Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - 16 ноябр

Нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешниҳоди ташаббусҳои ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Созмони Милали Муттаҳид (СММ) яке аз барҷастатарин саҳифаҳои сиёсати хориҷии кишвар ба ҳисоб меравад. Тоҷикистон ҳамчун давлати ҷавон баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991 ба саҳнаи байналмилалӣ ворид гашт ва 2 марти соли 1992 узви СММ гардид. Дар шароити мураккаби сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, ворид шудан ба арсаи байналмилалӣ ва ҳимоят аз манфиатҳои миллӣ албатта кори осон нест. Аммо бо вуҷуди мушкилот, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист зарфияти дипломатии кишварро ба таври муассир истифода бурда, Тоҷикистонро ба як кишвари ташаббускори глобалӣ табдил диҳад.

Яке аз самтҳои марказии фаъолияти байналмилалии Тоҷикистон масъалаи об мебошад. Тоҷикистон дорои зиёда аз 60 % захираҳои оби тозаи Осиёи Марказӣ буда, дар қаламрави он бузургтарин пиряхҳои минтақа, аз ҷумла пиряхи Федченко, ҷойгиранд. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон бо дарки аҳамияти ҳаётан муҳими об барои инсоният, ин мавзӯъро аз доираи миллӣ ва минтақавӣ ба сатҳи ҷаҳонӣ бароварданд. Ҳанӯз дар аввали солҳои 2000-ум Тоҷикистон расман ба СММ ташаббуси эълон намудани Даҳсолаи байналмилалии «Об барои ҳаёт» (2005–2015)-ро пешниҳод намуд ва ин ташаббус соли 2003 тавассути қатъномаи Маҷмааи Умумии СММ таҳти рақами A/RES/58/217 қабул гардид. Ин барои таърихи дипломатияи Тоҷикистон қадами бесобиқа буд, зеро бори аввал ташаббуси глобалӣ аз ҷониби давлати тозаистиқлол пешниҳод ва қабул гардид.

Дар давоми даҳ соли амалисозии ташаббус дар ҷаҳон садҳо лоиҳаҳои обӣ, омӯзишӣ ва илмӣ татбиқ гардиданд, ки ба беҳтар шудани дастрасӣ ба оби тоза барои миллионҳо нафар мусоидат намуданд.

Баъди анҷоми даҳсолаи аввал, Пешвои миллат масъалаи обро дар рӯзномаи байналмилалӣ боз ҳам устувортар гардониданд. Соли 2013 бо пешниҳоду роҳбарии Тоҷикистон СММ «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об»-ро эълон намуд. Ин иқдом ба кишварҳои ҷаҳон имкон дод, ки ҳамкорӣ ва идоракунии муштараки захираҳои обиро тақвият бахшанд. Тоҷикистон бо як кишвари дорои захираҳои бузурги об, вале бидуни дастрасӣ ба баҳр, нишон дод, ки масъалаи об танҳо масъалаи иқтисодӣ нест, балки масъалаи сулҳ, амният, дипломатия ва рушди устувори ҷаҳонист.

Давраи навбатии ташаббусҳои ҷаҳонӣ соли 2016 оғоз шуд, вақте ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар минбари СММ зарурати эълон намудани Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028)-ро ба миён гузоштанд. Ин ташаббус соли 2017 бо қатъномаи A/RES/71/222 пазируфта шуд. Даҳсолаи дуюм ҳамоҳанг бо Ҳадафҳои рушди устувори СММ (то соли 2030) роҳандозӣ гардид ва Тоҷикистон мутобиқ ба ин ташаббус ҳамасола чорабиниҳои сатҳи баланд баргузор менамояд. Далели равшани саҳми Тоҷикистон дар ин раванд конфронси ҷаҳонии оби СММ дар соли 2023 дорои аҳамияти хос мебошад, ки дар шаҳри Ню-Йорк баргузорӣ шуд ва Тоҷикистон аз кишварҳои асосии ташаббускору раисикунандаи конфронс буд. Ин рӯйдод бори аввал баъд аз соли 1977 баргузор шуд ва нишон дод, ки дипломатияи обии Тоҷикистон на танҳо дар сатҳи назариявӣ, балки дар шакли амалӣ таъсиргузор аст.

Ташаббусҳои Тоҷикистон ба масъалаҳои об маҳдуд намешаванд. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар минбари СММ масъалаҳои амнияти минтақавӣ, мубориза бо терроризм ва экстремизм, ҳифзи муҳити зист, тағйирёбии иқлим ва ҳифзи мероси фарҳангиро борҳо матраҳ кардааст. Аз ҷумла, дар суханронии худ дар Маҷмааи Умумии СММ дар соли 2024 пешниҳод намуд, ки «даҳае барои пешбурди сулҳ барои наслҳои оянда» қабул карда шавад. Ин пешниҳод нишон медиҳад, ки Тоҷикистон масъалаи сулҳро ҳамчун унсури ҷудонашавандаи сиёсати ҷаҳонии худ қабул кардааст.

Далелҳои таърихии ташаббусҳои Тоҷикистон собит месозанд, ки фаъолияти Пешвои миллат дар дипломатияи ҷаҳонӣ пайваста, дониши стратегӣ ва дурбинии сиёсӣ дорад.

Ҳамин тариқ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути ташаббусҳои ҷаҳонӣ ва сиёсати хориҷии дурбинона мамлакатро аз доираи давлатҳои эҳтиёткор дар фазои пасошӯравӣ ба сатҳи давлатҳои ташаббускори ҷаҳонӣ баровард.

Тоҷикистон имрӯз дар харитаи сиёсии ҷаҳон ҳамчун кишвари сулҳпарвар, дорои иқтидори илмӣ ва дипломатии баланд ва ҳамчун «маркази дипломатияи ҷаҳонии об» маъруф аст. Ин дастоварди бузург на танҳо ифтихори миллӣ аст, балки саҳми воқеии Тоҷикистон ба ҳалли мушкилоти глобалии башарият ба шумор меравад.

АЗИЗХОНОВА Рухшона, ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

"Агар дар ёд дошта бошед дар Иҷлосияи таърихии 16- уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон савганд ёд кардам будам, ки тамоми ҳастиамро ба ин сарзамин мебахшам. Ман ҳамон Эмомалӣ Раҳмонам, ҳамоне ки тамоми ҳастии худамро барои мардуми тоҷик бахшидаам"

Эмомалӣ Раҳмон

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - 16 ноябр

Бар асари таҳаввулоти сиёсиву иҷтимоии ибтидои солҳои 90 – уми асри гузашта халқи тоҷик баъди ҳазор сол аз нав ба эҳё ва эъмори давлати миллӣ шурӯъ намуд. Воқеан ҳам истиқлолият дар таърихи ҳазорсолаи халқи тоҷик падидаи нодир ва деринтизор буда, Тоҷикистон аз нахустин рӯзҳои ба даст овардани он дар раванди барқарорсозӣ ва ташаккули пояҳои давлату давлатдории нав, таъмини амнияту оромии ҷомеа, суботи сиёсиву иҷтимоии кишвар бо мушкилоту монеаҳои сангин рӯ ба рӯ гардид. Танҳо бо кӯшиш ва талоши халқи тоҷик ин мушкилиҳо бартараф ва роҳ ба сӯи фардои дурахшон боз гардид.

16-уми ноябри соли 1992 дар Қасри Арбоби шаҳри Хуҷанд Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳумро баргузор гардид ва чашми умеди ҳама тоҷикистониён ба натиҷаҳои ин иҷлосияи тақдирсоз дӯхта шуда буд. Ин охирин фурсат буд, зерои Шӯрои Олӣ бояд масъулияти худро дар назди таърих ва халқу Ватан ба ҷо оварда, кишварро аз ин вазъияти буҳронӣ наҷот медод.

Хушбахтона, Шӯрои Олӣ бо интихоби роҳбари ҷавону дилсӯз ва ботадбиру оянданигар дар симои Эмомалӣ Раҳмон рисолати таърихии худро иҷро кард. Оре, намояндагони мардумӣ, ки то он вақт дар чандин талоши барқарор кардани сулҳ ва ҳалли низоъ ноком шуда буданд, ин дафъа бо дидаи боз ва дарки масъулият “суккони киштии багил нишаста”- и миллатро ба дасти касе супоридаанд, ки бо ҳисси баландӣ ватандӯстию миллатпарварӣ ва бо такя ба хиради азалии мардуми худ, ин киштиро аз миёни амвоҷи пурталотуми замон солим ба дар овард ва ба соҳили мурод расонд.

Баробари интихоб шуданашон ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон савганд ёд карданд, ки “...кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард...Мо ҳама бояд ёру бародар бошем, то ки вазъиятро ором намоем...”.

Ниҳоят, корвони сулҳи тоҷикон пас аз сипарӣ намудани чандин даври музокирот, 27-уми июни соли 1997 ба манзили мурод расид ва бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ марҳилаи комилан нав ва созандае ҳаёти мардуми Тоҷикистон рақам хурд.

Тоҷикистони азизи мо дар давоми соли Истиқлолият ба комёбиҳои назаррасе ноил гашт. Агарчи панҷ соли ҷанги таҳмилӣ Ватан ва мардуми моро аз пешрафт боздошт, вале миллати ободгари мо пас аз имзои Созишномаи сулҳ ва ризоияти миллӣ роҳи бунёдкорӣ ва ободониро пеш гирифта, бо муттаҳид шудан дар атрофи Пешвои худ ба сӯи пирӯзиҳо роҳ мепаймояд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон, агарчи расман 9-уми сентябри соли 1991 ба Истиқлолият расид ва давлати мустақили худро таъсис дод, аммо фарҳанги давлатдорӣ барои тоҷикон чизи нав ва тозабадастомадае набуд. Оини давлату давлатдории аҷдоди мо аз ҳазорсолаи сеюми қабл аз милод оғоз гардидааст. Дар тӯли таърих, давлатдории тоҷикон борҳо дучори таназзул гашта, дигарбора эҳё ва такомул ёфтааст.

Халқи тоҷик ҳамчун миллати соҳибтамаддун ва дорои таҷрибаи куҳани давлатдорӣ барои бунёди давлати алоҳидаи миллӣ дар ҳама давру замон кӯшишу талошҳо намудааст. Ҳақ ба ҷониби шоир аст, ки:

Ман ҳамон гумгаштаи сад бор пайдо гаштаам,

Қатра – қатра ҷамъ гашта, боз дарё гаштаам.

Маҳз бо ҳамин хотир, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баробари таъйин шуданашон ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (ноябри соли 1992) роҳи барқарории муносибатҳо бо кишварҳову созмонҳои байналмилалиро барои муаррифии Тоҷикистон ва ба роҳ мондани ҳамкориҳои гуногунҷанба дар пеш гирифтанд. Сиёсати сулҳҷӯёнаи роҳбари ҷавони давлати навтаъсис аз рӯзҳои аввали ба сари ҳокимият низ қарор гирифт ва ин заминаи хубе шуд барои ба роҳ мондани сиёсати муваффақи хориҷӣ. Аз ин ҷост, ки нуфуз ва обрӯи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ сол то сол боло меравад ва кишварҳои олам тамоюли худро барои барқарорӣ ва густариши равобит бо Тоҷикистон эълом медоранд.

Дар соли 2003 бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти сиёсати хориҷии мамлакат “сиёсати дарҳои кушода” пеш гирифта шуд, ки бо шарофати он ҷалби кишварҳои гуногун ба ҳамкории судманд лоиҳаҳои зиёде дар соҳаҳои саноат, энергетика, коммуникатсия амалӣ шуда, барои рушди устувори давлат заминаи мустаҳкам гузоштаанд. Сиёсати “дарҳои кушода” меҳвари сиёсати хориҷии Тоҷикистонро таҷассум намуда, натиҷаҳои пурмаҳсули он ба қарори зайл мебошад. Ҳамасола миёни Тоҷикистон ва беш 100 кишвари ҷаҳон табодули мол сурат мегирад. Соли 2013 Ҷумҳурии Тоҷикистон узви комилҳуқуқи яке аз созмонҳои бонуфузи дунё – Созмони Умумиҷаҳонии Савдо гардид.То имрӯз Тоҷикистон бо кишварҳои гуногуни дунё зиёда аз 1200 ҳуҷҷати дуҷониба дар соҳаҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, тиҷорат, илму маориф, фарҳанг ва ғайра ба имзо расонидааст. Бо назардошти ин Пешвои миллат ҳамкории Тоҷикистонро бо созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ ҷиҳати пайвастан ба равандҳои глобалии рушди ҷомеаи ҷаҳонӣ ва изҳори назари ҷумҳурӣ оид ба онҳо,ба ҳайси яке аз бахшҳои муҳимтарини сиёсати хориҷӣ муайян намуда, худ дар ин ҷода саҳми назаррас мегузорад. Узвияти Тоҷикистон дар 80 созмони бонуфузи байналхалминтақавӣ, қабл аз ҳама, Созмони Милали Муттаҳид, Созмони Ҳамкории Шанхай, Созмони Ҳамкории Исломӣ, Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастаҷамъӣ ҳамкориҳои ҳамёронаро ба роҳ монда, саҳнаи онҳоро барои арзёбӣ ва пешбурди тасмимҳои байналмилаливу минтақавӣ истифода мебарад.

Дар ин қарина иштирок ва суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи 48-уми Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар моҳи сентябри соли 1993 барои кишвари мо оғози яке аз давраҳои муҳим дар ҷодаи пешбурди сиёсати байналмилалии он маҳсуб мешавад. Зимни суханронии худ дар ин ҷаласа Роҳбари давлати Тоҷикистон воқеан барои нахуст мавқеи ҷумҳуриро оид ба масоили доғи байналмилалӣ ба ҷомеъаи ҷаҳони манзур намуд. Қобили тазаккур аст,ки шоҳшиори Созмони Милали Муттаҳад:

“Бани одам аъзои якдигаран, ки дар офариниш зи як гавҳаранд...” ,зимни суханронии сарвари Тоҷикистон аз фазои ин минбари бонуфуз бо забони асли эҷоди он-лаҳни ноби тоҷикӣ садо дод.

Ташабусси дигари Пешвои миллат роҷеъ ба ҳамкорӣ дар соҳаи об низ аз ҷомеъаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфта, 20 декабри соли 2010 Созмони Милали Муттаҳид тибқи қатъномае,ки дар ин асос қабул кард,соли 2013-ро “Соли байналмилалии ҳамкориҳо дар соҳаи об” эълон намуд. Пешвои миллат бағоят муҳим будани ин масъаларо на танҳо ҷиҳати дастёбӣ ба ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт 2005-2015”ҳамчун омили пешбаранда таъкид намуд,балки онро барои расидан ба Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсола низ омили ҳалкунанда шуморид.

Тибқи ташаббуси мазкур 20-21 августи соли 2013 Конфронси байналмилалии сатҳи баланди ҳамкорӣ дар соҳаи об дар шаҳри Душанбе баргузор гардид.Барои иштирок дар кори он беш аз 900 нафар меҳмонони воломақом ва мутахассисону коршиносони маъруф аз зиёда аз 70 кишвари ҷаҳон ва созмонҳои сершумори минтақавию байналмилалӣ ба Тоҷикистон ташриф овардаанд.

Шояд барои тасдиқи гуфтаҳои боло овардани сухане аз як мақоми СММ дар бораи Пешвои миллати мо ва ташаббусҳои ӯ кофӣ бошад. 20 сентябри соли 2010 дар Ню-Йорк дар Маҷлиси умумии сатҳи олии Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бахшида ба масъалаҳои Ҳадафҳои Рушди Ҳазорсола, Муовини Дабири Кулли СММ Ша Тсу Кан изҳор дошт: ”Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қаҳрамони ҷаҳон дар ҳалли масоили глобалии вобаста ба об мебошад”. Ин баҳои як мақоми аршади ҷаҳонӣ, як мутахассиси соҳа ва гузашта аз он,баҳои холисонаи як фарди ғайритоҷик ва ғайритоҷикистонӣ мебошад. Воқеан, Эмамалӣ Раҳмонро дар сатҳи ҷаҳон бо ташаббусҳои оламгир ва созандааш мешиносанд ва тавассути ӯ номи Тоҷикистон ва миллати тоҷик низ шуҳратёр гардидааст. Мавриди зикр аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муаллиф панҷ ташаббуси бузургест, ки дар созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ махсусан дар Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод гардида, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ сарбаландона пазируфта шудааст, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ амалӣ шуд ва мешавад: “Соли байналмилалии оби тоза, 2003”, “Даҳсолаи байналмилалии амалиёти “Об барои ҳаёт, 2005-2015”,“Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”, “Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, 2018-2028”” ва “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда”.

Замони муосир дар бораи дарёфту роҳу воситаҳои беҳтарини ҳалли масъалаҳои умумиҷаҳонии инкишоф назария ва таълимоти мукаммалро ба миён овард. Намояндагони мактабҳои гуногуни илмӣ ва ҷараёнҳои мухталифи сиёсӣ бештар дар ду ҳолат рӯ ба дарёфти роҳу воситаҳои ҳалли масъалаҳои инкишофи геополитикии олам меоранд. Аввало, масъалаҳои глобалии инкишоф таваҷҷӯҳи онҳоро ба худ ҷалб намуда, зери ибораи “масъалаҳои глобалии инкишоф” масъалаҳои умумисайёравӣ дар назар дошта шудааст. Хусусиятҳои масъалаҳои рушди сайёра низ мавриди таърифу тавсиф қарор гирифтаанд. Муҳақиқон дар бисёр мавридҳо масъалаҳои умумибашарии инкишофро амиқу мушаххас таҳқиқ карда метавонанд. Вазъияти мазкур дар ҳалли масъалаҳои глобалӣ монеъаҳо ва маҳдудиятҳоро пеш меорад.Баъдан, роҳу воситаҳои беҳтари инкишофи сайёравӣ мавриди таҳқиқоти доираҳои илмӣ қарор мегиранд.

Дар ҷаҳони муосир, ки ҳамгироӣ ба яке аз омилҳои муҳимтарине табдил ёфтааст ба рушди устувори босубот,болоравии иқтисодиёт ва таъмини амнияти кишварҳо дар сатҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ мусоидат менамояд. Бо назардошти ин Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон иштироки фаъолонаи ҷумҳуриро дар фаъолияти сохторҳои бисёрҷонибаи глобалӣ ва минтақавӣ ба ҳайси яке аз авлавиятҳои сиёсати хориҷии кишвар муайён намудааст. Стратегияи мазкур дар шароити ҷаҳонишавӣ чӣ равандҳои хоҷагидориву иҷтисодӣ ва чӣ хатарҳои амниятӣ, ба мисли терроризму экстремизм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва ҷинояткории фаромиллӣ ба сиёсати хориҷии кишвар тавозуни прагматикӣ бахшида, имкониятҳои онро дар мавриди ба даст овардани манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти кишвар меафзояд.

Ҳоло дар Тоҷикистон намояндагиҳои 30 созмон ва ташкилотҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, нуҳ намояндагии агентиҳо ва дигар сохторҳои СММ фаъолият мекунанд. Дар кишвар намояндагии 50 ташкилоти байналмилалии ғайриҳукуматӣ ба қайд гирифта шуда, дар ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байнидавлатӣ (ғайриҳукуматӣ) барои ташаккул ва тараққиёти соҳаҳои гуногуни ҳаёти иҷтимоӣ саҳм мегузоранд. Имрӯз истиқлолияти давлатии Ҷумҳуриии Тоҷикистон аз тарафи зиёда 183 кишвари ҷаҳон ба расмият шинохта шуда, дар 600 эъломияњои байналхалќї ҳамроҳ аст. То имрӯз Тоҷикистон бо кишварҳои гуногуни олам беш аз 2100 ҳуҷҷати дуҷониба ба имзо расонидааст, ки масъалаҳои муносибату ҳамкории дуҷонибаро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, ҳарбӣ-техникӣ, амният, илм, фарҳанг, маориф, тандурустӣ, сайёҳӣ ва дигар самтҳо фаро мегиранд.

Бад – ин равиш метавон зикр сохт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи 34 соли истиқлолият дар пешбурди сиёсати хориҷӣ ва тақвияти ҷойгоҳу нуфузи худ дар арсаи ҷаҳонӣ ба комёбиҳои назаррасе ноил гардид. Тавсеаи равобит бо кишварҳои олам бо ҳифзи манофеи миллӣ ва риояи манфиати шарикон асоси сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ташкил дода, кишвари мо бар асоси “сиёсати дарҳои боз” робитаҳои гуногунсамтро бо тамоми кишварҳо ва созмонҳое, ки ба манофеи миллии мо эҳтиром мегузоранд, густариш медиҳанд.

Мусаллам аст, ки обрӯ ва нуфузи имрӯзаи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ самараи талошҳои пайгирона ва хастагинопазири Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аст. Ӯ бо қабули масъулияти кишвар дар солҳои басо вазнин ва пайгирии ҳадафҳои олии созандагӣ манфиати умумимиллиро аз ҳамаи манфиатҳои дигар боло гузошта, боварии халқро соҳиб шуд. Корҳое, ки таи солҳои гузашта анҷом дод, боис шуд, ки дар дохили мамлакат тамоми халқ, махсусан равшанфикрон ва нерӯҳои ақлонӣ ба нақшаву барномаҳои ояндаи ӯ бо дидаи умед бингаранд ва бо боварӣ пайрави роҳаш бошанд. Ҳамчун шахси сулҳофарин Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҷоиза ва унвонҳои зерин сарфароз гардиданд:

Профессори ифтихории фалсафаи Академияи умумиҷаҳонии тиб

Ситораи тиллои Алберт Швейсер.

Унвони шаҳрванди ифтихории пойтахти Қирғизистон.

Ҷоизаи олии ҷамъиятии Бунёди байналмилалии хайрияи “Сарпарастони аср”.

Ордени нахустини алмосдори “Ситораи сарпараст”.

Ордени “Қаҳрамони миллии Афғонистон - Аҳмадшоҳи Масъуд”.

Медали тиллои “Барои таҳкими сулҳу ризояти байни халқҳо”.

Нишони рамзии дани 5-уми камарбанди сиёҳи карате-до.

Доктори фахрии Донишгоҳи Ғозии шаҳри Анқараи Ҷумҳурии Туркия.

Ҷоизаи Бунёди байналмилалии нависандагон ва рӯзноманигорони Ҷумҳурии Туркия.

Медали тиллои Маҷлиси халқи (Парлумони ) Ҷумҳурии Мисри Араб.

Профессори фахрии Донишгоҳи Евразияи Остона ба номи Лев Николаевич Гумилевич.

Медали тиллои давлати Миср.

Ситораи ёқути сурх “Миротворец” (Сулҳовар).

Нишони фахрии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил.

Ордени княз Ярослави Ҳаким дараҷаи 1-и Украина.

Доктори фахрии Донишгоҳи миллии Киев ба номи Тарас Шевченко.

Ордени Шӯрои олимпии Осиё.

Медали тиллои арҷгузорӣ ба Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ (Румӣ)-и ЮНЕСКО.

Ордени тиллои Эҳёи Роҳи Абрешим.

Профессори фахрии Донишгоҳи давлатии кӯҳии Урал.

Ордени “Ситора” дараҷаи-1” занҷираи заррини Латвия.

Ордени ифтихории Иттиҳоди байналмилалии нақлиёти автомобилӣ.

Профессори фахрии Донишгоҳи давлатии Москваи ба номи Михаил Ломоносов.

“Доктори фахрӣ”-и Институти шарқшиносии Академияи илмҳои Русия.

Мукофоти олии Академияи илмҳои тиббии Федератсияи Русия-Медали тиллои ба номи Николай Блохин.

Мукофоти олии давлатӣ-Нишони Покистон.

Ордени байналмилалии “Моҳи нав ва ситора”.

Мукофоти олии Пажӯҳишгоҳи муттаҳидаи таҳқиқотии ядроии Федератсияи Русия-Медали тиллои.

Мукофоти олии давлатии Украина Орден “Барои хидматҳо” дараҷаи 1.

Унвони фахрии пофессори Донишгоҳи миллии кӯҳкории Украина ва медали тилои академик Терпигоре.

Профессори фахрии Донишгоҳи Сямэни музофоти Фуҷиан.

Шаҳрванди фахрии шаҳри Шанхайи музофоти Фуҷиани Ҷумҳурии Мардумии Чин.

Медали тиллои Кумитаи олимпии Чин.

Мукофоти Давлати Кувайт ордени “Муборак ал - Кабир”.

Мукофоти олии давлатии Озарбойҷон- “Ордени Ҳайдар Алиев”.

Ордени Президенти Туркманистон “Битараплик” (Бетарафӣ).

Профессори фахрии Донишкадаи давлатии иқтисод ва идораи Туркманистон.

Доктори ифтихории Донишгоҳи Мавлонои шаҳри Қунияи Туркия.

Медали “60-солагии ЮНЕСКО”.

Мукофоти давлатии Баҳрайн “Ал- Қилод ал-Халифӣ” (ордени подшоҳӣ).

Профессори фахрии Донишгоҳи Давлатии Белорус.

Профессори фахрии Донишгоҳи Лимкоквинги Малайзия.

Профессори фахрии Донишгоҳи нафту техникаи Уфа.

Профессори фахрии Маркази аврупоии таҳқиқоти байналмилалӣ ва стратегӣ (CERIS) (ш. Брюссел)

Доктори фалсафа ва иқтисоди Донишгоҳи Қоиди Аъзами Покистон.

Мукофоти олии Федератсияи Русия-“Ордени Александр Невский”.

Дорандаи “Калиди рамзи тилои шаҳри Уммон” ва унвони олии-Шаҳрванди фахрии шаҳри Уммони Шоҳигарии Ҳошимии Урдун.

Мукофоти олии Давлатии Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ордени “Эл Юрт Ҳурматӣ”

“Нишони фахрии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ”

Ордени “Барои хизмат дар назди Ватан”-и Федератсияи Русия (4 октябри соли 2022),

Ҷоизаи Созмони ҷаҳонии тандурустӣ (WHO) (31 октябри соли 2022) ва дигар мукофоту ҷоизаҳо сарфароз гардонида шудаанд.

Мирзоев Ҳ. ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - 16 ноябр

Имрӯз мо дар арафаи таҷлили яке аз идҳои бузурги миллӣ - Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем. Таърих гувоҳ аст, ки дар раванди тамаддунофарии башарият ҳар нафаре, ки дар ҷодае қадамҳои нахустин мениҳад ва барои амале аввалин шуда иқдом мегирад, ӯро асосгузор ё бунёдгузор меноманд. Барои Тоҷикистони тозаистиқлол маҳз Эмомалӣ Раҳмон аввалин сиёсатмадоре мебошанд, ки истиқлолияти комили сиёсиро таъмин намуда, ваҳдати миллиро устувор сохта, иқтисодиёти пасазҷангиро ба маҷрои дурусти рушд расонданд.

Аз ин рӯ, Эмомалӣ Раҳмон ҳам ба унвони олии Қаҳрамони Тоҷикистон, ҳам Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ ва ҳам Асосгузори Тоҷикистони мустақил арзанда ҳастанд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ –Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таърихи миллати куҳанбунёди тоҷик аз дурахшонтарин чеҳраҳое мебошанд, ки бо фаросату ҷасорат, сиришти пок ва фитрати азалӣ дар маснади бузурги роҳбарӣ нишастанд ва давлатдории миллии тоҷиконро дар даврони муосир асос гузоштанд.

Замоне, ки фарзанди номвар ва номбардори халқ Эмомалӣ Раҳмон бори аввал роҳбари давлат интихоб шуд, Тоҷикистони тозаистиқлол рӯзҳои даҳшатборро ба сар мебурд. Ҷангу низоъҳои хунини миёни тоҷикон боиси хисороти зиёди моливу ҷонӣ гардида, ба якпорчагии мамлакат ва ҳастии миллати тоҷик таҳдид мекард.

Эмомалӣ Раҳмон бо тадбирҳои хирадмандона ва матонату ҷасорати фавқулодда кишварро аз вартаи фалокат ва ҳалокат берун овард, мардуми парешонро сарҷамъ намуд ва садҳо ҳазор ғурбатзадагонро ба ватан баргардонд.

Бо иродаи Сардори давлат дар як муддати кӯтоҳ харобаҳо ба ободӣ табдил ёфта, иншооти азим ба вуҷуд омаданд, барои ба ҳам пайвастани тамоми гӯшаву канори мамлакат шоҳроҳи ваҳдат ва барои мустақиман баромадан ба уқёнус ва робита ёфтан ба кишварҳои дуру наздики хориҷӣ роҳҳои бузурги мошингард сохта шуданд.

Муҳимтарин комёбиву дастовардҳои кишвар натиҷаи меҳнати фидокоронаи халқи Тоҷикистон ва иқдомҳои тамаадунофаронаи Эмомалӣ Раҳмон ва ҳаммаслакони содиқаш мебошад.

Подоши ин ҳама корнамоиҳо маҳбубият ва маъруфиятест, ки Эмомалӣ Раҳмон дар миёни халқи мамлакат ва ҳазорон ҳазор ҳамватанони бурунмарзӣ пайдо кардааст. Мукофоти ин ҳама заҳматҳо ҳамчунин ҳусни таваҷҷӯҳ ва эҳтироми бузурги ҷомеаи ҷаҳон мебошад, ки мунтазам нисбат ба Сарвари донову тавонои Тоҷикистон, сиёсатмадори варзида ва ифодагари марому ормонҳои умумибашарӣ иброз мегардад.

Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шахсияти таърихии миллат мебошанд, ки дар барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ, эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуданд ва дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудаанд.

Бузургтарин дастоварди Эмомалӣ Раҳмон, бешубҳа, барқарор кардани сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон аст, ки барои халқи тоҷик неъмати бебаҳо, арзиши муқаддас, рамзи ҳувияту худогоҳӣ, кафили бақои давлату давлатдорӣ ва рамзи саодати наслҳои имрӯзу оянда мебошад.

Нақши Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини ба ҳайси Сарвари давлат интихоб гардиданашон барои баланд бардоштани нуфузу эътибори байналмилалии Тоҷикистон ва ҳаллу фасли масъалаҳои глобалии олам ниҳоят бузург ва саривақтӣ буданд. Аз ҷумла, Пешвои миллат муаллифи панҷ ташаббуси бузург мебошанд, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудаанд: “Соли байналмилалии оби тоза, 2003”, “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013”, “Даҳсолаи байналмилалии амалиёти амалиёти “об барои ҳаёт, 2005-2015” ва “Даҳсолаи байналмилалии амал “об барои рушди устувор, 2018-2028”.

Сардори давлат Эмомалӣ Раҳмон тавассути таъмини сулҳ ва ваҳдати миллӣ, ҳамчунин барои гузаштан ба марҳилаи барқарорсозии иқтисодиёт ва оғози корҳои созандагию бунёдкорӣ заминаи боэътимод гузоштааст.

Қурбонзода Фарида, ходими илмии

Шуъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашни бузурги миллӣ тантанаи волоияти қонун, идоракунии давлатӣ ва рӯзи сипосгузорӣ намудан ба хизматҳои бесобиқаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

Мавриди тазаккур аст, ки Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона буда, шакли идораи давлатии он президентӣ мебошад, ки дар моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд шудааст.

Дар Чумҳурии Тоҷикистон Президент ҳам сарвари давлат ва ҳам сарвари ҳокимияти иҷроия эътироф мегардад. Хизматҳои шоёни муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Президенти кишвар дар раванди дигаргуниҳои нави замони соҳибистиқлолӣ ин бунёди НБО –и Роғун ва дигар неругоҳҳои барқӣ-обии истеҳсолии фаъол, эҳёи хотираи таърихӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ, кушодани роҳу нақбҳо, вусъат бахшидан ба вазъи таълиму тарбия, тандурустӣ ва дигар ташаббусу ҳамкориҳо дар муносибатҳои байналмилалӣ, боиси ифтихору сарфарозӣ мебошанд, ки дар Рўзи Президент бояд сипосгузорӣ карда шаванд.

Рӯзи Президент, ҷашнест, ки дар қатори дигар ҷашнҳои миллӣ дар тамоми қаламрави кишварамон барои қадршиносӣ ва заҳматҳои бесобиқаи Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор мегардад. Шаҳрвандони кишвари мо ва дигар тоҷикони бурунмарзӣ ҳар сол ҷашни “Рӯзи Президент”-ро истиқболи самими намуда, тамоми дастовардҳои замони соҳибистиқлолиро ба Президенти кишвар ва истиқлоли давлатӣ вобастаю пайваста медонанд. Ин рамзи эҳтирому эътироф, маҳбубияту шукргузорӣ ва инсонмеҳварӣ мебошад, ки ягонагии миллӣ ва фарҳангсолории миллати тоҷикро тақозо менамояд.

Президенти кишвар ба хотири эҳёи давлатдории миллӣ имруз дар сатҳи ҷаҳонӣ бо ташаббусҳои сатҳи байналмилалӣ ва пешниҳодҳои мушахасс барои беҳтар шудани тарзи ҳаёт корҳои назаррасеро ба анҷом мерасонад. Маҳз чунин сифатҳои кордонию ҳидоятҳо Президенти моро дар арсаи ҷаҳонӣ маъруфу машҳур намудааст. Аз ин рў, ҷашни “ Рўзи Президент “ ҳамчун иди миллӣ ҳамеша сазовори шукр ва эҳсон аст, ки мардуми Тоҷикистони азиз ба он сарфарозӣ дорад.

Имрӯз нақши Президенти мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар барқарор намудани сулҳу салоҳ, худогоҳии миллӣ ва дигар кору пайкори сулҳофарӣ зинаи баландтарини фаъолияти сиёсиро ишғол менамоянд ва ҳамаи ин дастовардҳо имрӯз дар сатҳи байналмилалӣ назири худро надоранд.

Ин аст, ки 31 марти соли равон баъди анҷоми мулоқоти хоссаи сарони давлатҳои Тоҷикистону Узбекистон, ки дар фазои дӯстию бародарӣ ҷараён гирифт, дар ҳамин ҷо маросими имзо ва мубодилаи санади муҳими таърихӣ Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Аҳднома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи муносибатҳои ҳампаймонӣ баргузор гардид. Ҳамин тариқ, Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон низ дар бораи сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон тасдиқ карда шуд, ки ин ормони деринаи мардуми ҳамсоякишварҳо ба ҳисоб мерафт.

Инчунин боз якчанд санадҳои муҳими таърихӣ - Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се ҷумҳурӣ ва Эъломияи Хуҷанд доир ба дӯстии абадӣ дар фазои тантанавӣ аз ҷониби сарони давлатҳо ба имзо расид.

Имрӯз , ба андешаи мо , баҳогузорӣ ба Рўзи Президент ва фаъолияти Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд на аз рӯи эҳсосоти шахсӣ, балки аз рӯи меъёрҳои таҳқиқи амиқу дақиқи фаъолияти амалӣ ва дастовардҳои бузург дар роҳи сулҳу салоҳ баҳо дода шавад.То ҳанўз бисёр хизматҳои шоёни Президенти кишвар дар бораи рушду инкишофи Тоҷикистони азиз таҳлилу таҳқиқ наёфтаанд ва ана ҳамин ҷашн метавонад боиси баррасии онҳо гардад. Албатта, пешдастӣ ва фаъолнокии сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳалли масъалаҳои рўзмарраи миллат хеле барҷаста ва саривақтӣ мебошанд, ки бояд ба онҳо назари мусбат ва эҳтироми самимӣ дошта бошем. Барои мисол, фаъолнокии сиёсӣ ва суханронии Ҷаноби Олӣ, Эмомалӣ Раҳмон 6 ноябри соли 2025 дар нишасти дуюми формати С5 +1 дар Вашингтон шуда метавонад, ки барои рушди минбаъдаи кишварамон уфуқҳои нави ҳамкориҳои байналмилалиро тақвият мебахшад.

Аз фурсати муносиб истифода намуда, дар ҷашни “ Рӯзи Президент” изҳор менамоям, ки ин иди бузурги миллӣ ҳамеша барои миллати мо мувафақияту бурдбориҳо дошта бошад. Барои мо шаҳрвандони Тоҷикистони азиз чун ҳамеша, ин рўз мисли дигар ҷашну маросимҳои миллӣ сазовори шукру эҳсон мебошад. Рўзи Президент муборак бошад.

Муҳаммад Абдураҳмон- узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор

“Дар дунё миллатҳо тибқи низоми ду тартиба мавҷуданд: дар миёни гурӯҳе аз онҳо олимон ҳастанд, дар дигариҳо олимон нестанд”.

Эрнест Ренан

Аз чеҳраҳои басе ошно ва истиқболкунанда дар муҳити илмии кишвар академик ва кимиёшиноси барҷаста Улмас Мирсаидов маҳсуб мешавад, ки таҳқиқоти густурдае ҷиҳати партовҳои радиатсионӣ ва энерҷии атомӣ анҷом додааст. Таъмин намудани ҳифзи муҳит аз истихроҷи маводи кимиёвӣ дар осори илмии академик нақши босазое доранд. Ғолибан, таҳқиқи назаррас, ки кимиёшинос дар солҳои 70-90 – уми садаи сипаришуда анҷом додааст, кимиёи арзиз мебошад. Ҳамзамон, У. Мирсаидов таваҷҷуҳи заруриро ба мавриди истифода қарор додани партовҳои саноатӣ, бахши мушкилзо будани самти экологияи саноати кимиё ва металлургия бахшида, ба истеҳсол ва баррасии илмии арзиз чун маводи саноатии дорои партовҳои кимиёвӣ диққат додааст.

Номбурда 10 ноябри соли 1945 дар шаҳри Истаравшан таваллуд шуда, соли 1967 Донишкадаи кимиёвӣ-технологии ба номи Д. И. Менделеевро дар шаҳри Маскав бо баҳои аъло хатм намудааст. Солҳои 1988-2003 директори Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ ва аз соли 1995 ба мақоми президенти АМИТ интихоб шуда, то соли 2005 дар ин мансаб ифои вазифа доштааст. Дар як мусоҳиба бо намояндагии ВАО академик У. Мирсаидов ҷиҳати шуғли омӯзиши кимиёвии хеш ин ҳарфҳоро иқрор кардааст: “Он айём ба омехтан ва омӯхтани гидриди алюминий оғоз намудам. Оид ба масъала мо як қатор таҳқиқҳоро дар маҷаллаи “Ахбори АИ ИҶШС” нашр намудем. Бахши дигари таҳқиқҳо ба ҷузъҳои эътидолии сӯзишвории ракетӣ бахшида шуда буданд, ки онро мо дар корхонаи гидрометаллургияи шаҳри Исфара иҷро намудем”[1].

Зимни баррасии садаи нав ба вуқуъ пайваста академик ба суоли рӯзноманигор чунин посух медиҳад: “Дар садаи XXI мушкилиҳои глобалӣ мушоҳида карда мешаванд: зиёдшавии ҳангуфти нуфӯси сайёра, фалокатҳои экологӣ, болоравии сатҳи камбизоатӣ, бекорӣ, бемориҳо, тағйирёбии иқлим. Дар назди олимон ҳалли мушкилиҳои глобалии сайёраамон меистад”[2].

Академик У. Мирсаидов зимни суханронӣ дар Конгресси уламо дар шаҳри Минск, ки соли 2001 барпо шуда, “илм ва маориф дар арафаи ҳазорсолаи савум” номгузорӣ гардида буд, бо дарназардошти авзоъ ва аҳволи илми муосир таъкид намудааст, ки: “Бегуфтугӯ маориф, фарҳанг, илм сангҳои сегонаи рушди минбаъда ҳастанд. Илм нигаҳбони фонди генетикии тамаддунест, омили рушди фарҳанг, сиҳативу саҳеҳияти ахлоқии ҷомеаи муосирест, ки новобоста аз рушди бесобиқа мушкилиҳои муҳимро дар ҳазораи савум ба башарият хоҳад овард: нодорӣ ва дороӣ чун василаи муқобилгузории кишварҳои рушдкунанда ва мутараққӣ, проблемаи бекории тарвиҷёфта чун натиҷаи рушди илмӣ-техникӣ. Яке аз аз мушкилиҳои глобалӣ, ки дар пеши инсон дар иртибот ба рушди илм пайдо мегардад, ин шабеҳсозии инсон (клонирование) аст. Ин ҷо масъалаҳое зуҳур мекунанд, ки ҷанбаи ахлоқии нигаронкунанда доранд”[3].

Олим ҳамонест, ки ҳадди аққал 10-15 соли минбаъдаро пешгӯӣ мекунад ва мушкилиҳои бо башар рӯбарӯ омадаро ошкор менамояд. Улмас Мирсаидов низ агар олим намебуд, ҳаводиси 20 соли баъдинаро мутазаккир намешуд. Агар шабеҳсозии инсон ҳанӯз дар авохири қарни XX маълум буд, лек пандемияи COVID – 19 фақат пешгӯӣ шудааст ва аз зумраи олимоне, ки зуҳури бемории сироятиро таъкид сохтааст, Улмас Мирсаидов аст. Гузашта аз ин, олим бармало гуфтааст, ки рушди бесобиқаи илму техника дар ояндаи наздик бекории ногуфтаниро дар ҷаҳон ба вуҷуд хоҳад овард, ки вобаста ба он тараққии ғайри мунтазами кишварҳо ҳатто барои дували абарқудрат низ проблема хоҳад шуд.

Ҳар як давлат, - ба пиндошти академик Улмас Мирсаидов, кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки нерумандтарин мутахассисини илму маорифро дошта бошад. Аммо маорифи сатҳи паст ба поинравии сатҳи ташкили истеҳсолот мусоидат карда, рушди илмро дар ҷомеаи шаҳрвандӣ бозмедорад.

Муаллифи 15 монография, 450 мақолаҳои илмӣ-таҳқиқӣ ва 75 патенту шаҳодатномаҳои муаллифӣ буда, чун мутахассиси барҷаста дар таҳқиқи пайвастагиҳои ҳидрогении кимиёи муосир, қабл аз ҳама гидриди алюминий ва борогидриди лантаноидҳо шинохта мешавад. Бори аввал дар Тоҷикистон, ӯ таҳқиқоти низомиро дар соҳаи кимиёи гидридӣ, металлҳои сабук ва моддаҳои зӯроварӣ оғоз кард. Натиҷаҳои ин таҳқиқотҳо имкон доданд, ки механизм, нақшаҳои ҷараёнро муайян сохта, ҷиҳати рушди ҷомеа амалан роҳандозӣ шаванд. Осории илмии академик У. Мирсаидов таърихи илми ватаниро низ фаро гирифтааст. Масалан, монографияҳояш аз қабили “Президентҳои Академияи илмҳои Тоҷикистон”, “Сарварони фидокори илм”, “Онҳо ифтихори илми тоҷикро ташкил медиҳанд”, “Устодони ман” ва ғайра ба баррасии таърихи илм бахшида шуда, ҷиҳати муаррифӣ кардани дастовардҳои илмӣ аз зумраи беҳтарин сарчашмаҳо маҳсуб мешаванд. Муаллиф аз вохӯриҳои судманд бо уламои ҳақиқӣ мисолҳо оварда, ҷаҳду кӯшиш ва лаёқати ихтисосии онҳоро ошкор месозад. Махсусан, таъкиди У. Мирсаидов ҷиҳати рушди илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ ҳангоми ба вазифаи президенти АМИТ таъин гардидани Султон Умаров гувоҳӣ медиҳад, ки кимиёшинос ҳангоми баёни ин ё он андеша ба далелу арқом такя менамояд.

Зарур медонам тазаккур диҳам, ки таваҷҷуҳи У. Мирсаидов ба ҳайси кимиёшиноси барҷаста пеш аз ҳама кимиёи маводи интенсивӣ бобати пажӯҳиш дар мавриди моддаҳои энергияталаб, коркарди ашёи хоми минералӣ ва партовҳо, аз он ҷумла партовҳои саноати коркард ва истеҳсоли уран, технологияи моддаҳои ғайри муқаррарӣ ва экологияи кимиёвӣ шинохта шудаанд. Як гурӯҳ тадқиқот, ки солҳои 70-90-уми садаи гузашта анҷом дода шудаанд, ба кимиёи арзиз тааллуқ дошта, манобеи гидрогенӣ ва ҷузъҳои эҳтимолии сӯзишвории махсус дар саноати ҳарбиро дар бар мегиранд. Пас аз пошхӯрии ИҶШС тамоми потенсиали илмии Институти кимиёро ба ҳалли мушкилоти саноат ва кишоварзии Тоҷикистон равона карда, бо истифода аз партовҳои саноатӣ, истифодаи ашёи хоми маҳаллӣ, инчунин мушкилоти экологии соҳаҳои гуногуни кимиёӣ ва металлургия диққати махсус медиҳад. Дар мақолае, ки дар он коркарди партовҳои истеҳсолӣ бо ашёи хоми маҳаллии минералӣ мавриди баррасӣ ёфтааст, роҳҳои рафъи оҷизии истеҳсолот дар гардиши куллии илм баррасӣ мешавад. Бавижа, кимиёшинос иқрор мекунад: “Аҳамияти махсусро ҷиҳати ташкил намудани технологияҳои илмӣ коркарди партовҳои саноатӣ ва истифодаи оқилонаи ашёи маҳаллии минералӣ доранд. Ин ба он маънист, ки дар ҳудуди муассисаҳои саноатии кишвар садҳо ҳазор тонн партовҳое ҷамъ шудаанд, ки муҳити зистро ҳар лаҳза метавонанд заҳролуд созанд. Ин масъала махсусан, барои корхонаи арзизи шаҳри Турсунзода актуалӣ мебошад, ки аз корхонаҳои калонтарини истеҳсоли арзиз дар ҷаҳон маҳсуб мешавад”[4].

Яке аз масоили баҳспазири илмӣ истихроҷи маъдани уран ва дар мавзеи корхонаҳо риоя аз меъёрҳои стандартии амнияти радиатсионӣ дониста мешуд. Агарчи дар давраи Шӯравӣ меъёрҳои бехатарии радиатсионӣ ба истондортҳои ИМА ва кишварҳои Аврупои Ғарбӣ мутобиқ буданд, бо вуҷуди он ба истихроҷи маъдан беш аз масоили ҳифзи муҳити зист таваҷҷуҳ мегардид. Бинобар ин, дар ҳудуди 170 га 55 миллион тонна партовҳо гӯронида мешуданд. Ба ин мавзӯъ академик У. Мирсаидов монографияи ҷудогона иншо намуда, дар он роҳҳои гуногуни истихроҷи маъдани уранро таҳқиқ намудааст. Тибқи маълумоти кимиёшинос, 20 дар 100 истихроҷи маъдани уран дар замони Шӯравӣ ба Тоҷикистон рост меомад. Таъмин намудани амнияти фаромиллии экосистемавӣ аз масоили ҳалталабест, ки кишварҳои рушдкунанда барои татбиқи он маблағҳои ҳангуфте ихроҷ менамоянд ва чунонки аз гуфтаҳои кимиёшиносон бармеояд, ҷузъи таркибии амнияти экосистемавӣ бехатарии радиатсионӣ маҳсуб мешавад. Саноати тараққикардаи истихроҷ ва коркарди маъдани уран ҷаҳони муосирро водор сохтааст, ки онро таҳти назорат қарор дода, созишномаҳои гуногунро ба имзо расонад. Бинобар ин, пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ Оҷонсии байналмилалии неруи атомӣ – МАГАТЭ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон таваҷҷуҳи хосса намуд, чунки истеҳсоли консентрати уран он замон аввалин маротиб соли 1941 дар корхонаи таҷрибавии воқеъ дар ноҳияи Бобоҷон Ғафуров оғоз гардида буд ва дар замони истиқлолият кишвари тоҷикон ҳаҷми муайяни партовҳои радиатсиониро аз давлати Шӯроҳо мерос гирифт. Бинобар ин, таъмини бехатарии онҳо дар муҳити зисти инсонҳо имкон фароҳам овард, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон чун мавзеи истихроҷ ва коркарди маъдани уран шинохта шуда, дар сатҳи байналхалқӣ омӯхта шавад. Натиҷаи инчунин омӯзишҳо таъсиси Оҷонсии амнияти ядроӣ ва радиатсионии АМИТ мебошад, ки феълан академик У. Мирсаидов он ҷо фаъолият дошта, ҷиҳати баррасии илмии кимиёшиносӣ саҳми беназир гузоштааст. Коркарди маъданҳои урандор ва ҷудокунии консентратҳои уран аз обҳои саноатии кишвар таърихи хешро дошта, дар рисолаҳои гуногун мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд. Айни замон мушкилии экологии Ҷумҳурии Тоҷикистон рафъи оқибатҳои барангезандаи дар замони Шӯравӣ бинобар истихроҷи маъдани урун бавуҷудомада маҳсуб мешавад. Баъд аз пошхӯрии давлати Шӯроҳо истихроҷи ин навъи маъдан боздошта шуд, аммо мушкилии таъмин намудани амнияти радиатсионӣ ба вуҷӯъ пайваст. Мероси маъдани урани Тоҷикистон аз соли 1944 зимни истихроҷи консентрати уран дар корхонаи шаҳри Б. Ғафуров ифтитоҳ гардид. Аз соли 1945 ба баъд дар шимоли кишвар 6 корхонаи истихроҷи маъдани уран ташкил ёфтанд, ки то ахири солҳои 60-ум ҳамагӣ як корхонаи калон дар шаҳри Чкаловск боқӣ монда буд. Оид ба мушкилии мазкур академик У. Мирсаидов дар соли 2019 рисолае бо забони русӣ мунташир сохт, ки “Хусусиятҳои истихроҷ ва ҷудокунии консентрати уран аз обҳои саноатии урандори Тоҷикистон” номгузорӣ шудааст. Дар ин рисола муаллиф омилҳои дар Ховари Марказӣ ҷустани уранро чунин шарҳ додааст: “13 октябри соли 1945 Шӯрои Комиссарони Халқи Иттиҳоди Шӯравӣ дар манотиқи гуногуни дохили давлат ба хотири васеъ намудани саноати истихроҷи маъдани урангузаронидани кофтукобҳои геологиро роҳандозӣ кард. Дар ҳамон сол дар наздикии шаҳри Ленинобод корхонаи №4 таъсис ёфт ва дар Табошар корхонаи №3 ҷиҳати дарёфти консентрати уран созмон дода шуд”[5].

Академик Улмас Мирсаидов дар баробари пажӯҳишҳои густурда дар илми кимиёшиносӣ, боз ба сиёсат ворид гардида, солҳо президенти АМИТ буданд ва аз минбарҳои ҷаҳонӣ аз илми тоҷик намояндагӣ карда, нақши босазое дар муаррифии ниҳодҳои илмии Ҷумҳурии Тоҷикистон гузоштаанд. Алҳол, иқдом намудаанд, ки дар баррасии энерҷии атомӣ ва масоили марбут ба он аз қабили партовҳои радиатсионӣ саҳм гузошта, мавзӯро барои гурӯҳи илмпешагони ватанӣ ошно созад.

Ширин Қурбонова сарходими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо

Рӯзи 10 ноябр дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи милитсияи тоҷик таҷлил мегардад. Ин сана дар таърихи давлатдории навини мо мақоми махсус дошта, ба фаъолияти яке аз муҳимтарин сохторҳои ҳуқуқӣ милитсияи тоҷик иртиботи мустақиму ногусастанӣ дорад. Милитсия ҳамчун ниҳоди ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ, таъминкунандаи амнияти шаҳрвандон ва посдори қонуният дар давоми зиёда аз ҳафт даҳсола эҳтирому боварии ҷомеаро ба даст овардааст. Ин рӯз имкони хуб барои таҷдиди назар ба роҳи тайкардаи милитсия, баррасии саҳми кормандони он дар амният ва суботи мамлакат, ҳамчунин қадршиносии заҳматҳои кормандони ин ниҳоди муҳим мебошад.

Бояд таъкид намуд, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба рушди сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ, аз ҷумла милитсия, таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамоянд. Маҳз дар солҳои истиқлолияти давлатӣ, бо роҳбарии оқилона ва сиёсати давлатии Пешвои миллат, корҳои ислоҳотӣ дар мақомоти корҳои дохилӣ ба таври фарогир оғоз гардида, сатҳу сифати фаъолияти кормандони милитсия ба талаботи замони муосир мутобиқ карда шуд. Пешвои миллат борҳо таъкид намудаанд, ки оромии ҷомеа, суботи сиёсӣ ва амнияти шаҳрвандон аз сатҳи омодагӣ, масъулиятшиносӣ ва фидокории кормандони милитсия вобаста мебошад. Ин суханони роҳбари давлат асоси равшан барои фаъолияти минбаъдаи милитсия гардида, самтҳои афзалиятноки онро муайян сохтааст.

Дар солҳои душвору ҳассоси кишвар рӯзҳои аввалини истиқлолият, ки таҳдидҳо ба амнияти миллӣ зиёд буданд, кормандони милитсия яке аз аввалинҳое буданд, ки зери роҳбарии Пешвои миллат ба ҳимояи давлатдорӣ ва ҳифзи ҷони шаҳрвандон бархостанд. Ҷасорат, матонат ва садоқати онҳо имкон дод, ки дар ҷумҳурӣ тартибот барқарор гардида, қадамҳои аввалини сулҳу субот гузошта шаванд. Имрӯз милитсияи тоҷик ҳамчун як нерӯи касбӣ, омодабахш ва бо таҷҳизоти муосир таъминшуда фаъолият менамояд. Ислоҳоти ҷиддие, ки бо дастгирии Пешвои миллат дар ин самт амалӣ шудааст, ба беҳтар гардидани сатҳи идоракунӣ, баланд бардоштани малакаҳои кормандон, таҳкими ҳамкории мардум бо милитсия ва болоравии сатҳи боварии ҷомеа мусоидат намудааст. Дар баробари ин, таваҷҷуҳи роҳбарияти давлат ба беҳсозии шароити хизмат, таъминоти иҷтимоӣ ва омодагии кадрӣ имкон дод, ки милитсия ба як сохтори пешқадам ва муассири ҳифзи ҳуқуқ мубаддал гардад.

Милитсияи тоҷик имрӯз вазифаҳои худро на танҳо дар дохили кишвар, балки дар ҳамкорӣ бо ташкилотҳои байналмилалӣ иҷро намуда, дар мубориза бо ҷинояткорӣ, терроризм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва дигар зуҳуроти хавфзо нақши назаррас дорад. Содиқ будан ба қонун, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, хизмат ба Ватан ва мардум арзишҳои асосии фаъолияти кормандони милитсия ба шумор мераванд.

Бо ифтихор метавон гуфт, ки заҳматҳои ин ниҳоди бонуфуз, натиҷаи ислоҳоти васеъмиқёс ва ғамхориҳои Пешвои миллат имрӯз дар ҳама гӯшаи кишвар эҳсос мешаванд. Амнияти пойдори ҷомеа, суботи сиёсӣ ва фазои ороми кишвар бешак аз хизмати содиқонаи кормандони милитсия маншаъ гирифтааст.

Рӯзи милитсияи тоҷик на танҳо ҷашни касбии як сохтор, балки рамзи эҳтиром ба заҳмати ҳазорон нафаре мебошад, ки барои ҳифзи амнияти Ватан ва осоиштагии мардум шабонарӯз хизмат мекунанд. Ин рӯз ҳамчунин баёнгари қадршиносӣ аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат дар роҳи таҳкими қонуният ва давлатдории миллӣ мебошад.

Дар фарҷом, аз фурсати муносиб истифода бурда, шахсан ҳамаи хизматчиёни милитсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба Рӯзи касбиашон табрик менамоям. Ба ҳар яки онҳо саломатӣ, иродаи қавӣ ва муваффақиятҳои бештар дар роҳи ҳифзи тартибот ва амнияти давлату миллат таманно дорам.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 2 -юми ихтисоси идоракунии давлатии Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ба истиқболи Рӯзи милитсияи тоҷиқ, ки ҳамасола дар санаи 10-уми ноябр таҷлил мегардад, бахшида мешавад

Милитсия ё худ милиса аз вожаи лотинии militia иборат буда, дар асли пайдоиш ба маънии лашкар далолат мекунад. Дар замони муосир бо ин вожа мақомоти ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ номгузорӣ мешавад. Ворид шудани истилоҳи милитсия дар забони тоҷикии мо ба давраи Шӯравӣ иртибот дошта, то кунун дар аксар кишварҳои пасошӯравӣ вожаи милитсияро чун мақомоти ҳифзи ҳуқуқи шаҳрванд ва таҳкимбахши суботу оромии кишвар мешиносанд. Ҳамин тариқ, милитсия зодаи давраи Шӯравист. Соли 1917 бо ғалабаи инқилоби Октябр политсия ба милитсияи халқӣ мубаддал гашт. Асосгузори давлати Шӯравӣ Владимир Ленин моҳи марти соли 1917 дар асари худ “Мактубҳо аз дур» оид ба милитсия андешаҳои худро чунин навишта буд: «Милитсия воқеан ҳам бояд халқӣ бошад, ба мардум хизмат намояд, аз ҳисоби калонсолони ҳарду ҷинс таъсис дода шуда, дар худ функсияҳои милитсияи халқӣ ва функсияи политсияро муттаҳид намуда, ба мақомоти асосии тартиботи давлатӣ ва идоракунии давлатӣ табдил дода шавад”.

Генерал-майори милитсия Абдулҳаким Розиқзода таҳқиқоти ҷолибе диҳати таърихи таъсисёбии милитсия андом додааст. Номбурда дар рисолаи илмӣ ин ҳодисаро чунин шарҳ додааст: “Соли 1924 баъд аз тақсимоти ҳудудию миллии Осиёи Миёна дар ҳудуди собиқ Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Туркистон ва Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро якчанд ҷумҳуриҳои миллӣ, аз ҷумла, Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон ташкил шуданд. Моҳи декабри соли 1924 Комиссариати халқии корҳои дохилии Тоҷикистон таъсис ёфта, аллакай то 20 декабри соли 1924 комиссари халқии корҳои дохилӣ Абдулло Ёрмуҳаммадов ва якчанд нафар кормандони дастгоҳи марказии Комиссариат, аз думла, сардори милитсия Ф.Я. Ижевский ба вазифаҳо таъйин шуданд, ки онҳо мутахассис ва донандаи якчанд забонҳо буданд”.

Истилоҳи “милитсия” мутобиқ ба сарчашмаҳои таърихӣ дар ҳудуди кишвари мо ба солҳои 1916 ва 1917 рост омада, дар ҳуҷҷатҳои расмӣ ин вожа истифода шудааст. Соли 2012 бо пешниҳоди Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дастгирии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» тағйирот ворид карда шуд, ки тибқи он 10 ноябр Рӯзи милитсия эълон гардид. Акнун ҳар сол дар Тоҷикистон 10 ноябр ҳамчун Рӯзи милитсияи тоҷик бо шукӯҳу шаҳомат ва шукргузорӣ аз неъмати истиқлолияти давлатӣ ҷашн гирифта мешавад. Ба ибораи дигар яке аз дастовардҳои замони истиқлол ҳамин милитсияи тоҷик аст, ки бинобар тағйирёбии шаклу ҳадафҳои сиёсии кишвар дубора тавлид шуд ва имрӯз бо гузашти зиёда аз сӣ сол тадриҷан густариш меёбад.

Милитсия дар кишвари мо бо ташаббуси коргардон-таҳиягари синамо Комил Ёрматов таъсис ёфтааст. 10-уми ноябри соли 1918 номбурда дар ноҳияи Конибодом барои таъсиси милитсияи халқӣ ибтикор аз худ нишон дод ва ин сана рӯзи тавлиди милитсияи тоҷик дониста мешавад. Нахустин коммисари халқии корҳои дохилии Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон Абдулло Ёрмуҳаммадов аст, ки соли 1924 ба ин вазифа таъин шудааст.

Аз соли таъсисёбӣ то кунун милитсияи тоҷик бисёр корҳоро анҷом додааст, ки аз бурду бохтҳои ин ниҳод гувоҳӣ медиҳанд. Айни замон ниҳоди мазкур дар ҳоли густариш қарор дорад ва пайваста бархе аз кормандонаш аз худ намунаҳои олии ватандӯстиро нишон медиҳанд.

Корманди ҳақиқии ин ниҳоди давлатӣ вазифадор аст, ки ҷиҳати таъмини тартибот ва ҳифзи ҳуқуқи шаҳрвандон ҷоннисорӣ кунад ва нагузорад, ки содиркунандагони ҷиноят дар озодӣ гашта, гузашта аз ин, боз ба конуншиканни пай дар пай машғул шавад.

Таъмини субот ва амнияти шаҳрванд аз сатҳи тахассусии кормандони макомоти ҳифзи ҳуқуқ вобаста мебошад. Чунки либоси милитсияро ба бар кардан ин аллакай ифтихор аст ва ҳар кӣ бо либосу пӯшиши милитсия байни мардум меравад, бояд донад, ки масъули тартибот буда, ҳамоҳангӣ бо ҷинояткорон хиёнат ба худ маҳсуб мешавад.

Таърихи пайдоиши милитсияи тоҷик ба санаи 6-уми феврали соли 1925 рост меояд, чунки дар ин таърих Комиссариати умури дохилии Ҷумҳурии худмухтори шӯравии Тоҷикистон ба фаъолият шуруъ кардааст.

Саҳми милитсия чун мақомоти ҳифзи ҳуқуқ дар мамлакат ҷиҳати таъмини сулҳу субот ва амнияти ҷомеа дар он ифода меёбад, ки ҳамаи шаклҳои содиршавии ҷиноят ва бетартибиҳо мавриди тафтишу баррасӣ қарор гирифта, новобаста аз муҳтавои худ зудтар бояд ошкор гарданд.

Президенти Ҷумуурии Тоҷикистон, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомали Раҳмон зимни суханронии хеш дар маҷлиси тантанавӣ бахшида ба Рӯзи милитсияи тоҷик тазаккур дод: “Таъмини тартиботи ҷамъиятӣ ва мубориза ба муқобили ҷинояткорӣ аз бисёр ҷиҳат аз сатҳи омодагии касбӣ ва сифатҳои шахсии кормандони мақомоти корҳои дохилӣ вобастагӣ дорад”.

Ҳар як инсони ватандӯст бояд дар мубориза бар муқобили ҷинояткорӣ нақше аз худ гузошта, бо кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ҳамдаму ҳаммаром бояд бошад, лекин аксари шаҳрвандон содир шудани ҷиноятро мебинанду алоқа барпо карданро бо кормандони милитсия барои худ муносиб намебинанд ва фикр менамоянд, ки ашхоси бо мақомот иртиботдошта аз зумраи хабарбароне ҳастанду дар ҷомеаи шаҳрвандӣ мавқеи хешро надоранд. Бо ҳамин тафаккур онҳо аз мақомоти ҳифзи ҳуқуқ андозаро нигаҳ дошта, дар аксар ҳодисаҳои нохуш кормандони ин ниҳодро гунаҳкор медонанд ва ҳатто боре ҳам мулоҳиза намекунанд, ки дар аксар ҷиноятҳо бо иллати воқиф накардани масъулини ҳифзи тартибот шарик мебошанд. Аз ҳамин хотир, мақомоти умури дохилии кишварро зарур аст, ки дар ҳамоҳангӣ бо шаҳрвандон фаъолият намуда, зимни содир кардани ҷиноят аз алоқа ва саҳми оммаи васеи мардум истифода кунад, вагарна бе иштироки васеи шаҳрвандон ошкор сохтани ҷиноят тӯл мекашад ва имкон дорад, ки ҷинояткорӣ дар озодӣ қарордошта ҷинояти навбатии худро содир намояд.

Дар бораи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва зарурати фаъолияти онҳо дар ҳама ҳолат чеҳраҳои машҳури таърихи инсоният андешаронӣ намудаанд. Ҷоиз ба тазаккур аст, ки ҳукуматҳо меоянд ва мераванд, аммо мақомоти ҳифзи ҳуқуқ новобаста аз тағйирхӯриҳои сиёсӣ боқӣ мемонад.

Ҳамчунин бояд таъкид намуд,ки саҳми роҳбарияти милитисияи тоҷик дар таҳкими субот дар ҷомеа хеле назаррас аст. Вазири корҳои дохили Тоҷикистон генерал-полковник Раҳимзода Рамазон Ҳамро дар омодагии шароити мусоид барои кормандон саҳмгузор буда, нисбат ба кору фаъолияти зердастон бетафоввут намебошад. Аз ҳамин хотир, бо гузашти айём милитсияи тоҷик пурра ташаккул ёфта, вазифаҳои он боз ҳам васеътар мегарданд. Аз фурсат истифода карда, ҳамаи посдорони тартиботи ҷамъятиро бо фарораси “Рӯзи милисияи тоҷиқ” табрик гуфта, ба онҳо тандрусти ва хонаободи тамано дорам.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии

Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

(дар ҳошияи қабул гардидани қатъномаи муҳим бо унвони “Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи башар ва гуногунрангии фарҳангӣ”)

Дар тӯли таърих инсоният ҳамеша дар ҷустуҷӯи адолат, озодӣ ва эҳтиром ба шарафи инсон будааст, ки он борҳо дар мероси гаронбаҳои башарият ба таври кулли таҷуссум ёфтаву аз ҷониби бостоншиносону таърихнигорон борҳо мавриди баҳсҳову таҳқиқоти бунёдӣ қарор гирфтааст. Дар заминаи ин ормонҳо, ҳуқуқи башар ҳамчун асоси зиндагии иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ ташаккул ёфтааст. Зеро аз қарнҳои пеш, мутафаккирони Шарқу Ғарб – аз донишмандони Юнон ва Рум то мутафаккирони Ховари Миёнаву Чин ва Ҳинд – кӯшиданд, то маънои “ҳуқуқ”, “озодӣ” ва “адолат”-ро дар қолаби ахлоқ ва сиёсат муайян созанд.

Дар ин росто, Шарқи Қадим – махсусан сарзаминҳои ориёно, ки аҷдодони тоҷикон ҳамчун меросбарони ҳақиқии марзубуми он шинохта шудаанд – дар таърихи фарҳанги ҳуқуқӣ нақши хос доранд. Мероси фарҳангии Хуросони бузург, ки аз афкори башардӯстонаи пешвоёнаш сарчашма мегирад, имрӯз низ ҳамчун яке аз пояҳои маънавии ҳуқуқи инсон арзёбӣ мегардад. Зеро аз Байнаннаҳрайн то Хутан, дар давраҳои мухталиф мутуни гуногуни бостонӣ ба даст омадаанд, ки онҳо ҳамеша дар мазмун ва мундариҷаи худ инсон ва ҳуқуқи башариро ҷойгоҳи марказӣ додаанд ва ё маллифони онҳо аз ашхосе буднад, ки инсон ва ҳуқуқи онро аз авлотарин арзишҳои башарӣ медонистанд.

Ҳуқуқи башар, дар маънои васеъ, таҷассуми орзуи деринаи инсоният барои баробарӣ ва озодӣ мебошад. Яке аз намунаҳои барҷастаи таърихии шинохти ҳуқуқи башар дар тамаддуни башарӣ Устувонаи Куруши Кабир аст – санади бостонӣ, ки тақрибан соли 539 пеш аз милод дар Бобул навишта шудааст. Ин устувон, ки бо хати мехӣ бо 45 сатр дар рӯи гили пухташуда сабт шудааст, фармони подшоҳи ориёӣ Куруши II, асосгузори сулолаи Ҳахоманишиён мебошад. Андоза максимали он дарозии 21,90-22,80 см., қутри дуҷониби он 7,80-8,20-7,90 см., ва қутри максималии он 10 см. (21,9 × 10 × 7,8-7,9 см.)-ро ташкил дода, дар шакл устувона (цилиндр) эҷод шудааст ва соли 1879 аз ҷониби Ҳурмузд Рассом аз Бобул ( Ироқи имрӯзӣ) пайдо карда шуда аст. Ин бозёфт ҳоло дар Осорхонаи Британиё (таҳти рақами BM90920) нигоҳ дошта мешавад.

Мутобиқи тарҷумаи муҳаққиқон, матн забти Бобулро аз ҷониби Куруши Кабир дар соли 539 пеш аз милод таҷассум намуда, бо нақл аз ҷониби худои бобулӣ, Мардук, оғоз меёбад, ки дар бораи ҷиноятҳои Набонид (Набонидус), охирин шоҳи бобулӣ, маълумот медиҳад. Пас аз он ҳикояти ҷустуҷӯи шоҳи шоҳи одил аз ҷониби Мардук, таъйини Куруши Кабир барои ҳукмрони тамоми ҷаҳон ва ба таслим омадани Бобул бе ягон ҷанг оварда мешавад. Дар сатрҳои минбаъда шахсият, унвонҳо ва шаҷараи Куруши Кабир аз забони худи ӯ (Куруш) оварда мешавад ва изҳор медорад, ки сулҳи кишварро кафолат додааст ва барои ин ӯ аз Мардук баракат гирифтаст. Куруш барқарор намудани адолат, ки дар замони ҳукмронии Набонид ба фаромӯшӣ гузошта шуда буд, ва иҷозат додан ба халқҳои ғулумшуда барои бозгашт ба ватани худро тасвир мекунад. Дар охир, шоҳ барқарор намудани мудофияи Бобулро сабт намуда ва қайд мекунад, ки ҳангоми кор як навиштаҷоти Ашшурбанипалро дидааст.

Ҳамин тариқ, устувонаи Куруш дорои навиштаҷоти анъанавии месопотамӣ ё бобулӣ буда, ҳамчун қисми асосии бино дар деворҳои Бобул ҷойгир шуда, Куруши Кабирро ҳамчун шоҳи одил ва барқоркунандаи адолати башарӣ ба хотираи таърих сабт намуда аст.

Яъне мундариҷаи ин ҳуҷҷат бо таърих ва рӯҳи инсондӯстии фарҳанги ориёӣ пайваста аст, ки дар он Куруши Кабир баъд аз фатҳи Бобул ба мардум озодӣ мебахшад, маъбадҳоро барқарор месозад ва ҳамаи мардуми асирро ба сарзамини худ бозмегардонад. Ӯ фармон медиҳад, ки ҳеҷ кас набояд бо зӯрӣ ё иҷбор ба дин ё одати дигарон оварда шавад. Ин санадро имрӯз бисёре аз муҳаққиқон нахустин Эъломияи ҳуқуқи башар меноманд, зеро дар он бори аввал арзишҳои зерин бо шакли дақиқ изҳор шудаанд, ки хусусияти инсонмеҳварӣ доранд: 1) озодии эътиқод ва виҷдон; 2) мамнӯъияти зӯроварӣ ва ғуломдорӣ; 3) эҳтиром ба фарҳангҳо ва динҳои гуногун; 4) ҳифзи моликият ва арзишҳои маънавӣ; 5) ҳаққи бозгашт ва зиндагии осоишта барои муҳоҷирон.

Ин ғояҳо, ки аз замони қадим дар фарҳанги ориёӣ парварда шуда буданд, баъдан дар асрҳои нав дар “Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ” (1948) шакли расмӣ гирифтанд.

6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Самарқанд, дар ҷараёни 43-юмин Конфронси умумии ЮНЕСКО, бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон, қатъномаи муҳим бо унвони “Устувонаи Куруш: Эъломия ибтидоии ҳуқуқи башар ва гуногунрангии фарҳангӣ” қабул гардид. Қабули ин санади муҳим дар рӯзи қаблуи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ҳамаи форсизабонини олам, тоҷикону тоҷикистониён, дустдорони фарҳанги пурғановати ориёӣ, боз ҳам дар шинохти ҷойгоҳи мардуми ориёитабор дар таърихи башираият, як туҳфаи бенаизр буд.

Маҳз дар шароити бархурди тамаддунҳо, мухолифати андешаҳо доир ба тақдири башарият ва ҳифзи арзиҳои умуминсонӣ, ки ояндаи дурахшони башариятро зери суол мемонад ин санад аҳамияти таърихӣ ва маънавии Устувонаи Курушро ҳамчун як рамзи ҷаҳонии озодӣ ва ҳамзистии фарҳангҳо таъкид мекунад. Ба гуфтаи мутахассисон, ин иқдом ифодаи ҳамон рӯҳи “рӯшанфикрӣ ва адолат” аст, ки аз аҳди қадим то имрӯз аз ҷониби мардуми ориёитабор ҳимоят мешавад. Қатъномаи мазкур на танҳо як санади рамзӣ, балки як паймони маънавӣ миёни гузашта ва имрӯз аст: он нишон медиҳад, ки мероси бостонӣ метавонад барои ҷомеаи муосир паёми умед ва ҳамдигарфаҳмӣ оварад.

Имрӯз, дар шароите ки ҷаҳони муосир бо низоъҳо, бетафоҳумӣ ва чолишҳои ахлоқӣ рӯ ба рӯ аст, бозгашт ба арзишҳои Устувонаи Куруш аҳамияти тоза пайдо мекунад. Ин санад ба мо илқо мекунад, ки қудрати воқеӣ дар адолат ва таҳаммул аст, на дар зӯр ва таассуб.

Ҳамон тавр ки Куруш бар зӯроварӣ пирӯз шуд, ҷомеаи инсонӣ низ метавонад бо илм, маърифат ва эҳтиром ба ҳуқуқи якдигар бар ҷудоӣ ва нафрат ғолиб ояд. Устувонаи Куруши Бузург ва ғояҳои он на танҳо як ёдгории таърихӣ, балки асоси маънавии ҳуқуқи башар ва рӯҳи инсонгароии шарқӣ мебошанд. Он моро ба ҳамзистии осоишта, эҳтиром ба фарҳангҳои гуногун ва зиндагии озодона даъват мекунад.

Қабули қатъномаи ЮНЕСКО бо ташаббуси Тоҷикистон ва Эрон далели равшани он аст, ки арзишҳои башардӯстонаи гузашта ҳанӯз ҳам нерӯи зиндаи фарҳанг ва маърифати мо мебошанд. Ҳамон тавр, ки Устувонаи Куруш дар гили бостонӣ сабт ёфт, имрӯз бошад он дар виҷдони ҷомеаи инсонӣ ҳамчун рамзи ҷовидонаи озодӣ, адолат ва эҳтиром ба инсон нақш бастааст.

Дар фарҷом метавон гуфт, ки дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон эҳёи арзишҳои фарҳангӣ ва муаррифии шоистаи дастовардҳои чандинҳазорсолаи гузаштагон аз меҳвари асосии сиёсати Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Дар якҷоягӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ, кишвари азизи мо кӯшиш дорад на танҳо арзишҳои миллӣ, балки дастовардҳои умумибашариро ҳифз намояд, ки дар он ҷойгоҳи махсуси халқи тоҷик мушоҳида мешавад. Чунонки Устувонаи Куруши Кабир ҳамчун рамзи адолат, ҳифзи ҳуқуқи мардум ва эҳтироми гуногунрангии фарҳангӣ дар таърих пазируфта шудааст, сиёсати нексиришту куҳанбунёди кишвар низ равона бар он аст, ки ҳам арзишҳои миллиро ҳифз намоем ва ҳам ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи башарӣ саҳми арзандаи хешро дар тарғиб ва ҳифзи арзишҳои умумибашарӣ гузорем. Ҳукумати кишварамон дар ин раванд, дар партави сиёсати пешгирифтаи роҳбарияти олии кишвар, пайваста кӯшишҳои бунёдкорона ва арзишмандро ба харҷ медиҳанд , то мо ҳамчун ворисони аслии гузаштагон ва меросбарони фарҳанги миллӣ ва анъанаҳои инсондӯстонаи гузаштагони хеш ҷойгоҳи худро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳифз намоем.

Адабиёт

Эмомалӣ Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор. Душанбе: Эр-Граф, 2016. 364 с.

Дандамаев М. А. Политическая история Ахеменидской державы. М.: Наука, 1985. 319 с.

Beaulieu P. A. Reign of Nabonidus, King of Babylon (556-539 BC). Yale University Press, 1989. 284 p.

Briant P. From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Wyona-Lake: Eisenbrauns, 2002. 1196 p.

British Museum. The Cyrus Cylinder [Online]. Object number: BM90920. - London: The British Museum. - Available at:

https://www.britishmuseum.org/col.../object/W_1880-0617-1941

(accessed: 8 November 2025).

Kuhrt A. The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy. Journal for the Study of the Old Testament, 1987. Vol. 8, pp. 83-97.

Kuhrt A. The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period. London; New York: Routledge, Taylor & Francis Group, 2007. 1020 p.

Schaudig H. The Magnanimous Heart of Cyrus: The Cyrus Cylinder and Its Literary Models. In: Cyrus the Great: Life and Lore. Ilex Foundation, 2019. pp. 67-91.

Waerzeggers C. Facts, Propaganda, or History? Shaping Political Memory in the Nabonidus Chronicle. In: Political Memory in and after Persian Empire. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2015. pp. 95-124.

Wilson I. D. Yahweh's Anointed: Cyrus, Deuteronomy's Law of the King, and Yehudite Identity. In: Political Memory in and after Persian Empire. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2015. pp. 325-361.

Пӯлотов Абдураҳмон, директори Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон.

(дар ҳошияи қабули қатъномаи «Устувонии Куруши бузург» дар иҷлоси 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО, 06.11.2025)

Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба хотири гиромидошту арҷгузорӣ ба нобиғаҳои миллат, ҳифзи арзишҳои фарҳанги миллӣ ва муаррифии шоистаи онҳо дар арсаи байналмилалӣ талошҳои пайваста ба харҷ медиҳад. Моро зарур аст, ки ҳифзи арзишҳои таърихиву фарҳангии миллати худ ва муаррифии боз ҳам бештари онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем. Бо ин мақсад, вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг маводи заруриро вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд.

Эмомалӣ Раҳмон

Дар замони муосир, ки мушкилоти глобалӣ чун зӯроварӣ ва талофи мероси фарҳангӣ афзоиш меёбад, ташаббусҳои байналмилалӣ барои ҳифзи арзишҳои умумиинсонӣ аҳамияти хоса пайдо мекунанд. Яке аз чунин ташаббусҳо қабули қатъномаи «Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқҳои инсонӣ ва гуногунрангии фарҳангӣ» дар иҷлосияи 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО мебошад, ки 6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон сурат гирифт. Ин амал на танҳо барои таърихи дипломатияи фарҳангӣ, балки барои фаҳмиши амиқи арзишҳои сулҳпарастии қадимӣ аҳамият дорад. Устувонаи Куруш ҳамчун аввалин санаде шинохта мешавад, ки озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб мекунад.

Ташаббуси мазкур аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон пешниҳод гардида, бо дастгирии давлатҳои аъзои ЮНЕСКО қабул шуд. Ин қадам тибқи дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми соли 2024 ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» амалӣ гардонида шуд, ки дар он таъкид шудааст, ки Тоҷикистон бояд дар арсаи байналмилалӣ фаъолона барои ҳифзи мероси фарҳангии Шарқ ва тарғиби муколамаи тамадунҳо иштирок намояд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки аҳамияти онро барои ҳувияти миллӣ ва эътирофи ҷаҳонӣ таъкид мекунад. Ин дастур асоси ташаббус ва қабули қатънома гардид ва саҳми Тоҷикистонро дар эҳёи мероси қадимӣ нишон медиҳад.

Эъломияи Куруши Кабир, ки соли 539 то мелод қабул гардида, дар Силиндри Куруш сабт шудааст ва соли 1879 дар Бобул аз ҷониби бостоншиноси бритониёӣ Хормуз Расам кашф гардид, ҳамчун нахустин ҳуҷҷати таърихӣ дар бораи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон эътироф мешавад. Ин осори бостонӣ аз 39 модда иборат буда, бо хати мехӣ ба забони аккадӣ навишта шудааст, сиёсати инсондӯстонаи Куруши II ҳокими империяи Ҳахоманишиёнро инъикос мекунад, ки пас аз фатҳи Бобул роҳи таҳаммулпазириро ба ҷои зулми анъанавӣ интихоб кард. Воқеан, Эъломияи Куруши Кабир нахустин эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар аст, ки нақши онро дар фарҳанги ҳуқуқии миллӣ тасдиқ мекунад, чунон ки сеяки Конститутсияи Тоҷикистон ба ҳуқуқи инсон бахшида шудааст.

Аз ҷиҳати таърихӣ Эъломия дар асри VI то мелод, дар давраи шукуфоии империяи Ҳахоманишиён пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти мидиён, лидиён ва бобулиён, давлатеро аз Ҳинд то Миср муттаҳид кард ва ба ҷои худкомагӣ инсондӯстиро интихоб намуд, ки бо кӯчонидани ошӯриён фарқ мекунад ва дар матн омадааст: «Ман ба сокинон зарар нарасондам». Матн аз озодӣ аз зулм («Ман ғорат ва зулмро манъ кардам» — моддаи 12), озодии дин («Ман ба мардумон худоёнашонро баргардондам» — моддаи 19) ва бозгашти муҳоҷирони маҷбурӣ («Ман муҳоҷиронро ба заминҳояшон баргардондам» — моддаи 20) муқарраротро фаро гирифтааст.

Дар фарқият аз Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, ки 10 декабри соли 1948 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дар Париж ҳамчун посух ба даҳшатҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шуд, ҳуқуқ ба баробарӣ («Ҳама одамон озод ва баробар таваллуд мешаванд» — моддаи 1), манъи ғуломӣ («Ҳеҷ кас набояд дар ғуломӣ нигоҳ дошта шавад» — моддаи 4), ҳаракат («Ҳар кас ҳақ дорад озодона ҳаракат кунад» — моддаи 13), озодии дин («Ҳар кас ҳақ дорад ба озодии дин» — моддаи 18)-ро муқаррар мекунад. Баҳси авлавияти меъёрҳои ҳуқуқӣ то ҳол идома дорад. Аз нигоҳи таърихӣ, ин санад пас аз суқути империяи Бобул дар соли 539 то мелод пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти подшоҳ Набонид, фармонеро содир кард, ки дар Манифест инъикос ёфтааст: «Ман бо сулҳ ворид шудам, бидуни зарар расондан». Ин амал бо бозгашти яҳудиён ба Ерусалим ва барқарорсозии Маъбад ҳамроҳ буд, ки дар Китоби Ездро омадааст: «Куруш фармон дод, ки хонаи Худоро бисозанд» ва тафсилоти амалҳои Бобул дар бораи бозгашти худоёни Аккад аз ноябри 539 то марти 538 то мелод шаҳодат медиҳад.

Реза Шабани мегӯяд, ки «ниёгони тоҷикон 2550 сол пеш асосҳои меъёрҳои конститутсионӣ гузоштанд» (Шабани, 2005, с. 48), дар сиёсати таҳаммулпазирии Куруш решаҳои меъёрҳои ҳуқуқиро мебинад, ки барои Тоҷикистон, ки Конститутсияаш давлати дунявӣ (моддаи 1) ва ҳуқуқи инсон (боби 2)-ро муқаррар мекунад, муҳим аст. Ҷек Доннелли Эъломияро «оғози ҳуқуқҳои умумибашарӣ» медонад (Доннелли, 2013, с. 75), навоварӣ дар давраи худкомагиро таъкид мекунад, ки онро пешгузаштаи Эъломияи умумии ҳуқуқи башар месозад. Алексей Малашенко онро «қадами аввал ба сӯи ҳуқуқи тобеъон» меномад (Малашенко, 2020, с. 112), инсондӯстии Курушро ҳамчун асоси идоракунӣ фарқ мекунад, ки бо кӯчонидани ошӯриён муқоиса мешавад. Бобоҷон Ғафуров таҳаммулпазирии Курушро қайд мекунад: «Ҳахоманишиён маъбадҳои Бобул ва Яҳудистонро барқарор карданд» (Ғафуров, 1989, с. 157), ки бо сиёсати фарҳангии Манифест ҳамоҳанг аст. Майкл Харт Курушро дар ҷои 87-уми шахсиятҳои бонуфуз мегузорад ва ӯро ҳамчун инсондӯсте, ки идоракунии империяро тағйир дод, мебинад (Харт, 1978, с. 287). Хирад Абтахи «деспотизми Шарқ»-ро рад мекунад ва Манифестро пешгузаштаи моддаи 18-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар дар бораи озодии дин медонад (Абтахи, 2024), онро намунаи «нерӯи нарм» мешуморад. Н. Шарипов онро «манбаи аввалини ҳуқуқи инсон» номида, бо анъанаи тоҷикӣ, ки дар «Шоҳнома» реша дорад, мепайвандад (Шарипов, 2025).

Зиёда аз 50 ғояи Куруш, аз ҷумла дипломатия («На ҷанг, балки дипломатия дар аввалият аст»), манъи кори маҷбурӣ («Ҳеҷ касро бе музд кор фармуда намешавад») ва баробарии ҷазо («Фақат гунаҳкор ҷавобгар аст») ба ҳуқуқи қадим ва меъёрҳои муосир, аз ҷумла Конститутсияи Тоҷикистон (Конститутсияи ҶТ, 1994) ҳамчун манбаъ таъсир расонданд. Аҳамияти муосири Эъломияи Куруш бо муҳиммияти он дар сатҳи ҷаҳонӣ ва миллӣ тасдиқ мешавад. Намоишгоҳи соли 2010 дар Теҳрон, ки 500 ҳазор тамошобинро ҷалб кард, Рӯзи Куруш 29 октябр нақши онро дар мубориза бо «ғарбмарказӣ» ва таҳкими ҳувияти миллати тоҷик тасдиқ мекунад ва эътирофи байналмилалӣ ва саҳми тоҷиконро дар таърихи ҳуқуқи инсон тақвият медиҳад.

Эъломияи Куруш асосҳои ҳуқуқи инсон — озодӣ, баробарӣ, манъи ғуломиро гузошт, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ифода ёфтанд ва саҳми онро дар меъёрҳои ҷаҳонӣ исбот мекунад ва барои нигоҳдории мероси ҳуқуқӣ илҳом мебахшад. Сарфи назар аз фосилаи таърихӣ, он замина ба асосҳои ҳуқуқи инсон гузошт, ки дар меъёрҳои муосир дарҷ шудаанд. Аҳамияти он барои Тоҷикистон бо ташаббуси ЮНЕСКО тасдиқ мешавад, ки саҳми мардуми тоҷикро дар фарҳанги ҳуқуқии ҷаҳон барҷаста таҷасум менамояд.

Устувонаи Куруш, ки дар Осорхонаи Британия нигоҳдорӣ мешавад, ҳамчун «Аввалин эъломияи ҳуқуқҳои инсон» шинохта шудааст. Ин санад, ки дар шакли гилӣ ва бо хатти кӯҳӣ (аккадӣ) навишта шудааст, тасвири фатҳи Бобулистонро аз ҷониби Куруш Кабир (подшоҳи Ҳахоманишиён) дар солҳои 539–538 пеш аз милод бозгӯ мекунад. Дар он таъкид шудааст, ки Куруш мардумро аз бандҳо озод карда, маъбадҳои динӣ бозсохт кардааст ва эҳтиром ба урфу одатҳои миллатҳои мухталифро таъмин намудааст.

Аз нигоҳи илмӣ, ин санад аввалин мисоли қонунҳои байналмилалӣ дар таърихи ҳуқуқ аст, ки қабл аз Эъломияи ҳуқуқи башар (1948) вуҷуд дошт. Таҳқиқотҳои муосир нишон медиҳанд, ки Устувона на танҳо ҳуҷҷати сиёсӣ, балки манбаи маънавии сулҳ аст, ки арзишҳои таҳамулпазирӣ ва плюрализмро таъсис медиҳад. Қабули қатъномаи ЮНЕСКО ин аҳамиятро ба таври расмӣ эътироф карда, онро ба мероси ҷаҳонии фарҳангӣ мепайвандад.

Қатъномаи ЮНЕСКО аҳамияти таърихӣ ва маънавии Устувонаи Курушро ҳамчун «яке аз нахустин матнҳои башардӯстона» таъкид мекунад, ки арзишҳои озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб менамояд. Дар он Директори генералии ЮНЕСКО вазифадор карда мешавад, ки принсипҳои Устувонаро дар барномаҳои таълимӣ ва муколамаи фарҳангӣ дохил намояд.

Аз нигоҳи илмӣ, ин қатънома метавонад ба таҳқиқоти байналмилалӣ дар соҳаи археология ва таърихи ҳуқуқ мусоидат кунад. Масалан, он имконият медиҳад, ки Устувона ҳамчун манбаи илҳом барои Конвенсияи ЮНЕСКО дар бораи ҳифзи мероси ғайримоддӣ (2003) истифода шавад. Таҳлили муқоисавӣ нишон медиҳад, ки арзишҳои Устувона бо принсипҳои «Декларатсияи гуногунрангии фарҳангӣ» (2001) монандӣ доранд, ки ин ба пешбурди сиёсати глобалии ЮНЕСКО кӯмак мерасонад. Дар ҳолати Тоҷикистон, ин қатънома ба таҳкими мавқеи кишвар дар муколамаи шарқӣ-ғарбӣ мусоидат мекунад ва метавонад ба ҷалби сармоягузорӣ барои лоиҳаҳои фарҳангӣ, чун ҳифзи манускриптҳои сомонӣ такя кунад.

Аз нигоҳи геосиёсӣ ин эътироф барои Тоҷикистон имконият фароҳам меорад, ки нақши худро дар Созмони Милалҳои Муттаҳид ва ЮНЕСКО таҳким бахшад. Ташабуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсати хориҷии Тоҷикистонро дар тарғиби «Соли байналмилалии сулҳ ва боварӣ» (2025) таҳким бахшида, қабули қатъномаи мазкур заминаи устувор дар қабули қатъномаи минбаъдаи СММ «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» мебошад. Қабули қатъномаи «Устувонаи Куруш» дар ЮНЕСКО на танҳо муваффақияти дипломатии Тоҷикистон аст, балки қадами муҳим дар эҳёи арзишҳои қадимӣ барои ҳалли мушкилоти муосир мебошад. Ин ташаббус, ки аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегирад, нишон медиҳад, ки Тоҷикистон метавонад ҳамчун пул байни тамадунҳо амал кунад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(дар ҳошияи сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва иштирок дар Вохӯрии сарони давлатҳои «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико»)

Дар низоми ҳуқуқии байналмилалӣ, ки бо таҳримоҳои густарда, талаботҳои ҳамоҳангсозии қонунҳои тиҷоратӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон тавсиф мешавад, Осиёи Марказӣ ҳамчун минтақаи муҳими ҳамкориҳои байналмилалӣ баромад мекунад. Яке аз ҳамкориҳо саммити «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико» (C5+1) мебошад. 6 ноябри соли 2025 дар Вашингтон ин саммит баргузор мегардад, ки дар шароити тағйирёбии низоми ҳуқуқии байналмилалӣ аҳамияти фавқулодда дорад. Ин вохӯрӣ на танҳо ба солгарди 10-умини механизми C5+1 бахшида шудааст, балки ҳамчун платформаи ҳуқуқии стратегӣ барои ҳамоҳангии қонунҳои тиҷоратӣ, ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон дар минтақа хидмат мекунад. Мубрамияти он дар чанд ҷанбаи калидӣ зоҳир мешавад:

1. Таҳкими чаҳорчӯбаи ҳуқуқии тиҷоратӣ ва диверсификатсияи занҷирҳои таъминот. Дар шароити вобастагӣ аз Чин дар бозори минералҳои ҳассос (80% ҳиссаи ҷаҳонӣ) саммит имконият медиҳад, то талошҳо барои бекоркунии тасҳеҳоти Ҷексон-Вэник (замима ба Қонуни тиҷорати ИМА, 1974) ва гузариш ба муносибатҳои тиҷоратии муқаррарии доимӣ (PNTR) суръат гиранд. Ин ба ҳамоҳангии қонунҳои содиротӣ (OFAC, 2024) ва риояи стандартҳои Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (TIFA, 2023) мусоидат мекунад, ки афзоиши ММД-и минтақаро то 5–7% то соли 2030 таъмин менамояд.

2. Мувозинати ҳуқуқҳои инсон ва устувории ҳуқуқии дохилӣ. Бо назардошти талаботҳои Human Rights Watch саммит зарурати интегратсияи Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ (1966)-ро таъкид мекунад. Ин барои ҷалби сармоягузориҳои устувор ва пешгирии «рамзӣ» шудани ҳамкорӣ муҳим аст.

3. Ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ дар шароити таҳримоҳои дуюмдараҷа. Таҳримоҳои густардаи Иттиҳоди Аврупо (19 баста) ва ИМА (Фармони 14114, 2023) ба ширкатҳои тиҷоратии Осиёи Марказӣ (масалан, MetallStan, Uzstanex) таъсир мерасонанд ва ҳуқуқи тиҷорати озодро маҳдуд мекунанд. Саммит имкон медиҳад, то аудитҳои мустақил ва ҳамоҳангии ҳуқуқӣ бо Созишномаи умумӣ оид ба тарифҳо ва тиҷорати Созмони Умумиҷаҳонии Савдо баррасӣ шаванд.

4. Ҳалли масъалаҳои ҳуқуқии об ва амният. Мушкилоти Хазар ва канали Кош-Тепа (молияи USAID $600 млн) ба Конвенсияи СММ оид ба обҳои фаромиллӣ (1997) ва ҳуқуқи амнияти сарҳадӣ (Конвенсияи зиддитеррористӣ, 1999) алоқаманданд. Ин саммит барои гуфтугӯи минтақавӣ замина эҷод мекунад.

Дар маҷмӯъ, мубрамияти саммит дар гузариш аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ аст, ки соҳибихтиёрии ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар низоми ҷаҳонӣ таҳким мебахшад ва рушди устуворро таъмин менамояд. Механизми C5+1, ки соли 2015 дар Самарқанд дар сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ оғоз ёфтааст, платформаи ҳуқуқии ҳамкории дастаҷамӣ барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо минтақа аст ва номувофиқии равишҳои ҳуқуқиро кам бартараф менамояд. То соли 2025 он аз вохӯриҳои маҷозӣ дар давраи пандемия (2020–2021) то саммити раҳбарон дар соли 2023 дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид ташаккул ёфт. Саммити навбатӣ, ки ба солгарди 10-умин бахшида шудааст, ба тиҷоратҳои иқтисодӣ ҳамчунин ҳамоҳангии ҳуқуқии занҷирҳои таъминот такя мекунад.

Худ мехнаизми C5+1 (Осиёи Марказӣ + ИМА) расман 26 сентябри соли 2015 дар Ню-Йорк дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид оғоз гардид. Ташабускори он Вазири корҳои хориҷии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷон Керрӣ буд, ки платформаи ягонаи ҳуқуқӣ барои гуфтугӯ бо панҷ ҷумҳурии пасошӯравӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Узбекистон) эҷод намуд. Ин посух ба тақсимшавии ҳуқуқии минтақа пас аз фурӯпӯшии Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистӣ буд, ки кишварҳо дар ҳамоҳангии қонунҳои байналмилалӣ мушкилот доштанд. Ин андеша аз соли 2014 пас аз ҳодисаҳои байналмилалӣ пайдо шуд, ки роҳҳои ҳамоҳангии ҳуқуқии нуфузи ИМА-ро дар Авруосиё ҷустуҷӯ мекард. Аввалин вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки ба амнияти ҳуқуқӣ (мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир), ҳуқуқи тиҷорат (савдо ва сармоягузорӣ) ва устувории ҳуқуқии минтақавӣ (ба монанди хатарҳои Афғонистон) такя кард. Эъломия асоси ҳуқуқии ҳамкориҳои минбаъдаро гузошт ва принсипи «равиши ягона»-ро ба минтақа ҳамчун маркази ҳуқуқии ваҳдатфазо таъкид намуд.

Дар давоми даҳсол механизми C5+1 аз сатҳи вазирон ба формати институсионалии ҳуқуқӣ гузашт. Густариш ҳамкорӣ тавассути вохӯриҳои мунтазам ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ нишон дода мешавад, ки аз эъломияҳои аввал то меморандумҳои сармоягузорӣ ва созишномаҳои гуногунсамт гузашт. Вохӯриҳо солона ё ҳар ду сол як бор баргузор мешуданд, ки дар давраи пандемияи COVID-19 бо форматҳои маҷозӣ сурат гирифт. Яъне аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ, аз ҷумла таъсиси котибот ва платформаҳои тиҷоратӣ.

Аз ҷумла, соли 2015 вохӯрии аввалин вазирон дар шаҳри Ню-Йорки ИМА бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки асоси ҳуқуқии форматро гузошт. Дар моҳи марти соли 2016 дар шаҳри Вашингтони ИМА вохӯрии дуюми вазирон баргузор гардид, ки дар он Эъломияи муштарак барои вохӯрии C5+1 қабул шуд ва гуруҳҳои кориро оид ба энергетика ва нақлиёт таъсис дод. Моҳи сентябри соли 2017 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо Эъломияи муштарак (22 сентябр) анҷом ёфт, ки ба масъалаҳои ҳуқуқии обу ҳаво ва манбаъҳои об такя кард ва ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро бо Барномаи Ҳамкории Иқтисодии Минтақавии Осиёи Марказӣ (CAREC) таҳким бахшид. Соли 2018 робитаҳои дуҷонибаи ҳуқуқӣ сурат гирифт. Дар моҳи сентябри соли 2019 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак (24 сентябр) амалӣ шуд, ки диверсификатсияи иқтисодиро таъкид кард ва таҳкими ҳуқуқҳои инсонро оғоз намуд. Дар моҳи июни соли 2020 ба тариқи маҷозӣ дар шаҳри Тошкенти Ҷумҳурии Узбекистон вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак анҷом ёфт, ки ба ҳуқуқи тандурустӣ ва устувории иқтисодӣ пас аз COVID такя кард ва аввалин вохӯрии маҷозиро амалӣ намуд. Дар моҳи августи соли 2021 ба тариқи маҷозӣ дар Вашингтон вохӯрии вазирон гузаронида шуд ва бо қабули Эъломияи муштарак (16 июл), ки барқарорсозии ҳуқуқии пас аз пандемия ва энергетикаи сабзро дар бар гирифт. Дар моҳи феврали соли 2022 тариқи маҷозӣ ва ҳузурӣ дар шаҳри Нур-Султони умҳурии Қазоқистон вохӯрии вазирон бо таъсиси котиботи C5+1 дар Вашингтон анҷом ёфт ва заминаи Эъломияи муштарак ба барқарорсозӣ ва ҳуқуқи амният гардида, платформаи тиҷоратии B5+1-ро оғоз намуд. 19 сентябри соли 2023 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) бо иштироки Президенти Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷо Байден ва раҳбарони 5 давлати Осиёи Марказӣ аввалин саммити раҳбарон баргузор гардид ва дар натиҷа меморандумҳои сармоягузорӣ ($1 млрд) ва Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (Самарқанд, март), ки ҳамоҳангии қонунҳои меҳнатиро бо стандартҳои байналмилалӣ таъмин кард. Моҳи октябри соли 2024 дар шаҳри Останаи Қазоқистон вохӯрии вазирон дар форуми тиҷоратӣ баргузор гардид, ки бо Харитаи роҳи C5 (2025–2027) интегратсия ёфт ва диққати асосӣ ба сарватҳои зеризаминӣ ва ҳуқуқи тиҷорат буд ва Эъломияи муштарак оид ба об қабул гардид. Ниҳоят 6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Вашингтони ИМА бахшида ба 10-умин солгарди саммит вохурӣ баргузор мегардад.

Ин пайдарпаии санаҳо ва воқеаҳо густаришро нишон медиҳад ва он аз оғоз дар соли 2015 (се вохӯрӣ дар панҷ сол) ба институсионализатсия (котибот 2022) ва баъдан вохурӣ дар сатҳи сарони давлатҳо (2023, 2025) расонида шуд. Тақрибан 12 вохурии вазирон ва ду вохӯрии сарони давлатҳои дар давоми 10 сол сурат гирифтааст. Дар ин давра пандемия (2020–2021) рақамикунониро суръат бахшид, ҳодисаҳои байналмилалӣ (2022) диққати асосиро ба ҳамоҳангии ҳуқуқӣ афзоиш дод. Давлатҳои Осиёи Марказӣ, ки ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро таҳким мебахшанд, C5+1-ро ҳамчун воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дидаанд.

Саммити навбатӣ чаҳорчӯбаи ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар ҳамкориҳои байналмилалӣ таҳким мебахшад. Барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дар соҳаи минералҳо ва савдо эҷод мешавад. То соли 2030 C5+1 метавонад ба механизми ҳамқории ҳуқуқӣ бо саммитҳои солона ва гуруҳҳои кории ҳуқуқӣ табдил ёбад. Саммити соли 2025 механизми C5+1-ро аз формати дипломатӣ ба шарикии ҳуқуқии стратегӣ табдил медиҳад. Барои Осиёи Марказӣ ин фазои имкониятҳо барои рушди ҳамкориҳои ҳуқуқӣ аст.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Воқеан, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 31 сол қабл қабул гардида буд, ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсоз дар инкишофи давлатдории навини Тоҷикистон марҳалаи нави таърихиро оғоз бахшида, боиси дигаргуниҳои куллӣ дар ҳаёти сиёсии ҷомеаи мо гардид. Маҳз ба шарофати Конститутсия рукнҳои давлатдорӣ, низоми ҳуқуқии мамлакат, волоияти қонуну тартиботи ҳуқуқӣ пойдор гардида, давлати мо ба роҳи рушди устувор қадамҳои боэътимод гузошт.

Эълони Истиқлолияти давлатӣ ва ба марҳалаи сифатан нави рушд ворид гардидани Тоҷикистон зарурати таҳия ва қабули Конститутсияи нави Тоҷикистонро ба миён овард, зеро таъмини истиқлолияти давлатӣ ва рушди бомароми кишвар бидуни Конститутсияи нав ғайриимкон буд.

Аз нигоҳи арзишҳои замони имрӯз ва бо дарназардошти хусусиятҳои таърихиву анъанавӣ, милливу мазҳабӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангиву ҳуқуқии халқи тоҷик муқоиса кардани Конститутсияи Тоҷикистони муосир бо ягон санади таърихӣ ё қонуни асосии мамлакати дигари ҷаҳон қобили қабул буда наметавонад. Зеро ҳар кишвар бо ҳамон роҳе рушд мекунад, ки дар қонуни асосиаш муқаррар шудааст ва онро халқ дар интихоботи озоду демократӣ қабул намудааст.

Ҳамин тавр, халқи Тоҷикистонро бахту саодати бузурге насиб шудааст, ки соҳиби чунин конститутсия мебошад. Чунки дар асоси хулосаи коршиносони як қатор давлатҳои пешрафта ва ташкилоту созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз намунаҳои беҳтарини конститутсия ба шумор меравад.

Конститутсия, дар навбати аввал, ҳуҷҷати таърихӣ буда, ҳазорсолаҳо амал мекунад, лекин он дар шакл ва мазмуни имрӯзаи худ зиёда аз дусад соли охир амал карда истодааст. Аввалин ибораи конститутсия ҳанӯз дар аҳди Руми қадим маълум буд. Он вақт баъзе санадҳои муҳимми шоҳон, ки муносибатҳои ба сохтори давлатӣ алоқамандро ба танзим медароварданд, конститутсия ном доштанд. Бинобар ин, дар он замон метавонист якчанд конститутсия дар як вақт амал кунад. Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дар давраи ғуломдорӣ ва дар давраи феодалӣ маълум буд. Вай дар шакл ва мазмуни имрӯзаи худ дар натиҷаи ғалабаи инқилобҳои буржуазӣ-демократӣ ва ба сари ҳокимият омадани синфи нав - буржуазия пайдо гардид. Аввалин конститутсия дар ИМА ва соли 1791 дар Полша ва Франсия қабул шуда буд. Баъдан конститутсия соли 1809 дар Шветсия соли 1811 дар Венесуэла, соли 1812 дар Испания, соли 1814 дар Норвегия, соли 1815 дар Нидерландия, соли 1831 дар Белгия, соли 1863 дар Люксембург ва дар дигар давлатҳо давра ба давра қабул гардид.

Дар асри XIX дар аксари давлатҳои қитъаи Аврупо, Амрико ва дар баъзе давлатҳои қитъаи Осиё раванди гузариш ба низоми конститутсионӣ асосан ба охир расид. Чунин раванд дар баъзе давлатҳо, ки истиқлолияти давлатии худро эълон намуданд, имрӯз низ давом дорад.

Аз замоне, ки аввалин конститутсия қабул гардид, то имрӯз қариб тамоми давлатҳои ҷаҳон конститутсияи худро қабул карданд. Ин маънои онро дорад, ки дар шароити имрӯза нақш ва аҳамияти конститутсия дар рушди ҷомеа ниҳоят назаррас мебошад, зеро конститутсия муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим дароварда, заминаи асосии ташаккули давлатдории миллиро ташкил медиҳад.

Конститутсия баробари ҳуҷҷати таърихӣ буданаш, ҳуҷҷати сиёсӣ ба шумор меравад ва ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ мазмуни ба худ хос дорад. Дар он одатан шакли сиёсии масъалаҳои муҳимтарини ба соҳибихтиёрии давлат, ҳокимияти давлатӣ, ҳолати ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, шаклҳои моликият ва монанди инҳо алоқаманд, муқаррар карда мешаванд. Меьёрҳои конститутсиони барои фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлати, мақомоти худидоракунии маҳаллӣ, шахсони мансабдори давлатӣ, шаҳрвандон, шаҳрвандони хориҷӣ, шахсони шаҳрвандӣ надошта, ки дар ҳудуди давлат истиқомат мекунанд, заминаи ҳуқуқӣ ба шумор мераванд. Меъерҳои конститутсиони, инчунин, сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлатро муқаррар мекунанд.

Конститутсия ҳамчунин ҳуҷҷати ҳуқуқӣ ба шумор меравад. Хусусияти ҳуқуқӣ доштани конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки ои дорои қувваи олии ҳуқуқӣ мебошад. Меъёрҳои конситутсия бевосита (мустақиман) амал мекунанд ва ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрвандро кафолат дода, заминаҳои муҳимми ҳуқуқии фаъолияти мақомоти давлатӣ, вазъи ҳуқуқии онҳо, дигар унсурҳои давлатдориро пешбинӣ ва ба танзим медароранд.

Ба муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятӣ, ки конститутсия онҳоро ба танзим медароранд, муносибатҳои ҷамъиятие дохил мегарданд, ки пояҳои асосии давлатдорӣ дар асоси онҳо бунёд шудаанд.

Муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятӣ, ки бо конститутсия ба танзим дароварда мешаванд, дар навбати худ моҳияти конститутсияро муайян менамоянд. Аз ин ҷо, моҳияти конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дар он зоҳир мегардад, ки он сарчашмаи асосии ҳуқуқ буда, дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ мебошад. Санадҳои дигари ҳуқуқӣ бояд ба конститутсия мувофиқ бошанд, яъне набояд ба он зид бошанд. Ҳангоми ба конститутсия мувофиқ набудани санадҳои ҳуқуқӣ онҳо эътибори ҳуқуқии худро гум мекунанд.

Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дорои як қатор хусусиятҳо мебошад, ки бо ин хусусиятҳо конститутсия аз дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, аз ҷумла қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон фарқ мекунад. Ин хусусиятҳо иборатанд аз:

- Конститутсия қонуни асосии давлат буда, муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим медарорад. Масалан, ҳуқуқу озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, тартиби фаъолияти мақомоти қонунгузорӣ, иҷроия ва судиро муайян мекунад.

- Конститутсия назар ба дигар санадҳои ҳуқуқӣ дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ мебошад. Дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ будани конститутсия маънои онро дорад, ки тамоми санадҳои ҳуқуқӣ бояд ба конститутсия мувофиқ бошанд Ҳангоми ба конститутсия мувофиқ набудани санадҳои ҳуқуқи онҳо қувваи ҳуқуқии худро гум мекунанд.

- Конститутсия асосҳои сохтори конститутсиониро муқаррар менамояд. Дар конститутсия сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ, соҳибихтиёрӣ, шаклҳои гуногуни моликият ҳадафҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва мафкуравӣ, арзиши иҷтимоии инсон ва шаҳрванд, ҳуқуқу озодиҳои асосии ӯ эълон карда мешаванд.

- Меъёрҳои конститутсия бевосита амал мекунанд. Амали бевоситаи меъёрҳои конститутсия чунин маъно дорад, ки субъектҳои татбиқи ҳуқуқ, ба монанди суд, мақомоти прокуратура, корҳои дохилӣ ва ғайра уҳдадоранд амалишавии меъёрҳои конститутсияро, новобаста аз инъикос гардиданашон дар санадҳои ҳуқуқӣ, таъмин намоянд.

Хулоса, конститутсия қонуни асосии давлат буда, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ аст ва бо тартиби махсус, аз ҷониби мақомоти давлатии ваколатдор (парламент) ё дар раъйпурсӣ аз ҷониби халқ қабул карда шуда, муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим медарорад.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

ДУШАНБЕ, 06.11.2025 /АМИТ «Ховар»/. 6 ноябр аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 31 сол сипарӣ мегардад. Бахшида ба ин сана академик, доктори илми ҳуқуқ, профессор Маҳкам Маҳмудзода дар суҳбат бо АМИТ «Ховар» чунин ибрози назар намуд:

— Нахустин маротиба дар таърихи давлатдории миллати тоҷик 6 ноябри соли 1994 Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол ба сифати қонуни асосии ҷумҳурӣ бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Ҳамчунин бо назардошти дастовардҳои нави миллӣ ислоҳоти конститутсионӣ гузаронида шуда, марҳилаи нави такмили сохтори конститутсионӣ оғоз гардид ва он имкон дод, ки 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид шуда, мазмуну муҳтавои он такмил дода шуд.

Ҳоло дар раванди ислоҳоти ҳуқуқӣ бо таҳия ва қабули 18 — қонуни конститутсионӣ, 22 — кодекс, зиёда аз 400 — қонуни умумию соҳавӣ ва бештар аз 15 ҳазор қарори хусусияти умумиҳатмидоштаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, тамоми рукнҳои давлат дар сатҳи зарурӣ ташаккул, такомул ва тақвият ёфта, санадҳои қабулгардида вазъи воқеии пешрафти давлат ва самти ташаккули иҷтимоиву иқтисодӣ, ҷамъиятиву сиёсӣ ва диниву маънавии ҷомеаро дар шароити муосир инъикос менамоянд.

Хушбахтона, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон имрӯз аз ҷониби муҳаққиқону олимони давлатҳои дунё мавриди омӯзишу таҳлил қарор дода шуда, аз рӯи меъёрҳои арзёбии ҷаҳонӣ ба сафи конститутсияҳои беҳтарин, ки дар онҳо воқеан ҳуқуқи инсон арзиши олӣ дорад, шомил карда шудааст ва дигар қонунҳои амалкунандаи давлат низ дар заминаи ин санади тақдирсоз таҳия ва қабул карда шудаанд.

Ин ва дигар ғояҳои арзишманди меъёрҳои конститутсионӣ имрӯз ҳар яки моро водор месозад, ки ба ин ҳуҷчати муҳими ҳуқуқӣ ҳамчун қонуни сатҳи олии давлат эҳтироми хоса дошта бошем ва онро ба ҳайси як муқаддасоти миллӣ ҳифз намоем.

Қабули Конститутсияи Тоҷикистон такмили муносибатҳои нави ҷамъиятиро ба вуҷуд оварда, давраи навро дар таҳия, такмил ва қабули қонунҳо замина гузошт. Рукнҳои муҳимтарини давлатдорӣ, ба монанди муайян кардани шакли идораи давлатӣ, ва сохтори марзию маъмурӣ, моҳият ва таъйиноти рамзҳои давлатӣ, дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ инкишоф ёфтани ҳаёти ҷамъиятӣ, эътирофи инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он ҳамчун арзиши олӣ ва аз тарафи давлат риоя ва ҳифз гаштани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эълон кардани соҳибихтиёрии халқ ва шаклҳои амалӣ гардонидани он, усули асосии ташкили ҳокимияти давлатӣ дар заминаи таҷзияи он ба се шоха – қонунгузор, иҷроия ва судӣ муқаррар карда шуданд.

Муайян кардани сиёсати сулҳҷӯёнаи хориҷии Тоҷикистон, муқаррар кардани гуногуншаклии моликият ва кафолати баробарҳуқуқии онҳо ва ғайра маҳз бо роҳи дар Конститутсия муқаррар гаштан ва танзим ёфтан хислати ҳуқуқию конститутсионӣ пайдо карданд. Тағйирнопазир донистани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ ва иҷтимоии давлат аз ҳамин қабил меъёрҳои созанда мебошанд.

Тазаккур бояд дод, ки пеш аз ҳама орзуву ормонҳои миллии халқи Тоҷикистон дар дебочаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ гардидааст, ки ин ифодагарии олии мақсаду мароми миллати тоҷикиро таҷассум менамояд. Чунончи, дар дебочаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: «Мо, халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем».

Мардуми Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳангоми қабули аввалин Конститутсияи худ давлати Тоҷикистонро соҳибихтиёр, озодию ҳуқуқи шахсро муқаддас ва бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ эълон намуда, унсурҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандӣ, инчунин низоми мақомоти салоҳиятдорро дар ин самт муайян ва муқаррар намуданд.

Тоҷикистон тибқи Коститутсия давлати иҷтимоӣ эълон гардида, уҳдадор шудааст, ки барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

Дар тамоми давлатҳои мутараққӣ ва ҷомеаи мутамаддин инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ ҷавҳари асосии сиёсати давлатро ташкил медиҳад. Аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ арзиши олӣ эътироф гардидани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ гувоҳи ин ҳақиқат аст. Конститутсия – қонуни олии давлат аст, ки ба ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон ҳуқуқ ва озодиҳои васеъро кафолат дода, ҳуқуқу уҳдадориҳои ҳар як шахсро муайян мекунад ва дар ин асос ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судиро амалӣ менамояд.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ дар байни вазифаҳои мафкуравию муассисӣ, сиёсиву ҳуқуқӣ ва дигар вазифаҳои худ аз ҳама бештар вазифаи муқаддастарин, яъне муттаҳидгардонии давлат, ҷомеа ва халқи тоҷикро иҷро намуд. Конститутсия дар як давраи ноороми таърихӣ ба маркази ҳаракатдиҳандаи қувваҳои солим табдил ёфта, фарҳанги сулҳи тоҷиконро поягузорӣ ва дар амал татбиқ кард ва ҳамчун санади муҳими ҳуқуқӣ барои амалӣ шудани ҳадафҳои созандаи пешрафти давлат замина гузошт.

Дигар ин, ки Конститутсияи Тоҷикистон ба марҳалаи нави таърихии гузариш ба давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи бо эътимоди ҳуқуқӣ гузошт. Маҳз тавассути Конститутсия рушди бемайлони давлат, вазъи муътадили сиёсӣ ва амнияти ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои миллӣ, таҳкими қонунияту тартиботи ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд таъмин карда шуданд.

Дар асоси моддаи 1-и Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона эълон шуда, дар ин замина ҳаракати давлат ба роҳи бунёди давлатдории навин равона гардид. Бинобар ин, дар заминаи Конститутсия адолати ҳуқуқӣ, яъне волоияти қонун ва қонунияти ҳуқуқӣ, ки тартиботи давлатӣ ва муносибати давлатро бо ҷамъият дар асоси эътирофу эҳтироми манфиатҳо таъмин менамояд, устувор гардид. Пойдории адолати иҷтимоӣ мақсад ва мароми мақомоти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ гардид.

Чуноне, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз намуданд: «Конститутсияи Тоҷикистон анъанаҳои давлату давлатдории тоҷиконро инъикос карда, ҳамчунин, кӯшишу талошҳои фарзандони огоҳи миллати тоҷикро дар роҳи расидан ба истиқлолу озодӣ ва давлатдории миллӣ амалӣ гардонид. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои хусусиятҳое мебошад, ки онҳо барои таҳкими давлатдории муосири мо заминаи устувор гузоштанд.

Аввалан, ғояҳои башардӯстонаи Конститутсия инъикоскунандаи суннатҳои пурғановати халқи тоҷик буда, аз фарҳанги ниёгони ориёии мо, анъанаҳои давлатдории халқамон ва мероси бузургони таъриху фарҳанги миллатамон сарчашма мегиранд.

Дуюм, ин санади олии ҳуқуқӣ Тоҷикистонро давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона эълон намуд.

Конститутсия дар назди ҷомеа вазифаҳои муҳимтаринеро гузошт, ки ташкили ҳокимияти давлатии муосир, низоми мукаммали ҳуқуқӣ ва идоракунии давлатӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум аз ҷумлаи онҳо мебошанд.

Сеюм, бори нахуст дар сатҳи Конститутсия муқаррар гардидани тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат воситаи муҳимтарини ҳимояи конститутсионии сохти давлатдории муосири Тоҷикистон ба ҳисоб меравад.
Чорум, Конститутсияи Тоҷикистон дар асоси арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро ҳамчун арзиши олӣ эътироф намуда, риоя ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро аз ҷониби давлат кафолат додааст, ки ин баёнгари воқеан ба ҷомеаи мутамаддини муосир пайвастани Тоҷикистон мебошад.

Панҷум, таъмин намудани рушди устувори ҷомеа ва амалӣ гардидани ҳуқуқҳои сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоии шаҳрвандон, ки дар Конститутсия пешбинӣ гардидааст, имкон медиҳад, ки сатҳу сифати зиндагии мардум мунтазам баланд бардошта шавад.

Шашум, дар Конститутсия мустақилияти ҳокимияти судӣ эътироф гардидааст. Яъне танҳо суди мустақил ва беғараз метавонад бо роҳи амалӣ кардани адолати судӣ манфиатҳои давлат ва ҷомеа, ҳуқуқ ва арзишҳои шахс ва шаҳрвандро таъмин намояд.

Ҳафтум, волоияти Конститутсия нисбат ба тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Яъне Конститутсия санади олии ҳуқуқӣ мебошад ва ягон санади дигари ҳуқуқӣ наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё бар хилофи меъёрҳои он қабул карда шавад.

Ҳаштум, дар асоси принсипу меъёрҳои конститутсионӣ оид ба фаъолияти озодии қтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳамаи шаклҳои моликият иқтисодиёти Тоҷикистони соҳибистиқлол ташаккул ва рушд ёфт.

Нуҳум, дар заминаи Конститутсия волоияти қонун, ки муносибати давлатро бо ҷомеа дар асоси эътирофи манфиатҳо таъмин менамояд, устувор гардид ва пойдории адолати иҷтимоӣ таъмин карда шуд.

Даҳум, бори нахуст ин ҳуҷҷати олии сиёсиву ҳуқуқӣ барои ба амал баровардани ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ мусоидат намуд.

Ёздаҳум, дар Конститутсия фаъолияти озоди иқтисодӣ, гуногунии сиёсиву мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, озодии эътиқод, сухан, матбуот, гуногуншаклии моликият ва дигар арзишҳо, ки далели равшани мавҷуд будани низоми демократӣ дар мамлакат мебошанд, ифода ёфтаанд».

Бо назардошти ин хусусиятҳо иброз карда мешавад, Конститутсия, ҳамчунин ба ҳайси қонуни асосии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷамъиятиро муайян намуд, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро танзим кард. Дар таърихи начандон тӯлонии худ барои эҳтиром гузоштан ба арзишҳои эътирофшудаи инсон, ба монанди риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва таъмини шароити мусоид барои зиндагии арзандаи ҳар шахс фазои мусоиди ҳуқуқӣ ба вуҷуд овард.

Конститутсия халқи Тоҷикистонро ба сифати баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлати эътироф намуд. Тибқи моддаи 6-уми Конститутсия шаҳрвандони Тоҷикистон сарфи назар аз миллаташон халқи Тоҷикистонро ташкил медиҳанд.

Муқаррароти муҳими Конститутсия дар ин самт дар он зоҳир мегардад, ки аз номи тамоми халқи Тоҷикистон фақат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаласаи якҷояи худ ҳуқуқи сухан гуфтан доранд. Чунин меъёр бо мақсади танзими солими муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар гардида, барои аз нигоҳи ҳуқуқӣ дуруст ба низом даровардани меъёрҳои қонун ва тартибу усулҳои ҳуқуқии амалигардонии қонунҳо замина ба вуҷуд овард.

Аз қабули Конститутсия то имрӯз 31 сол сипарӣ гардид. Дар ин давра тамоми рукнҳои давлатдорӣ дар сатҳи зарурӣ ташаккул ва тақвият ёфтанд ва ин ҳуҷҷати муҳими ҳуқуқӣ дар шароити муосир вазъи воқеии пешрафти давлат ва самтҳои ташаккули иҷтимоиву иқтисодӣ, ҷамъиятиву сиёсӣ ва диниву маънавии ҷомеаро инъикос менамояд.

Бо гузашти 31 сол аз қабули ин санади тақдирсоз мо бо сарбаландӣ ва ифтихор гуфта метавонем, ки роҳи интихобкардаи халқи Тоҷикистон, яъне барпо кардани давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ ҷавобгӯи мақсаду маром ва ормону ҳадафҳои мардуми шарафманди мо мебошад.

Дар Конститутсияи мамлакат, инчунин дигар падидаҳое низ инъикос ёфтаанд, ки бори аввал бо дарназардошти манфиатҳои миллии ҷомеаи Тоҷикистон, бо умеди ояндаи неку дурахшони миллати тоҷик инъикоси худро пайдо намуданд ва исботи яке аз беҳтарин конститутсияҳо будани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Ҳамаи ин баёнгари низоми демократии сиёсиву иҷтимоӣ дар ҷумҳуриамон буда, ҳар як шаҳрванди мамлакатро водор месозад, ки Конститутсияро ҳамчун муқаддасоти миллӣ эҳтиром ва риоя намоянд.