомеаи шаҳрвандии кишвар дар чунин давраи тақдирсоз ва ҳассос бетараф набошанд ва дар раванди барқарории сулҳу субот дар кишвар бояд саҳм гузоранд.

Сипас, дар рафти вохӯрӣ бо намояндагони ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандии мамлакат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, изҳор намуданд, ки кишвар ба як созмони муттаҳидкунандаи ҷомеаи Тоҷикистон эҳтиёҷ дорад ва ба он ҳамаи қувваҳои сиёсии ҷомеа, ҳизбу ҳаракатҳо, олимон, шоирону нависандагон, шахсони соҳибэҳтиром шомил бошанд, то онҳо бо нуфузи худ барои истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, таъмини амнияти кишвар, баргардонидани гурезаҳо мусоидат кунанд ва таъмини сулҳу ризоияти миллӣ дар ин замина асос мегирад.

Чунин иқдоми Пешвои миллатро ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ бо камоли майл ва рӯҳбаландӣ дастгирӣ намуданд, дар натиҷа, 11 марти соли 1996 «Аҳдномаи ризоияти ҷомеаи Тоҷикистон» ба имзо расид.

“Аҳднома”-ро аз ҷониби ҳокимияти давлатӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, раисони Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва аз тарафи дигар роҳбарони зиёда аз 30 (сӣ) ташкилотҳои ҷамъиятӣ – ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, иттифоқҳои эҷодӣ, ташкилотҳои динӣ, ҷамъиятҳои миллию фарҳангӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятии кишвар имзо карданд.

Метавон ишора кард, ки иқдоми бузург ва дурандешонаи Президенти кишвар барои ба раванди музокирот миёни Ҳукумати Тоҷикистон ва Иттиҳодияи мухолифини тоҷик ҷалб кардани ҷомеаи шаҳрвандии кишвар такони бузурге бахшид.

Аз ҷумла, барои амалӣ намудани ҳадафҳои Аҳднома Шӯрои ҷамъиятӣ таъсис ва Низомномаи он қабул гардид, ки вазифаи асосии он ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишвар ва ҳамчун ниҳоди тавсеабахши муколамаи байни мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти пойдору бардавом намудани сулҳу субот, ризоияти ҷомеа ва дигар масоили муҳими иҷтимоӣ фаъолият бурдан буд.

Боиси тазаккур аст, ки дар ҷаласаи нахустини Шӯрои ҷамъиятӣ Президенти кишвар мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон якдилона ба ҳайси Раиси Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардиданд.

Имзои Аҳдномаи ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ва ташкили Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон нишон доданд, ки шаҳрвандони кишвар иқдомҳои Президентро дар раванди ба низом даровардани ихтилоф бо мухолифин ҳамаҷониба дастгирӣ менамоянд.

Аъзои Шурои ҷамъиятӣ барои тезондани раванди музокирот ҷиҳати бадаст даровадани сулҳ бо мухолифин фаъолияти ҳамаҷонибаро ба роҳ монданд. Фаъолияти аъзои Шуро тадриҷан гушаю канорҳои гуногуи мамлакатро фаро гирифт. Як гуруҳ аъзои Шуро ба роҳбарони мухолифин нома навишта оноро даъват намуданд, ки ба “Аҳднома...”, ки бо ташаббуси Президент муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонов оид ба комёб шудан ба ризоият дар ҷомеа ҳамроҳ шаванд ва аз ҷонишини намояндаи хоси муншии Созмони Милали Мутаҳид дар Тоҷикистон Дарко Шилович хоҳиш карданд, ки Номаи онҳоро бо нусхаи Аҳднома ҷиҳати барассӣ ба роҳбарони мухолифин барои шиносоӣ ва имзо пешниҳод намояд.

Вобаста ба саҳми Шурои ҷамъиятӣ дар ҳаллу фасли масъалаҳои ниҳоят муҳими сиёсӣ Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин баҳогузорӣ карда буданд “...таъсис ва такмили фаъолияти самараноки Шӯрои ҷамъиятӣ ба ҳаллу фасли масъалаҳои ниҳоят муҳимми сиёсӣ - қатъи ҷанги таҳмилӣ, ба Ватан баргардонидани гурезаҳо, ба эътидол овардани вазъи сиёсии кишвар ва таъмини ваҳдати миллӣ мусоидат намуд”.

Тоҷикистон дар ду даҳаи нахустини асри XXI ба ҷониби рушду созандагӣ қадамҳои устувор гузошта дар кишвар фазои сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ, ваҳдату ягонагии миллӣ, рӯҳияи сарҷамъии миллат ва созандагиву бунёдкорӣ ҳукмфармост, ки ин ба манфиати доираҳои бадхоҳи миллати тоҷик ва давлати тоҷикон нест.

Дар ин иртибот Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд менамоянд: “Таъкид месозам, ки хоинони миллат ва хоҷаҳои хориҷии онҳо то ҳанӯз аз нақшаҳои нопоку ғаразноки худ, ки ибтидои солҳои 90-ум доштанд, даст накашидаанд.Онҳо то ба ҳол аз хориҷи кишвар бо тамоми роҳу воситаҳо кӯшиш карда истодаанд, ки ҷомеаи моро ноором сохта, фарҳангу мазҳаби бегонаро ба сари мардуми мо таҳмил кунанд. Мардуми шарифи Тоҷикистон, махсусан, ҷавонони бонангу номуси кишвар инро набояд фаромӯш кунанд ва бояд ҳамеша ҳушёру зирак бошанд”.

Дар таърихи илми сиёсатшиносӣ ва давлатдорӣ дар масъалаи муносибати давлат нисбат ба ҷомеаи шаҳрвандӣ Пешвои миллат, Президени кишвар Эмомалӣ Раҳмон формулаи нави ҳамкорӣ – Шӯрои ҷамъиятӣ созмон доданд ва он шакли ҳамкории сиёсӣ-иҷтимоӣ миёни мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ буда, чун пули васлкунанда миёни ҳокимияти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ, минбари озод барои муколама буда, вазифаи асосии он ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, мусоидат ба таҳкими истиқлолият, рушди давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад.

Маҳз бо ин сифатҳо Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкилоти нодирест, ки дар дигар кишварҳо бо чунин шаклу хусусиятҳо вуҷуд надорад ва аз нуктаи назари илми сиёсатшиносӣ онро ҳамчун “Модели тоҷикии ҷомеаи шаҳрвандӣ” метавон ном бурд.

Таърих кам шахсиятҳоеро дар ёд дорад, ки ҳамчун Пешвои муаззами миллати мо дар роҳи рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ хизматҳои шоиста ва сазовору бориз намуда бошад.

Бинобар ин, вақте ки сухан дар бораи таърихи пайдоиши ин ниҳод меравад, бамаврид аст хосатан тазаккур дода шавад, ки Шӯрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсули тафаккуру ташаббуси бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буда, бо ибтикори маҳз ин сиёсатмадори оқилу донишманд ва тавоно созмон дода шудааст.

«Модели тоҷикии сулҳ”-и муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои миллати куҳанбунёди тоҷик мактаби бузург ва саҳифаи тоза дар таърихи халқи тоҷик мебошад, ки насли фардо бояд аз ин дурдонаи хиради сиёсӣ хуб ва ҳамавониба истифода баранд.

Таҷрибаи сулҳу ваҳдати миллии Пешвои миллат барои минтақа ва ҷаҳон дар ҳалли низоъ ва муноқишаҳои миллию мардумӣ ва динию сиёсӣ дар ҳар шакле омӯзанда аст.

Танҳо як иқдоми ҳадафмандона ва пайгиронаи роҳбари сиёсӣ ва Пешвои мллат, ки Истиқлолиятӣ давлатӣ,тамомияти арзию ҳудудӣ ва ризоияту Ваҳдати миллиро миллиро тавассути сулҳу ваҳдат таъмин намуданд, басанда аст, то номашон дар таърихи ватанӣ, миллат ва минтақавию ҷаҳонӣ абадан бо ҳарфҳои заррин сабт гардад.

Ҳамин тариқ, ҷаҳони муосир дар шароити бисёр мураккабу печида, пешгӯинашаванда, зудтағйирёбанда ва ниҳоят ҳассос боқӣ мемонад. Имрӯз инсоният дар марҳалаи ниҳоят ҳассосу хатарноке қарор дорад, ки таърихи муосир дар ёд надорад. Рақобатҳои шадиди геополитикӣ ҳалли масъалаҳои рӯзмарраи рӯзномаи ҷаҳониро мураккаб гардонидаанд. Дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳони имруза муноқишаҳо в низоъҳои байнидавлатӣ авҷ гирифта истодаанд.

Дар моддаи 11-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: “Тоҷикистон сиёсати сулҳҷуёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибистиқлолӣ ва соҳибихтиёрии дигар давлатҳои ҷаҳонро этиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои байналмилалӣ муайян мекунад”.

Бо назардошти ин, Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки таҷрибаи ғании суҳофаринӣ дорад ва барои расидан ба сулҳу ваҳдат мушкилоти сахту сангинро паси сар кардааст, дар пешгирӣ ва ҳалли ҳама гуна зиддияту низоъ тарафдори гуфтушуниди мусолиҳатомез ва ҳалли осоишта бо истифода аз дипломатия мебошад ва дар сафи пеши ин ҳамкорӣ қарор дорад.

Вобаста ба ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи умумии СММ дар суханрониашон қайд карданд “... пешниҳод менамоям, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милал “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад.”

Дар умум бояд гуфт, ки имрӯз Тоҷикистони соҳибистиқлолро дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари дар ҳалли масоили умдаи глобалӣ ташаббускор мешиносанд.

Дар маҷмуъ, метавон чунин хулоса кард,ки хидматҳои Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар назди Ватан ва миллат бо саҳме, ки Авраам Линколн, Шарл де Голл, Камол Отатурк ва дигар шахсиятҳои бузурги сиёсии сатҳи ҷаҳонӣ дар замонҳои гуногун дар роҳи рушди кишвари худ гузоштаанд, метавон қиёс намуд.

Аз ин лиҳоз, таҷлил намудани Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аҳамияти бисёр муҳими сиёсӣ ва тарбиявӣ дорад.

Пеш аз ҳама, бо ҷашнгирии ин рӯз мардум нақши Президентро дар барқарор намудани сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва Ваҳдати миллӣ рушду инкишофи давлати соҳибистиқлолӣ Тоҷикистон бештару хубтар дарк менамояд. Аз ҷониби дигар, аҳамияти таҷлили ҷашни Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ташкили давлатдории миллӣ дар он зоҳир мегардад, ки он ҳамчун ҷашни муҳимми сиёсӣ вазифаи хеле муҳим, яъне муттаҳидгардонии давлат, ҷомеа ва халқи тоҷикро иҷро намуда истодааст.

Ҷиҳати тарбиявии Рузи Президент барои насли наврас хеле муҳим мебошад. Ҷавонони мо бояд тарихи пайдоиш, мазмун ва муҳтавои ин рӯзи фархундаро ҳамаҷониба омӯзанд ва дарк намоянд ки он ба рушди давлати миллӣва ҳифзи арзишҳои миллӣ ҳамаҷониба мусоидат менамояд. Аз ҳамин лиҳоз, Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – ин рӯзи муқаррарӣ набуда, балки рузи бузурги таърихӣ, ҷашни муққадаси миллӣ, рӯзи сипосгузорӣ ва маҳбубияти хоса ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Раиси Шурои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шумор меравад.

Саидов Нуралӣ Шамсович, ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои фалсафа

Ҳар шаб зи худат бипурс агар my мардӣ,

К-имрӯз чӣ хизмате ба мардум кардӣ.

Ҳақ ба ҷониби Лоҳутист: Ҳар як инсон бояд дар зиндагӣ як амали хайре, як кори неке, як ёдгорие аз худ боқӣ монад. Вақте ки шахс аз дунё мегузарад, ягон амали некаш ёди ӯро зинда мегардонад. Албатта, ҳамаи одамон мирандаанд, вале агар аз кас ягон амали хубе боқӣ монда бошад, ҳар боре ки ба он менигарӣ, беихтиёр заҳмати бепоёни ӯ номи он шахсро зиндаёд мегардонад, зеро бузургон гуфтаанд:

Шахсияти арзанда дар дунёи равшан аз худ се чизро боқӣ мегузорад:

- Садақаи ҷория - бунёди боғ.

- Илми кофӣ - яъне офаридани асаре.

- Фарзанди солим ба дунё овардан, ки боиси ифтихору болидагист.

Агар инсон ягон амали номбаршударо иҷро накарда бошад, пас он шахс умр барабас гузаронд ва ранҷи бефоида бурд.

Имрӯз миллати тоҷик роҳбару роҳнамо, роҳбаладу сарвари бузургу кордон ва ифтихорманд Президенти бузургӣ давлат Эмомалӣ Раҳмонро дорад, ки як миллати бузургро роҳбаладӣ мекунад. Имрӯз миллати тоҷик давлати абарқудрат, демократӣ, дунявӣ, созанда ва ҳуқуқбунёд дорад. Имрӯз ин миллат муқаддасоти бузурги давлаташро эътироф мекунад. Имрӯз мардуми тоҷик ба бунёди иншоотҳои бузурги аср ба мисли Нерӯгоҳи Барқи Роғун машғул аст.

Ҳар як нидои ин марди накӯном бар дили ҳар як ватандор ору номус, виҷдону саховатмандӣ бедор кард. Тоҷикистони кӯчаки мо имрӯз иқтидори бино намудани чунин як иншооти бузургро пайдо карда наметавонист, агар пиру барно, марду зан, корхонаву муассисаҳо ва оилаҳои ҷудогона, ки узви ин миллати таърихан бузурганд, аз як гиребон cap бароварда ин иншоотро обод намудан доранд.

Ҳар кӣ Роғун мекунад бунёд,

Хонаи хешро кунад обод.

Ҳар як ватандор шабро шаб, рӯзро рӯз нагуфта, кору фаъолият мекунанд, қарзи ватандорӣ адо карда истодаасг. Дар бунёди ин иншооти бузург саҳм гузошта, саҳмияҳо харида, маблағҳо мегузаронанд. Имрӯзҳо модарони тоҷик кулчаи ширмоли худро ба коргарони НБО-и Роғун мефиристанд. Имрӯз ҳар як пиру барнои миллат бо кадом роҳе, ки набошад, дастгири ободонии НБО-и Роғун асг.

Имрӯзҳо барои мардуми тоҷик давраи исботи ору номус, виҷдону ҳимматбаландӣ, исботи тоҷдорӣ расидааст. Миллати ҳимматбаландро фурсати исботи ҳиммати баланд омадаст. Нахустин бор Президенти давлат Эмомалии Раҳмон ба халқ бобати кӯмаку дастгирӣ баҳри сохтмони ин иншооти бузург муроҷиат кард, ки ин муроҷиати ӯ ба кулли мардуми ин сарзамин қобили қабул гашта, ҳамагон онро хуб пазируфтанд, дастгирӣ намуда истодаанду ҳамагӣ ҷонибдоранд.

Тоҷикони баору номус имрӯзҳо пайи ободии Ватани азизанд. Имрӯзҳо бо ҷаҳди бузург бо иттиҳод санг бар болои санге ниҳода, Роғунро обод мекунанд, то ки ояндаи насли дигар дурахшон бошад. To модари тоҷик бо сарбаландӣ аз пайи рафъи мушкилиҳои рӯзгори хеш ба осонӣ баромада тавонад. To Тоҷикистони азиз дар байни дигар кишварҳои дунё сарбаланду номдор бошад.

Бар Роғуни мо нигар, ки ид омадааст,

Аз шаш тарафи Ватан навид омадааст.

Чун миллатро сарвари фархунда накӯст,

Ҳамфикрӣ зи иттиҳод падид омадааст.

Имрӯз миллати тоҷик кохи нуру маърифати тоҷикистониёнро бо қувваи дасти хеш, бозуву ақлу хиради худ, бо маблағи ба арақи ҷабин бадастовардаи хеш бино карда исгодаанд, ки Худованди мутаол ба ҳар яки ин мардуми барнодил азму субот ва қувваи бузург бахшида.

Хулоса, иншооти Роғун ҳамчун нерӯгоҳи барқӣ - обӣ на танҳо барои миллати тоҷик нуру зиё, балки баракату фаровонӣ, якдигарфаҳмӣ, эҳтироми миллат ва ҳамбастагиро ато фармуд. Бо оғози ин иншооти бузург миллати тоҷик боз аз соҳибтоҷӣ, бузургдилӣ, саховатмандӣ ва ҳунари волои ниёгони хеш ёдрас гардид. Ин кохи нур, ҳамчун маъхази гарон баробари ба анҷом расидану қад афрохтан кулли хушиҳои олам, ҳамчун эҳсон, нур, сафо ва шодиву нишоти пурбаракатро ҳувайдо мегардонад, зеро он аз иттиҳоди бузурги миллати баору номус ва аз саҳми хурду бузурги ин сарзамини офтобӣ ба авҷ cap кашида.

Маркази таҳқиқоти технологияҳои иноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон н.и.т. Наҷибуллоҳи Рӯзӣ н.и.т. Раҳимов Фирӯз

(Бардоштҳо аз суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маҷлиси тантанавӣ 6-уми ноябр ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Дар суханронии худ дар маҷлиси тантанавӣ 6-уми ноябри с.ҷ. ба ифтихори30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: «Мо соли 2024-ро ба муносибати 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудем, зеро ҷавҳари маърифати ҳуқуқиро риояи меъёрҳои Конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ ташкил медиҳад».

«Ҳадаф аз иқдоми мазкур баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои демократӣ ва таҳкими ҳуқуқу озодиҳои инсон мебошад». Барои расидан ба ин ҳадаф мо бояд институти ҳуқуқи инсонро мустаҳкам намоем, бо он муносибати эҳтиромона дошта бошем, мақоми қонунро баланд бардорем, шаҳрвандонро дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва таъмин намудани волоияти қонун, ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ тарбия намоем, фаъолияти тамоми субъектҳои тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ, механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандиро дар самти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон ҳамоҳанг созем.

Пешвои миллат ба иштирокчиёни вохӯрии ботантана ёдовар шуданд, ки «маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, дар навбати худ, барои бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар нақши калидӣ дорад».

Барои ташкил намудани ҷомеаи дорои маърифати баланди ҳуқуқӣ моро зарур аст, ки мутобиқи «Барномаи таълим дар соҳаи ҳуқуқи инсон барои солҳои 2022-2026 тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандонро ба роҳ монем ва донишҳои ҳуқуқии онҳоро сайқал диҳем, то ки эҳтиром, риоя ва иҷрои қонун ба ҳукми одату анъана мубаддал гардад. «Зеро тавре равандҳои рушди ҷомеаи ҷаҳонӣ собит месозанд, - таъкид намуданд Пешвои миллат- танҳо ҷомеае ба пешрафту тараққиёт ноил шуда метавонад, ки дар он Конститутсия ва қонунҳо бечунучаро риоя ва иҷро шуда, волоияти қонун ҳамчун арзиши муҳимми давлати ҳуқуқбунёд таъмин гардад».

Маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун ҷузъи ҷудонопазир ва таъсиррасони равандҳои ҷомеа заминаи муносибатҳои ҳуқуқиро роҳандозӣ ва инкишоф дода, дар табодулу инкишофи маърифати инсонӣ саҳми бесобиқа дорад. Он аз маҷмуи меъёрҳо, институтҳои ҳуқуқӣ ва равандҳои гуногун иборат мебошад, ки вазифаи муайяннамоии мавқеи иҷтимоӣ ва ҳуқуқии инсонҳоро дар ҷомеа мушаххас иҷро менамояд.

Маърифати ҳуқуқӣ аз намудҳои дигари маърифат ба куллӣ фарқ мекунад, зеро он ба ин васила маҷмуи хоси ҷузъи моддӣ ва маънавиро ташкил менамояд. Таҳлилҳо собит намудаанд, ки маърифати ҳуқуқӣ сатҳи таърихан муайяншудаи инкишофи ҷомеа буда, қувваи эҷодӣ ва лаёқати инсон, муносибати байниҳамдигарии бошандагони ҷомеаро дар арзишҳои моддӣ ва маънавии эҷодшуда ифода менамояд. Маърифати ҳуқуқии инсон, қисми таркибии маданияти маънавӣ ҳисоб рафта, он аз низоми донишҳо, арзишҳои муайян, ҳиссиёти равонӣ дар заминаи эътирофу эҳтироми шаъну шарафи инсон, ҳуқуқу озодиҳои ӯ, инчунин малака ва тавоноии инсон иборат мебошад. Маърифати ҳуқуқӣ дар сатҳи дониши ҳуқуқӣ ва амалияи хуқуқии инсон зоҳир меёбад.

Маърифати баланди ҳуқуқӣ - асоси ҷомеаи демократӣ ва нишондиҳандаи камолоти системаи ҳуқуқӣ мебошад. Ин омилест, ки ба танзими тамоми равандҳои гуногуни зиндагӣ таъсири фаъоле дорад, ки ба муттаҳидсозии шаҳрвандон, ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва таҳкими ин гуна ҷомеаро дастгирӣ намуда, дар он тартиботро нигоҳ медорад. Эҳтиром ба қонун яке аз талаботи асосии ҷомеаи ҳуқуқӣ, фаъолияти самарабахши низоми сиёсӣ ва ҳуқуқӣ мебошад.

Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷавонон дар замони муосир аҳамияти хосса пайдо менамояд. Давоми солҳои охир болоравии салоҳиятноки ҳуқуқии ҷавонон мушоҳида ва огоҳии баланди онҳо аз мундариҷаи санадҳои меъёрию ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахусус эҳтиром нисбат ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қонунҳои амалкунандаи Тоҷикистон, кодексҳо ва амсоли онҳо зоҳир мегардад. Мавҷуд будани омилҳои номатлуб дар ҷомеа, аз қабили ҳолатҳои террористӣ, экстремистӣ, ифротгароӣ, шомилшавӣ ба ҳизбу ҳаракатҳои иртиҷоӣ, ҷинояткорӣ, хариду фурӯши инсон ва танфурӯшӣ ҳаёти ҷамъиятиро халалдор карда, ба амнияти миллию давлатӣ таҳдид мекунанд. Дар ин робита маърифати ҳуқуқӣ дар пешгирӣ кардани ҳодиса ва рафторҳои номатлуб ва ҷинояткорӣ нақши ҳалкунанда мебозад.

Маърифати ҳуқуқӣ ва васеътар аз он арзишҳои ҳуқуқиро бояд аввал волидон, наслҳои калонсол қабул кунанд: пас наслҳои нав бо ибрати онҳо дар ин руҳия тарбия меёбанд.

Бо такя ба андешаҳои баёншуда, ба назари мо, дар ҳоли ҳозир маърифати ҳуқуқии ҷавонон бояд ба татбиқи маҷмуи ҳадафҳое равона карда шавад, ки дар Конститутсия ва қонунҳои амалкунанда инъикос ёфтаанд. Арзишҳои дар онҳо зикршуда, моҳиятан тарзе амалӣ карда шаванд, ки аксарияти мутлақи ҷавонон ба рафтори фаъоли иҷтимоӣ мутамоил гардида, рафторе, ки ба дарки амиқи асоснокӣ, адолатнокӣ ва мувофиқи мақсад будани меъёрҳои ҳуқуқ асос ёфтааст ва фаъолияти шахсро баҳри таъмини тартиботи ҳуқуқӣ ва решакан намудани ҳуқуқвайронкуниҳо нигаронида шаванд.

Бояд зикр намоем, ки омӯзиши Конститутсия ва қонунҳо дар давлати ҳуқуқбунёд масъалаи меҳварии ҷомеа мебошад ва аз ҷониби тамоми қишрҳои ҷомеа бояд амалӣ карда шавад.

Пешвои миллат дар назди мо вазифа гузоштанд, ки «корҳои фаҳмондадиҳиву маърифатӣ, шарҳу тафсири илмиву оммавии меъёрҳои Конститутсия ва қонунҳо бо иштироки олимон, кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, дигар мутахассисон ва дар ин замина ташкилу баргузор намудани барномаҳои махсус тавассути воситаҳои ахбори омма васеъ ба роҳ монда шаванд. Аз ин лиҳоз, ба омӯзиши Конститутсия ва қонунҳо дар вазорату идораҳо, корхонаву муассисаҳо, сарфи назар аз шакли моликияташон, аз ҷумла муассисаҳои таълимӣ бояд эътибори ҷиддӣ зоҳир гардад».

Ҳамин тавр, маърифати ҳуқуқӣ ба давлат, ҷомеа ва инсоният аҳамияти басо муҳим дорад. Барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон мушкилоти зиёде мавҷуданд, аммо танҳо бо кӯмак ва талошҳои муштараки ҷомеа ва давлат метавон фарҳанги муътадили ҳуқуқӣ ва сатҳи баланди огоҳии ҳуқуқии шаҳрвандонроташаккул намуд. Дар Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо дар сатҳи қонун таҷассум ёфтани мафҳуми тарбияи ватандӯстӣ барои тақвияти масъулиятшиносии ҳар як шаҳрванд дар назди Ватан, тавсеаи мавзуи хештаншиносӣ дар ҷомеа ва ташаккулёбии насли наврасу ҷавон ва солиму меҳандӯст заминаҳои марбутаи ҳуқуқиро фароҳам овардааст.

Суханронии Пешвои миллат дар маҷлиси тантанавӣ, бахшида ба 30-солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва эълон гаштани Соли маърифати ҳуқуқӣба мо илҳоми тоза бахшида, барои расидан ба ҳадафҳои муҳим - баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷомеаи адолатпарвар ва таъмини волоияти қонун моро раҳнамо мебошад.

Саидумар Раҷабов, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии ИФСҲ АМИТ

Бардошт аз дидори НБО-и Роғун,01 ноябри 2024

“Неругоҳи барқи обии “Роғун” барои расидан ба истиқлоли энергетикии Тоҷикистон, рушди устувори иқтисодии мамлакат, баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум ва пешрафту ободии Ватанамон заминаи устувор мегузорад”

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон

ҶумҳурииТоҷикистон дар истеҳсоли “Иқтисодиёти сабз” дар сатҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ мақоми намоёнро ишғол менамояд, ки зиёда аз наваду ҳашт фоизи барқи истеҳсолшавандаи онтариқи неругоҳҳои хурду калони барқи обӣ ҳосил карда мешавад. Аз ин лиҳоз, дар самти истеҳсоли “Энергияи сабз” дар кишвар чандин лоиҳаҳо пешниҳод ва амалӣ карда мешаванд. Аз ҷумлаи чунин лоиҳаҳо, лоиҳаииншооти бузурги НБО-Роғун ба шумор меравад, ки баландии сарбанди он 335 метр бо истеҳсоли 17,0 млрд кВт.соат неруи барқ дар як сол пешбинӣшудааст.

Чи тавре ки аз таърихи иншооти бузурги НБО-Роғун бармеояд, корҳои омодасозӣ ва сохтмонии иншооти мазкур ҳанӯз дар солҳои70-уми асри ХХ оғоз гардида буд. Дар моҳи декабри соли1987 аввалин маротиба пеши дарёи Вахш баста шуд. Ҳамон сол беш аз 6 ҳазор коргарону мутахассисони соҳавӣ аз гӯшаву канори ИҶШС ба корҳои сохтмонӣ камари ҳиммат бастанд. Баъдан, аввалҳои солҳои 90-ум баландии девори сарбанди нерӯгоҳ дар дарёи Вахш тахминан ба 40 м баланд карда шуд. Бинобар сабаби барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ, ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои1992-1997 ва вазъи заифгардидаи иқтисодию молии Тоҷикистон идома додани корҳои сохтмонӣ дар НБО-и Роғун мавқуф гузошта шуд.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, таҳти роҳбарии бонки Умумиҷаҳонӣ ташхиси тарҳи лоиҳаи сохмониНБО-и Роғун оғоз гардида, соли 2014 ба анҷом расонида шуд. Баробари ин, яке аз вазифаҳои асосииташхиси байналмилалии лоиҳа таҳти омӯзиш қарор додани масъалаи зарари экологии НБО-и Роғун ба хоҷагиҳои халқи поёноб баъд аз ба истифода додани он буд. Баъд аз ҷамъбаст намудани хулосаву таҳлилҳои гузаронидашудаи ташхиси байналмилалӣ маълум гардид, ки хоҷагиҳои поёноби на Тоҷикистон ва на кишварҳои ҳамсоя баъд аз ба истифода додани НБО-и Роғун, ягон зарар намебинанд.

Вобаста ба ҳамин масъала собиқ Котиби генералии СММ Пан Ги Мун аз натиҷаи кори мутахассисон қаноатманд гардида роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказиро барои дастгирӣ намудан дар масъалаи дуруст истифода намудани захираҳои обию энергетикии минтақа даъват ба амал овард.

Ширкатҳои хориҷие, ки дар асосноккунии техникиву иқтисодии НБО-и Роғунсаҳм доштанд, зикр намуданд, ки макони интихобгардида барои сохмон ба талаботҳои сейсмологӣ ҷавобгӯ набошад ҳам, барои сохтмониНБО-и Роғунмувофиқ аст, агар сарбанд бо баландиии 335 метр бунёд гардад, он гоҳ НБО-и Роғун метавонад бо иқтидори то 3600 мегават соат қувваи барқ ҳосил намуда, дар минтақа калонтарин неругоҳи барқи обӣ хоҳад буд.

Боиси зикр аст, ки НБО-и Роғун ин лоиҳаест на танҳо дар сатҳи кишвар, балки дар тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ нақши муҳим дорад. Ба кор андохтани НБО-и Роғун, таконе хоҳад гардид барои рушди саноати Тоҷикистон, кишварҳои Осиёи Марказӣ ва минтақа, ки дар навбати худ барои таъмини аҳолӣ бо ҷойҳои нави корӣ, вусъат додани гардиши мол дар минтақа, таъмини заминҳои корам бо об, мусоидат хоҳад намуд.

Раиси палатаи қонунбарори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Ӯзбекистон Нурдинҷон Исмоилов соли 2018 ҳангоми ташрифи расмӣ ба Тоҷикистон овардан ба шаҳри Душанбе ва зимни мулоқот бо Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми мардуми шарифи Тоҷикистонро бо мавриди истифода дода шудани агрегати якуми НБО-и Роғун табрик намуда, изҳор дошт, ки ин иқдом бо ташаббусу ибтикори сарвари Ҳукумати Тоҷикистон дар саҳифаи таърихи тоҷикон дарҷ хоҳад гардид. Инчунин Исмоилов Н. қайд намуд, амалӣ гардидани чунин як лоиҳаи бузург на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои ҳамаи кишварҳои минтақа муфид аст. Дар шароити имрӯза НБО-и Роғун метавонад омили ҳамгироӣ ва рушди иқтисодии минтақа гардида, василаи ҳамкориҳои мутақобилаи кишварҳои минтақа дар соҳаҳои мухталиф бо Тоҷикистон бошад.

Қобили зикр аст, ки ба кор андохтани агрегати аввалини ин иншооти муҳими стратегӣ 16 ноябри соли 2018 ва агрегати дуюми он 9 сентябри соли 2019 бо иштироки бевоситаи Президенти Тоҷикистон ба вуқуъ пайваста, яке аз дастовардҳои таърихии даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад. Дар ҳақиқат, НБО- и Роғун дар замони истиқлолият майдони талошу заҳматҳои самарабахш, мояи ифтихор, мафҳуми бузург, шуҷоату мардонагӣ ва ояндаи дурахшони миллати куҳанбунёди тоҷик гаштааст.

Дар корҳои сохтмонии НБО- и Роғун ҳам ширкатҳои ватанӣ ва ҳам хориҷӣ ҷалб карда шуда, дар ин иншооти бузургу беназир зиёда аз 17 ҳазор бунёдгарон шабонарӯзӣ кору фаъолият менамоянд.

Ҷомеаи имрӯзу фардои кишвар шоҳиди онанд, ки дар амалӣ гардидани чунин лоиҳаи беназири минтақавӣ, ташаббуси ҷасурона, сиёсати қавӣ ва дурандешонаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нақши беҳамто дорад.

Ҳукумати мамлакат бо азму иродаи қавӣ ва тасмими созандаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҳисси баланди масъулиятшиносиву ватандӯстии сохтмончиёни ин иншооти бузург, инчунин ҷонибдории ҳамаҷонибаи мардуми шарафманди Тоҷикистон аз сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати кишвар, ба вазъияти пешгӯинашавандаи ҷаҳони муосир ва таҳдиду хатарҳои терроризм ва экстремизм нигоҳ накарда, ҷиҳати таъмини фардои дурахшони насли ояндаи Тоҷикистон талош доранд ба ҳадафи стратегӣ- таъмини истиқлоли энергетикӣ қадамҳои устувор гузоранд.

Салимов А.Ҳ. ходими калони илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Бардошт аз дидори НБО-и Роғун,01 ноябри 2024

Имрӯз таърих бар дӯши мову шумо мардуми шарафманду сарбаланд ва озодаву худшиноси тоҷик боз як рисолати бузург – бунёди кохи нурро гузоштааст. Ин барои насли мо ҳам масъулияти азим ва ҳам ифтихору шарафи бузургест. Ҳоло майдони сохтмони ин иншооти барои мамлакат тақдирсоз ба корзори заҳмати созанда, майдони ҳиммату ҷавонмардӣ, арсаи озмоиши нангу номус ва гузашта аз ин, ба ғояи миллии мо табдил ёфтааст.

Эмомалӣ РАҲМОН

Минтақаи Осиё аз қораи бузуртарини ҷаҳон буда, бо тақсимшавии ҷуғрофиявии ҷолибу ҷаззоб, табиати тарабовару тобовар ва маданияту маърифат дорои аҳамиятҳои стратегӣ буда, омӯзишу баррасии он хело муҳим арзёбӣ мегардад. Сиёсатшиносону минтақашиносон қитъаи Осиёро дар баробари худ ба ҳудудҳои ҷуғрофӣ ҷудо кардаанд, ки иборатаз Осиёи Шарқӣ, Осиёи Ҷанубӣ, Осиёи Марказӣ, Осиёи Ҷанубу Шарқӣ мебошад. Зимнан минтақаи Осиёи Марказӣ ва Ҷануби Осиё аз манотиқи бузурги Осиё мебошанд, бо афзоиши аҳолӣ, тамаддуну таърих ва илму ҳунар, фаҳму фаросат ва манобеи табии муҳим арзёбӣ мегардад. Ҳаминтариқ, эҷоди амну субот ва рушд, ягона воситаи инкишоф, беҳбудӣ, тиҷорат ва савдо дарминтақа маҳсуб ёфта, заминаи кафолат барои зиндагии хуби мардум ва пешравии иқтисодӣ ва иҷтимоии онон гардад.

Диёри Тоҷикистон, ҳама гаштаст гулистон,

Зи Ваҳдатудӯстӣ, Ватан шудаст нуристон.

Ҳаминтавр, Тоҷикистони муосир дар минтақаи Осиёи Марказӣ ҷойгир буда, бо гузаштаи таърихӣ ва донишмандони бузурги илму адабу фарҳанг ва манобеи табии нокашфшуда, обҳоимусаффову кӯҳҳои зебонманзари осмонбӯс ва захираҳои гидроэлектроэнергетикӣ бойбуда, дар ҷаҳон ҷойгоҳҳи хос дошта, истифодаи дуруст ва сарфи оқилонаи онҳо барои рушди устувори иқтисодию иҷтимоии давлат мусоидат намуда, заминаро барои тавсеаи ҳамкориҳои бештар бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла Афғонистону Покистону Ҳиндустон фароҳам месозад. Тоҷикистон дар тӯли беш аз30 соли истиқлол тавонист ҳамкориҳои худро бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ хуб роҳандозӣ намуда, дар самтҳои гуногун созишномаҳо барқарорнамояд. Мавриди зикр аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар аввалин саммити сарварони кишварҳои “Осиёи Марказӣ – Ҳиндустон”, ки дар шакли маҷозӣ баргузор шуд, иштирок ва суханронӣ карда, ҳамкориҳои бисёрҷонибаи созандаи кишварҳои минтақа, бахусус дар доираи СММ, СҲШ, МҲТБО ва рушди минбаъдаи ҳамкориҳои кишварҳои минтақаро муҳим шумориданд.

Тоҷикистон бо ташаббусҳои созандаи марбут ба масоили иҷтимоӣ ва иқтисодӣ аз ҷумла амнияти обу иқлим, энергетика ва озуқаворӣ минтақаи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубиро бештар дар пайванди муштарак нигоҳ дошта, бо ҳамаи ин кишварҳо равобити ҳасана дошта, ҳамкорӣ мекунад.

Бо чунин ормону орзуҳои хуб мардуми Тоҷикистони соҳибистиқлол, бо истифода аз донишу хирад ва роҳнамоии фарзандони фарзонаи худ таҳти сарпарастии сиёсатмадор ва ташаббускору созанда Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои эҳёи арзишҳои фарҳангиву миллӣ талошу мубориза намуда, Ватанро дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ намудаанд. Ҳаминтариқ, бо чунин арҷгузорӣ метавон корнамоии қаҳрамононаи Президенти кишварро, ки Роғунро ба воқеият табдил додааст, заминаи асосии сулҳу суботу созандагӣ эътироф кард.

Неругоҳи барқи обии “Роғун” аз ҷумлаи онҳо мебошад, ки боиси рушди иқтисоди кишвар ва ғанӣ гардондани буҷети давлат гардида, Тоҷикистонро ҳамчун давлати ободу зебо ва худкифо дар арсаи байналмилалӣ обрӯ ва нуфуз мебахшад.

Барои нависандаи сатрҳо мояи ифтихору шарафмандист, ки санаи 01.11.2024 дар асоси дастуру ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдатимиллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ташаббуси Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, таҳти сарпарастии директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Ҳайдарзода Рустам Ҷӯра дар доираи сафар ба шаҳри Роғун аз ҷараёни кор дар сохтмони бузурги аср НБО- Роғун дидан намуда, бо рафти кор дар сарбанди он ва идома аз толори мавҷудияти агрегатҳои неругоҳ шиносоӣ пайдо кардем.

Мавриди зикр аст, ки НБО “Роғун” нуҳумин силсиланеругоҳ дар дарёи Вахш ба ҳисоб рафта, тавоноиаш аз иқтидори истеҳсолии НБО “Норак” яку ним маротиба зиёдмебошад. Беҳтариву бартарии он аз дигар неругоҳҳо дар он аст, ки толори мошинҳо ва бинои трансформаторҳо дар зери замини он бунёд карда мешаванд. Хусусияти дигари НБО “Роғун” эҷоди муҳити солиму созанда бо истифодаи самаранок аз захираҳои обӣ, ҳифзи пиряхҳо аз ифлосшавӣ ё ба ибораи дигар “энергияи сабз” мебошад. Тибқи маълумоти овардаи сармуҳандиси НБО-и Роғун сарбанди нерўгоҳ бо баландии 335 метр баландтарин сарбанди аз санг дар ҷаҳон буда, обанбори он ҳаҷми умумии 13,3 км3 ва ҳаҷми муфиди 10,3 км³ ташкил медиҳад. Он ҳамчуняк маҷмааи бузурги гидроэнергетикии гуногунҳадаф, аз ҷумла барои тавлиди нерӯи барқ, танзими об, коҳиш додани хатари обхезӣ ва коҳиш додани хушксолӣ ба нақша гирифташудааст.

Бояд қайдкард, ки санаи 5-уми январи соли 2010 Президенти кишвар, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сохтмони НБО “Роғун”-ро ҷабҳаи нангу номус номида, даъват ба амал овард, ки саҳми худро дар бунёди Неругоҳ гузоранд. Даъвати ватандӯстонаи Сарвари давлат ба хотири ҳарчи тезтар суръат бахшидан ва анҷом додани корҳои сохтмонӣ дар ин иншооти бузург буда, заминаи зиндагии созанда мегардад.

Ин ҷо бояд таъкид кард, ки бунёд НБО “Роғун” собиқаи таърихӣ дошта, солҳои70-ум оғоз ёфта, бо пошхӯрииШӯравӣ ва сабабҳои дигар дар аввали солҳои90-ум сохтмони он идома наёфт. Тарҳи Роғун, ки бори аввал дар соли 1959 пешниҳод шуда буд, беш аз2,2 миллиард доллар арзиш дошт.

Ҳамин тариқ, барои бунёди нерӯгоҳи мазкур дар солҳои 91-уми даврони оғози Истиқлолияти Тоҷикистон мушкили зиёде пеш омад, аммо бо азму иродаи қавӣ ва ҷасорати Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамаи монеаҳо бартарафшуда, эъмори дубораи он эҳё гардид.

Дертар соли 2007 Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарназардошти талабот ва стандартҳои муосири бехатарӣ барои идомаи бунёди НБО-и Роғун ба Бонки Ҷаҳонӣ барои ташхиси байналмилалии лоиҳа муроҷиат намуда, тавассути машваратҳои судманду музокирот санаду ҳуҷҷатҳои лозимаро омода карда, шарафманд шуданд, ки то ба имрӯз ду чархаи ин Неругоҳро баҳризиндагии созандаи башар фаъол созанд. Асосноккунии техникии иқтисодӣ ва арзёбии таъсири муҳити зист ва иҷтимоӣ соли 2011 таҳти сарпарастии Бонки Ҷаҳонӣ бо иштироки ширкатҳои байналмилалӣ ва ду гурӯҳи коршиносони мустақил роҳандозӣ шуд.

Ҳаминтариқ, мутобиқу мувофиқи Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030, таъмини амнияти энергетикӣ ва истифодаи самараноки неруи барқ, сохтмон, азхудкунии захираҳои бузурги гидроэнергетикии мамлакат барои дигаргунсозии иқтисоди кишвар афзалияти аввалиндараҷа дошта, бунёди НБО “Роғун”бо мақсади рушду амалисозии сиёсати истиқлолияти энергетикӣ ва дипломатияи обу иқлим идома хоҳад ёфт. Зеро тавассути он таввлиду тақсими “энергияи сабз” дар кишвар ва минтақа бештару беҳтар таъмин мегардад. Ҳаминтавр, бо истифодаи дурусту саривақтии он Тоҷикистон метавонад яке аз истеҳсолкунандаи автомобилҳои барқӣ дар минтақа мубаддал гардида, иқтисодиёти кишварро истеҳком бахшад.

Мавриди зикр аст, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рӯзи оғози расмии сохтмони НБО “Роғун” 26-уми сентябри соли 2005 сӯханронӣ намуда чунин таъкид карданд: “...Ин иншооти азими стратегӣ ҷаҳиши бузурге дар роҳи таъмини истиқлоли энергетикии Тоҷикистон буда, дар ин кор саҳми арзандаи кишварҳои Тоҷикистону Россия дар самти наҷот бахшидани баҳри Арал аз хушкшавӣ хоҳад буд, ки аҳамияти муҳими минтақавӣ дорад”.

Ҳаминтариқ, эъмору эҳёи НБО-и Роғун рамзу расми озодиву ободиву оромии Тоҷикистонимуосир буда, заминаи рушду тараққиёти саноат мебошад.

Мавриди зикр аст, ки омӯзишуарзиши об ва қудрати иҷтимоии он аз ҷониби ҷомеашинос Виттфогель соли 1957, муҳитшиносДоналд Ворстер соли 1985, архиолог Рейснер 1993 ва мардумшинос Гиглиолӣ ва ҷуғрофидон Эрик соли 2008 мавриди таҳлил қарор гирифта, чӣ гуна давлатмардону роҳбаронисиёсӣ метавонанд тавассути роҳандозии иншооти бузурги гидротехникӣ нақш бозида, ҷомеаро осудаву ором нигоҳ доранд ва бо далелу санадҳо оварда шудааст. Ҳамин тариқ, чӣ гуна метавон аз арзиши аҳамияти тарҳи бузурги гидротехникӣ барои бунёд ва эҷоди идеяи миллӣ назару андешаҳои гуногун вуҷуд дорад. Дар ин зимн, арзиши аҳамияти НБО-и Роғунзери унвони “эъмори миллат тавассути сарбанд: НБО-и Роғун дар Тоҷикистон” аз ҷониби Филиппо Менга омӯзиши ин нерӯгоҳ ва нишон додани стратегияҳои қонунгузорӣ аз ҷониби Ҳукумати Тоҷикистон барои тарҳрезии сарбанд ҳамчун лоиҳаи муттаҳид ва ватандӯстӣ истифодашуда, дар рушди некуаҳолии мардум саҳм мегузорад. Ба андешаи ӯ ташаббуси Тоҷикистон ба ҷомеаи ҷаҳонӣ чун як манбаи фаровони манобеи табиӣ ва обҳои тоза бояд бештар дастгирӣ ёбад, ки ба манфиати ҳамаи кишварҳоиминтақа истифода мешавад[1].

Ҳамин тариқ, бо амалисозии комили нерӯгоҳи барқи обии “Роғун” мушкилоти норасоии барқи минтақа ҳалли худро ёфта, МВт-и изофӣ тавлидшуда метавонад ба Тоҷикистон имкон диҳад, ки на танҳо аз ҷиҳати энергетикӣ бехатар боқӣ монад, балки тавассути содирот ба Афғонистон ва Покистон тавассути хати интиқолиCASA-1000 фоидаҳои иқтисодӣ ба даст оварад. Ҳамин тавр, дар он нишон дода шудааст, ки то чӣ андоза қудрати "нарм" аз ҷониби Тоҷикистон барои қонунӣ дар сатҳи байналмилалӣ ва ҳам дар сатҳи дохилӣ роҳандозӣ мегардад[2].

Роғун ҳамчун сохтмони тақдирсоз омили боз ҳам баландтар гардидани сатҳи некуаҳволии мардуми кишвари азизамон мебошад. Оғози фаолияти ду агрегати ин нерӯгоҳ рӯйдоди муҳимми таърихӣ буда, он дарайни замон аҳамияти хеле бузурги энергетикӣ дорад. Чунки нерӯи барқи аз ҷиҳати экологӣ тоза истеҳсолшуда тамоми эҳтиёҷоти кишвари моро ба нерӯи барқ ​​пурра қонеъ намуда, ба рушди иқтисоди миллии кишвар боис мегардад[3].

Таҳқиқот оиди муайян кардани имконпазирии лоиҳаи пешниҳодшудаи НБО Роғун ва арзёбии мустақилона ва объективии лоиҳаи пешниҳодшуда бо назардошти омилҳои техникӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ пайваста гузаронида шуда, ҳисоботҳои пешакӣ ва ниҳоии баҳогузорӣ соли 2014 интишор ёфтанд, ки натиҷаи ба охир расидани раванди арзёбӣ маҳсуб мешавад.

Ҳаминтариқ, бунёди НБО “Роғун”аз ҷиҳати техникӣ, экологӣ ва иқтисодӣ мувофиқ ва мутобиқ ба стандартҳоибайналмилалӣ эътироф шуда, аввалин агрегати он бо иштироки бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва намояндагони ташкилотҳои молиявии байналмилалӣ, корпусҳои дипломатӣ, бинокорон ва намояндагони тамоми минтақаҳои кишвар санаи 16 ноябри соли 2018 ба истифода дода шуд.

Хулоса, НБО-и Роғун аз баландтарин нерӯгоҳи барқи обӣ дар ҷаҳон буда, ки ба ин кишварҳои минтақа имкон фароҳам меоварад, то норасоҳии барқӣ раҳоӣ ёбанд. Он истеҳсоли энергияро дар мамлакати тақрибан ба нуҳ миллион нафар аҳолӣ ду баробар зиёд карда, камбуду норасоии энергетикиро коҳиш дода, энергияи изофии он ба кишварҳои ҳамсоя, ба мисли Афғонистон, Покистон ва Узбакистон интиқол дода мешавад.

Тибқи маълумотҳо корҳои сохтмонӣ-васлкунӣ дар НБО Роғун бо ҷалби беш аз 70 ташкилоту муассиса, пудратчиёни маъруфи ватанию хориҷӣ аз ҷумла ширкати итолиёвии Salini Impregilo, 22 ҳазор мутахассисон ва коргарон, ки беш аз 90% -и онҳоро шаҳрвандони Ҷумҳурии Точикистон ташкил медиҳанд, ба сомон расонида шуданд[4].

Аз соли 2016 давлати Узбекистон оғози корҳои НБО-и Роғунро ҷонибдорӣ карда, яке аз муштариёни он маҳсуб меёбад. Муовини сармуҳандис Сӯҳроб Очилов пеш аз оғози кор сӯхаронӣ намуда чунин ишора кард: "Ман ин лаҳзаро интизор будам". “Ба кор даромадани Роғун, маънои бунёди корхонаҳои нав, пешрафти иқтисодӣ ва ҷойҳои корӣ барои мардуми мо хоҳад буд”[5].

Ҳамин тариқ, роҳабарияти Палатаи савдо ва саноати Тоҷикистон низ изҳор дошт, ки кор оғоз кардани "НБО Роғун мо омодаем, ки ба Покистон нерӯи арзону тоза ироа кунем, то эҳтиёҷоти ин кишварро дар оянда қонеъ гардонем. “Ҳамин тавр, изҳори умедворӣ гардид, ки бо роҳандозии НБО-и Роғунва лоиҳаи CASA 1000 кишвари Покистон дар қонеъ кардани ниёзи худ ба нерӯи барқ ​​истифода хоҳадкард”[6].

Мавриди зирк аст, ки Тоҷикистону Қирғизистон Покистону Афғонистонсозишномаи байниҳукуматӣ оид ба воридоти 1300 МВт аз кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Осиёи Ҷанубӣ ба имзо расониданд, ки бисёр ҷанбаҳои муҳим, аз ҷумла тиҷоратӣ, ҳуқуқӣ, амниятӣ, тарифӣ ватехникӣ дошта, иҷроишикомили он вақт, нерӯ ва ӯҳдадориҳои зиёдеро талаб мекунад.

Покистон дар тобистон, вақтесистемаҳои энергетикии Осиёи Марказӣ аз нерӯгоҳҳои барқи обии худ изофаи зиёд доранд, бештар истифода хоҳадкард. Тақрибан70 фоизиаҳолӣ ё беш аз 50 000 мардум дар деҳа зиндагӣ мекунад, ки метавонад бо нерӯи барқ истифода кунанд[7].

Мавриди зикр аст, ки лоиҳаиCASA-1000, ки вазорати молияи Тоҷикистон гуфта буд, то соли2019 анҷом мешавад, нерӯи барқ ​​аз Қирғизистону Тоҷикистон ба Афғонистону Покистонро интиқол хоҳад дод. Ҳарчанд як муваффақияти муҳими дипломатия унвон мешавад, аммо таҳлилгарон ба он шубҳа доранд, ки Осиёи Марказӣ метавонад қудратеро, ки Афғонистон ва Покистон ба он ниёз дорад, таъмин кунад [8].

Ҳаминтариқ, моҳи марти соли 2024 ҳайати мудирони Гурӯҳи Бонки Ҷаҳонӣ сафари худро ба кишварҳои Осиёи Марказӣ бо таваққуф дар Нерӯгоҳи барқи обии Роғун, ки қисман фаъол аст, анҷом доданд.

Бо иқтидори гидроэнергетикии худ, Тоҷикистон метавонад ба зудӣ як тавлидкунандаи бузурги энержӣ гашта, дар масоили геополитикаи минтақавӣ нақш бозида, ҷойгоҳи худро баландтар намояд[9].

Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ бо ҳам муштаракоти зиёд доранд. Дар ин зимн, обу энергетика барои боз ҳам мустаҳкам намудани робитаҳо имконият фароҳам меорад. Ҳаминтариқ, Осиёи Ҷанубӣ барои таъмини рушди худ ба энергия ниёз дошта, аз манобеи фаровони Осиёи Марказӣ истифода хоҳадкард. Гидроэнергетика соҳаест, ки потенсиали ҳамкорӣ миёни Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ бештар нигоҳ медорад. Нерӯгоҳи Роғун бузургтарин тавлидкунандаи энергияи тоза дар Осиёи Марказӣ ва манотиқи атрофи он буда, имкон медиҳад, ки корхонаҳои нави саноатӣ бо ҷойи кор таъмин шуда, ба рушди шароити иқтисодӣ ва иҷтимоӣ мусоидат намоянд.

Амалишавии пурраи НБО-и Роғун ва истифодаи дурусти лоиҳаи CASA-1000, кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубиро бо хати баландшиддати 1300 МВт дар робитаи зич нигоҳ дошта, нерӯи барқи изофии Тоҷикистону Қирғизистон ба Покистон ва ба нерӯи барқталаб интиқол дода мешавад. Ин лоиҳа аз ҷониби Бонки Ҷаҳонӣ оғоз шуда, ҳоло боинтиқоли нерӯи барқ дар соли 2024 амалӣ мешавад. Дар чаҳорчӯби лоиҳаи CASA-1000, изофаи умумии ду кишвар дар як сол 6,0 миллиард кВт/соат пешбинӣ шуда, дурнамои рушди соли 2035 низ баррасӣ гардидааст. Ҳаминтариқ, лоиҳаи CASA-1000 як ҷузъи калидии интиқоли нерӯи барқ байни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ мебошад. Дар ниҳояти кор, ин лоиҳа дурнамои рушди ҳарду минтақаро беҳтар хоҳад кард[10].

Бояд таъкид кард, ки Покистон дар бӯҳрони энержӣ қарор дошта, 51 миллион нафар аҳолӣ ба нерӯи барқ ​​дастрасӣ надоранд, дар ҳоле ки 90 миллиони дигар аз таъминоти ноустувори нерӯи барқ ​​ва сарбории ҳаррӯза азиятмекашанд. Чунин вазъ ба иқтисодиёт таъсир мерасонад. Бо вуҷуди ин, гидроэнергетика барои эҳёи он омода аст ва дар ҳалли ин камбуди нерӯи барқ ​​нақши муҳим мебозад. То соли 2030 ҳиссаи нерӯи обӣ дар тавлиди умумии нерӯи барқ ​​метавонад беш аз 40% афзоиш ёбад[11].

Илова аз он раванди омодасозии лоиҳаиCASA-1000 муайян кардааст, ки то соли 2030 иқтидори тавлиди беш аз 90 000 МВт ба кишварҳои минтақа лозим аст. Ҳатто бо нерӯгоҳҳои эҳтимолии мавҷуда, дар соли2030 касри тақрибан 10 000 МВт вуҷуд хоҳад дошт. Яке аз истеъмолкунандагони асосии об дар Покистон соҳаи кишоварзӣ мебошад, ки беш аз 90% ҳаҷми умумии обро ташкил медиҳад. Кишоварзӣ тақрибан чоряки ММД-и кишварро ташкил медиҳад ва 44% қувваи кориро бо кор таъмин мекунад.

Таҳлилу баррасии вазъ дар кишварҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон ва Афғонистон, Покистон нишон медиҳад, ки обва энергетика то чӣ андоза бо ҳам алоқамандандбуда, истифодаи дурусту сарвақтиионҳо то чӣ ҳад фоида меорад. Дар ҳоле, ки тағирёбиииқлим, аз ҷумла, ба баланд шудани ҳарорат, тағирёбии давраи гидрологӣ, зиёд шудани хушксолӣ ва дигар падидаҳои гидрометеорологӣ, кам шудани маҷрои дарёҳо, инчунин дар ин арзҳо афзоиши истифодаи нерӯи барқ, аҳолӣ афзоиш боиси афзоиши талабот ба об, озуқа, энергия ва дигар маводи зарурии ҳаётан муҳиммебошанд. Илова аз ин, ишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ ба таъсири тағйирёбии иқлим хеле осебпазир дониста шуда, суръати баланди афзоиши аҳолӣ доранд[12].

Хулоса, ба андешаи донишманд ва рӯзноманигори тоҷик Мухбирҷон Кенҷаев, ки солиёни дароз НБО-и Роғунро бо таври комил омӯхта арзёбӣ кардааст, “онро метавон сохтмони бузурги аср ва байналмилалӣ номид”[13]. Зеро дар бунёди он намояндагони кишварҳои Аврупову Амрикои Лотинӣ аз ҷумла Россия, Украина, Молдова, Гурҷистон, Италия, Британияи Кабир, Фаронса, Аргентина, Португалия, Бразилия, Перу, Сербия, Колумбия, Панама, Чили ва Осиёву Африқо ба хусус Чин Туркия, Ҳиндустон, Непал Покистон, Миср, Эрон, Эфиопия, Малайзия, Филиппин, Марокаш, Нигерия, Камерун, Намибия ва Зимбабве фаъолона иштирок доранд.

Бояд зикр шавад, ки бо вуҷуди он ки дар кишварҳои ҷаҳон аз ҷумла Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ баъзе аз масоили экологӣ ва амалишавии дурусти “энергияи сабз” ҳанӯз боқӣ монда, роҳбарону сокинони онҳоро зарӯр аст то барномаҳои марбут ба муҳити зисти худро ба таври дурусту муносиб ҳаллу фасл кунанд. Ҳамин тавр, ҳомиёну ташкилоту фаъолони сиёсати энергияи сабз дар минтақа бештар ба кӯмаку пуштибониҳои пайвастаи давлату мардуми худ ниёз доранд.

Ҳаминтариқ, дар амалисозии сиёсати энергияи сабз бо модели сохтани ҷомеаи сабзу хуррам ташаббус нишон дода мешавад, ки ин як қадами мусбат барои ҳифзи муҳити зист буда, восита барои беҳбудии ҳар як сокини кишвари худ мебошад. Дар ин зимн, «Энергияи сабз» аз омилҳои калидии амалии «Иқтисоди сабз» ба ҳисоб рафта, барои рушди иқтисодии кишварҳо, ҳифзи муҳит аз харобиву заҳролудшавии табиат замина ба вуҷуд меорад. Ташаббусҳои созандаи кишварҳо, аз ҷумла экологикунонии рушдииқтисодии Тоҷикистон ба диверсификатсия ваафзоиши содироти маҳсулот бо ҳиссаи баланди коркарди захираҳои табиӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирии ширкатҳои ҷумҳурӣ дар бозорҳои хориҷӣ мусоидат хоҳад кард. Ҳамин тавр, баҳри мубориза ва пешгирӣ аз хатарҳо ва роҳ надодан ба фоҷиаҳои навбати пешниҳоди нави роҳбари Тоҷикистон «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» муҳим ва саривақтӣ ҳисобида шуда, ба хотири суботу созандагии мардуми сайёра пешбинӣ шудааст.

Ҳамин тариқ, мо донишмандону шаҳрванди бо нангу номусро лозим меояд то дар бунёди он саҳм гузошта, хонаи худро ободу зебову хуррам гардонем ва ё ба ибораи дигар,

Ҳар ки Роғун мекунад бунёд,

Хонаи хешро мекунад обод...., намуда, диёру Ватани худро озоду орому обод нигоҳ дорем.

Мирсаид Раҳмонов- ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмии Тоҷикистон

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1. Building a nation through a dam: the case of Rogun in Tajikistan. Menga, F. ORCID: https://orcid.org/0000-0001-5712-7748(2015) Building a nation through a dam: the case of Rogun in Tajikistan. Taylor & Francis. Nationalities Papers, 43 (3). pp. 479-494. ISSN 0090-5992 doi: https://doi.org/10.1080/00905992.2014.924489

2. Fostering Tajik Hydraulic Development: Examining the Role of Soft Power in the Case of the Rogun Dam. www.water-alternatives.org Volume 9 | Issue 2 Menga, F. and Mirumachi, N. 2016. Fostering Tajik hydraulic development: Examining the role of soft power in the case of the Rogun Dam. Water Alternatives 9(2): 373-388

3. РОҒУН -СОХТМОНИ ТАҚДИРСОЗИ МИЛЛАТ//https://tajmedun.tj/tj/akhbor/?ELEMENT_ID=25620

4. Нерӯгоҳи барқи обии Роғун. 19.06.2019. https://www.mewr.tj/?p=3079&lang=tj

5. Tajikistan launches giant dam for power export to Pakistan. Nation. November 16, 2018 https://www.nation.com.pk/.../tajikistan-launches-giant...

6. Tajikistan offers cheap electricity to Pakistan.January 12, 2019https://www.dawn.com/news/1456947

7. Energy security and foreign reliance. August 11, 2008. https://www.dawn.com/.../energy-security-and-foreign...

8.Catherine Putz. August 04, 2015. https://thediplomat.com/.../uzbekistan-still-hates-the.../

9.Rogun Hydropower Plant Nears Completion in Tajikistan SITUATION REPORTS - March 25, 2024 By Alec Solteshttps://www.geopoliticalmonitor.com/rogun-hydropower.../

10. the CASA-1000 project //www.casa-1000.org.

11.Pakistan country profile on the website of the International Hydropower Association, www.hydropower.org/country-profiles/pakistan. (санаи муроҷиат 4 ноябр 2024)

12.Water-Energy Equation in Central and South Asia: A Perspective from Tajikistan. Sulton Rahimzoda. 04 August 2024. pp 79–96. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-29035-0_4#Fn4

13.Кенҷаев М . “РОҒУН”. Саҳифаи тоза дар таърихи давлатдории миллӣ. Ҷумҳурият.28.10.2024 №: 212-213

Бардошт аз дидори НБО-и Роғун,01 ноябри 2024

Агар мо перомуни оғози офариниш андеша намоем, пас ибтидои онро ба шарофати нур метавон рабт дод. Яъне ибтидои ҳаёт аз рӯшноӣ маншаъ гирифта, пояи зиндагӣ ва ҷавҳарӣ ҳастӣ ба падид омадани ин унсури муборак асос мегирад.

Рушди давлатдории миллиамон дар марҳалаи нав тавъам ба пайкори созандаву ободиовари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон буда, дар ин масир пеш гирифтани сохтмони чунин иншооти муҳим ва ояндаофари аср дар сиёсати давлатдорӣ падидаи бузург ва дастоварди барҷаста дар таърихи навини Тоҷикистон мебошад. Яъне, Неругоҳи барқӣ-обии Роғун воқеан кафили рушди босуботи Тоҷикистон буда, ба ин васила таъминкунандаи зиндагии босаодати мардуми кишвар арзёбӣ мегардад.

Возеҳ аст, яке аз вазифаҳои аввалиндараҷа ҳалли масъалаи энергетика ва таъмини кишвар бо неруи барқ ба ҳисоб меравад. Дар ин замина бунёди НБО Роғун шарафу номуси миллати куҳанбунёду тамадунпарвари тоҷик буда, аз сифати созандагии тоҷикон дарак медиҳад. Оғози ба кор андохтани НБО-и Роғун муҳимтарин рӯйдоди таърихи нави давлатдории халқи тоҷик буда, дар солномаҳои таърихӣ бо ҳарфҳои заррин сабт мегардад. Аз ҷониби дигар, бунёди Роғун истиқлолияти энергетии кишварро таъмин намуда, аз ояндаи дурахшон миллати тоҷикро башорат медиҳад.

Мувофиқи маълумотҳо бо мақсади расидан ба истқлолияти энергетикӣ ва истифодаи самарабахши неруи барқ дар даврони соҳибистиқлолӣ 287 неругоҳи барқи обии хурду бузург, 1,5 ҳазор километр хатҳои интиқоли барқи баландшиддат, 50 зеристгоҳи баландшиддати барқӣ бунёду таҷдид ва дар маҷмуъ, 75 дарсади инфрасохтори энергетикии кишвар навсозӣ шуд.

Аз ин рӯ, НБО «Роғун» ҳамчун бузургтарин иншооти гидроэнергетикии Тоҷикистон омили асосии рушди босуботи кишвар ва мақому нуфузи он дар минтақа ва ҷаҳон аст. Чуноне, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр намудаанд «Роғун» манбаи нури ҳар хонадон, гармии қалби ҳар фарди Ватан, сарчашмаи иқболу сарбаландии мардуми тоҷик, кафолати рушди босуботи Тоҷикистон ва нуфузу обрӯи давлати соҳибихтиёри тоҷикон мебошад!».

Ҳамин тавр, вобаста ба бунёди сохтмони НБО Роғун ва аз ҷараёни боздиди ин иншооти аср метавон чунин натиҷагӣрӣ намуд: дар марҳалаи нави давлатдории тоҷикон бунёди НБО Роғун воқеан арсаи номусу нанг ва мабдаи сафову саодати миллат аст; дар сурати сохтани Роғун давлатҳои Осиёи Миёна аз баҳрабардории муштарак ва имконоти энергетикӣ- обии ҳавзаи Омӯ ва Сир ба манфиат буда, сохтмони он ва бунёди обанборҳо дар дараҳои танги кӯҳӣ моро аз зарари зиёди бухоршавӣ раҳо карда, ба иқлим, экологияи муҳити атроф таъсири ҳадди ақал расонда, имкон медиҳад, ки дар якҷоягӣ масъалаҳои таъминоти нерую об дар минтақаи Осиёи Марказӣ ба таври умум барои ояндаи наздику дур ҳаллу фасл шаванд;

пурра ба кор даромадани НБО «Роғун» истиқлоли энергетикии Тоҷикистонро таъмин намуда, заминаи усувори гузаштан ба мамлакати саноатӣ – аграрии он хоҳад шуд; сохтмони сарбанди 335-метраи сангреза НОБ-и Роғунро ба баландтарин неругоҳи барқии обии ҷаҳон табдил медиҳад. Ва иқтидори он 3600 МВт бузургтарин дар Осиёи Марказӣ аст;

неругоҳи барқи обии Роғун метавонад Тоҷикистонро дар содироти неруи барқ нисбат ба кишварҳои ҳамсоя пешсаф гардонида, ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки аз ҷиҳати иқтисодӣ рушд кунад;

нерӯгоҳи «Роғун» омили таҳкими ваҳдати милллӣ ва дарки баланди ҳувиятнокӣ ва ватандӯстӣ аст. Зеро он ҳалқае, ки сотмончиёнро ба ҳам муттаҳид месозад, он шабеҳ ба ҳамон халқаи ваҳдату ба ҳам омадан ва муттаҳидона барои рушди кишвар саҳм доштанро инъикос менамояд;

ҳар як сокини кишварро мебояд аз раванди кор дар НБО Роғун дидан намояд. Ин ба он хотир буда метавонад, ки ҳини дидан кардан аз Роғун бемуҳобо ҳисси ватандӯстӣ ва ифтихор аз давлати миллат боло гирифта, инсон ғарқи таассуроти нек ва наҷиб мегардад; НБО Роғун дар системаи ҳамкориҳои хориҷииТоҷикистон нақши муҳим ва ва ҷойгоҳи хосса дорад. Зеро роҳандозии воҳидҳои он метавонад ба боло бурдани эътибори кишвар дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон мусоидат намояд.

Ардамеҳр Ашуров - ходими пешбари илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Чӣ тавре дар оғози суханронӣ муҳтарам Ҷаноби Олӣ ироа доштанд дар ҳар як марҳилаи таърихии давлатдории ҷомеаи инсонӣ рӯйдодҳои зиёде рух медиҳанд, ки ҳар кадом метавонад як таҳаввулоти ҷиддӣ ва мондагореро дар ҳаёти инсонӣ, сарнавишти миллате ба вуҷуд оваранд, дурнамои рушди онро муайян намоянд. Барои миллати соҳибтамаддун ва фарҳангофари тоҷик, аз ҷумла дар арсаи соҳиб шудан ба соҳибистиқлолӣ, таъсиси давлатдории миллӣ – ин рӯйдоди ниҳоят муҳим ва тақдирсоз қабули нахустин Конститутсия – бахтномаи миллат маҳсуб меёбад.

Ҳақиқатан, андешаҳои Пешвои муаззами миллат оқилона ва бо далелҳои воқеӣ асоснокшуда мебошанд. Пеш аз ҳама аз он ҷанба, ки ин санад новобаста аз авҷ гирифтани бархӯрди фарҳангҳо, дигаргуниҳои сиёсии ҷомеаи башарӣ ифодагари истиқлолу озодии халқ, таъсиси давлатдории навини миллӣ, пойдориву бақои давлат гардида, минбаъд барои муваффақ гаштан ба арзишҳо ва дастовардҳои мондагори миллӣ, муаррифии онҳо дар сатҳи байналмилалӣ нақши ҳалкунанда бозид. Махсусан, рукнҳои асосӣ, бавижа, шаклу сохтори давлатдории навини миллиро муайян кард, барои ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки таъмингари бевоситаи амнияту суботи ҷомеа гардид, заминаи бунёдӣ гузошт. Инчунин, дар таҳияи қонунҳои соҳавӣ ва ташаккули низоми қонунгузории кишвар, иштироки озодонаву васеи шаҳрвандон дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии ҷомеа ба сифати сарчашмаи боэътимод хизмат намуд.

Бар замми ин муҳиммот мақоми шахс ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ, инчунин асосҳои конститутсионии сиёсати хориҷии давлат ва арзишу принсипҳои ҷомеаи демократиро ба миён гузошт. Кишварро аз беҳокимиятиву бенизомӣ раҳоӣ бахшид. Бинобар ин, месазад зикр дошт, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бе ҳеҷ як шакку тардид санади сарнавиштсоз ва нигоҳдорандаи давлатдории миллӣ, маншаи асосии инкишофи соҳаҳои стратегии ҷомеа, дурнамои рушди он мебошад.

Дар матни суханронии Президенти кишвар, ки тамоилгирии илмӣ-мантиқӣ дорад ҳамаи муваффақияту дастовардҳое, ки Тоҷикистон дар тӯли 30-сол ба онҳо нойил гардид, таваҷҷуҳ зоҳир карда шудааст. Дар робита бо ин, масъалаҳои калидие, ки дар ин суханронӣ ҷойҳои меҳварӣ дошта, аҳамияти назарӣ ва амалӣ, арзиши баланд доштани ин санадро ифода медоранд, метавон ба таври зайл мушаххас намуд:

- дар асоси санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, арзишҳои хусусияти миллидошта, ба эътибор гирифтани пешниҳоду дархост ва райъи мардум сохти давлатдории Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ муайян намуд;

- бо дарназардошти хусусиятҳои хоси ҳаёти иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангиву мафкуравии мардум ва барои баромадан аз вазъи даҳшатноки буҳронӣ ҷиҳати таъсиси ҳокимияти нерӯманди мутамарказ, ягона ва муназзам мусоидат кард;

- халқро ба сифати манбаи ҳокимият будан, муаррифӣ намуд. Ё худ ошкоро ва ҳаматарафа баррасӣ гардидани лоиҳаи Конститутсия, ба муҳокимаи мардум пешниҳод шудани он ва ниҳоят, аз тариқи овоздиҳии умумихалқӣ қабул гардидани Конститутсия далели қатъии дар асоси меъёрҳои демократии аз ҷониби умум эътирофшуда қабул гардидани ин санади тақдирсоз маҳсуб меёбад. Аз ин рӯ, дар миқёси Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил яке аз аввалин қонунҳои асосие мебошад, ки бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардидааст;

- анъанаҳои давлату давлатдории гузаштагони миллатро инъикос карда, кӯшишу талошҳои фарзандони огоҳи миллати тоҷикро дар роҳи расидан ба истиқлолу озодӣ ва давлатдории миллӣ амалӣ гардонид. Ба дигар маънӣ ғояҳои башардӯстонаи Конститутсия аз он ҷанба ба назар мерасанд, ки он инъикоскунандаи суннатҳои пурғановати халқи тоҷик буда, аз фарҳанги ниёгони ориёии мо, анъанаҳои давлатдории халқамон ва мероси бузургони таъриху фарҳанги миллатамон сарчашма мегиранд;

- барои миллати тоҷик ҷиҳати ташкили ҳокимияти давлатии муосир, низоми мукаммали ҳуқуқӣ ва идоракунии давлатӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум ҳамчун санади боэътимод хизмат кард;

- дар асоси арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро ҳамчун арзиши олӣ эътироф намуда, риоя ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро аз ҷониби давлат кафолат додааст, ки ин баёнгари воқеан ба ҷомеаи мутамаддини муосир пайвастани Тоҷикистон мебошад;

- мустақилияти ҳокимияти судиро эътироф кард. Яъне танҳо суди мустақил ва беғараз метавонад бо роҳи амалӣ кардани адолати судӣ манфиатҳои давлат ва ҷомеа, ҳуқуқ ва арзишҳои шахс ва шаҳрвандро таъмин намояд;

- волоияти ин санадро назди ҳар як шаҳрванди кишвар нисбат ба дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мушаххас намуд. Чунки Конститутсия санади олии ҳуқуқӣ мебошад ва ягон санади дигари ҳуқуқӣ наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё бар хилофи меъёрҳои он қабул карда шавад;

- дар асоси принсипу меъёрҳои конститутсионӣ оид ба фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳамаи шаклҳои моликият иқтисодиёти Тоҷикистони соҳибистиқлол ташаккул ва рушд ёфт;

- бори нахуст ин ҳуҷҷати олии сиёсиву ҳуқуқӣ барои ба амал баровардани ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ мусоидат намуд;

- дар санади мазкур фаъолияти озоди иқтисодӣ, гуногунии сиёсиву мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, озодии эътиқод, сухан, матбуот, гуногуншаклии моликият ва дигар арзишҳо, ки далели равшани мавҷуд будани низоми демократӣ дар мамлакат мебошанд, ифода ёфтаанд;

- вобаста ба эътибор гирифтани нуктаҳои фавқӣ ва дигар арзишҳои эътирофшуда Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби коршиносони байналмилалӣ аз ҷумлаи панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкории Аврупо муаррифӣ гардид;

- роҳро барои кишвар ҷиҳати оғози ислоҳоти сиёсиву иқтисодӣ ва ҳуқуқӣ ҳамвор сохт;

-дар баробари кафолати ҳуқуқу озодиҳо дар Конститутсия вазифа ва уҳдадориҳои шаҳрвандони Тоҷикистон низ муқаррар карда шудаанд;

- ҳифзи Ватан, ҳимояи манфиатҳои давлат, таҳкими истиқлол, амният ва иқтидори мудофиавии он вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванд ҳисобида шуд;

- барои ташаккули ҷаҳонбинӣ, шуури сиёсӣ ва ҳуқуқии шаҳрвандон ба сифати манбаъ хизмат кард. Маҳз эълон намудани соли 2024 - «Соли маърифати ҳуқуқӣ» ифодагари он аст, ки ҷавҳари маърифати ҳуқуқиро риояи меъёрҳои Конститутсия ташкил медиҳад ва маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, бевосита барои бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар нақши калидӣ метавонад бозад ва ғайра.

Бояд иқрор шуд, ки танҳо он ҷомеае ба пешрафт нойил гардида, адолат ва баробарии иҷтимоӣ риоя мегардад, ки агар дар он кишвар Конститутсия ва қонунҳои соҳавӣ бечунучаро риоя ва иҷро шаванд, волоияти қонун ҳамчун арзиши муҳимми давлати ҳуқуқбунёд таъмин гардад. Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз муқаддасоти миллӣ ба ҳисоб меравад. Он ба сифати таъмингари истиқлолу озодии давлату давлатдории мустақили миллӣ, пешрафти устувори он, кафили доимии амнияту суботи кишвар ва зиндагии орому осудаи мардуми шарифи Тоҷикистон арзиш дорад.

Нозим Маҳмадизода – доктори илмҳои фалсафа, профессор, директори Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ;

Самиев Б.Ҷ. – доктори илмҳои фалсафа, профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рўзи таҷлили сиюмин солгарди Конститутсияи Тоҷикистон бори дигар собит месозад, ки роҳи пешгирифтаи кишвар, ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеъаи ҷаҳонӣ, ҷиҳати бунёди давлти демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ ба марому ормонҳои миллати тоҷик ҷавобгӯ мебошанд ва дар ин хусус Пешвои муаззам қайд намуданд, ки Конститутсияи Тоҷикистони соҳибихтиёр ҳамчун санади ифодагари истиқлолу озодии халқи мо дар таъсиси давлатдории навини тоҷикон ва пойдориву бардавомии он нақши ҳалкунанда дорад.

Президенти муҳтарам, бисёр бамаврид таъкид карданд, ки ин санади таърихӣ ва сарнавиштсоз барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории навини тоҷикон, ноил гардидан ба сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, дастовардҳои бузурги сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаккули озодонаи шахс заминаи мустаҳкам ва боэътимоди ҳуқуқӣ фароҳам овард. Конститутсия сарчашмаи ташаккули низоми қонунгузории давлати муосири мо гардид ва иштироки озодонаву васеи шаҳрвандонро дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии кишвар ва идораи давлат таъмин намуд.

Пешвои муаззам, қайд намуданд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади бунёдии ҳуқуқӣ ва таърихии мамлакат, нақши муҳим дар таъмини истиқлол ва озодии халқи тоҷик, таъсиси давлатдории навин ва пойдории он дошт. Бо тасвиби Конститутсия, асосҳои давлатдории тоҷикон гузошта шуд, ки он барои ба даст овардани сулҳу субот, ваҳдати миллӣ ва рушди соҳаҳои мухталифи сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ заминаи мусоиди ҳуқуқии боэътимод фароҳам овард. Бо гузашти сӣ сол аз рӯзи амали он, Конститутсия собит намудааст, ки қонуни асосии мамлакат дар баробари мушкилот ва озмоишҳои таърихӣ қодир аст, ки давлати Тоҷикистонро дар раванди таҳкими давлатдорӣ, ҳифзи арзишҳои миллӣ ва ҳуқуқи шаҳрвандон ҳидоят кунад. Конститутсия самараи ҷиддӣ бахшида, сатҳи рушд ва устувории ҷомеа, низоми ҳуқуқӣ ва сиёсии кишварро таъмин кардааст.

Ҳамчунин, Конститутсия заминаи ҳуқуқии истиқлолият ва ба вуҷуд овардани давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоии Тоҷикистонро эҷод кард, ки дар он шаҳрвандон ҳақи фаъолона ширкат дар зиндагии сиёсӣ ва иҷтимоиро доранд. Бо қабул ва амалишавии он, Тоҷикистон қадам ба сӯи ташаккул ва рушди давлатдории муосир гузошт.

Соҳибихтиёр шудани Тоҷикистон ба зарурати тасдиқи давлатдории миллӣ дар сатҳи Конститутсия ва таҳия кардани принсипҳои асосии он, ки шароит ва арзишҳои ҷомеаро дарбар мегиранд, Президенти мамлакат баён доштанд, ки яке аз муҳимтарин самтҳои ин амал маҳз муайян намудани шакли давлатдорӣ, мақоми шахс, ҳуқуқу озодиҳои ӯ ва асосҳои сиёсати хориҷии кишвар буд, ки дар Конститутсия ба таври амиқ ва муассир баён гардидааст. Инчунин, принсипҳои ҷомеаи демократӣ ва арзишҳои он дар таҳияи санад ба таври возеҳ муаррифӣ шуданд. Дар масъалаи муайян кардани сохти давлатдории Тоҷикистон, ман мақсади таъсис додани давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро дар иҷлосияи таърихӣ бо қатъият баён кардам. Инро мардуми Тоҷикистон мехост ва вақт нишон дод, ки роҳи интихобкарда дуруст ва мувофиқ ба манфиатҳои умумии халқ мебошад. Ҳатто дар шароити вазнини сиёсӣ ва фишорҳои гурӯҳҳои қудратталаб, аъзои комиссияи конститутсионӣ ва тамоми мардуми кишвар дар таҳияи Конститутсия иродаи мустаҳкам нишон дода, дар ин санад мақсаду ормонҳои худро ҷойгир намуданд.

Пешвои миллат, иброз доштанд, дар ҷараёни таҳияи лоиҳаи Конститутсия, санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ва меъёрҳои онҳо низ мавриди таҳлил ва омӯзиш қарор гирифтанд, ки натиҷатан дар Қонуни асосии мо инъикос ёфтанд. Ҳамин тавр, принсипҳои демократӣ, аз қабили гуногунандешии сиёсӣ ва мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, баробарҳуқуқӣ ва моликияти хусусӣ дар миқёси иқтисоди бозаргонӣ ва соҳибкорӣ бо вуҷуди душвориҳои ҷомеа ба фаъолият шурӯъ намуданд. Сарвари давлшат изҳори ақида намуданд, ки вобаста ба шароити хоси иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангии халқ, ва барои баромадан аз буҳрони шадиди давлатдорӣ, зарурати таъсиси ҳокимияти марказӣ, мустаҳкам ва нерӯманд ба миён омадааст. Аз ин рӯ, дар лоиҳаи Конститутсия шакли ҷумҳурии президентӣ ҳамчун низоми муассир барои идораи давлат пешбинӣ гардид.

Конститутсия на танҳо анъанаҳои давлатдории тоҷиконро инъикос мекунад, балки кӯшиш ва талошҳои фарзандони огоҳи миллатро, ки бо ҷаҳду талоши беназир кӯшиданд ба истиқлол ва озодӣ расанд, амалӣ гардонид. Таҳияи ин санад ҳамчун таҳсиле барои давлатдории миллӣ ва мустаҳкам кардани пояҳои ҳуқуқии Тоҷикистон дар заминаи демократия ва ҳуқуқи инсон тавсиф мешавад.

Президенти кишвар андешаронӣ намуданд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои хусусиятҳои хосе мебошад, ки барои таҳкими давлатдории муосири кишвар заминаи устувор гузоштаанд. Яке аз муҳимтарин хусусиятҳои он инъикоси ғояҳои башардӯстона аст, ки ба арзишҳои ҷаҳонии ҳуқуқи инсон ва озодиҳо пайваст мешаванд. Дар ин ҷода, Конститутсия ба суннатҳои қадимии халқи тоҷик ва мероси фарҳангии ниёгони ориёии мо такя мекунад, ки дар тӯли таърих як устуворӣ ва хосияти амиқи давлатдорӣ ва инсоншиносиро таъкид кардааст.

Аз ин рӯ, Конститутсияи Тоҷикистон ҳамчун санади ҳуқуқӣ аз анъанаҳои давлатдории халқамон ва фарҳанги миллӣ сарчашма мегирад. Арзишҳои инъикосшуда дар Конститутсия аз таърихи давлатдорӣ, марҳилаҳои гуногуни рушди иҷтимоиву сиёсӣ ва фарҳангии миллат сарчашма гирифта, дар амалияи муосир дар шакли самтҳои демокративу ҳуқуқбунёд, эҳтиром ба ҳуқуқи инсон ва таъмини озодиҳои шахс тафсир ва баён шудаанд. Бо ҳамин, Конститутсия на танҳо ба сифати санад, балки ҳамчун оинаи ҳувияти миллӣ ва таҷассуми ормонҳои таърихии халқ амал мекунад, ки аз гузаштагиҳо сабақи устувории давлатдории миллӣ ва таҳкими демократия ва ҳуқуқи инсонро мегирад.

Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дорои хусусиятҳои муҳими Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро асоснок муайян намуданд, ки барои таҳкими давлатдории муосири кишвар ва устувории ҷомеаро таъмин менамояд. Ин хусусиятҳо, ки дараҷаи ҳуқуқӣ ва сиёсиро дар кишвар муқаррар мекунанд, ҳамчун омили асосии рушди давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд амал мекунанд. Аз ҷумла:

-давлати соҳибихтиёр ва демокративу ҳуқуқбунёд: Конститутсия Тоҷикистонро ҳамчун як давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона эълон мекунад. Ин эъломия на танҳо рамзи истиқлолияти кишвар мебошад, балки низоми сиёсии онро муайян менамояд, ки асоси он бар ҳуқуқи инсон, озодиҳои фундаменталӣ ва иштироки амиқи шаҳрвандон дар умури давлатдорӣ аст.

-вазифаҳои муҳими Конститутсия: Конститутсия вазифаҳои муҳими ҷомеаро пешбинӣ мекунад, ки дар он ташкили ҳокимияти давлатии муосир, таъсиси низоми мукаммали ҳуқуқӣ ва идоракунии давлатӣ, таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум ҷойи махсусро мегирад. Ба ин тартиб, Конститутсия зарурати таъмин кардани рушди доимии ҷомеаро бо истифода аз имкониятҳои ҳуқуқӣ ва сиёсӣ таъкид мекунад.

- тағйирнопазирии шакли идораи ҷумҳурӣ: Барои бори аввал дар сатҳи Конститутсия шакли идораи ҷумҳурӣ ва принсипи демократии давлат, ки ҷомеаҳои ҳуқуқбунёд ва дунявӣ фароҳам меорад, тағйирнопазир муқаррар гардида, ин ба воситаи муҳити амниятӣ ва сиёсии кишвар кӯмак мерасонад. Моҳияти демократӣ ва иҷтимоии давлат ба эътибор гирифта мешавад, ки имконияти ҳимояи сохти давлатдории муосирро таъмин мекунад.

- эътирофи инсон ва ҳуқуқи ӯ ҳамчун арзиши олӣ: Конститутсия инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро ҳамчун арзиши олӣ эътироф мекунад. Риояи ҳуқуқҳои инсон ва кафолат додани онҳо аз ҷониби давлат кафолат дода шуда, ин ҷомеаро бо меъёрҳои умумибашарии ҳуқуқии мутамаддини муосир пайваст мекунад.

- рушди устувори ҷомеа ва баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ:

Конститутсия барои таъмини рушди устувор ва амалӣ кардани ҳуқуқҳои иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоии шаҳрвандон механизми мукаммали ҳуқуқиро пешбинӣ мекунад. Ин боиси баланд шудани сатҳ ва сифати зиндагии мардум, таъмини истиқлолият ва ояндаи иҷтимоии ҷомеа мегардад.

- мустақилияти ҳокимияти судӣ: Дар Конститутсия мустақилияти ҳокимияти судӣ эътироф карда мешавад, ки дар он танҳо суди мустақил ва беғараз метавонад бо роҳи амалӣ кардани адолати судӣ манфиатҳои давлат ва ҷомеа, инчунин ҳуқуқи шахс ва шаҳрвандро таъмини ниҳодҳои муассир ва иҷроии давлатӣ муқаррар кунад.

- волоияти Конститутсия: Нисбат ба ҳамаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ волоияти Конститутсия таъмин мегардад. Ин маънои онро дорад, ки ҳама қонунҳо, қарорҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бояд мувофиқи принсипҳои Конститутсия таҳия ва амал кунанд. Волоияти Конститутсия кафолат медиҳад, ки дар давлат мувозинат ва созгорӣ бо арзишҳои бунёдӣ ва принсипҳои демократӣ ва ҳуқуқи инсон пиёда мешаванд. Бо ҷамъбаст кардани ҳамаи хусусиятҳои ёдшуда, метавон гуфт, ки Конститутсия як асоси бунёдии рушди давлатдории Тоҷикистон буда, онро дар роҳи ташаккул ва мустаҳкам кардани ҷомеаи демокративу ҳуқуқбунёд роҳнамоӣ мекунад.

Илова бар ин, Пешвои муаззам, дигар хусусиятҳои хоси Конститутсияро низ баён намуданд, ки мазмуни зеринро доро мебошанд: - принсипҳо ва меъёрҳои конститутсионӣ, ки озодии иқтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳамаи шаклҳои моликиятро фароҳам меоранд ва иқтисодиёти Тоҷикистон дар асоси он рушд ва шакл гирифтааст. Ин принсипҳо имконият медиҳанд, ки иқтисод дар як муҳити озод ва рақобатпазир рушд кунад, ки дар он соҳибкорон ва шаҳрвандон метавонанд фаъолияти иқтисодии худро ба таври озод ва самаранок амалӣ кунанд; Конститутсия бо таъмини волоияти қонун, ки дар асоси эътирофи манфиатҳо ва ҳуқуқи шаҳрвандон ташкил шудааст, робитаи давлат ва ҷомеаро устувор мекунад. Волоияти қонун кафолат медиҳад, ки тамоми қарорҳо ва амалҳои давлат дар доираи қонун ва дар манфиати шаҳрвандон сурат мегиранд. Ин принсип ба пойдории адолати иҷтимоӣ ва қонуният мусоидат менамояд; - Конститутсия бори нахуст барои таъмини як низоми самаранок ва мутамаркази ҳокимият дар кишвар дар асоси таҷзияи он ба шохаҳои қонунгузор, иҷроия ва судӣ замина гузошт. Ин таҷзия кӯмак мекунад, ки ҳар як шохаи ҳокимият вазифа ва масъулиятҳои худро ба таври мустақил иҷро кунад, ки ин ба амалишавии демократии воқеӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон мусоидат мекунад; - дар Конститутсия принсипҳои муҳим, ки нишонаи мавҷудияти низоми демократии кишвар мебошанд, ифода ёфтаанд, ки озодии иқтисодӣ, гуногунии сиёсиву мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, озодии эътиқод, сухан, матбуот ва гуногунии моликиятро нишон медиҳад.

Дар хотима Пешвои миллат, изҳори умед карда шуд, ки Конститутсия ҳамчун санади роҳнамову сарнавиштсози таърихӣ барои рушди минбаъдаи Тоҷикистони соҳибистиқлол садсолаҳо хизмат хоҳад кард.

Ҳамин тариқ, бо самимият бояд қайд намуд, ки Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санаи 6 ноябри соли 2024 дар рўзи таҷлили сиюмин солгарди Конститутсияи Тоҷикистон, шаҳодати он аст, ки давлати Тоҷикистони соҳибихтиёр бо сарварии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон босуббот пеш меравад ва Конститутсия заминаи таҳкими ҷомеъаи навини тоҷикон мебошад.

Бобоҷонзода Исрофил Ҳусейн,

мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор. Email: bobojonov_i@mail.ru

Қодирзода Тоҳир Қамар,

ходими пешбарӣ илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа,сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ

Ҷомеаи муосири ҷаҳонӣ имрӯз дар рақобати шадид дар фазои геополитикӣ ва геоиқтисодӣ қарор дорад. Бо афзиши аҳолии ҷаҳон суръати истеъмоли молҳои гуногун ва сарватҳои табиӣ низ зиед шуда истодааст. “Равандҳои ҷаҳонишавӣ, ки бо тағйироти инқилобии технологияҳо алоқаманд мебошанд, бо афзоиши босуръати истеъмоли энергия, баробаршавии сатҳи истеъмоли захираҳои энергетикӣ ба ҳар сари аҳолӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва пешрафта иртиботи қавӣ доранд. Мувофиқи он масоили қонеъ гардондани талаботи рӯзафзуни инсоният ба неруи энергетикӣ тезутунд мегардад.

Соҳаи энергетика имрӯз сарчашмаи бунёди тамаддуни муосири инсоният ё худ “тамаддуни энергетикӣ” буда, ба масир ва суръати тараққиёти иҷтимоию иқтисодӣ, амнияти халқу давлатҳо, инчунин м ба муносибатҳои байналхалқӣ таъсир мерасонад. Таъминот бо озуқаворӣ, бо сару либос, сохтмони хонаҳои истиқоматӣ ва дар онҳо муҳайё намудани шароити мусоиди зиндагӣ, интиқоли молу маҳсулот ва сафарҳои одамон, алоқа ва мубодилаи ахбор-ҳамаи ин соҳаҳои фаъолияти инсон ниёз ба энергия ё худ неруи барқиро дорад”[1].

Аз ин рӯ, рақобати абарқудратҳо ва қудратҳои минтақавӣ низ дар манотиқи гуногуни олам баҳри дастрасӣ пайдо кардан ба манбаҳои ашёи хом ва дигар сарватҳои табии давлатҳои хурду миёна афзоиш меёбад. Ин амали кишварҳои абарқудрат таҳдид ба истиқлоли давлатҳои дар ҳолати рушд қарор дошта мебошад.Аз ин рӯ, ҳар як кишвари соҳибистиқлол кӯшиш мекунад ,бо ҳар восита Истиқлоли худро ҳифз намояд. Дар ин қарина яке оз омили асосии ҳифзи истиқлоли давлатӣ ва рақобатпазир боқӣ мондани дилхоҳ кишвар ин расидан ба истиқлоли технологӣ маҳсуб меебад.

Тибқи хулосаи коршиносон- истиқлоли технологӣ ин қобилияти кишвар барои мустақилона таҳия, истеҳсол ва назорат кардани технологияҳо ва инфрасохтори асосӣ баҳри таъмини истиқлоли иқтисодӣ ва амнияти миллӣ мебошад.Тоҷикистон ҳам дар самти расидан ба истиқлоли технологӣ пай дар пай ба пеш ҳаракат дорад,ки мо инро дар мисоли бунёди НБО и Роғун мушоҳида менамоем.

НБО-и Роғун асосан бо такя ба неруи зеҳнии муҳандисони тоҷик ва дар раванди рушди тафаккури техникӣ дар ҷомеаи тоҷик бунёд ёфта истодааст. Дар давоми даҳсолаи сипаригашта бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Тоҷикистон қишри зиёиёни тафаккури техникӣ дошт тарбия ёфтанд, ки ин омил дар оянда ба миллати мо имконияти бузургро дар самти рушди иқтисодӣ ва иҷтимоиро медиҳад. Дар солҳои минбаъда танҳо он кишварҳое рушд хоҳанд ёфт, ки инкишофи ташаккули тафаккури техникӣ ва татбиқи технологияҳои нав дар ҷомеа таваҷҷӯҳи махсус медиҳанд.

Дар кишварҳои пешрафтаи дунё дар соли охир таҳия ва татбиқи технологияҳои нав ба омили асосии рушди иқтисодӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум табдил ёфтааст. Истифодаи технологияҳои нав баҳри баланд бардоштани самаранокии равандҳои мавҷуда дар иқтисоди миллӣ шароити хуб фароҳам меоварад. Дар ояндаи наздик омили асосии муайянкунандаи раќобатпазирии иќтисодиёти миллии дилхоҳ кишвари олам пеш аз ҳама истеҳсоли мањсулоти технологї дар заминаи технологияи ватанї мебошад.

Афзалиятҳои технологӣ барои кишвари рушдёбандаи дунё дар марҳилаи ҳозира ба таъмини назорати миллӣ аз болои такрористеҳсоли технологияҳои муҳим иборат буда, дар ду намуди лоиҳаҳои технологӣ ифода шудаанд.

Навъи якуми лоиҳаҳо ин бузурглоиҳаҳо мебошанд, ки ҳалли масъалаҳои муҳимтарини истеҳсоли саноатии имрӯзаро вобаста ба эҷоди маҳсулоти баландтехнологӣ таъмин мекунанд. Ба инҳо технологияҳои саноатӣ дар соҳаи микроэлектроника, авиатсияи бесарнишин, намудҳои алоҳидаи химия, дорусозӣ, биоинженерия, биотехнология ва ғайра дохил мешаванд.

Навъи дуюми лоиҳаҳо- лоиҳаҳои технологӣ мебошанд, ки на танҳо дар айни замон пешрафт мебошанд, балки минбаъд низ самти низомҳои истеҳсолиро дар солҳои наздик муайян мекунанд. Мисоли классикии он рушди технологияҳои зеҳни сунъӣ мебошад.

Мавриди зикр аст, ки мушкилиҳои зиёди иқтисодии кишвар баъди соҳибихтиёр эълон гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон, имрӯз роҳи ҳалли худро ёфтааст. Яке аз масъалаҳои таъмини рушди устувори иқтисодӣ ин гузариш ба «иқтисоди сабз» мебошад ва он бо воситаи афзоиши истеҳсоли неруи сабз имконпазир хоҳад гардид. Ҷумҳурии Тоҷикистон барои истеҳсоли нерӯи сабз имконоти бузург дошта, пайваста кӯшиш менамояд, ки барои рушди соҳаи истеҳсоли энергияи сабз ҳарчи бештар тахнологияи муосирро ворид созад. Тоҷикистон бо рушди иқтисоди сабз ба рақамикунонии босуръати иқтисод хоҳад расид, ва минбаъд бо татбиқи технологияи зеҳнӣ сунъӣ рақобатпазирии кишвари моро таъмин хоҳад кард.

Ҳадафи асосии рушди иқтисоди сабз ин тағйир додани низоми саноатикунонӣ, дуруст истифода намудани сармояи табиӣ, ҷалби сармоягузорӣ, роҳандозии технологияи муосир ва инноватсионӣ, мустаҳкам намудани ҳамкориҳои байналмилалӣ дар самти иқтисоди сабз мебошад. Бо мақсади ноил гардидан ба ин ҳадафҳои стратегӣ, бо ташаббуси бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар қатори дигар иншоотҳо «Неругоҳи барқии обии Роғун» таъсис дода шуда, 15 апрели соли 2008 оинномаи он тасдиқ гардид. Бо бунёди ин иншооти бузурги аср, Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти энергетикро таҳким бахшид. Неругоҳи барқи обии Роғун бузургтарин иншооти энергетикӣ буда, аз шаш агрегати пуриқтидор иборат мебошад, ки ҳар кадом агрегат 600 МВт иқтидор дорад.Иқтидори лоиҳавии шаш агрегат бошад 3600 МВт, яъне зиёда аз 17 миллиард киловатт соатро ташкил медиҳад.

16-уми ноябри соли 2018 бо иштироки Пешвои муаззами миллат, аввалин агрегати «Неругоҳи барқии обии Роғун» ба истифода дода шуд. Ин агрегат интиқоли нерӯи барқро ба системаи ягонаи энергетикии мамлакат тавассути шаш хати барқи ҳавоии 500 кВ-ро таъмин менамояд. Дар арафаи Истиқлолияти давлатӣ, яъне 9 сентябри соли 2019 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон агрегати дуюми «Неругоҳи барқии обии Роғун»-ро ба истифода доданд, ки ин ба таҳкими Истиқлоли энергетикӣ замина гузошт. Бунёди ин иншооти бузурги аср бо руйдоди таърихӣ баробар мебошад, зеро ки аз ҷиҳати бузургӣ ин иншооти сарзамини мо дар ҷаҳон ҷои дуюмро ишғол мекунад. То имрӯз барои бунёди «Неругоҳи барқии обии Роғун» аз буҷаи давлат зиёда аз 4 миллиард доллар ҷудо гашта, барои сохтмон харҷ гардидааст. Дар «НБО - Роғун» зиёда аз 17 ҳазормутахассисони баландихтисос кору фаъолият доранд, ки зиёда аз 90% мутахассисон аз дохили кишвар мебошанд. Барои сохтмони неругоҳ зиёда аз 3 ҳазор техникаҳои пуриқтидор шабонарузӣ хизмат мекунад.Дар ин сохмони бузурги аср 800 нафар бонувони гурдофариди тоҷик низ саҳми худро гузошта истодаанд.

Қобили қайд аст, ки маҳз талошу заҳматҳои шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вамутахассисону муҳандисони қаҳрамону ватандӯст буд, ки дар кутоҳтарин муддат давлати соҳибистиқлоли мо сазовори чунин иншооти бузурги аср гаридид.Иқтидори истеҳсоли барқ аз 928 МВт то давраи соҳибистиқлолӣ то ба соли 2023 зиёда аз 6 ҳазор МВт расонида шуд, ки ин нишондиҳанда қариб ҳафт баробар зиёд мебошад.

Ҳамин тариқ,бояд тазаккур дод, ки дар идомаи сохтмони НБО-и “Роғун” саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят калон аст. Зеро ба кор андохтани агрегати якум ва дуюми ин иншооти стратегӣ маҳз ба иродаи қавии сиёсии ин абармард иртибот дошта, андешаҳои пурарзиши Сарвари тоҷикон оид ба аҳамияти НБО-и “Роғун” дар рушди устувори Тоҷикистон дар ҷомеаи тоҷик афзалияти пурарзишро ба худ касб карданд.

Ҳайдарзода Р.Ҷ., Нематова П - Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Ҳайдарзода Р.Ҷ. НБО «Роғун» — унсури калидии таъмини суботи геополитикӣ ва амният дар Осиёи Марказӣ \\https: amit.tj/tj/nbo-rogun-unsuri-kalidii-tamini-suboti-geopolitiki-va-amniyat-dar-osiyoi-markazi

Бо ифтихори 30 – солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2024 дар мамлакат Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон гардид, ки мақсад аз он баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои демократӣ, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он мебошад. Зеро мавҷудияти сатҳи баланди маърифати ҳуқуқӣ як навъ гарави бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона мебошад, ки дар он на танҳо ба арзишҳои ҳуқуқӣ, балки ба арзишҳои ахлоқӣ эҳтиром гузошта мешавад.

Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо аз соли 1929 то имрӯз, 5 маротиба, солҳои 1929, 1931, 1937, 1978 ва 1994 Конститутсия қабул кардааст. Баъдтар, вобаста ба тағйир ёфтани вазъи сиёсиву ҷамъиятии мамлакат дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ-26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағийроту иловаҳо ворид карда шудааст. Конститутсияи амалкунанда аз конститутсияҳои гузашта куллан фарқдошта, меъёрҳои он мустақиман амал намуда, ба стандартҳои санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии байналмилалӣ ҷавобгӯ мебошад.

10-уми декабри соли 1948 аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Миллали Муттаҳид Эъломияи ҳуқуқи башар қабул гардидааст, ки иҷрои он барои ҳама давлатҳои аъзои СММ ҳатмӣмебошад. Меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6-ноябри соли 1994 ба стандартҳои байналмилалии ҷаҳонӣ ҷавобгӯ буда, аз меъёрҳои Эъломияи ҳуқуқи башар сарчашма гирифтааст. Зеро дар моддаи якуми боби аввали Конститутсияи кишвари мо ҳамчун давлати иҷтимоӣмуаррифӣ карда шудааст. Давлат ба тамоми табақаҳои ниёзманди аҳолӣ, аз ҷумла кӯдакону наврасони ятиму бепарастор, оилаҳои камбизоат, пирони дастнигару бемор, маъюбон ва ғайраро зери парасторӣ ва ғамхории махсус гирифтааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста талош менамоянд, ки ҳарчи зудтар сатҳу сифати зиндагии халқ баланд гардида, Тоҷикистони азизи мо боз ҳам ободтару зеботар гардад. Аз ҷумла, Сарвари давлат соли 2014 дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намуданд, ки «тавре борҳо таъкид карда будам, мо азму талош дорем, ки барои ҳар як сокини мамлакат шароити зиндагии шоистаро муҳайё созем ва ҳамаи нақшаву барномаҳоямон маҳз ба хотири амалӣ гардонидани ҳамин ҳадафи олӣ қабул ва амалӣ карда мешаванд»

Инчунин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳои худ қайд карданд, ки «Конститутсия ба сифати Қонуни Олӣ заминаҳои ҳуқуқии пешрафти ҷомеаро аз тариқи қабули қонунҳои нав гузошта, муносибатҳои ҷамъиятии мухталифро таҳти танзим қарор медиҳад». Ин санад дар таърих ба унвони Конститутсия эҷод гардид ва то имрӯз ҳамчун санади асосӣ шинохта мешавад. Чи хеле дар боло қайд карда шуд, ҳарчанд қаблан мо дорои чунин санад будем, аммо он ҷавобгӯи ҳадафҳои давлату миллат набуд ва соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон зарурати ба низом даровардани самтҳои асоси сиёсати дохилӣва хориҷии давлати тоҷиконро ба миён овард. Масалан, забони тоҷикӣ чун забони давлатӣ расман эълон гардид ва рамзҳои давлатӣ ҳамчун муқаддасот шинохта шуданд. Мутобиқи ин талаботи Конститутсия коргузорӣ, ҳуҷҷатнигорӣ, таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, сабти асноди шаҳрвандӣ ва дигар муносибатҳои меҳнатӣбо забони давлатӣсурат мегиранд.

Афзалияти дигари ин санад таҳияи боби алоҳида оид ба ҳуқуқу озодиҳои инсон аст ва бори аввал мафҳуми инсон дар чаҳорчӯбаи қонуни асосии давлат баррасӣ ва эътироф гардид. Мутобиқи конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ҳаматарафа ҳимоя карда мешаванд ва давлат ба ин кафолат медиҳад. Аз ҷониби дигар, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳрвандонро вазифадор менамояд, ки риояи ҳама талаботи ин санад ҳатмӣаст, яъне шаҳрвандон дар ҳама ҳолат бояд талаботи конститутсияро риоя кунанд. Дар вақти риоя накардани талаботи конститутсия мутобиқи қонун ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ ҷавобгарӣ муайян мешавад.

Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон эътирофу эҳтироми арзишҳои миллӣ, расму оинҳо дар раванди пуртаззоди ҷаҳонишавӣ омили воқеии пойдорӣ ва таҳкими истиқлолият арзёбӣ шуд. Бо мақсади назорати риояи дақиқва иҷрои якхелаи қонунҳо дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон мақомоти прокуратура таъсис дода шуд. Ҳолати ҳуқуқии ин мақомот дар боби нуҳи Конститутсия (моддаҳои 93-97) муқаррар шудааст. Низоми ягонаи марказонидашудаи прокуратураи Ҷумҳурии Тоҷикистонро Прокурори генералӣ сарварӣ мекунад. Прокурори генералӣ танҳо дар назди Маҷлиси миллӣ ва Президент масъул аст. Прокурори генералӣва прокурорҳои тобеи он бе дахолати дигар мақомоти давлатӣ ва шахсони мансабдор мустақилона дар асоси қонун фаъолият мекунанд. Дар як вақт бо истифода аз ин ваколат Прокурори генералӣбо назардошти дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор фармонҳо, амрҳо ва дастурамалҳои соҳавии худро баҳри риояи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон равона кардааст.

Мавриди зикр аст, ки мувофиқи моддаи 5-и Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақомоти прокуратураи Ҷумҳурии Тоҷикистон» яке аз самтҳои асосии фаъолияти мақомоти прокуратура назорат ба риояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ки ҳамчун арзиши олӣ эътироф гардидаанд, аз тарафи ҳамаи сохторҳо ва шахсони мансабдорро амалӣ менамояд. Мақомоти прокуратура дар таъмини риоя ва иҷрои меъёрҳои Конститутсия ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ нақши калон дошта, бо ин васила дар таъмини соҳибихтиёрии кишвар ва сулҳу суботи он саҳмгузор аст.

Воқеан, дар ҷомеаи суннатӣ, ки асрҳо бо анъаноти вижа шакл гирифтааст, таъмини низоми одилона ва устувор дар пояи меъёрҳои ҳуқуқӣтатбиқ мешаванд. Чунини низомро маҳз Конистутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳукми як санади асосӣ бо шинохт ва риояи меъёрҳои байналмилалӣ рисолати воқеии худ қарор додааст. Он ба ҳукми Қонуни асосӣ тамоми самтҳои фаъолияти давлату давлатдориро танзим намуда, ҳуқуқу озодиҳо ва манфиатҳои шаҳрвандонро зери ҳимоя гирифтааст. Муҳимтар аз ҳама, роҳнамоест барои имрӯзу фардои давлату миллат. Чун бахтномаи сарнавиштсоз моро ҳифз мекунад ва мебарад сӯйи ояндаи неку дурахшони Тоҷикистони соҳибистиқлол. Бо эътимод метавон изҳор намуд, ки 30 - солагии Конистутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҷашни мубораки миллӣ ба густариши бештари худогоҳиву худшиносӣ, ваҳдати миллӣ, ҳисси ватандӯстиву ватанпарастӣ ва ифтихори ватандории ҳар фарди бонангу номуси Тоҷикистони соҳибистиқлол нерӯи тоза мебахшад.

Ходими калони илмии МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии АМИТ Акрамзода Рустами Ҷурахон