Самти асосии таҳқиқоти илмии Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ин омӯзиши ҷирмҳои хурди Низоми офтобӣ аз ҷумла кометаҳо астероидҳо ва метеороидҳо мебошанд, ки дар ин самт олимони Институт ба дастовардҳои беназир мушарраф гашрдидаанд.

Дар ин шабу рӯзҳо астрономҳои тоҷик дар Расадхонаҳои Тоҷикистон ба мушоҳидаи яке аз кометаи дароздаври навкашфшудаи Низоми офтобӣ, ки дар давоми 80 660 сол як маротиба ба сайёраи Замин наздик мешавад, машғул ҳастанд ва ин комета C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) ном дорад. Кометаи C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) 11- уми октябри соли 2024 аз нимкураи ҷанубӣ ба нимкураи шимолии кураи осмон гузаштааст. Мушоҳид метавонад бо чашми оддӣ ва ё телескоп баъд аз ғуруби Офтоб кометаро тақрибан як соат мушоҳида намояд. Кометаи C/2023 A3 дар ин шабу рӯз дар нимкураи шимолӣ дар уфуқи ғарбӣ пас аз ғуруби Офтоб намоён мегардад.

Кометаи C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) яке аз кометаҳои равшантарин дар соли 2024 буда, мушоҳид метавонад онро бо чашми оддӣ дар осмони ситоразор ба монанди ситораи думдор бо қадри зоҳирии ситорагии 3,7m мушоҳида намоянд.

Бояд қайд намуд, ки кометаи C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) – ро бори аввлал 9-уми январи соли 2023 дар Расадхонаи астрономии Сучиншани Ҷумҳурии мардумии Чин ҳамчун обеъкти нави ба комета монанд ба қайдгирифта, ба он номи муваққатии A10SVYR - ро гузоштанд. Баъди як чанд рӯз 22-юми феврали ҳамон сол бо ёрии телескопҳои системаи ATLAS-и Африқои Ҷанубӣ бехабар аз мушоҳидаи дар боло зикр ёфта онро такроран ҳамчун кометаи нав кашф намуданд. Аз ин рӯ тибқи системаи номгузории кометаҳо, ба шарафи ҳарду Расадхонаҳо ба кометаи мазкур расман C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) номгузори гардид. Кометаи C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS) яке аз кометаҳои дароздаври Низоми офтобӣ буда дар 80 660 сол як маротиба дар атрофи Офтоб давр мезанад.

Қобили зикр аст, ки ҳарфи С дар номгузории комета маънои онро дорад, ки комета даврӣ набуда, балки он аз абри Оорт ба Низоми офтобӣ ворид шудааст ва чунин кометаҳо дар давоми зиёда аз 200 сол як маротиба дар атрофи Офтоб давр мезанад ё ин, ки он танҳо як маротиба Низоми офтобиро убур карда мегузаранд. Ишораи 2023 A3 дар номгузории комета бошад, маънои онро дорад, ки комета дар соли 2023, дар нимаи аввали моҳи январ кашф шудааст (мувофиқ ба ҳарфи А дар номгузории Иттиҳоди байналмилалии астрономҳо (IAU)) ва Tsuchinshan-ATLAS бошад маънои онро дорад, ки бори аввал ин кометаро дар расадхонаҳои Сучиншан ва системаителескопҳоиATLAS кашф намудаанд.

Аксҳои рақамии кометаи C/2023 A3 (Tsuchinshan-ATLAS), ки аз ҷониби кормандони Институти астрофизикаи АМИТ дар Расадхонаи астрономии Ҳисор гирифташудааст.

Муаллифон: Бӯризода А.М., Аюбов Д.Қ., Хуҷаназаров Ҳ.Ф.

Бахшида ба 100-солагии пойтахт эълон намудани шаҳри Душанбе

Ҳар пойтахте ба таври куллӣ бо пойтахтҳои дигар кишварҳо шабеҳ мебошад, чунки тамаддунҳо дар таърихи башар бо якдигар шабоҳат доранд. Гузашта аз ин, ҳар пойтахте зимни баррасиҳои пайваста ба таври куллӣ бо мардумаш мушаххас мешавад, чунки шаҳрҳоро тибқи анъана тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии сокинонаш баҳогузорӣ мекунанд.

Аз ин хотир, масали мардумӣ низ ҳаст, ки агар хоҳед аҳволи миллате ва давлатеро пай бубаред, ҳатман ба бозорҳояш равед, чунки дар бозорҳо одамон ҷамъ шуда, авзоро баррасӣ мекунанд. Илова бар ин, дар шаҳрҳое, ки мақоми пойтахти давлатҳоро соҳиб мебошанд, ё худ бо ҳар баҳона диққати хориҷиҳоро ба хеш ҷалб намудаанд, аз лиҳози тартиби иқоматкунандаҳояш ба аносири милливу хориҷӣ ҷудо мешавад, аммо хориҷиҳое, ки дар дилхоҳ пойтахт зиндагӣ мекунанд, дар асл ба хориҷиҳо монанд намебошанд. Аз рӯйи ин шабоҳатҳо метавон шаҳри Душанберо бо дигар шаҳрҳо ва пойтахтҳо муқоиса намуд, ки дар гузашта тибқи сарчашмаҳои таърихӣ маркази тамаддун ва иқоматгоҳи афроди шуҷову матинирода буда, имрӯз ба мартабаи ҷанини илму маърифат ва ҷавлонгаҳи фарҳанги миллӣ баррасӣ мешавад.

Яке аз китобҳое, ки ин андешаро исбот мекунад, бо унвони “Душанбе - қалби Тоҷикистон” Душанбе соли 2021 нашр гардидааст ва ҳадафи камина аз ин навиштаҳо мақолаи Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон профессор Қобилҷон Хушвахтзода бо номи “Бунёдкорӣ - рукне аз фарҳанги миллии тоҷикон” маҳсуб мешавад. Ба қавли муаллиф, Душанбе чун пойтахти кишварамон дар замони муосир ба яке аз шаҳрҳои соҳибнуфуз ва зебоманзари дунё табдил ёфтааст. Маҳз соҳибфарҳангӣ ва аз тамаддун бохабар будани тоҷикон онҳоро дар шаҳрсозӣ муваффақ гардонидааст: “Мусаллам аст, ки тоҷикон дар паҳнои таърих ҳамчун миллати шаҳрдору шаҳрсоз эътироф шудаанд ва ба гаҳвораи тамаддуни инсоният шоҳкориҳои нодиреро мерос мондаанд. Хушбахтона, ин асолатро онҳо давоми садсолаҳо боз побарҷо нигоҳ дошта, бо риояи накутарин анъанаҳо то ба замони мо расондаанд. Ба таври дигар, тоҷикон ҳар куҷое пой ниҳоданд, он маконро дар партави сарҷамъиву иттиҳод ва нангу номуси миллӣ ба мавзеи ободу зебо табдил доданд. Ҳамин аст, ки миллати моро Ҷаҳониён ба сифати мардуми ободгару созанда ва шаҳрсозу шаҳрдор мешиносанд ва эҳтиром мекунанд” (саҳ. 68).

Айни замон бобати шаҳрсозиҳо бештари муҳаққиқон машғул гардида хоҳишҳое пайдо мешаванд, ки тибқи онҳо таҳияи илми воҳид дар бораи пойтахтҳо мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд. Масалан, ибораи “шаҳри оқил” имрӯз дар аксар шаҳрҳо мушоҳида шуда, раванди навсозии шаҳрсозӣ падид омадааст. Шаҳр ҳамҷун як падида мавзӯи омӯзиши амиқ буд ва боқӣ мемонад, зеро маҳз дар шаҳр соҳаҳои асосии ҳаёти инсон мутамарказ шудаанд. Дар илм тамоюлҳое ҳастанд, ки мувофиқи онҳо хусусиятҳои рушди пойтаҳт ва шаҳрҳои музофотӣ дар мавзуъҳои алоҳида баррасӣ карда мешаванд ва ин бо он шарҳ дода мешавад, ки мақоми шаҳр бештар тақдири тараққиёти онро муайян мекунад. Бисёр шаҳршиносон таҳқиқоти ҳудро ба омӯхтани пойтахтҳо бо мақсади ташхиси хусусиятҳои маданию таъриҳии дар он ба амаломада мебахшанд. Чунки тибқи анъана, пойтаҳт на танҳо шаҳри асосии ҳар як давлат, балки ҳамҷун маркази иқтисод, фарҳанг ва ҳамҷун ташаббускори фаъолияти инноватсионӣ дар кишвар маҳсуб мешавад. Пойтахт ҳамҷун як падидаи гуногунҷанба аз мавҷудияти равишҳои зиёде ба омӯзиши он шаҳодат медиҳад. Дар ин бобат, ки Душанбе чун маркази бунёдкорӣ дар замони соҳибистиқлолӣ кадом дигаргуниҳоро ба худ касб намудааст, профессор Қобилҷон Хушвахтзода чунин менигорад: “Дар ин миён шаҳри Душанбе пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба маркази воқеии ташаббусҳову бунёдкориҳо табдил ёфта, симои ҳудро комилан дигар намуд. Акнун он ба шаҳри умеду орзуҳо табдил ёфта, аз шаҳрҳои замонавии давраи нави инкишофи инсоният мондание надорад. Душанберо имрӯз ҷаҳониён ҳамҷун маркази бузурги илму фарҳанг ва таъриҳу тамаддуни давлати Тоҷикистон мешиносанду медонанд ва орзуи боре ҳам ба он сафар кардану аз наздик шиносоӣ бо онро доранд. Бо боварӣ метавон гуфт, ки шаҳри Душанбе дар ояндаи наздик ба бузургшаҳрҳои кишварҳои гуногуни Ҷаҳон ҳампо гашта беҳтарин анъанаҳои шаҳрсозии тоҷиконро дар худ инъикос мекунад” (саҳ. 68).

Муаллиф дар мақола нақши Сарвари давлатро дар рушду такмилёбии меъморӣ ва шаҳрсозӣ таъкид намуда, ба хулосае меояд, ки дар бартариҳои пойтахт саҳми сокинонаш кам нестанд. Чунки ҳар шаҳре тибқи мавқеъ ва тарзи зисту зиндагонии сокинон муаррифӣ мешавад. Зимни баррасӣ ва таҳқиқи хусусиятҳои хосси пойтахтамон, метавон хулоса кард, ки тафовути он аз шаҳрҳои минтақавӣ дар татбиқшавии фарҳанги пешқадам аст. Пойтахт ҳамчун намуна ва рамзи ҳама чизи пешқадам ва идеалӣ ғояву зебоии худро тавассути замону фазо мебарад, ба пеш саъй мекунад ва монеаҳои сари роҳро пай намебарад. Маҳз ҳамин омил, ки нақши созандаро дорост, ба шаҳри Душанбе нисбат дода мешавад ва ба ибораи профессор Қобилҷон Хушвахтзода, донишгоҳҳо ва дигар муассисаҳои илмию таълимӣ, ки дар пойтахт қомат афрохтаанд, омили ҷалбшавии ҷавонони минтақаҳо ба пойтахт мегардад: “Бо қаноатмандӣ метавон гуфт, ки миёни ин ҳама ташаббусу корҳои созандагӣ дар миқёси ҷумҳурӣ ва хусусан шаҳри Душанбе, таваҷҷуҳи бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати кишвар ба таъмиру таҷдид ва сохтмони муассисаҳои таълимии сатҳҳои гунотун махсус арзёбӣ мешавад. Хосатан, дар замони соҳибистиқлолӣ нисбат ба ин масъала чораандешиҳои саривақтӣ амали гардида, шумораи зиёди муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олин касбӣ сохта ба истифода дода шуданд. Худ қазоват намоед, ки агар дар солҳои аввали Истиқлолияти давлатӣ миқдори донишгоҳу донишкадаҳо дар саро- сари кишвар ҳамагӣ 13 ададро ташкил медоданд, имрӯз танҳо дар ҳудуди шаҳри Душанбе 19 мактаби олии тахассусӣ фаъолият доранд” (саҳ. 69).

Бинобар андеша ва баррасиҳои муаллиф, дар рушди ҳамаҷонибаи шаҳри Душанбе нақши Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ хеле қобили қабул ва бо қаноатмандии хос арзёбӣ гардидааст. Дар воқеъ, аксар биноҳои баландошёна ва тарҳи нави муассисаҳо бо дарназардошти меъморӣ ва намуди зоҳирии онҳо дар солҳои охир пазируфта шуда, пойтахтамонро дар қатори бузурггарин пойтахтҳои ҷаҳон муаррифӣ хоҳад кард. Бинобар ин, профессор Қобилҷон Хушвахтзода нақши калидии Раиси шаҳрамонро дар самти бунёдкориҳои камназир таъкид намудааст: “Бо ибтикору раҳнамоии Раиси шаҳри Душанбе, Раиси Маҷлиси миллӣ, муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар арафаи 30-солагии ҷашни Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе ба яке аз пойтахтҳои зеботарини дунё табдил хоҳад ёфт, ки ин иқдоми наҷиб барои рушду такомули илму фарҳанги миллати сарбаланди тоҷик заминаи мусоид фароҳам меорад. Симои пойтахт ба таври куллӣ дигаргун гардида, бунёди инфрасохтори муосир шароити зисти бошандагони ин шаҳри биҳиштосоро беҳтару хубтар месозад” (саҳ. 69).

Тағйироти босуръати иҷтимоӣ боиси мушкилисозии эътимоди шахс гардида, ҳангоми кӯшиши муайян кардани шахсияти худ, одамон ба таснифоти равшантарин, аз ҷумла ҳудудӣ муроҷиат мекунанд. Ин, дар навбати худ, масъалаи ҳуввияти шаҳрнишиниро актуалӣ месозад. Хусусияти шаҳр ҳамчун субъекти иҷтимоӣ мавҷуд набудани як ҷомеаи ягонаи шаҳрӣ ҳамчун манбаи намунаҳои якхела барои муайянкунӣ мебошад. Ҷомеаи иттилоотии муосир танҳо гуногунии мавҷудаи сокинони шаҳр ва ҷамоатҳоро афзоиш медиҳад. Аз ин рӯ, ғояҳои аслии шахсият аслан ғояҳо дар бораи шаҳр мебошанд. Яъне, шаҳр макони густариши ҳуввият аст ва инсон дар шаҳр зиста, чун шахсият такмил меёбад. Бинобар ин, фақат пойтахт имкон фароҳам меорад, ки тафаккур ва ҳуввияти миллӣ ташаккул ёфта, маркази ҳимояи манфиатҳои миллӣ гардад. Ба ибораи дигар, пойтахти кишварамон маркази бунёдкориҳо буда, имкон фароҳам овардааст, ки шаҳрвандон на аз рӯйи мансубияти маҳалли, балки аз дидгоҳи созандагӣ мавқеи сазоворро интихоб кунанд. Яке аз вижагиҳои ҳуввияти шаҳрнишинӣ дар замони муосир мубориза алайҳи падидаҳое маҳсуб мешавад, ки мафкураи рустоиро дар шаҳр тақвият мебахшанд. Аз ин хотир, бунёдкорӣ роҳи асосии пешрафти шаҳрамон буда, тибқи андешаҳои муаллиф, роҳи таъмини рушди бемайлон шинохта мешавад.

Лозим ба ёдоварист, ки баррасӣ ва таҳқиқи худогоҳии миллӣ тибқи андешаи сокинони пойтахт сурат гирифта, таваҷҷуҳ ба он торафт меафзояд, чунки имконоти пойтахт назар ба минтақа фарқ карда, хусусиятҳои ободкорӣ бештар дар шаҳрҳо густариш ёфтаанд. Бинобар падидаҳои навин дар сохтори меъморию корезии шаҳрҳо усули такмил додани бахши ақлии шаҳрҳо нуфуз пайдо кардааст ва ин омилҳоро ба инобат гирифта, метавон пойтахтамонро ба яке аз шаҳрҳои муосиртарин табдил дод.

Ширин Қурбонова - доктори илмҳои таърих

Рӯзи пойтахт муборак, ҳамдиёрони азиз!

Рӯйхати адабиёт:

Душанбе қалби Тоҷикистон III. – Душанбе, 2021. – 344 саҳ.

Сомона: www.hhdt-shohmansur.tj 16.04.2024

Иди Меҳргон, дар баробари Иди Наврӯз, Иди Сада яке аз ҷашнҳои муҳими фарҳангӣ, ҷашни аҷдодии мардуми форсизабон ба ҳисоб меравад. Меҳргон ба монанди Иди Наврӯз таҷассумгари суннатҳои бостонӣ ва инкишофи тамаддуни башарист.

Меҳргон ҷашни фаровонию ҷамъоварии ҳосилот дар фасли тирамоҳмебошад. Калимаи «меҳр» ба маънои рушноӣ, дӯстӣ, муҳаббат ва гармӣомада, дар ин рӯз кишоварзон ба ҷамъоварии ҳосил шурӯъ мекарданд. Ин ҷашн рӯзи 16-и меҳр, ки онро рӯзи Меҳр меноманд, баргузор мегардад. Дар сарчашмаҳои таърихӣ бо номи Митракона ё Митра зикр шудааст ва таърихи беш аз чаҳорҳазорсола дорад. «Иди Меҳргон дар баробари Сада ва Наврӯз дар сарзамини ориёӣиди бузург ҳисобида шуда, бо риояи расму оинҳои қадимаи ориёӣгузаронида мешудаст».

«Доир ба пайдоиши иди Меҳргон ривоятҳои гуногун низ то ба мо омада расидаанд. Меҳр номи Офтоб буда, дар ойини Сосониён дар Меҳрмоҳтоҷеро, ки сурати Офтоб дар он буд, ба сар мегузоштанд. Муаллифи «Шоҳнома»-и безавол Абулқосим Фирадавсӣпайдоиши ин ҷашнвораро ба замони салтанати Ҷамшеду Фаридун мансуб медонад. Вале ба таври мушаххас таҷлили иди Меҳргон аз давраи ҳукмронии Сосониён ба ҳукми анъана даромадааст. Писари шоҳ Шопури Сосонӣ– Ҳурмуз дар ин самт қадамҳои аввалинро гузошт ва бо гузашти замони муайян Меҳргон шукӯҳу шаҳомати хоса пайдо намуд, ки дар замони салтанати Сомониён ба авҷи баланд расид.»

«Мутобиқи солшумории яздигурдӣ, ки бо ибтикори шоҳЯздигурди Шаҳриёр давоми асрҳои IV-VI тақвими маъмурии шоҳони Сосонӣбуд, моҳи панҷуми сол Меҳр ном дошт. Ин моҳ дар байни мардуми мо бо номи Мизон ҳам маъмул буда, давомнокиаш 30 рӯз аст ва аз 23 сентябр то 22 октябр давом мекунад».

«Меҳргон тибқи андеша ва эътиқоди ниёгони мо дар рӯзи аввали моҳи Меҳр ва оғози фасли тирамоҳ таҷлил карда мешудааст. Он дорои эътидоли кайҳонӣ буда, дар ин айём рӯзу шаб баробар мешавад ва ба ин сабаб номи ин моҳро Меҳр гузоштаанд.

Мувофиқи ойини гузашта­гонамон, дар рӯзҳои ҷашни Меҳргон маросимҳои зиёде сурат мегирифтанд, зеро дар давраҳои бостон шуғли аксарияти одамон кишоварзӣ буд. Аз ин рӯ, пас аз ҷамъоварии ҳосил барои баргузор кардани ҷашну шодӣ ва истироҳати кишоварзон замони муносиб будааст.»

Ҳар сол бо дарназардошти ин ки Меҳргонро бештар ба унвони ҷашни кишоварзон мешиносанд, дар ҷашнгоҳҳо намоишгоҳи анвои гуногуни меваю сабзиҷот, консерву оби мева ва таҷҳизоти кишоварзӣ ба маърази тамошо гузошта шуда, базму тамошоҳо барпо мешавад.

Дар бораи мавҷудияти «Иди Меҳргон» дар ноҳияҳо ва водиҳои дигари Тоҷикистони имрӯза низ маълумотҳои зиёде мавҷуданд. Дар рӯзи Иди Меҳргон мардум дастархон меоростанд ва занони ҳунарманд аз ҳафт намуди зироат нону ғизо пӯхта бо ҳафт меваи меҳргонӣ, ки неъмати худовандӣ ва боиси бақои инсонӣ аст хони идона, меоростанд. Дар рӯйи дастархони ҷашнӣ ширинӣ аз ҳар намуди меваҷот, ҳамчунин таомҳое, ки бо зироатҳо тайёр мешаванд ба монанди: ширбиринҷ, далда, мошкичири ва ғ. мегузоштанд. Сарчашмаҳои кӯҳани таърихӣ шаҳодат медиҳанд, ки мардум дар ин рӯз пироҳани идонаи арғувонӣ пӯшида, ҳамдигарро бо беҳтарин таманниёт табрик менамуданд.

Дар манобеи хаттӣ, аз ҷумла «Авасто», «Шоҳнома»-и А.Фирдавсӣ, «Таърихи Бухоро»-и Наршахӣ, «Сиёсатнома»-и Низомулмулк, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва дар дигар асарҳо дар бораи ин ид маълумоти зиёд оварда шудааст. Мардумшиносӣ машҳур Н.А.Кисляков қайд намудааст, ки «Меҳргон дар баробари Сада ва Наврӯз дар сарзамини ориёӣ иди бузург ҳисобида шудааст».

Истиқлоли давлатии Тоҷикистон барои эҳёи расму оинҳои миллӣ, аз ҷумла Меҳргон марҳалаи тозаеро боз намуд. Таҷлили иди Меҳргон тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5-уми августи соли 2009 таҳти рақами 538, дар тамоми гӯшаю канори кишварамон бо шукӯҳу шаҳомат ба роҳмонда шудааст.

Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз мулоқотҳояш бо зиёиёни кишвар ҷашни Меҳргонро аз ҷашнҳои бостонии тоҷикон хонда, чунин иброз доштанд «Меҳргон яке аз кӯҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣва меҳру садоқат аст.»

Таҷлили расмии Меҳргон ва дигар ҷашнҳои миллӣгувоҳи равшани он аст, ки миллати кӯҳанбунёди мо рӯба омӯзишу эҳёи арзишҳои гузаштаи фарҳангии худ овардааст ва ҳифзу гиромидошти онҳоро вазифаи бошарафи хеш медонад. Оид ба пайдоиш ва густаришу бузургдошти Меҳргон мутафаккирони барҷастаи Шарқу Ғарб чунин ибрози назар намудаанд. Иди Меҳргон ҷашни покизагию фаровонҳосилӣ, ризқу рӯзии мардум, хони пурнозу неъмат, қаноатмандию нишотро бо худ ҳамроҳ меоварад ва он шукӯҳу ҷалоли дурахшони тамаддуни ниёгони мост.

Иброҳимова С. Ҳ. - ходими калони шӯъбаи онтология, гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Сарфи назар аз сафбандии низоми қонунгузорӣ ва мартаботи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, мазмун, таъиноту вазифаҳо, хислатҳои онҳо тибқи мувофиқати онҳо бо Конститутсия муайян мегардад. Низоми қонунгузории миллӣ ва усулҳои асосии ташкилёбии он дар Конститутсия муқаррар гардида, дар қонуни махсус дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ муфассал танзим карда мешавад.

Ҳамаи онҳо бояд дар танзими муносибатҳои мушахаси ҷамъиятӣ рӯҳи Конститутсияро ба асос гиранд. Ҳамзамон Конститутсия зарурияти қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқиеро пешбинӣ карда метавонад, ки ҳолатҳои онро ривоҷ дода тавонанд. Масалан, Конститутсияи ҶТ масъалаҳоеро пешбинӣ кардааст, ки бояд тавассути қонунҳои конститутсионӣ ё қонунҳои ҷорӣ танзим карда шаванд.

Ба ин шумора ҳолатҳои дар қ.4 моддаи 7, қ.3 моддаи 15, қ.4 моддаи 48, қ.4 моддаи 51, қ.5 моддаи 65, қ.5 моддаи 71, қ.4 моддаи 74, қисмҳои 5 ва 6 моддаи 78, моддаи 83, қ.3 моддаи 84, моддаи 92, қ.3 моддаи 95 муқаррар шуда мисол шуда метавонанд. Сарфи назар аз ҳаҷми танзимёбии муносибатҳои ҳуқуқии конститутсионии мазкур, қонунҳои ишора шуда бояд ба мазмун ва рӯҳи Конститутсия мувофиқ бошанд. Қабул ва амалӣ чунин санадҳо амали меъёрҳои конститутсиониро боздошта ва ё халадор карда наметавонанд.

Хусусиятҳои ҳуқуқии Конститутсия. Ҳар кадом конститутсияи ҳуқуқӣ хусусиятҳои хоси ҳуқуқӣ ва сифатҳои Қонуни асосии давлатро дорад. Конститутсия дар қатори санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, яке аз навъҳои қонун мебошад ва ба он ҳамаи нишонаҳои қонун хос аст. Хусусияти конститутсия пеш аз ҳама дар волоияти ҳуқуқии он инъикос меёбад. Волоияти конститутсия ба ҳамаи қонунҳои ҳадди гуногун таъсир дорад. Мувофиқи Конститутсия ва қонуни ҶТ «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» дар низоми қонунгузории ҷумҳурӣ чор намуди қонунҳои зерин пешбинӣ шудаанд: қонунҳои бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул шуда; қонунҳои конститутсионӣ; қонунҳои ҷорӣ ва кодексҳои ҳуқуқӣ. Дар таҷрибаи қонунгузории ҶТ ҳанӯз ҳодисаи қабули қонунҳо ба таври раъйпурсии умумихалқӣ ҷой надоранд. Албатта ба ин гурӯҳи қонунҳо, он қонунҳое, ки ҳадафи тағйиру иловаҳо дохил кардан ба конститутсия доранд, дахл надоранд. Аммо дар ҳолати қабули чунин қонунҳо низ бояд мувофиқати онҳо ба конститутсия ба эътибор гирифта шавад. Мувофиқи тартиби қабул ва қувваи ҳуқуқии худ кодексҳо ва қонунҳои ҷорӣ ҳамвазн буда, фақат бо таркиб ва мазмуни худ фарқ доранд. Дар робита бо ҳамаи ин қонунҳо усули волоияти ҳуқуқии конститутсия риоя карда шуда, мувофиқати онҳо бо конститутсия таъмин карда шавад. Волоияти ҳуқуқии Конститутсия одатан дар матни он қайд меёбад. Мисол мувофиқи моддаи 10 Конститутсияи ҶТ «Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад… Қонунҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқие, ки хилофи Конститутсияанд, эътибори ҳуқуқӣ надоранд».

Амали мустақими меъёрҳои Конститутсия (муродифи амали бевоситаи конститутсия) – усулест, ки мувофиқи он меъёрҳои Қонуни Асосӣ мустақиман сарфи назар аз мавҷуд будани қонунгузории тафсилдиҳанда амалӣ карда мешаванд. Дар ҳолати риоя нашудани усули мазкур имкони муроҷиат ба суд барои ҳимояи ҳуқуқи конститутсионӣ вуҷуд дорад. Дар моддаи 10 Конститутсияи ҶТ муқаррар карда шудааст, ки меъёрҳои Конститутсия мустақиман амал мекунанд. Барои амали намудани усули мазкур меъёри конститутсионӣ оид ба танзими ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд аҳамияти калон дорад. Дар конститутсияи аксари давлатҳо дар ин хусус меъёрҳои дахлдор вуҷуд доранд. Масалан, дар қисми дуюми моддаи 14 Конститутсияи ҶТ муқаррар карда шудааст, ки «Ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд бевосита амалӣ мешаванд. Онҳо мақсад, мазмун ва татбиқи қонунҳо, фаъолияти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худидоракуниро муайян мекунанд ва ба воситаи ҳокимияти судӣ таъмин мегарданд». Дар Қонуни Асосии он давлатҳое, ки дар хусуси амали бевоситаи конститутсия меъёр мавҷуд нест таҷрибаи судӣ онро амалан татбиқ менамояд. Дар ин ҳолат презумпсияи (эҳтимоли) амали мустақими конститутсия риоя карда мешавад. Дар ин хусус дар қарори Суди конститутсионии Федератсияи Русия аз 31 октябри соли 1995 ба судяҳо тавсия карда шудааст, ки дар баррасии маводҳо дар ҳамаи ҳолатҳои зарурӣ Конститутсияи ФР-ро ҳамчун санади мустақиман амалкунанда ба асос гиранд.

Адлияи конститутсионӣ (адолати судии конститутионӣ) ибораи ҷамъбастиест, ки низоми мақомот ва расму қоидаҳое, ки имкон медиҳад, мувофиқати санадҳои парлумон, мақомоти воҳидҳои мухторӣ, мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, санадҳои ҳокимияти иҷроия ва шахсони хусусиро ба Қонуни Асосӣ тафтиш намояд. Адлияи конститутсионӣ яке аз шаклҳои асосии амалӣ намудани назорати конститутсионӣ мебошад. Назорате, ки дар шакли мурофиаи судии конститутсионии аз тарафи мақомоти судии махсус – Суди конститутсионӣ, инчунин мақомоти квазисудӣ – Шӯрои конститутсионӣ ва баъзе дигарҳо, инчунин худи ин мақомот амалӣ менамоянд. Дар низоми адолати суди адлияи конститутсионӣ шохаи махсус мебошад, чунки дар он мавзӯи (предмети) баррасӣ, мақомоти махсус, тартиби махсуси мурофиаи судӣ ва як қатор хусусиятҳо онро аз дигар мақомоти амаликунандаи адолати судӣ тафовут дошта, мавҷуд мебошанд.

Давраҳои пайдоиш ва инкишофи конститутсияҳои Тоҷикистон. Пайдоиши падидаи Конститутсия ва рушди он дар Тоҷикистон бо таърихи соҳибдавлат гаштани миллати тоҷик дар давраи ҳокимияти шӯравии сотсиалистӣ рост меояд. То давраи аз тарафи Русияи подшоҳӣ забт гардидани мулкҳои Осиёи Миёна ва паҳн кардани низоми ҳуқуқии ҳокимияти подшоҳӣ, низоми ҳуқуқӣ дар ин мулкҳо Шариат ба ҳисоб рафта рукнҳои он ба тарзи ҳаёти мардуми тагҷойи роҳ ёфта буд. Аз ин рӯ, зарурият ба низоми ҳуқуқ ва коидаҳои дунявӣ ҷой надошт. Бо ѓалабаи инқилоби пролетарӣ дар Русия ва ташакулёбии ҳуқуқи типи нави сотсиалистӣ доираи амали он ба ҳамаи мулкҳои дар ихтиёри Русия қарор дошта паҳн карда шуд. Минбаъд бо забт шудани Аморати Бухоро ва хонигарии Хива дар Осиёи Миёна мавқеи шариат бо тадриҷ маҳдуд ва оқибат тамоман бекор карда шуд. Бо таъсисёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ибтидо ҳамчун ҷумҳурии мухторӣ (соли 1924) ва табдилёбии он ба ҷумҳурии шӯравии сотсиалистӣ (соли 1929) низоми қонунгузории шӯравӣ дар Тоҷикистон пурра пойдор ва то татбиқи расмиёти конститутсионӣ расид. Вазъи ҳуқуқии ҶМШС Тоҷикистон дар Конститутсияи соли 1929 танзим ёфт. Аммо ин воқеа бо ҳодисаи тағйирбии сохтори давлатии Тоҷикистон рост омад. Кушиши халқи тоҷик ба устувор намудани давлатдории миллии худ тавассути санадҳои давлати иттифоқии шӯравии сотсиалистӣ дар моҳи октябри соли 1929 асоси ташкилёбии (табдилёбии ҷумҳурии мухторӣ ба ҷумҳурии иттифоқӣ) Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон гардид. Ин ҳодиса тавассути санадҳои таасисдиҳандаи иттифоқии шӯравӣ ва ҷумҳурии Тоҷикистон ба расмият дароварда шуд.

Конститутсияи ҶМШС Тоҷикистон соли 1929. Конститутсияи мазкур давраи нахустини соҳибдавлат гардидани халқи тоҷикро ҷамъбаст ва тавассути санадҳои сиёсӣ-ҳуқуқии дар Анҷуманҳои якум ва дуюми Шӯроҳои ҷумҳурӣ қабулшуда, расмӣ гардиданд. Мувофиқи супориши Анҷумани якуми таъсискунандаи Ҷумҳурии Мухтории Шуравии Сотсиалистӣ (декабри соли 1926) ҳукумати ҷумҳурӣ ба Анҷумани дуюми умумитоҷикистонии Шӯроҳо лоиҳаи Конститутсияи аввалинро тайёр ва пешниҳод намуд. Моҳи апрели соли 1929 Конститутсияи мазкур қабул карда шуд ва дар он дар ҳайати ҶШС Узбекистон бо ҳуқуқи мухторӣ қарор доштани Тоҷикистон ва тавассути он ба ҳайати ИҶШС дохил будани он инъикос карда шуд. Дар рӯзи хотимавии кори Анҷумани дуюм баробари қабули Конститутсия инчунин қарор дар бораи қонеъ гардонидани муроҷиати ба ҳайати ҶМШС Тоҷикистон қабул кардани округи маъмурии Хуҷанд тасдиқ ёфт. Қарори мазкур вазъи иҷтимоӣ-сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии ҷумҳуриро кулан тағйир дод. Дар ҳамин замина бо анҷомёбии кори Анҷумани дуюм дар ҳудуди ҷумҳурӣ маъракаи сиёсии тарафдори ба ҷумҳурии иттифоқӣ табдил ёфтани Тоҷикистон идома ёфт ва мардум онро бо рӯҳбаландӣ маъқул шумориданд. Моҳи октябри соли 1929 Анҷумани сеюми фавқуллодаи Шӯроҳои ҷумҳурӣ тавассути Эъломия, Изҳорот ва Қарори табдилёбии ҶМШС Тоҷикистонро ба Ҷумҳурии иттифоқии шуравии сотсиалистӣ ва бевосита дар ҳайати ИҶШС қарор доштани он расмӣ гардонид. Ин қарорҳо аз тарафи мақомоти ваколатдори ҶШС Узбекистон ва ИҶШС дастгирӣ ёфтанд. Бо сабабҳои мазкур расман ба амал даромадани аввалин Конститутсияи Тоҷикистон аз байн бардошта шуд.

Конститутсияҳои ҶШС Тоҷикистон солҳои 1931, 1937 ва 1978.

Мувофиқи супориши Анҷумани сеюми Шӯроҳо Раёсати КИМ-и ҶШС Тоҷикистон лоиҳаи Конститутсияи ҶШСТ-ро пешниҳод намуд ва он моҳи феврали соли 1931 аз тарафи Анҷумани чоруми умумитоҷикистонии Шуроҳо баррасӣ ва қабул гардид. Аммо таҳрири хотимавии он хеле кашол ёфт. Ва барои таҳрир ва такмили меъёрҳои он комиссияи махсус ташкил ёфт ва фақат моҳи декабри соли 1932 бо қарори Раёсати КИМ матни Конститутсия ба чоп расид. Аммо кори мукаммал гардонидани Конститутсияи мазкур идома ёфта, 16 –уми ноябри соли 1934 Раёсати КИМ-и ҷумҳурӣ комиссия навро барои омода кардани таѓйиру иловаҳо ба Конститутсияи мазкур ташкил кард. Таклифҳои комиссия дар ин бора аз тарафи Раёсати КИМ омӯхта шуда, ба Анҷумани 5–уми умумитоҷикистонии Шуроҳо пешниҳод карда шуд. 16 январи соли 1935 таҳрири нави Конститутсияи соли 1931 тасдиқ гардид, ки дар он бисёр меъёр ва ҳолатҳо, таркиби он ба тарзи нав муқаррар гардида буданд. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар ҳамин давра Конститутсияи ИҶШС соли 1924 ва конститутсияҳои дар асоси он қабул гардидаи ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ва мухтории шуравӣ низ дар таҳрири нав тасдиқ карда шуданд. Аммо дар ҳамин асос баъзе олимони шӯравӣ Конститутсияи ҶШС Точикистон соли 1931-ро дар таҳрири соли 1935 Конститутсияи нави ҷумҳурӣ шуморида, идао мекарданд, ки гуё дар ҶШС Тоҷикистон чор Конститутсия қабул шуда бошад. Аммо ин ѓалати маҳз буда, он дар асоси Конститутсияи ИҶШС соли 1924 қабул шуда, то дар амал будани он бекор нашуда буд. Конститутсияи ҶШС Тоҷикистон соли 1931 дар таҳрири соли 1935 ҷойи Тоҷикистонро дар қатори дигар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ муайян карда, ҳуқуқҳои соҳибихтиё-ронаи онро дар ҳайати ИҶШС танзим намуд.

Конститутсияи дуюми ҶШС Тоҷикистон дар асоси Конститутсияи ИҶШС соли 1936 дар Анҷумани шашуми Шуроҳои ҶШС Тоҷикистон 1-уми марти соли 1937 қабул карда шуд. Дар он раванди ба анҷомрасии давраи гузариш аз сохтори кӯҳнаи ҷамъияти сотсиалистӣ ба давраи нави рушди давлатдории миллӣ расмӣ гардид. Мазмун ва таъиноти асосии Конститутсияи ҶШС Тоҷикистон соли 1937 ба ҳамин омилҳо робита дошта, раванди рушди давлатдории миллӣ ва заминаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии давраи сотсиализмро инъикос гардонид.

Конститутсияи охирини давраи ҳокимияти шуравии ҶШС Тоҷикистон 14 апрели соли 1978 аз тарафи Шӯрои Олии ҷумҳурӣ мувофиқи Конститутсияи ИҶШС аз 7 октябри соли 1977 қабул карда шуд. Конститутсияҳои мазкур мувофиқи барнома ва хулосаҳои ҳизби камунист дар бораи давраҳои рушди ҷомеа ва давлати шуравӣ қабул гардиданд. Дар онҳо чунин ҳолатҳо дар бораи аз давраи сотсиализм ба давраи нави рушди он сотсиализми муттарақӣ, давлати меҳнаткашон ба давлати умумихалқӣ, тағйирёбии асосҳоии сиёсӣ, иқтисодӣ, таркиби иҷтимоии давлат ва ҳоказо инъикос гардонида шуданд.

Конститутсияҳои иттифоқии давраи ҳокимияти шӯравӣ. Бо таъсисёбии Иттифоқи Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сосиалистӣ (ИҶШС) дар соли 1922 зарурияти қабули аввалин Конститутсияи умумиитифоқӣ ба вуҷуд омад. То он вақт ҳар як давлатҳои нави шӯравӣ конститутсияҳои худро қабул карда, дар асоси он фаъолияти худро ба роҳ мемонданд. Дар байни онҳо конститутстияи аввалини шӯравии сотсиалистӣ Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравии Федеративии Сотсиалистии Русия соли 1918 ҳамчун конститутсияи типи нави намунавӣ аҳамияти хоса дошт. Конститутсияи якуми ИҶШС 6 июли соли 1923 аз тарафи КИМи ИҶШС қабул ва ба амал дароварда шуд. Ва 31 январи соли 1924 онро Анҷумани 2-ми Шӯроҳои ИҶШС тасдиқ кард ва бо ин сабаб он «Конститутсияи (Қонуни Асосии) Иттифоқи Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сосиалистӣ» соли 1924 ном гирифт. Таркиби Конститутсияи мазкур аз ду ҳуҷҷати таъсиснамоии ИҶШС: Эъломия ва Шартнома дар бораи ташкилёбии ИҶШС иборат гардид. Дар онҳо ҳамаи асосҳо ва усулҳои ташкилёбии давлати нави умумииттифоқӣ муқаррар ва танзим ёфта буданд. Аз ҷумла, дар асоси баробарҳуқуқии ҷумҳуриҳои иттифоқӣ таъсис ёфтани давлати умумииттифоқӣ, аз намояндагии баробари ҷумҳуриҳо иборат будани ҳайати мақомоти олии намояндагии иттифоқӣ, ҳуқуқи озодона аз ҳайати ИҶШС баромадани ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ва ғайра. Конститутсияи мазкур меъёрҳои ба давраи гузариш аз сохтори куҳнаи капиталистӣ ба сохти нави сотсиалистиро танзим кард.

Дар мобайни солҳои 1930 аз тарафи ҳизби болшевикон ва ҳукумати шуравӣ хулоса бароварда шуд, ки дар ИҶШС давраи гузариш анҷом ёфт ва акнун муносибатҳои ҷамъияти сотсиалистӣ асосан пойдор гардида, дар заминаи худ ривоҷ меёбад. Бинобар ин, қабули Конститутсияи нави ИҶШС зарур дониста шуд. Анҷумани 8-уми Шӯроҳои ИҶШС 5 декабри соли 1936 Конститутсияи дуюми ИҶШС-ро қабул кард. Дар он муносибатҳои нави ба ҷамъияти сотсиалистӣ хос танзим гардиданд. Муқаррар карда шуд, ки асоси иқтисодии давлатро моликияти сотсиалистӣ ба олот ва воситаҳои истеҳсолот дар шакли моликияти давлатӣ ва ҷамъиятӣ, асоси сиёсии ҳокимияти давлатиро Шӯроҳои вакилони меҳнаткашон ва асоси иҷтимоии давлатро иттифоқи байни коргарон ва деҳқонон ташкил менамоянд. Дар асоси Конститутсия мазкур ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ва мухтории шӯравии сотсиалистӣ соли 1937 конститутсияи худро қабул карданд. Конститутсияҳои мазкур зиёда аз 41 сол амал карданд.

Конститутсияи сеюми охирини ИҶШС соли 1977 ба як навъ Барномаи ҳизбию давлатӣ шабоҳат пайдо карда, дар он бисёр ҳолатҳои назариявию мафкуравии давраи нави рушди ҷомеаи сотсиалистӣ ва давлатӣ шӯравӣ танзим карда шуданд. Дар қисми даромади он ки дебоча (преамбула) ном гирифт, музаффариятҳои ИҶШС дар сохтмони ҷамъияти сотсиалистӣ қайд ёфта, чандин хулосаҳо дар бораи дурнамои рушди ҷомеа ва давлат қайд ёфтанд. Аз он ҷумла, ягонагии иҷтимоӣ сиёсӣ ва мафкуравии ҷамъияти сотсиалистӣ, табдилёбии давлати меҳнаткашон ба давлати умумихалқӣ, барпоёбии ҷамъияти мутараққии сотсиалистӣ, баланд гардидани нақши ҳизби камунисти ҳамчун нерӯи тавонои халқ қайд карда шуд. Дар дебоча тавсифи муфассали сифатҳои ҷомеаи мутараққии сотсиалистӣ дода шуд, ҳадафи олии давлати шуравӣ барпо кардани ҷамъияти бесинфи камунистӣ, ки дар он худидоракунии чамъиятии камунистӣ ривоҷ меёбад, дода шуд. Ва вазифаҳои дар назди халқи шуравӣ дар ин марҳила истода номбар карда шуданд. Дар матни Конститутсияи ИҶШС соли 1977 кушиш карда шуда буд, ки ба ҳолатҳои қайдёфта, меъёр ва ҳолатҳои он мувофиқат дошта бошанд. Мувофиқи нақшаи ҳизбию давлатии шуравии сотсиалистӣ конститутсияи мазкур бояд конститутсияи охирин мегардид, зеро ки дар давраи гузариш аз ҷомеаи сотсиалистӣ ба ҷомеаи камунистӣ, бояд давлат ва мақомоти давлатӣ, қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ бекор шуда, ҷойи онҳоро ҷамъияти худидоракунии камунистӣ ва кодекси бинокори камунистӣ ишғол мекарданд. Аммо бо гузашти ҳамагӣ чордаҳ сол давлати шуравӣ барҳам ёфт ва конститутсияву қонунҳои он бекор шуданд. Ҳамаи понздаҳ адад ҷумҳуриҳои иттифоқии дар ҳайати ИҶШС қарор дошта, соҳибистиқлол гардиданд ва Конститутсияву низоми қонунгузории худро таъсис доданд.

Конститутсиягароӣ (конституционализм) – тартиботи давлатдорӣ, ки бо Конститутсия асос ёфтааст. Тарзи идоракунии давлатие, ки тибқи конститутсия маҳдуд гардонида шудааст. Низоми сиёсие, ки ба Конститутсия асос ёфта ва бо усулҳои конститутсионӣ идора карда мешавад. Ҳамчун назарияи сиёсӣ ҳуқуқие мебошад, ки зарурияти барпо кардани сохтори конститутсиониро асоснок менамояд.

Конститутсиявигардонӣ (конституционализация) - дар матни конститутсия муқаррар кардани ягон ҳолатҳо ва ба онҳо хос донистани нерӯи конститутсионӣ. Ин амал дар таҷриба худ аз худ эътироф гардида, пайдоиши меъёри нави конститутсионӣ боиси мунозира намегардад. Масалан, қисми хулосавӣ, гузаришӣ, хотимавӣ ва интиқолии Конститутсия ҳамон вақт бечуну чаро қисми таркибии он дониста мешавад, ки агар ҷойи он дар низоми таркиби Конститутсия асоснок муайян карда шавад. Дар ҳолати дар қисми асосии матни конститутсия ҷойи он муайян нагардидан, нерӯи конститутсионии он баҳснок шуда метавонад. Дар асоси қисми дуюми моддаи 92 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мавҷудият ва фаъолияти адвокатура ҳамчун ниҳоди ҳимояи инсон ва шаҳрванд, шахсони ҳуқуқӣ расмӣ гардонида шудааст.

Давом дорад.

Зоир Ҷурахон Маҷидзода, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор Мудири Шуъбаи ҳуқуқи давлатии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ашӯрбой Имомов, номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ профессор, Сарходими илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Расидан ба марҳилаи Истиқлоли сиёсию давлатӣ, ки мардуми шарифи Тоҷикистон онро ба унвони ҳадяи сарнавишти миллӣ ва давлатӣ пазируфтааст, зиндагии ҷомеаи навини тоҷикро тағйир дода, роҳи пешрафту тараққиро аз ҳар ҷиҳат ҳамвор сохтааст. Мусаллам аст, ки тайи таърихи башарӣ ҷомеа, мардум ва кишварҳои зиёди ҷаҳонӣ сари исми Истиқлолияти давлатӣ савганди садоқат ба ҷо оварда, дар ин масири саодатбахш ва рӯҳафзо умрфарсоӣ ва фидокорӣ кардаанд.

Истиқлоли давлатӣ ба унвони ормони таърихӣ, сиёсӣ ва миллӣ сарнавишти миллатро дар замон ва макони мушаххаси таърихӣ рақам зада, ҷомеаро ба сӯйи рушду инкишоф ҳидоят менамояд. Маҳз марҳилаи истиқлоли давлатӣ имкон фароҳам меоварад, ки миллат афту хез, шикасту рехт, бурду бохт, муваффақияту нокомӣ ва билохира қисмати худро дар тарозуи ақлу виҷдон баркашад ва барои сохтмони давлати навин гомҳои устувор бардорад.

Маълум аст, ки ба шарофати Истиқлоли давлатӣ тоҷик соҳиби рамзҳои давлатӣ -- Парчам, Нишон, Суруди миллӣ ва Конститутсия гардида, Ватани азизи мо аз ҷониби ҷомеаи башарӣ ҳамчун давлати мустақил эътироф шуд. Зимнан, Истиқлоли давлатӣ раванди ҳувиятсозии миллиро таҳкиму тақвият бахшида, барои густариш пайдо кардани ваҳдати тамоми сокинони қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаи мусоид фароҳам овард. Насли миёнсол ва солманди Тоҷикистони азиз хуб дар ёд доранд, ки Истиқлоли давлатии мо ҳанӯз дар бомдоди тавлид ба зарбаи ҷонкоҳу ҳалокатбор -- ҷанги шаҳрвандӣ мувоҷеҳ гардид, ки кишварҳои дигари тоза истиқлол бадастовардаи собиқ Иттиҳоди Шуравӣ дар он айём ба чунин вазъи душвору фоҷиабор гирифтор нашуда буданд.

Бояд таъкид кард, ки ҳанӯз дар Иҷлосияи шонздаҳуми Шурои Олӣ роҳи таърихии тоҷик муайян гардид, ки он бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ мебошад. Ғояи давлати демократӣ баъдан дар Конститутсия инъикос гардида, давлати мо роҳи татбиқи арзишҳои демократиро пеш гирифт. Яке аз вазифаҳои аввалиндараҷаи ҳукумати нави дар Иҷлосияи XVI Шурои Олӣ интихобшуда хомӯш кардани оташи ҷанг, таъмин намудани сулҳу оромӣ дар кишвар, оғози татбиқи барномаи барқарорсозии баъдиҷангӣ, ба Ватан баргардонидани гурезаҳо ва бо манзили зист таъмин намудани онҳо буд ва раҳбарияти давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоқикистон тавонист, ки ин сарҳадафи стратегиро бомуваффақият амалӣ созад.

Мусаллам аст, ки Конститутсия ҳамчун санади ҳуқуқӣ аососҳои рушди муҳити давлатдории навинро фаро мегирад (см.: Достиев А. Конституция Республики Таджикистан 1994 года: история разработки, принятия внесение изменений и основные положения. –Душанбе: АО Матбуот, 2001.-С.3). Аз тарафи дигар, қабули Конститутсия рамзи соҳибистиқлолӣ ва мустақилияти давлат буда, давлатро ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад. Раванди қонунофарӣ ва тасвиби Конститутсия ба унвони сарчашмаи ҳуқуқ давра ва марҳилаҳои гуногуни рушдро паси сар кардааст. Муҳаққиқони ҳуқуқшинос бар ин назаранд, ки давраи муосири рушди раванди қонунофарӣ ва конститутсионӣ аз охири солҳои 80-уми садаи ХХ шуруъ шуда, то имрӯз идома ёфта истодааст. Оғози ин давра, асосан ба аз байн рафтани давлати Шуравӣ ва пошхурии ҷумҳуриҳои хориҷии сотсиалистӣ бастагӣ дорад. Баъди барҳам хурдани давлати Шуравӣ ҳамаи 15 ҷумҳурии иттифоқӣ истиқлолияти худро эълом дошта, ҳамчун давлатҳои мустақил аъзои комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ гардиданд. Дар баробари ин, ҷумҳуриҳои хориҷии сотсиалистӣ (ба истиснои Чин, Куба, Кореяи Шимолӣ ва Ветнам) барҳам хурда, аз ин низом даст кашиданд. Баъди интихоб намудани роҳи бунёди ҷомеаи демократӣ онҳо конститутсияҳои нави худро дар асоси модули конститутсионии Ғарб қабул намуданд. Ба ин тартиб, аз 15 ҷумҳурии собиқи шуравӣ моҳи декабри соли 1991 танҳо 12 ҷумҳурӣ шакли нави ҳамкориро дар қолаби иттиҳоди ҷадиди сиёсӣ — Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил пазируфтанд (ба ҷуз ҷумҳуриҳои назди Балтика, феълан аъзои ИДМ — нуҳ ҷумҳурии собиқ шуравӣ мебошанд). Баъди эълом доштани истиқлоли давлатӣ дар ин ҷумҳуриҳои собиқи шуравӣ масъалаи таҳия ва тасвиби конститутсия ба миён омад. Ҷумҳуриҳои назди Балтика — Латвия, Литва ва Эстония ҳанӯз соли 1992 консти­тутсияҳои худро қабул намуданд. Дигар ҷумҳуриҳои собиқи шуравӣ, аз ҷумла Туркманистон 18 майи соли 1992, Узбекистон — 8 декабри соли 1992, Федератсияи Россия — 12 декабри соли 1993, Молдова — 29 июли соли 1994, Қирғизистон — 5 майи соли 1995, Арманистон — 5 июли соли 1995, Гурҷистон — 24 августи соли 1995, Қазоқистон — 30 августи соли 1995, Озарбойҷон — 12 ноябри соли 1995, Украина — 28 июни соли 1996 ва Ҷумҳурии Беларус — 24 ноябри соли 1996 конститутсияҳои худро қабул карданд (ниг.: Равшан Раҷабов. Таърихи пайдоиш ва инкишофи конститутсия. //Садои мардум №146-147 (3447-3448) 30.10.2015).

Ба ин тартиб, Ҷумҳурии Тоқикистон баъди як дараҷа хомӯш шудани оташи ҷанги шаҳрвандӣ масъалаи аз нав омода кардани лоиҳаи нави Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва тағйир додани ҳайати комиссияи конститутсионӣ дар Иҷлосияи Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 26 июни соли 1993 матраҳ гардида, бо Қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳайати комиссияи конститутсионӣ дар ин иҷлосия тағйир дода шуд ва раиси комиссияи конститутсионӣ Эмомалӣ Шарифович Раҳмонов интихоб гардид. Аввалин маҷлиси комиссияи конститутсионӣ 4 сентябри соли 1993 баргузор гардид, ки дар он ду гурӯҳи кории нав ташкил дода шуд. Моҳи апрели соли 1994 гурӯҳи корӣ ду шакли лоиҳаи Конститутсияро, ки яке, бар лоиҳаи конститутсия бо шакли идоракунии ҷумҳурии президентӣвадигаре, бар шакли идоракунии ҷумҳурии парлумонӣ такя мекарданд, ба комиссияи конститутсионӣ пешниҳод шуданд. Дар натиҷа, лоиҳаи Конститутсия бо шакли идоракунии ҷумҳурии президентӣ маъқул дониста шуд. Бо қарори Раёсати Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон лоиҳаи Конститутсия барои интишор ва баррасии умумихалқӣ пешниҳод карда шуд. Ҳамин тариқа, лоиҳаи Конститутсия 21-22 апрели соли 1994 дар рӯзномаҳо ва маҷаллаҳои расмӣ интишор ва муҳокимаи он то моҳи июли соли 1994 идома ёфт. Дар Иҷлосияи нуздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 21-22 июли соли 1994 доир шуд, лоиҳаи Конститутсия бо пешниҳоду таклифҳо муҳокима гардида, барои қабули он тариқи раъйпурсӣ дар таърихи 25 сентябр қарори дахлдор ба тасвиб расид. Баъдан бо қарори Иҷлосияи бистуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7 сентябри соли 1994 муҳлати гузаронидани раъйпурсӣ то 6 ноябри соли 1994 тамдид карда шуд (ниг.: Равшан Раҷабов. Таърихи пайдоиш ва инкишофи конститутсия. //Садои мардум №146-147 (3447-3448) 30.10.2015).

Бояд тазаккур дод, ки мардуми шарифи Тоҷикистон, ки барои хомӯш шудани оташи ҷанги хонамонсӯзи ҳамватанӣ дар паҳлуи раҳбарияти олии давлати миллӣ қарор доштанд, дар таъйни сарнавишти минбаъдаи давлати тоҷикӣ тавассути қабули Конститутсияи миллӣ саҳми сазовор гузоштанд. Ин буд, ки рӯзи 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ бахшида ба қабули Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон 94,4 дар сади шаҳрвандони ҷумҳурӣ ширкат варзиданд, ки 87,59 дар сади онҳо ба тарафдории қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон овоз доданд. Аз он ба баъд Рӯзи 6 ноябри соли 1994 ҳамчун Рӯзи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пазируфта шуда, дар феҳристи ҷашнҳои давлатӣ ворид гардида, ҳамасола ботантана таҷлил мешавад.

Чи хеле ки болотар ишора рафт, халқи тоҷик иродаи худро ба таври расмӣ тавассути Конститутсия соли 1994 баён дошт. Гузашта аз ин, дар таҳияи Конститутсияи соли 1994 таҷрибаи қонунсозӣ ва санадофарии давлатҳои тараққикарда ва мутамаддини ҷаҳонӣ мавриди истифода қарор гирифтаанд (см.: Достиев А. Конституция Республики Таджикистан 1994 года: история разработки, принятия внесение изменений и основные положения. –Душанбе: АО Матбуот, 2001. –С.161). Ин аст, ки Конститутсияи давлати нави Тоҷикистон баёнгаритафоҳуми миллӣ ва ҳамбастагии мардумӣ буда, ҳамин шеваи демократӣ дар раванди тағйиру иловаҳо ба қонуни асосии кишвар то имрӯз пайгирӣ шудааст. Ин ки ҶумҳурииТоҷикистон дар роҳи сохтмони давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ қадамҳоиустувор бардошта истодааст (см.: Хрестоматия по истории государства и права Таджикистана (1917-1994 гг.). /Сост. Ф.Т. Тахиров. –Душанбе: ТНУ, 2019. -С.3) ба мазмуну муҳтавои Конститутсияи кишвар вобастагӣ дорад. Аз ин лиҳоз, бо қабули Конститутсияи соли 1994 халқу давлати Тоҷикистон дар самти сохтмони давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёдва дунявӣ иқдоми ҷиддӣ бардошт ва иқдомоти минбаъдаи созандаи сиёсӣ, иҷтимоӣ, фикрӣ, маданӣ ва ҳунарӣ давлати тоҷиконро дар арсаи байналмилалӣ соҳибобрӯ сохт. Бо қабули ин санади калидӣ, ки бозгӯкунандаи сатҳи тамаддун ва фарҳанги давлатмадории миллӣ мебошад, Тоҷикистон ба доираи давлатҳои мутамаддини ҷаҳонӣ шомил гардид ва имрӯз ҳарфи раҳбарияти олии моро созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва давлатҳои қудратманди минтақавию ҷаҳонӣ эҳтиром мекунанд.

Ҳанӯз сӣ сол қабл (20 июли соли 1994) Раиси вақти Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ оид ба ислоҳоти конститутсионӣ, тартиби қабул ва мавриди амал қарор додани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи Х1Х Шурои Олии Тоҷикистон таъкид карда буданд: “Лоиҳаи Конститутсияи навро мардум қонуни сарнавишту такдирсоз номидааст, ки ин асоси воқеӣ дорад. Конс­титутсияи нави Тоҷикистон бояд ҳамчун ҳуҷҷати ифодакунандаи орзую ормон ва масъулияти шаҳрвандон, конститутсияе, ки минбаъд ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷамъият дар чорчӯбаи он сурат бигирад, барои насли имрӯзу ояндаи мо муқаддасу шариф аст” (ниг.: //Садои мардум №128 (3765) 31.10.2017). Муҳимтар аз ҳама, Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон конститутсияи сифатан нав ва қабули он дар ҳаёти ҷумҳурӣ, ҳақиқатан, воқеаи таърихӣ, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ маҳсуб меёфт. Ин санади сарнавиштсоз бо роҳи демократӣ ва аз тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул шуда, Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона (унитарӣ) мустаҳкам менамояд. Дар он шакли идоракунӣ, сохтори давлатӣ ва режими сиёсӣ муайян карда шуда, давлати иҷтимоӣ будани Тоҷикистон эълом шудааст (см.: Достиев А. Конституция Республики Таджикистан 1994 года: история разработки, принятия внесение изменений и основные положения. –Душанбе: АО Матбуот, 2001. –С.13).

Яке аз вежагиҳои Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон (манзур Конститутсияи соли 1994 аст) дар он аст, ки он аввалин маротиба усули таҷзияи ҳокимиятро пешбинӣ карда, волоияти меъёрҳои қонуни асосӣ ва бартарияти санадҳои ҳуқуқии байналмилалиро муқаррар намудааст. Дар он аввалин маротиба сухан дар бораи вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд меравад, ки барои конститутсияҳои қаблӣ ин мафҳум бегона буд.

Дар бахши муқаддимотӣ ё ба истилоҳ, преамбулаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз номи халқи ҷумҳурӣ чунин нукоти ҷолибе дарҷ гардидааст: “Мо халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллатқу халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем” (ниг.: Конститутсияи Ҷумҳурии Тоқикистон. Конституция Республики Таджикистан. The Constitution of the Republic of Tajikistan. –С.3).

Ногуфта намонад, ки тавассути моддаҳои марбутаи Конститутсияи соли 1994 ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд таъйин гардид ва озодии андеша тавассути воситаҳои ахбори омма сурат гирифта, сензура ва таъқиб барои танқид манъ шуд. Ба унвони мисол, аз моддаи 30-и Конститутсия ёдовар мешавем: “Ба ҳар кас озодии сухан, нашр, ҳуқуқи истифодаи воситаҳои ахбор кафолат дода мешавад. Сензураи давлатӣ барои танқид манъ аст” (ниг.: Маҷмӯаи Конститутсияҳои Тоҷикистон. /Муҳаррири масъул Гадоев Б.С. –Душанбе, 2015. -С.470). Таъйни меъёрҳои озодии виҷдон ва андеша (моддаи 26), ки аз муҳтавои Конститутсияи соли 1994 бармеояд, роҳи сохтмони давлати дунявиро ҳамвор намуд. Маҳз давлате, ки бар мабнои низоми давлатдории дунявӣ устувор аст, метавонад озодии виҷдон ва андешаро таъйиду тазмин кунад. Ин нуқтаи меҳварии озодиҳои инсонро Конститутсияи соли 1994 муқаррар кард ва аз ин тариқ барои ба вуҷуд омадани ҷомеаи шаҳрвандӣ ва маданӣ дар мамлакат шароити мусоид фароҳам овард.

Ба таври куллӣ, бар асоси Конститутсияи соли 1994 шароити мусоиди такмили қонунияти конститутсионӣ ва истеҳкоми пояҳои демократикунонии Ҷумҳурии Тоҷикистон фароҳам оварда шуд. Ин санади олии ҳуқуқӣ – Конститутсияи миллии соли 1994 раванди низоми давлатдории дунявӣ ва тафаккури секуляриро дар қаламрави ҷумҳурӣ таҳкиму тақвият бахшид. Ба сухани дигар, Конститутсияи соли 1994 гардиши куллиро дар ҳаёти сиёсӣ, идеологӣ, иқтисодӣ, фикрӣ ва фарҳангӣ ба вуҷуд оварда, роҳҳои рушду тараққии минбаъдаи давлатдории муосири тоҷикиро ҳамвор сохт.

Нозим Нурзода - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар ибтидо, сари мафҳум ва истилоҳи “синергия” мухтасаран таваққуф мекунем, то ин ки баҳс рӯшан шавад. Истилоҳи “синергия” (“synergeia”) аз вожаи юнонӣ баргирифта шуда, маънои ҳамафзоӣ, ҳамнерузоиро дорад. Дар маҷмуъ, таҳти мафҳуми “синергия” кумаку ёрию мададгории ҳамдигар ва ҳамкорӣ ба хотири боло бурдани сатҳи натиҷагириҳо дар ҳамаи соҳаҳо фаҳмида мешавад.

Мусалламан, ҳамафзоӣ ва ба истилоҳ, синергия дар доираи илмҳои гуногун мавриди мутолеа қарор гирифтааст. Аз ҷумла, дар соҳаи фарҳанг ва омӯзиши мероси фарҳангӣ синергия ҳамчун унсури ҳамафзоию нерубахшии ҳамагонӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, маънои истифодаи нерую энержии гурӯҳҳо ба хотири афзудани натиҷаи кору умур дар самти натиҷагирии заруриро далолат мекунад. Ба сухани дигар, ҷамъи ду ва ё чанд инсон, ки барои расидан ба ҳадафе муштарак якдигарро ёриву кумак мекунанд, ҳамафзоӣ ва ба истилоҳ , синергия номида мешавад.

Акнун бармегардем ба вуҷуду ҳузури синергия-неруафзоӣ дар заминаи мероси фарҳангӣ. Нахуст таърифи мухтасари мероси фарҳангиро меоварем. Бахше аз фарҳанги моддию маънавӣ, ки тавассути наслҳои гузашта офарида шуда, аз таҷрибаву озмуни замон гузашта, ҳамчун унсури арзишманд ва қобили эҳтиром ба наслҳои баъдӣ интиқол ёфтааст, мероси фарҳангӣ номида мешавад. Ҳамкорӣ, ҳамафзоӣ ва ҳамнерузоии ҳамагонӣ ба хотири ҳифзу гиромидошти мероси фарҳангӣ синергияи фарҳангиро ифода мекунад. Яъне, афроду аъзои ҷомеа, гурӯҳҳои иҷтимоӣ ва муҳитҳои фарҳангӣ, доираҳои илмию адабӣ ва умуман, ҷомеаи маданӣ ба хотири нигаҳдошти мероси фарҳангӣ ва боло бурдани сатҳи масуният-иммунитети маданӣ дар заминаи ҳифз, гиромидошт, муаррифӣ ва таблиғи шоистаю боистаи мероси фарҳангӣ талоши якҷоя мекунанд. Ин талошу ибтикороти ҳамагониро синергияи фарҳангӣ меноманд.

Мероси фарҳангии моддӣ ва ғайримоддӣ ҳамагӣ маҳсули эҷоду офаридаи насли башаранд. Дар ҳар ду маврид, ҳам дар мавриди эҷоди мероси фарҳангии ғайримоддӣ ва ҳам дар мавриди офаридани мероси фарҳанги моддӣ офарандаву эҷодгар (инсон ва ҷомеаи инсонӣ) заҳмат мекашад ва барои кам кардан ва аз миён бурдани мушкилоти рӯзафзуни башарӣ талош меварзад. Ин аст, ки иртиботи калидӣ миёни мероси фарҳангии ғайримоддӣ ва моддӣ дар ҷуръату ҷасорату талошгарию сахткӯшии инсонҳо барои расидан ба як зиндагии шоиставу боиста ва муҳайё кардани шароити ҳамбастагию ҳамкории мутақобилан судманд зоҳир мегардад, ки метавон аз он ба унвони таҷрибаи муваффақи фарҳангӣ истифода кард. Аз тарафи дигар, миёни офарандагони неъматҳои моддӣ ва эҷодгарони осори маънавӣ (ғайримоддӣ) тафовут ва фарқи усулӣ (принсипиалӣ) нест, чаро ки ҳар ду эҷодгару офарандаи неъматҳоянд ва ҳар ду ба хотири кам кардани мушкилот ва омода кардани шароити муосиди зистию маданӣ талош меварзанд. Албатта, тайи таърих ва махсусан, дар шароити имрӯзаи мо ҳам иттифоқоте дар заминаи пешрафти фарҳанги маънавӣ ва ё баръакс, тараққиёти фарҳанги моддӣ ба вуқуъ мепайванданд ва яке аз бахшҳо бартарӣ ва афзалият пайдо менамоянд. Дар ин сурат, ниме аз бахши баданаи инсонӣ аз ҳаракат бозмемонад, зеро ки бар асари ақиб мондани як бахш бахши дигари пайкараи фарҳангӣ заиф ва корношоям мешавад ва ҳамин тур, вазъи куллии моддию маънавӣ хароб мегардад. Ба ин маъно, ҳар ду офарандаву эҷодгар маҳсуб мешаванд ва ҳар ду неъматҳои моддию маънавӣ меофаранд. Табъан, фарҳанг ҳам маънои офаринандагию эҷодгарии инсонро ифода мекунад.

Таҷрибаи инсонӣ ва аз ҷумла таърихи миллӣ собит кардааст, ки фарҳанги ғайримоддӣ ҳамеша бо фарҳанги моддӣ дар иртиботи мазмунию мундариҷавӣ буда, яке дигареро афзоиш додааст. Масалан, ҷашнҳои бостонии миллӣ Наврӯзу Меҳргону Ялдову Сада бо иҷрои маросимоти худ на танҳо ҷилваҳои тозаи иртиботи танготанги фарҳанги ғайримоддию моддиро ба намоиш мегузоранд, балки аҳаммияти мероси фарҳанги моддиро афзоиш медиҳанд. Масалан, анвои гуногуни кӯзаҳои сафолину сангию оҳанӣ, дасткориҳои одамони асрҳои сангӣ ва соири лавозими қадимӣ, ки ҳамчун ёдгории асил дар осорхонаю музейҳо нигоҳдорӣ мешаванд, таваҷҷуҳи тамошобинонро ба қудрати фикрию эҷодии одамони қадим ҷалб месозанд ва бад-ин васила ҷаҳоншиносии ононро дар заминаи шинохти фарҳанги ғайримоддӣ такмилу афзоиш медиҳанд.

Чун мероси фарҳангӣ бо хамираи ҳувияти миллӣ пайванд аст, ногузир сари мафҳуми “ҳувияти миллӣ” таваққуф мекунем ва мунтаҳо онро як навъ таъриф медиҳем. Ба ин маъно, ҷузъи таркибии ҳувияти шахс, ки бо эҳсоси мансубият ба миллат, давлат ва фазои фарҳангии муайян алоқаманд мебошад, ҳувияти миллӣ номида мешавад. Ҳувияти миллӣ хосияти табиӣ набуда, дар натиҷаи дарки умумияти фарҳанг, таърих ва забон бо гурӯҳи муайяни одамон ба вуҷуд меояд. Яъне ҳувияти миллӣ дар натиҷаи дарки умумияту муштаракоти забонию таърихию фарҳангии гурӯҳи муайяни одамон, ки зери як миллат ҷамъ шудаанд, ба вуҷуд меояд. Бинобар ин, фарҳанги моддӣ ва маънавӣ (ғайримоддӣ), ки маҳсули эҷоду офариниши наслҳои миллат аст, дар ҳифзи ҳувияти миллӣ таъсири калидӣ дошта метавонад, агар афроди миллат ба дараҷаи фаросати ҳувиятӣ ва дарку фаҳми манофеи миллӣ расида бошанд.

Синергия, тавре ки болотар ишора рафт, ёриву мададгорию ҳамкорию ҳамбастагию муташаккилию ҳамафзоию ҳамнерузоии гурӯҳҳо ба хотири ба даст овардани натиҷаи болотар аст. Ин аст, ки неруафзоӣ (синергия) дар ин замина боиси боло рафтани сатҳи ҳувияти миллӣ ва тақвияти хотираи таърихии миллат гардида метавонад. Пайвастану ба ҳам тавъам сохтани фаҳмишҳо дар заминаи мероси фарҳанги моддию маънавӣ на танҳо сатҳи худогоҳию худшиносии миллиро боло мебарад, балки сарчашмаи бедории фикрию миллӣ ва иқтидори ҳувиятию мадании афроди миллат мешавад.

Намунаҳои таҷрибаи муосири фарҳангиро дар заминаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳанги маънавию моддӣ метавон дар кишварҳои мутамаддини Осиёӣ ва Шарқию Ғарбӣ, аз ҷумла Ҷопон, Чин, Кореяи Ҷанубӣ, Сингапур, Ҳиндустон, Эрон, Миср, Англия, Олмон, Фаронса, Руссия, Белорусия ба хубӣ мушоҳида кард. Дар кишварҳои номбурда ҷомеаи маданӣ вуҷуд дошта, сатҳи маърифату маданияти мардум зарурист ва ғолибан, барои харидории чиптаҳои намоишномаҳои театрию синамоӣ, консерту тамошои осорхонаҳо навбат мепоянд. Ин аст, ки биниши фарҳангӣ дар ин гуна кишварҳо хусусияти оммавӣ касб кардааст. Барои намуна, дар шаҳрҳои Токиёи Ҷопон, Пекини Чин, Сеюли Корея, Москваи Руссия, Лондони Англия, Берлини Олмон, Парижи Фаронса, Қоҳираи Миср ва амсоли инҳо аз ҷониби масъулони блоки мадании давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ барномарезиҳои муваффақе роҳандозӣ гардидаанд, ки сатҳи таваҷҷуҳи ҷомеаро ба мероси фарҳанги моддӣ ва маънавӣ боло мебаранд. Таваҷҷуҳи зарурӣ ба забон, урфу одат, ҷашну маросим (мероси фарҳанги ғайримоддӣ), аз як тараф ва ихлосу самимият ба ёдгориҳои фарҳангӣ ва маконҳои таърихӣ (мероси фарҳанги моддӣ), аз тарафи дигар, кишварҳои мазкурро ба сатҳи баланди тамаддунӣ расонидааст. Муҳимтар аз ҳама, пофишорӣ дар заминаи ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддию моддӣ, мунтазам дидан кардан аз осорхонаҳои таърихию кишваршиносӣ, иштироки дастаҷфамъона дар ҷашну маросимоти миллӣ дар кишварҳои дар боло зикршуда ба кори рӯзмарраи ҷомеа табдил ёфтааст.

Новобаста аз он ки сиёсати бархурдҳои тамаддунӣ ва таҳдиду чолишҳои сиёсию мафкуравӣ дар ҷаҳон зиёд шудааст, дастандаркорону масъулони пружаҳои фарҳангӣ ва блоки сиёсӣ-мафкуравии давлату кишварҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ дар пайи таҳкими хотираи таърихӣ ва ҳифзи манофеи миллии худ буда, намегузоранд, ки пояҳои фарҳангию ҳувиятии мардумашонро сусту заиф шаванд. Аз ин ҷост, ки таҷрибаи фарҳангии кишварҳои номбурдаро дар заминаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳанги моддӣ ва маънавӣ метавон истифода бурд. Дар мо, мутаассифона, вазъи шаклгирии ҳувияти миллӣ ва худогоҳию хештаншиносӣ, ки ба сатҳи фарҳангию мадании ҷомеа бастагӣ дорад, чандон қонеъкунанда нест.

Ҳарчанд ки дар заминаи арҷгузорӣ ва гиромидошти фарҳанги миллӣ ва ҷашну маросимоти бостонии аҷдодӣ роҳбарияти олии давлат корҳои зиёдеро ба сомон расонида, барнома, стратегия ва қавонини заруриро таҳия ва роҳандозӣ намудааст, таваҷҷуҳи аҳли ҷомеа ба масъалаҳои бозсозии ҳувияти миллӣ ва гиромидошти мероси фарҳангӣ ҳанӯз ҳам ба талаботи рӯз ҷавобгӯ нест. Махсусан, сатҳи таваҷҷуҳи ҷомеа ба театру синамои миллӣ дар сатҳи хеле паст қарор дорад. Танҳо дар замони баргузории Фестивал-озмуни ҷумҳуриявии театрҳои касбӣ – Парасту толорҳои театрҳои марказӣ пуродам мешаванд ва ҳамин ки чорабинӣ ҷамъбаст шуд, дигар ҷомеа пушти кори худ мегардад ва толорҳои театрҳои ҷумҳурӣ ҳамчунон холӣ мемонанд. Дигар ин ки солҳост барои пур кардани толорҳои театрҳо ва таъмини буҷаи муассисаҳои театрӣ аз хонандагони мактабҳои миёнаи умумӣ ва олии касбӣ истифода мебаранд. Аксари кулли хонандагон ва донишҷӯёне, ки маҷбуран ба театр ба хотири таъмини буҷаву пуркардани толор ҷалб мешаванд, завқи бадеӣ-эстетикӣ надоранд ва на танҳо намоишномаҳоро бозавқ тамошо намекунанд, балки тавассути кирдори номатлуб (ҳангоми ҷараён доштани намоиш баланд хандидан, бо дигарон гап задан, луқмапартоиҳои нобаҷо ва амсоли инҳо) ба рафти намоишномаҳо халал расонида, руҳияи ҳунармандонро хароб месозанд. Дур шудани ҷомеа аз театр ва намоишномаҳои театрӣ маънии пойин рафтани сатҳи маънавиёту маданияти миллиро дорад. Дар ёд бояд дошт, ки такмили тарбияи инсони фарҳангӣ ва бомаърифат, пеш аз ҳама, дар театр иттифоқ меафтад.

Зимнан, баъзе дастандаркорон ва масъулони раванд дар кишвар роҳҳо ва механизмҳои пайванди мероси фарҳанги моддию маънавиро ҷустуҷӯ намекунанд ва ҳамин тур, вазъ бидуни тағйир боқӣ мемонад. Бинобар ин, ба масъала бетаваҷҷуҳию саҳлангорӣ кардан оқибатҳои ногувореро дар пай хоҳад дошт. Дақиқтар гӯем, мо дар дуроҳаи худсозию худшиканӣ қарор дорем: ё таҷрибаи фарҳангии кишварҳои мутамаддини ҷаҳониро дар масъалаи таъсири мутақобилаи мероси фарҳангӣ ба таври бояду шояд истифода мебарему дар ҳифзи мероси фарҳанги моддию маънавӣ муваффақ мешавем, ё ин ки фарҳангҳои муҳоҷим моро ба коми худ фурӯ мебаранд ва умрбод дар хидмати бегонагон қарор мегирем. Интихоб аз худи мо ва ба худи мо бастагӣ дорад.

Нозим Нурзода - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар силсилаи ойину ҷашнҳои миллию мардумӣ ҷашни Меҳргон ҷойгоҳи вежа дорад. Дар зимн, номи ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои бостонӣ ба гунаи “Митракона” зикр шудааст (ниг.: Раҳимов Дилшод. Фолклори тоҷик. –Душанбе: «Эҷод», 2009. -С.196). Бар илова, Меҳргон рӯзи таваллуди дубораи Меҳр аст ва тибқи назари Абурайҳони Берунӣ, ин рӯз дар айёми куҳан рӯзи аввали зимистон будааст (ниг.: Берунӣ, Абӯрайҳон. Осор-ул-боқия. Тарҷумаи Акбари Доносиришт. –Теҳрон: Амири Кабир, 1362. –С.339). Бинобар ин, бо Ялдо мутобиқ мешавад, ки ҷашни мелодии Меҳр аст (ниг.: Шамисо Сирус. Крисмас ва шаби Чилла. //Кайҳони фарҳангӣ, шуморати 9, Озари 1368. –С.32). Чун дар ин матлаби маҳдуди ҷашнӣ маҷоли тавзеҳи мушаххасоти Эзади Меҳр ва нуфузи он дар паҳнои фарҳанги бумию минтақавӣ ва башариро надорем, ногузир ба масъалаи ҷашни Меҳргон мепародозем.

Муҳаққиқони муосир дар робита бо ҷашни Меҳргон таъкид кардаанд, ки дар рӯзшумории куҳани Ирон ҳар як аз сӣ рӯзи моҳ ном дорад, ки исми дувоздаҳ моҳи сол низ дар миёни онҳо ҳаст. Дар гузашта миёни мардум расм будааст, ки ҳар моҳ, ки номи моҳу номи рӯз баробар меомадааст, он рӯзро ҷашн мегирифтанд. Аз он ҷашнҳои дувоздаҳгона (фарвардингон, урдубиҳиштгон ва амсоли онҳо) пас аз ислом танҳо Меҳргон ба таври расмӣ ва шукӯҳманд таҷлил мегардидааст (ниг.: Рӯҳуламинӣ, Маҳмуд. Ойинҳо ва ҷашнҳои куҳан дар Ирони имрӯз (нигариш ва пажӯҳише мардумшинохтӣ). –Теҳрон, 1376. –С.79). Дар сарчашмаҳои асримиёнагӣ маҳал, макон, мушаххасот ва густураи ҷашни Меҳргон инъикос ёфтааст.

Ҷашни Меҳргон монанди ҷашнҳои дигари аҷдодӣ (мисли Наврӯзу Тиргон ва Сада) ҷанбаҳои амиқи фалсафӣ, иҷтимоӣ, тақвимӣ-нуҷумӣ(фалакӣ), кишоварзӣ ва фарҳангӣ дорад. Аз сӯйи дигар, таҷлили ҷашни Меҳргон бо ҳаводиси устуравии пирӯзии Фаридун бар Беваросп (Заҳҳок) иртиботи сириштӣ ва фикрӣ пайдо намудааст. Дар ин замина, фарҳангшиноси бузурги асримиёнагии тоҷик Абурайҳони Берунӣ, ки доир ба зиндагии ойинӣ ва маросимии миллию мардумӣ таълифоти ҷиддӣ ба мерос гузоштааст, дар “ат-Тафҳим” нигоштааст: “Меҳргон шонздаҳум рӯз аст аз меҳрмоҳ ва номаш Меҳр, андар ин рӯз Афридун зафар ёфт бар Беварасби ҷоду, он ки маъруф аст ба Заҳҳок ва ба кӯҳи Дамованд боздошт ва рӯзҳо, ки сипаси Меҳргон аст, ҳама ҷашнанд ба кирдори он-ч пас аз Наврӯз бувад” (ниг.: Берунӣ, Абурайҳон.

Ат-Тафҳим-ал-авоил саноат-ут-танҷим. Тасҳеҳи устод Ҷалолуддини Ҳумоӣ. –Теҳрон. 1357. –С.254). Бар илова, ба қиёми Коваи оҳангар, пирӯзии ӯ бар Заҳҳоки морон ва ба шоҳӣ расидани Фаридун нисбат гирифтани ҷашни Меҳргон аз мушаххасоти муҳимми ин ҷашни аҷдодӣ ба шумор меравад. Бар ин асос, ин ҷашн бештар достон ва устураи қиёми Коваи оҳангар дар баробари бедодгариҳои Заҳҳокро таҷассум мекунад, ки ёдмони ин ҷашни намодин мебошад. Асотир ва боварҳои қадимаи миллӣ Заҳҳок (шакли қадимиаш “Ажидаҳҳок”)-ро алайҳи рӯшанӣ ва барподорандаи торикӣ эълом доштаанд. Заҳҳок балъандаи Хуршед аст ва дар миёни омма то имрӯз расме роиҷ аст, ки ҳангоми кусуф ё гирифтани Офтоб мардум таблу ташт мезананд, то Заҳҳок Хуршедро раҳо кунад (ниг.: Шамисо Сирус. Тарҳи аслии достони Рустам ва Исфандиёр. Дар перомуни Рустам ва Исфандиёр. –Теҳрон, 1369. –С.23). Пас, шигифт нест, ки рӯзи пирӯзии Фаридун бар Заҳҳок «Меҳргон» номида шудааст (ниг.: Берунӣ, Абурайҳон. Осор-ул-боқия. Тарҷумаи Акбари Доносиришт. –Теҳрон: Амири Кабир, 1362. –С.340). Гузашта аз ин, бовар ва эътиқод ба Эзади Меҳр ва ойинҳои меҳрӣ (митройӣ), ки пеш аз Зардушт дар Ҳинду Ирон вуҷуд дошта, ба моҳи Меҳр ва ҷашни Меҳргон симои динии бештаре афзудааст (ниг.: Руҳуламинӣ, Маҳмуд. Ойинҳо ва ҷашнҳои куҳан дар Ирони имрӯз (нигариш ва пажӯҳише мардумшинохтӣ). –Теҳрон, 1376. –С.86).

Меҳргон ба унвони ҷашни фарогиру муассири миллӣ дар осори бузургони адабу фарҳанги миллӣ, аз ҷумла Дақиқӣ, Фирдавсӣ ва Асадии Тӯсӣ хеле хуб бозтоб ёфтааст. Масалан, Дақиқӣ гуфтааст:

Меҳргон омад, ҷашни малик Афридуно,

Он куҷо Гов беҳ парвардаш Бармоюно.

Ба дунболи ин, Ҳаким Фирдавсӣ дар достони “Фаридун” ҳудуди даҳ байтро ба таъсиси ҷашни Меҳргон, иллати зуҳур ва маросими он ихтисос додааст. Ба ин абёт таваҷҷуҳ мекунем:

Фаридун чу шуд бар ҷаҳон комгор,

Надонист ҷуз хештан шаҳриёр.

Ба расми каён тоҷу тахти меҳӣ,

Биёрост бо кохи шоҳаншаҳӣ.

Ба рӯзи хуҷаста сари Меҳрмоҳ,

Ба сар барниҳод он каёникулоҳ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба ойин яке ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом.

Майи рӯшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон нав зи доду сари моҳи нав.

Бифармуд, то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносоию хӯрдан ойини ӯст.

Агар ёдгор аст аз ӯ моҳмеҳр,

Бикӯшу ба ранҷ эч манмой чеҳр.

(ниг.: Фирдавсӣ, Абулқосим. Шоҳнома. –Ҷилди аввал. –Теҳрон: Корвон, 1387. -С.87-88)

Ҳамчунин дар бахши “Банд кардани Фаридун Заҳҳокро”, ки ба достони Заҳҳок марбут аст, Фирдавсӣ аз мушаххасоти кори Фаридун сухан дар миён оварда, тарҳи масъалаи азнавсозмондиҳӣ, низоммандии давлатӣ ва ташаккули табақоти иҷтимоӣ, танзими касбу кор ва ҳирфаю пешаро, ки дар ҳазораи Ҷамшед иттифоқ афтода буду дар ҳазораи Заҳҳок ба ҳукми фаромӯшӣ супурда шуд, бозгӯ мекунад. Ҳакими Тӯс ба таври мушаххас дар ҳаҷми 12 байт (абёти 436 - 447) пирӯзии Фаридун бар Заҳҳок ва танзими зиндагии наву ҷадидро ба риштаи тасвир мекашад, аз ҷумла:

Бифармуд кардан ба дар бар хурӯш,

Ки ҳар кас, ки доред бедор ҳуш.

Набояд, ки бошед бо сози ҷанг,

На з-ин гуна ҷӯяд, касе ному нанг.

Сипоҳӣ набояд, ки бо пешавар,

Ба як рӯй ҷӯянд ҳар ду ҳунар.

Яке корварзу яке гурздор,

Сазовори ҳар кас падид аст кор.

Чу ин кори он ҷӯяд, он кори ин,

Пурошӯб гардад саросар замин.

Ба банд андар аст он ки нопок буд,

Ҷаҳонро зи кирдори ӯ бок буд.

Шумо дер монеду хуррам бувед,

Ба ромиш сӯйи варзиши худ шавед.

Шуниданд яксар суханҳои шоҳ,

Аз он марди парҳези бодастгоҳ.

В-аз он пас ҳама номдорони шаҳр,

Касе, к-аш буд аз тоҷ в-аз ганҷ баҳр.

Бирафтанд бо ромишу хоста,

Ҳама дил ба фармонаш ороста.

Фаридуни фарзона бинвохташон,

Бар андоза бар пойгаҳ сохташон.

Ҳаме пандашон доду кард офарин,

Ҳаме ёд кард аз Ҷаҳонофарин.

(ниг.: Фирдавсӣ, Абулқосим. Шоҳнома. Ҷилди аввал. Матни интиқодӣ аз рӯйи чопи Маскав. Таҳти назари Е.Э.Бертелс. Ба кӯшиш ва зери назари Саиди Ҳамидиён. –Теҳрон: Қатра, 1373. -С.76

Ба ин маъно, Меҳргон рӯзи Фаридун аст, чунонки Наврӯз рӯзи Ҷамшед талаққӣ шудааст. Пас, Фаридун зиндакунандаи ойини куҳани Ҷамшедӣ аст ва табиист, ки Хуршедкирдор мебошад (ниг.:Муҳаммад Маҳдӣ Муаззини Ҷомӣ. Адаби паҳлавонӣ (Мутолиае дар таърихи адаби деринаи иронӣ аз Зардушт то Ашкониён). -Теҳрон: Нашри Қатра, 1379. -С.24).

Асадии Тӯсӣ, ки суннати шоҳноманависиро пас аз Фирдавсӣ идома бахшидааст, дар интисоби ин ҷашн ба Фаридун мегӯяд.

Фаридуни фаррух ба гурди набард,

Зи Заҳҳоки тозӣ баровард гард.

Чу дар бурҷи шоҳин шуд аз хуша меҳр,

Нишаст ӯ ба шоҳӣ сари моҳи меҳр.

Бар ороиши Меҳргон ҷашн сохт,

Ба шоҳӣ сар аз чархи маҳ барфарохт.

(ниг.: Асадӣ, Тӯсӣ. Гаршосбнома. Ба эҳтимоми Ҳабиби Яғмоӣ. –Теҳрон: Китобхонаи Туҳурӣ, 1352. –С.366)

Дар фарҳанги иронитаборон пирӯзии Фаридун бар Заҳҳок, ки балъандаи Хуршед ва бавуҷудоварандаи зулмату торикӣ шинохта мешавад, пирӯзии хираду дод бар ҷаҳолату бедодист. Ин аст, ки бар он пофишорию таъкид мегардад.

Балъандаи Хуршед, ки худ расми Заҳҳок аст,

Бо дасти Фаридун ҳама торикӣ ҳалок аст,

То қудрати ақлу хиради Коваи пок аст,

Аз зулмату бедодии Заҳҳок чӣ бок аст?!

Дар бораи таҷлили ҷашни Меҳргон ва иҷрои маросимоти меҳргонӣ қабл аз ислом донишмандон, муаррихон ва шоиру нависандагон изҳори назар кардаанд. Ҷиддитарин нукотро дар заминаи ҷашни Меҳргон ва мушаххасоти таҷлили маросимоти меҳргонӣ фарҳангшиноси шаҳири асримиёнагии тоҷик Абурайҳони Берунӣ баён доштааст: Ба таъкидоти Берунӣ диққат медиҳем: “Ин ид монанди дигар аъёд барои умуми мардум аст. Аз ойини Сосониён дар ин рӯз ин буд, ки тоҷеро, ки ба сурати офтоб буд, ба сар мегузоштанд ва дар ин рӯз барои ирониён бозоре барпо мешуд…” (ниг.: Берунӣ, Абурайҳон. Осор-ул-боқия. Тарҷумаи Акбари Доносиришт. –Теҳрон: Амири Кабир, 1362. –С.247). Пойинтар дар мавриди суннат ва шеваи тақдимоти ҳадоёи меҳргонӣ дар дарбори мулуки Хуросон менависад: “Ва дар мулуки Хуросон расм аст, ки дар рӯзи Меҳргон ба сипоҳиён ва артишиён рахти пойизӣ ва зимистонӣ медиҳанд…” (ниг.: Берунӣ, Абурайҳон. Осор-ул-боқия. Тарҷумаи Акбари Доносиришт. –Теҳрон: Амири Кабир, 1362. –С.249).

Доир ба ҷашни Меҳргон дар замони Ғазнавиён иттилооти бештаре дар даст аст. Ашъори шоирони даврони Ғазнавӣ Унсурӣ, Манучеҳрӣ, Фаррухӣ ва дигарон гувоҳи онанд, ки ҷашни Меҳргон бо шукӯҳу шаҳомати махсус таҷлил мегардидааст. Муаррихи машҳури замони Ғазнавӣ Абулфазли Байҳақӣ тартиби ҷашни Меҳргон ва ороишоту тадорукоти меҳргониро, ки бо ҳузури Султон Масъуди Ғазнавӣ солҳои 428, 429 ва 430 ҳиҷрии қамарӣ иттифоқ афтода буд, ба қалам дода, аз ҷумла дар ин бобат нигоштааст: “…Ва рӯзи чаҳоршанбеи нуҳуми зулҳиҷҷа ба ҷашни Меҳргон бинишаст ва ҳадяҳои бисёр оварданд” (ниг.: Байҳақӣ, Абулфазл. Таърихи Байҳақӣ. –Теҳрон, 1344. –С.697).

Аз он ҷо, ки Меҳргон ба ҳусни зиндагии рӯзмарраи мардумӣ ҳусни дигар афзудааст, тӯли таърих мардум ва табақоти гуногуни иҷтимоиро маҷзуб намудааст. Рози ҷазбаи ҷашнӣ ва маросимии Меҳргон дар хамираи ҳувиятии он, ки бо мушаххасоти маҳосини ахлокию отифии меҳр, муҳаббат, илтифот, самимият, хирад, фазилат, садоқат, шарофат, мурувват, саховат ва мунтаҳо, инсоният омезиш ёфтааст, ниҳон аст, Агарчи Наврӯз бо муҳтавои ботинию зоҳириаш ҷуғрофиёи бузургтареро мусаххар карда буд, Меҳргон аз он монданӣ надошт ва дар фазою муҳитҳои гуногун таҷлил гардида, роҳро барои тавсеа додани ҷуғрофиё ҳамвор мекард. Кор то ба ҳадде расида будааст, ки замоне ҳар ду моҳ -- меҳрмоҳ ва фарвардинмоҳро, ки ба тартиб оғози эътидоли пойизӣ ва баҳорӣ маҳсуб ёфта, дар он баробарии рӯзу шаб иттифоқ меафтад, ба унвони соли нав ҷашн мегирифтанд. Афзун бар ин, бархе ҷашни Меҳргонро бар ҷашни Наврӯз бартарӣ додаанд ва ин нуктаро ба нашри ҳашарот дар фасли баҳор, ки боиси коҳиши зироат мегардидааст, марбут донистаанд (ниг.: Берунӣ, Абурайҳон. Осор-ул-боқия. Тарҷумаи Акбари Доносиришт. –Теҳрон: Амири Кабир, 1362. –С.329).

Ба гумони ғолиб, Меҳргон, на ба хотири он ки номи моҳ ба рӯзи моҳ баробар мешудааст, мавриди таҷлил қарор мегирифтааст, балки ба ифтихори шарофату волоияти зиндагӣ ва арзиши умри инсонӣ таҷлил мегардидааст. Ба ин маъно, Меҳргон эҳсоси зиндагипарастии инсон ва дар маҷмӯъ, мардумро ифода мекунад. Чун Меҳргон бо аҳду паймон ва меҳру муҳаббат иртиботи зотӣ ва маъноӣ дорад, сатҳу сифати зиндагидӯстӣ ва зебоиписандии одамонро боло мебарад.

Ин навъи биниши арзишманди миллӣ ва мардумиро дар густурдани хони меҳргонӣ, ки аз анвои меваҷоту сабзавот – анор, себ, ангур, гандум, лӯбиё, наск ва амсоли инҳо таркиб ёфтааст, мушоҳида кардан мумкин аст. Дар силсилаи дастурхони ҷашнӣ, чи дар гузашта ва чи имрӯз символикаи ойина муҳим аст. Ойина намоди покию рӯшанӣ, фурӯғу биноӣ ва шукӯҳу тавоноии инсонист. Бо густурдани хони меҳргонӣ инсон ҳосили меҳнату заҳмати солонаашро, ки айёми пойиз ва ё тирамоҳ ҷамъбаст мешавад, ба намоиш мегузорад. Аз ин лиҳоз, Меҳргон бо меҳнат ва саъю талоши фикрию ҷисмонии инсон тавъам аст.

Пешина ва собиқаи устурӣ ва таърихии ҷашни Меҳргон ифодагари он аст, ки мардуми форсу тоҷик дар ҳама давру замон, новобаста ба шароити сиёсию иҷтимоӣ, тааллуқоти нажодию миллӣ ва динию имонӣ ба зиндагӣ ва инсон арзиши баланд қоил будаанд ва тавассути таҷлили ҷашну маросим, қабл аз ҳама, иттиҳоду ҳамбастагии инсонҳоро мехостаанд. Вежагии фарогирии ҷашнҳои миллӣ, аз ҷумла Меҳргон раванди баҳамойӣ ва ҳамшарикии мардумиро дар умури иҷтимоию сиёсӣ ва иқтисодию фарҳангӣ таҳкиму тақвият мебахшад. Маҳз ҳамин вежагӣ аз бомдоди таърихи зуҳури ҷашнҳои миллӣ то имрӯз дар бистари ойину маросимоти бумӣ ҳамчунон боқист.

Нозим Нурзода, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҷашни меҳргон яке аз ҷашнҳои кӯҳани мардуми ориёинажод ба ҳисоб меравад. Ин ҷашни аҷдоди бо баракати Истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эҳё гардида ва тӯли чандин сол аст миёни мардуми тоҷик ҷашн гирифта мешавад.

Таърих ва аҳамияти ҷашни меҳргон маҳз дар замони соҳибистиқлоли ба воситаи эҳё ва таҷлили он миёни хурду бузурги мамлакат ошно гардонидани шуд. Пешвои муаззами миллат дар сиёсати фарҳангпарваронаи худ, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ аҳамияти муҳим дорад, ҷиҳати тарғибу эҳёи ин ҷашни аҷдодӣ дастуру супоришҳои назаррас доданд.

Чуноне, ки муҳимияти ин ҷашнро Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намуда, иброз намуданд:

"Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣ ва меҳру садоқат аст".

Воқеан меҳргон ҷашнест, ки гузаштагони мо онро ҷашн мегирифтанд, шоирону нависандагони мо аз он ситоиш менамуданд.

Муаллифи «Шоҳнома»-и безавол Абулқосим Фирадавсӣ пайдоиши ин ҷашнвораро ба замони салтанати Ҷамшеду Фаридун мансуб медонад. Вале ба таври мушаххас таҷлили иди Меҳргон аз давраи ҳукмронии Сосониён ба ҳукми анъана даромадааст. Писари шоҳ Шопури Сосонӣ — Ҳурмуз дар ин самт қадамҳои аввалинро гузошт ва бо гузашти замони муайян Меҳргон шукӯҳу шаҳомати хоса пайдо намуд, ки дар замони салтанати Сомониён ба авҷи баланд расид.

Маъсуди Саъди Салмон ҷашни Меҳргонро яке аз ҷашнҳои фарруху дӯстдоштани номбурда, ҳама рӯзи ин моҳро рӯзи меҳру меҳрубонӣ меномад. Ва мардумро ба меҳрубонию дӯсти даъват менамояд:

Рӯзи Меҳру моҳи Меҳру ҷашни фаррух Меҳргон,

Меҳр биафзой эй нигори моҳчеҳраи меҳрубон.

Меҳрубонӣ кун ба ҷашни Меҳргону рӯзи Меҳр,

Меҳрубонӣ кун ба рӯзи Меҳру ҷашни Меҳргон.

Кулли сарчашмаҳои таърихӣ ва нигоштаи бузургони мо далели яке аз ҷашнҳои муҳиму таърихи будани меҳргон аст. Боиси ифтихору сутуданист, ки дар даврони Истиқлолияти давлатӣ барои эҳё ва оммавигардонии ин ҷашни кӯҳан шароити мусоид фароҳам омад, ҷавонони мо бозам аҳамияти ин ҷашнҳои миллиро ба монанди Наврӯз, сада, тиргон ва меҳргонро тавассути нақша - чорабиниҳое, ки бо ҳидояту ғамхориҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ гардиданд дарк намуда, ҳуввияти миллӣ ва дониши худро оид ба мероси гузаштагон инкишоф доданд.

Маврид ба зикр аст, ки дар раванди ҷаҳонишавӣ, ки бархӯрди фарҳангҳо ҷараён дорад ва хатари аз байн рафтани фарҳангҳо вуҷуд дорад, ҷашни меҳргон ҳамчун ҷашни ҳифзкунандаи фарҳанги миллӣ, расму оини аҷдоди, ташаккулдиҳандаи ҳуввияти миллӣ барои наслҳои имрӯзу ояндаи мо муҳим мебошад. Меҳргон пеш аз ҳама як ҷашни мантиқӣ, ки дорои таърих ва расму оини хоси худ аст дар тӯли таърих аҳамияти худро то имрӯз нигоҳ доштааст.

Ҷашни меҳргон гувоҳи як миллати соҳибтаъриху соҳибтамаддун ва дорои фарҳанги бою нотакрор будани миллати тоҷик аст. Ҳамчун ворисони ин ҷашни бузурги аҷдодӣ ҳар яки мо муваззаф ҳастем, ки дар тарғибу таҷлили он саҳми бориз дошта бошем. Аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳифзи фарҳангии миллӣ ҷонибдорӣ намоем.

Ҷашни меҳргон пояндаву Тоҷикистон ҷовидон бод!

АБДУМУМИНЗОДА Ситора, номзади илмҳои педагогӣ, масъули кор бо магистрон, докторантони PhD ва унвонҷӯёни Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар таърихи нави рушди давлатдории миллии тоҷик ва расмиёти ҳуқуқии он соли 2024 ҳамчун санаи сиюмин солгарди Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон хотирмон аст. Бо арзи эҳтиром ба ин санаи муҳим дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2023 қайд шудааст, ки «Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми кишварро фароҳам овардааст, яке аз дастовардҳои муҳимтарини мо мебошад. Амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии кишварамонро таъмин намоем, барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро муҳайё созем». Тибқи андешаҳои мазкур ба ифтихори ин санаи муҳими таърихии миллат, соли 2024 «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон гардид.

Бо мақсади мусоидат ба ин иқдоми наҷиб ва кумак ба мардуми кишвар дар азхудкунии одобу ахлоқӣ сиёсӣ-ҳуқуқӣ риояи қатъии меъёр ва ҳолатҳои Конститутсия ва қонунҳои ҷумҳурӣ, иҷрои талаботи онҳо олимони намоёни соҳаи ҳуқуқшиносӣ ва конститутсияшиносони маъруфи ҷумҳурӣ Зоир Ҷурахон Маҷидзода ва Ашӯрбой Имомов тасмим гирифтаанд, ки дар шакли тезисҳо (мулоҳизаҳо) дар бораи мафҳум, пайдоиш, рушд, шакл, таркиб, мазмун, тарзи қабул ва таѓйиру иловаҳо дохил кардан, таъиноти ҳуқуқӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва дигар хусусиятҳои конститутсияҳо умуман, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон махсусан, ба доираи васеи хонандагони Сомонаи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқӣ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ мухтасар маълумот диҳанд.

Конститутсия - (аз забони лотинӣ constitutio – муқаррар, сохтор) бо мазмуни моддӣ санади навишташудаи ҳуқуқие мебошад, ки пеш аз ҳама ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро эълон менамояд ва кафолати онҳоро пешбинӣ мекунад. Ҳамчунин асосҳои сохтори конститутсионӣ, сохтори ҷамъиятӣ ва сохтори давлатӣ, рамзҳои давлатӣ ва вазъи пойтахт, шакли идоракунӣ ва таркиби ҳудудии давлат, асосҳои ташкили мақомоти марказӣ ва маҳаллии ҳокимияти давлатӣ, салоҳият ва робитаи байниҳамдигарии онҳо ва баъзе масъалаҳои муҳимтаринро муқаррар ва танзим менамояд. Бо мазмуни зоҳирӣ (формальный) Конститутсия қонун ё гурӯҳи қонунҳое мебошад, ки қувваи олии ҳуқуқӣ нисбат ба дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ дорад. Конститутсия шакли олии ҳуқуқиест, ки дар он арзишҳо, падидаҳо ва меъёрҳои сохтори конститутсионӣ, асосҳои танзими ҳуқуқӣ-конститутсионӣ, алоқаҳои сифатии ҷамъиятӣ ва муносибатҳои ҳокимияти давлатӣ расман муқаррар карда шудаанд.

Конститутсия - Қонуни Асосӣ мебошад, ки асосҳои сохтори ҷамъиятӣ ва иқтисодии мамлакат, шакли сохтор ва идоракунии давлатӣ, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, низоми интихобот, тартиби ташкил ва салоҳияти мақомоти ҳокимияти давлатиро дар марказ ва маҳалҳо, ташкил ва усулҳои асосии адолати судӣ, назорати прокурориро муқаррар менамояд. Нисбат ба ҳар як санади ҳуқуқии низоми қонунгузорӣ ва ҳуқуқии мамлакат қувваи олии ҳуқуқӣ дорад. Ҳеҷ як қонуни ҳуқуқӣ берун аз таъсири Конститутсия ва ё хилофи он шуда наметавонад. Қонунҳои ҳуқуқӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии бешумор бояд дар мувофиқа бо Конститутсия қабул гардида, ба татбиқи меъёрҳо ва ҳолатҳои он мусоидат намоянд. Дар қаламравӣ давлат ҳеҷ як мақомоти давлатӣ, шахси мансабдори давлатӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, инсон ва шаҳрванд берун аз талаботи Конститутсия фаъолият карда наметавонанд. Аз талаботи Конститутсия дар дохили мамлакат ҳеҷ як субъекти ҳуқуқ боло истода наметавонад. Аз ибораи Қонуни Асосӣ ҳамаи он хусусиятҳои Конститутсия ошкор мегардад, ки ҷойи онро дар низоми ҳуқуқӣ муайян мекунад.

Дар забони тоҷикӣ ибораи Сарқонун ифодакунандаи мафҳуми Конститутсия буда, ҳамаи хусусиятҳои ба Қонуни Асосӣ хосро доро мебошад. Аммо ҳеҷ як санади ҳуқуқи дигар бо номи Конститутсия қабул карда намешавад. Бо мазмуни ҳуқуқӣ аз Сарқонун ҳеҷ ягон санади меъёрии ҳуқуқии дигар боло истода наметавонад. Ин ибора дар раъйпурсии конститутсионии соли 1994 баробари ибораи Конститутсия маъқул дониста шуда буд. Ва солҳои 1994-2016, яъне қариб дар тули 22 сол номи санади асосии олии ҳуқуқии Тоҷикистон бо ду ном «Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон» амал мекард ва дар раъйпурсии аз 22 майи соли 2016 ибораи Сарқонун аз матни Конститутсия хориҷ карда шуд. Аммо дар сарчашмаҳои илмию таълимӣ ҳанӯз ҳам ин ибора ба кор бурда мешавад, ки аҳамияти маърифатии ихтисоси дорад.

Конститутсия Қонуни қонунҳо мебошад. Бо мақсади ҳарчи пурра ифода кардани мазмун ва таъиноти Конститутсия дар сарчашмаҳои илмӣ ва машварати касбию ихтисоси онро Қонуни қонунҳо низ меноманд. Ин ибора ишора ба сатҳи баланди Конститутсия дар низоми қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, қуллаи баланди низоми қонунгузории миллӣ буда, дар зери таъсири он қарор доштани ҳамаи қонунҳоро ифода мекунад. Ҳамчунин ибораи Қонуни қонунҳо нисбати Конститутсия ишора ба таъинот ва робитаи мантиқии онҳо, ягонагии низоми қонунгузории миллӣ мебошад. Аз рӯи шакл, таркиб, мазмуни фарогири муносибатҳои ҷамъиятӣ, ҳар гуна санади меъёрии ҳуқуқӣ бо эътирофи усули волоияти Конститутсия таҳия, қабул ва амал мекунад. Ибораи Қонуни қонунҳо инчунин ишора ба он ки Конститутсия бораи Қонуни қонунҳо инчунин ишора ба он ки Конститутсия низ яке аз қонунҳо мебошад, аммо дорои нерӯи олии ҳуқуқӣ аст.

Конститутсия – нишона, рамзи ҷудонопазири давлатдорист. Ҳар як як давлати нав таъсисёфта, тавассути Конститутсия барпоёбии худро эълон, ҳадафҳо ва самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва ва хориҷии худро муайян ва ва ифода менамояд. Тавассути рамзҳои давлатӣ мухтасар дар бораи таърихи пайдоиши давлат, давраҳои рушди давлатдорӣ, дар бораи сохтори ҷамъиятӣ, шакл ва сохти идораи давлат, муносибати шахс ва давлат ҳолатҳои калидӣ муқаррар карда мешаванд. Ҳамчунин баъзе ҳусусиятҳои этникӣ, робитаҳои таърихӣ бо халқу миллатҳои ба ҳамдигар аз самти фарҳангӣ наздик ифода карда мешаванд. Бо ин мазмун Конститутсия як нав Шиносномаи миллат, ҷомеа ва давлати мазкур мебошад. Ифодагардонии хусусиятҳои мазкур дар Конститутсия дар шакли ҳуқуқӣ-сиёсӣ суръат мегирад. Бинобар ин, ҳар як нукта ва ибораҳои Конститутсия мазмун ва таъиноти махсус доранд. Конститутсия бо вуҷуди он ки рамзҳои давлатиро муайян мекунад, худи он низ рамзу нишонаи давлатдорӣ мебошад.

Конститутсия бо забони расмии давлатии ҳар мамлакат тайёр ва қабул карда мешавад. Тибқи ҳайати миллии давлат забони расмии давлатӣ метавонад аз як ё ки аз якчанд забони миллатҳои дар таркиби давлат ҷойгир буда, иборат бошад. Одатан дар аксари давлатҳои ягона ба ҳайси забони расмии давлатӣ забоне эътироф ва муқаррар карда мешавад, ки забони муошират ва гуфтугӯи аксари аҳолии мамлакат мебошад. Дар давлатҳои шакли идораи иттифоқӣ (федеративӣ) баробари забони ягонаи расмии умумидавлатӣ метавонад забони миллии субъектони иттифоқ низ дар сарҳади ҳудуди ҷойгиршавии онҳо забони расмӣ эълон гардида, амал кунад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 аввалин бор дар таърихи давлатдории тоҷик бо забони модарӣ, яъне тоҷикӣ таҳия ва қабул гардида, забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ эълон карда шуд. Ҳамчунин забони русӣ забони муоширати байни миллатҳо дониста шуд.

Моҳияти Конститутсия.

Ҳар як Конститутсия тибқи воқеияти таърихии ба вуҷудоӣ ва рушди давлат пайдо гардида, муносибатҳои ҷамъиятиеро муқаррар ва танзим менамояд, ки иродаю манфиати нерӯҳои ба сари қудрат омадаро ифода мекунад. Дар ҷомеаҳои синфӣ конститутсияҳо мувофиқи ирода ва манфиати синфи ҳукмрон қабул гардида, ба ҳифзи манфиати онҳо мувофиқ аст. Ин ҳолат пеш аз ҳама дар муқаррар кардан ва ҳифзи моликияти хусусие ифода меёбад, ки ҷомеаи синфӣ дар заминаи он қарор ёфтааст. Ин ҳолатро хеле образнок доҳии инқилоби октябрии Руссия В.И.Ленин чунин ифода карда буд: «Рӯҳ, мазмуни асосии ҳамаи конститутсияҳои қаблӣ, то худи ҷумҳуриявӣ, демократӣ, фақат ба моликият робита дорад». Моҳияти сиёсии ҳар як Конститутсия, ки мазмуни онро ифода мекунад ба таносуби нерӯҳои сиёсии дар лаҳзаи қабули он мавҷуд буда муайян мегардад. Таъиноти меъёр ва ҳолатҳои Конститутсия ифодаи таносуби нерӯҳои дар таҳия ва қабули он иштирок дошта мебошад. Аммо ин омил дар матни конститутсияҳо бевосита ифода намеёбанд. Дар аксари онҳо Конститутсия аз номи халқ эълон карда мешавад.

Конститутсия на фақат санади ҳуқуқӣ, балки ҳуҷҷати сиёсии муҳимтарин мебошад. Мазмуни асосии он аз масъалаҳо дар бораи ҳокимият, шакли моликият, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва шакли идораи давлатӣ иборат аст. Меъёр ва ҳолатҳои он барои таъсисёбӣ ва фаъолияти мақомоти давлатӣ, шахсони мансабдор, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳизбҳои сиёсӣ, иштироки шаҳрвандон дар корҳои идоракунии давлатӣ асосгузоранда мебошанд. Муносибатҳои ҷамъиятии ба фаъолияти сиёсии мақомоти давлатӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ алоқаманд, тавассути меъёрҳои конститутсионӣ ба худ шакли ҳуқуқӣ мегиранд ва хислати сиёсӣ пайдо мекунанд. Хусусиятҳои сиёсии Конститутсия бо сиёсати иҷтимоии давлат пайвандӣ дорад. Дар ҳамин асос дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ, роҳу воситаҳои амалӣ намудани онҳо, хусусан, татбиқи сиёсати иҷтимоӣ, музафариятҳои ноил гардида ва масоилҳои ҳалталаб чуқур таҳлил гардида, роҳҳои ҳалли онҳо муайян карда мешаванд.

Давом дорад.

Зоир Ҷурахон Маҷидзода, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор Мудири Шуъбаи ҳуқуқи давлатии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ашӯрбой Имомов, номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ профессор, Сарходими илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови

Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ҷашни Меҳргон – яке аз ҷашнҳои қадимаи мардуми ориенажод буда, дар сарчашмаҳои таърихию адабӣпайдоиши он ба шоҳаншоҳҳои давраи асотирӣ ва пешдодӣ, дар робита бо пайдошавӣ ва рушду нумуи кишоварзӣ ва барқароркунии тақвими кишоварзӣ нисбат дода мешавад.

Мувофиқи маълумотҳои сарчашмаҳои хаттӣ Меҳргон ба монанди идҳои Сада ва Навруз дар байни гузаштагони мо маълум ва машҳур буд. Дар китоби «Авасто», дар асари «Шоҳнома»-и А.Фирдавси, дар асарҳои таърихии Муҳаммад Наршахӣ, дар асари «Сиёсатнома»-и Низом ул Мулк, дар «Наврузнома»-и Умари Хайём ва дигар асарҳо дар бораи ин идҳо маълумоти дода шудааст. Мардумшиносӣ машҳур Н.А.Кисляков қайд намудааст, ки «Меҳргон дар баробари Сада ва Навруз дар сарзамини ориёи иди бузург ҳисобида шуда, бо риоя намудани расму русумҳои қадимаи ориёи гузаронида мешуд».

Иди Меҳргон аз давраҳои қадим ҳамчун иди ҷамъоварии ҳосилот қайд карда мешуд. Аз рӯи ҳисоби тақвими офтобии ориёиҳои қадим, моҳи ҳафтуми сол ки Меҳр – Офтоб номида мешуд, ва тақрибан аз 22-юми сентябр то 22-юми октябр давом мекард, барои гузаронидани Иди Меҳргон мувофиқат мекард. Калимаи «меҳр» ба маънои рушнои, дӯстӣ, муҳаббат, гармӣ омада, дар ин рӯз кишоварзон ба ҷамъоварии ҳосил сар мекарданд. Ин идро гузаштагони мо ба монанди Иди Наврӯз ботантана ҷашн гирифта, дар ин рӯз хонаҳо ва ҳавлиҳоро тоза мекарданд, либоси идонаро ба бар мекарданд, дастурхони идонаро аз маҳсулоти навҷамъовардашуда меоростанд. Инчунин, дар рӯзи Иди Меҳргон сайругашти оммавӣ ташкил карда шуда, ҳар як нафар ба назди хешу табор ва дӯстон ба меҳмони рафта, ба ҳамдигар туҳфаҳоро тақдим намуда, саломатӣ, хушбахтӣ ва осудагиро хоҳон мешуданд.

Аз рӯи маълумотҳои олимони машҳури мардумшинос М.С.Андреев ва М.Р.Раҳимов дар ноҳияҳои кӯҳистони Тоҷикистони ҳозира, аз он ҷумла дар водии Хуфи Кӯҳистони Бадахшон ва Вахиёи водии Қаротегин, то миёнаҳои қарни ХХ боқимондаҳои Иди Меҳргонро мушоҳида кардан мумкин буд. М.С.Андреев менависад, ки дар водии Хуф дар мавриди гузаронидани Иди Меҳргон аз ҳосили нави гандум нон тайер намуда, онро бо равғани зарди аз айлоқ овардашуда ва гӯшт барои ҳамаи ҷамъомадагон зиёфат мекарданд. Хуроки аз ин ид бокимондаро ба ҳамаи хоҷагиҳо тақсим карда медоданд.

М.Р.Раҳимов қайд мекунад, ки дар Вахиё дар рӯзи гузаронидани Иди Меҳргон дар осиеб, орди аз гандуми ҳосили нав тайер карда шударо дар ҷои махсуси барои нигоҳ доштани орд - «кули», «хамба» пур намуда, онро сахт зер мекарданд, ки дар он ҳар чӣ зиедтар ҷо гирад. Пас аз он соҳибхоназан онро бо испанд дуд медиҳад. Бегоҳи ҳамон рӯз аз орди нав нони тунук – чаппотӣ пухта, хӯроки дӯстдоштаи мардуми онҷо – равғанҷӯширо тайер мекарданд. Аввалин шуда, калонтари хона ба хурдан шуруъ менамуд. Пас аз он, аъзоени дигари оила низ ба ӯ ҳамроҳмешуданд. Баъди хӯрок калонтари хона дуою фотиҳа мекард. Рӯзи дигар аз орди нав хӯроки умочи ба шир тайер мекарданд, ки он ҳамчун хӯроки маросимӣ дар ин рӯз ҳатми буда, онро танҳо мардони деҳа ба хотири арвоҳи гузаштагон истеъмол менамуданд.

Дар Бартанг ва Рушон чунин анъана вуҷуд дошт: вақте ки гандуми нав пухта мерасид, дар аввал аз он танҳо якчанд дарза дарав намуда,баъдан дастӣ онро орд мекарданд ва ҳамон замон аз он нон пухта, қисми зиедашро ба айлоқ мефиристонданд, ва як қисми камашро ба хонаҳо бурда, ҳамаи хешу табори наздикро даъват карда, онро дар якҷоягӣ бо аҳли оила мехурданд.

Бо мақсади «эмин доштани ҳосили нав аз чашми бад» дар ин ҷамъомад одамони бегона, ҳатто ҳамсояҳо роҳ дода намешуданд.

Ҷамъоварии ғаладонаи зироатӣ, ҳатто алафҳо низ бо иштироки бевоситаи Бобои Деҳқон, халифаҳо ва дигар шахсони мутасаддӣ ва риоя намудани анъанаҳои гуногун гузаронида мешуданд. Ҷамъоварии ҳосил аз рӯи тартиби муайян гузаронида мешуд: аввал нахуд, баъд – ҷав, гандум ва ғайра.Барои ҷамъоварии ҳосил халифа рӯз ва соати некро муқаррар менамуд.

Чӣ хеле ки М.С.Андреев қайд мекунад, ҳамаи чорабиниҳои вобаста ба ҷамъоварии ҳосил бо ташкил намудани зиёфатҳо анҷом меёфтанд. Тарзи ташкил намудани зиёфат дар ноҳияҳои гуногун намудҳои гуногун дошт. Аз рӯи маълумотҳои М.С.Андреев сарвари хона дар ҳамин рӯз, баъди анҷоми кор ба хона бар гашта, аз рӯи имконият ягон чорворо қурбонӣ карда, тамоми аъзоёни хонавода ва наздиконро меҳмондорӣ мекард.

Дар бораи мавҷудияти «Иди Меҳргон» дар ноҳияҳо ва водиҳои дигари Тоҷикистони имрӯза низ маълумотҳои зиёде мавҷуданд. Тадқиқотчиен ба хулосае омаданд, ки Иди Меҳргон ҳамчун Иди ҷамъоварии ҳосилот дар байни гузаштагони мо ҳануз пеш аз асрҳои 1Х-Х вуҷуд дошт. Имрӯзҳо ин ид бо номи «Иди Ҳосилот» эҳё гардида, дар тамоми минтақаҳои Тоҷикистон ботантана ҷашн гирифта мешавад. Дар баъзе ноҳияҳо ва шаҳрҳо бо номҳои «Иди харбуза» ва «Иди асал» қайд карда мешавад.

Юсуфбекова З., Шовалиева М. - номзади илмҳои таърих

Маълум аст, ки фалсафа ҳамчун ҷаҳонбинии тому низоми донишҳои ақлонии назарӣ оиди оламу одам дар айёми субҳу шукӯҳи таърихии худ тамоми илму донишҳои гуногунро дарбар гирифта, бо мурури замон ҳар якеро бо мавзӯю васоили омӯзишашон мусаллаҳ намуда, маҷмӯи донишҳои онҳоро бо усулҳои фалсафӣ коркард намуда, бо як тартибу низом дар раванди таърихӣ рушду камолот мебахшид.

Фалсафа бо мақсади рушду такомули илмҳо методологияи тадқиқоти илмиро ташаккул дода, барои муқаррар намудани муносибати дуруст нисбат ба таҳқиқот, муайян кардани мақсад ва усулҳои тадқиқот, инчунин, барои мураттаб ва асоснок кардани натиҷаҳои бадастомадаи илмҳо ва касби усулҳои илмии хосашон мусоидат намудааст. Он дар ин ҷода умумро бо хос, ҷамъиро бо фардӣ, илмиро бо оддӣ бо ҳам пайванд месозад ва ҳудуди диди масъаларо васеъ карда, усулҳои нави ғайриоддии таълиму омӯзиши илмҳоро ба вуҷуд меорад. Аз ин рӯ, фалсафа чун пайвандгари илму амалҳо ва мардуму миллатҳо баромад карда, баҳри рушду камоли илмҳои замона ба онҳо василаи иртиботу муколама ва гуфтушунидро муҳайё месозад.

Фалсафа барои инсон воситаи универсалии дарки ҳаёт ва таъмини ояндаи он мебошад, ки барои шинохту омӯзиши васеи ҳодисаҳои гуногуни воқеияти атроф кӯмак намуда, дар тӯли инкишофи таърихӣ ба онҳо тафаккури мантиқиро омӯзонида, бо ин васила инсонро ба мутафаккири таҳлилгар табдил додааст. Фалсафа ҳамеша бар зидди суиқасду бӯҳронҳо, таназзули тамаддуну коҳиш ёфтани маданияту маънавиёт нигаронида шудааст. Ҳадафи он боақлона ба роҳ мондани муоширату муколамаи байни одамон, гурӯҳҳо, фарҳангҳо ва тамоми кишварҳо дар рӯзҳои мудҳишу ҳодисаҳои тақдирсозашон мебошад, ки бо онҳо дар мавриди касб намудани илму ҳунарҳо ва фаъолияти ҷамъияташон ҳамчун воситаи иртиботсоз дар сатҳҳои гуногун амал карда меояд. Фалсафа бо илм рақобат намекунад, балки онро пурра мекунад. Он барои гузоштани тадқиқоти илмӣ дар заминаи васеътар кӯмак мекунад ва саволҳои бунёдиеро ба миён мегузорад, ки ба тадқиқоти илмӣ илҳом мебахшанд.

Фалсафаи илм табиати дониши илмӣ, усулҳо ва маҳдудиятҳои онро меомӯзад. Он инчунин барои фикр кардан дар бораи ҷанбаҳои ахлоқӣ ва иҷтимоии кашфиёти илмӣ ёрӣ мерасонад. Ба андешаи мо, фалсафа барои илмҳои замона мисли модарест, ки бо пайвандии асилу ҳикматомезаш, аз ҷониби офаридааш меҳру вафо ва қадру сипосгузорӣ набинад ҳам, вале ҳамеша ҳастии парвардаи хешро хоҳону ҷӯё аст. “Чӯбро об фурӯ менабарад донӣ зи чист? Шармаш ояд аз фурӯ бурдани парвардаи хеш”.

Пас чаро, имрӯзҳо, мо фалсафаро чун бори гарону корношоям ва, баъзан, нодаркор шуморида, мавқеъ ва густариши онро дар майдони илмумаърифат танг карда, мисли фарзандони нохалаф нодидагирӣ карда, дар сатҳи маърифатӣ ва маънавӣ ба он беэътиноӣ зоҳир месозем? Чаро ки мо фалсафаро ба унвони як ҷаҳонбинии ратсионалӣ ва илми мантиқро чун асбоби хирадафзою илми ҳикматомӯз парваришу дастгирӣнамекунем? Чаро фанни “Мантиқ” дар донишгоҳҳо фақат дар барномаи таълимии баъзе ихтисосҳо дохил карда шудаасту бас? Чаро ҷавонони мо аз ҳикматдӯстию шаклҳои мантиқии фикр: мафҳум, муҳокима, хулосабарорӣ ва қоидаҳои хоси онҳо бехабаранд? Сад ҳазор чаро!...

Фалсафа як фаннест, ки масъалаҳои бунёдии табиати ҷаҳон, инсон, дониш, ахлоқ ва дигар паҳлӯҳои ҳастиро меомӯзад. Сарфи назар аз он, ки ҷаҳони муосир бо илму фановариҳои нав ғанӣ гаштааст, фалсафа ҳамчун як соҳаи муҳим ва мураттаби дониш боқӣ мемонад. Фалсафа дар ташаккули арзишҳо ва ҷаҳонбинии одамон нақши муҳим дорад. Он барои мулоҳиза кардани саволҳо дар бораи маънии ҳаёт, ахлоқ, неку бад кӯмак мекунад. Фалсафа ба мо имкон медиҳад, ки муаммоҳои ахлоқиро баррасӣ ва таҳлил кунем, ки ин дар ҷомеаи муосир махсусан муҳим аст,чунки дар ин ҷо масъалаҳои мураккаби ахлоқии марбут ба биоэтика, навовариҳои технологӣ ва дигар паҳлӯҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба миён меоянд. Фалсафа бо омӯзонидани мафҳуму категорияҳо ва қонунҳои диалектикӣ ба насли ҷавон бедории шуур ва худогоҳӣ бахшида, сатҳи ҷаҳонбинӣ ва худшиносиашонро баланд нигоҳ медорад.

Омӯзиши илми мантиқ, чун ҷузъи ақлонии фалсафа, хусусан, барои ҷавонони имрӯза хеле муфид аст,зеро он ақлу заковатро тарбия намуда, дар зеҳну шуури ҷавонон ба худ эътимод доштан, солимии афкор, худогоҳӣ ва рӯҳи қавии онҳоро тарбия мекунад. Мантиқ илмест, ки шаклҳои фикрро аз ҷиҳати сохту таркиб, тарзи алоқамандии онҳо қатъи назар аз тағйироту тараққиёташон меомӯзад. Илми мантиқ, қонун ва қоидаҳоеро меомӯзад, ки онҳо дар рафти хулосабарорӣ амал мекунанд. Ба қоидаҳои махсуси шаклҳои мантиқӣ риоя кардан шарти асосии пайдо намудани хулосаҳои саҳеҳ дар фаъолияти касбӣ ва зиндагӣ мебошад. Аммо ин шарту усули ба роҳ мондани фаъолияти иҷтимоӣ ва зиндагонӣ, имрӯзҳо, аз мадди назари мутафаккирони илму маориф чунон афтодааст, ки мо мутахассисони мантиқшинос ва устодони барҷастаи шогирдпарвар хеле кам дорем. Шояд аз сабаби он ки илми мантиқ хеле мураккабу мушкилфаҳм аст ва фалсафашиносони мо бештар аз мутахассисони илмҳои фанҳои дақиқ нестанд, тарзу усулҳо ва ҳангоми таълими фанни фалсафа методологияи омӯзиши чунин фанҳои таълимиро ба қадри кофӣ дарку истифода накардаанд ва ё ба умқи фалсафадонӣ дуруст нарасидаанд? Эҳтимолан, аз ин сабаб бо иштибоҳ фалсафаро мушкилфаҳму нолозим мешуморанд?

Маълум аст, ки огоҳӣ доштан аз фалсафа ва илми мантиқ чун воситаҳои баҳсу мунозираҳои ҳикматомезу оқилона ҳамеша ба шуурнокӣ ва маърифати мантиқии тафаккури ҳомилонаш ишора менамояд. Аз ин рӯ, дар тӯли замонҳо дар ҳар илму касби ҳунар майл кардан ба фалсафа ва омӯзиши илми мантиқ, ки чун як ҷодаи мубраму пурмӯҳтаво ва иқдоми нерӯбахшанда ба ҳисоб мерафт, муттасил роҳандозӣ мешуд. Дар асл, огоҳӣ доштан аз фалсафа ва азхуд намудани амалҳои фикрию қонунҳои мантиқӣ тафаккурро сайқал дода, тавассути таҳлилҳои мантиқӣ фикрҳо дуруст шуда, дар ҷустуҷӯи ҳақиқат ба ҳалли мушкилиҳои воқеии иҷтимоӣ мусоидат мекунанд.

Мутафаккирони асрҳои гузаштаи мо дар даврони шукӯҳи дини ислом, гарчи дар чорчӯбаи динӣ мондагор шуда бошанд ҳам, маҳз бо шинохти ҷаҳонбинии фалсафӣ ва омӯзиши илми мантиқ қолабҳои хурофотии монеасозро шикаста, бо баҳсу талошҳои илмию дунявӣ ба қуллаҳои баланди маърифату маданияти волои хеш ва эътирофи башарият расидаанд. “Дониш на садди роҳи шинохти Худост, балки мададгор аст...он дониш аст, на имон, он калиди солимии рӯҳӣ ва наҷоти инсон мебошад,” - таъкид мекунад Абуали Сино.

Ба ақидаи мо, василаи ҳаллу фасли ин масъала марбут ба маҳдудгардони омӯзиши фанни Мантиқ ва омӯзиши сарсаронаи фанни фалсафа дар донишгоҳҳои олии ҷумҳурӣ мебошад, ки насли ҷавонро ба тангназарӣ ва кундзеҳнӣ мерасонад, ки оқибаташ ҷамуди фикрӣ ва манкуртист. Шояд аз ин сабаб, ки, имрӯзҳо, бештари мардум, аз он ҷумла, мутахассисон ва донишҷӯёни муосир дар чорчӯбаи илму ҳунарҳои хеш маҳдуд шуда, бештар ба маънавиёти рӯҳонӣ мегарованд.

Маҳдуд будани омӯзиши масъалаҳои илми соҳавӣ аз назари фалсафӣ ва қонуну амалҳои мантиқӣ дар соҳаи маорифу маданият, ба хурофотпарастӣ роҳ кушода, барои афзалият пайдо кардани дину донишҳои динӣ, аз як тараф, ба тангназарӣ ва, аз тарафи дигар, барои пахш шудани андешаҳои дунявӣ аз ҷониби хурофоти динӣ мусоидат мекунад. Анъанаҳои динии хурофотиро Абӯнасри Форобӣ фитнагарӣ ва доми гурӯҳе мешуморад, ки бидуни муборизаи ошкоро, баҳри ба даст овардани неъматҳо дар ҷомеа фаъол мегарданд. Бинобар ин дар мавриди таснифи илмҳо Абӯнасри Форобӣ мақоми илми мантиқ ва фалсафаро аниқ муайян намуда, мантиқро яке аз илмҳои назариявӣ ва санъате мешуморад, ки қонуну қоидаҳои тафаккурро меомӯзад. Форобӣ фалсафаро чун илми назариявӣ, ки бо далелҳои равшану боварибахш оиди моҳияти тамоми ашё ва мавҷудоти олам дониши мукаммал медиҳад, аз ҳама илмҳои дигар болотар мегузорад. Ба ақидаи мутафаккир, ҳар касе, ки барои омӯзиши дониши фалсафӣ саъй мекунад, бояд покизагии рӯҳ ва хислатҳои хуби ахлоқӣ дошта, бо ахлоқи ҳамида, камолоти зеҳнӣ ва сифатҳои баланди маънавиаш ба мардум намунаи ибрат бошад.

Фалсафа бо тамоми усулҳо ва низоми маҷмӯи донишҳои гуногунҷанбаи хеш нисбати оламу одам ва мавқеи инсон дар ҷомеа ба ташаккули шуури одамон кӯмаки ҷиддӣ расонида, ба онҳо маънавиёти солим мебахшад. Материализм ва диалектикаи онро метавон ба контексти ақидаҳои ормонгароёнаи (идеалистии) худи файласуф дохил кард, чи тавре ки масалан, бо назарияи ҳиссии Д.Беркли ё назарияи усули юнонии апполонӣ ва дионисии Ф.Ницше рух медиҳад, баҳсангез бошанд ҳам, вале онҳо ҳанӯз ҳам мавҷуданд, зеро олами объективии воқеӣ вучуд дорад ва доимо ғайричашмдошт тағйир меёбад.

Фалсафа дорои донишҳои назарии тахминие мебошад, ки тавассути мушоҳидаҳо ва амалҳои мантиқӣ таҳлилу таҷзия меёбанд, аммо бурҳону далелашон бо мурури замон бо мусоидати рушди техника ва технологияҳои мувофиқ, ба вуҷуд омадани асбобҳое, ки ба нерӯи табиии узвҳои эҳсосотӣ ва дарки инсон қудрату имкониятҳои тоза мебахшанд, ба исбот мерасанд. Ба мисли он ки масъалаи мабдаъ ва маод - парастиши модда аз тарафи файласуфони антиқа Фалес, Анаксимен, Анаксимандр, Гераклит, Левклиппу Демокрит ва дигарон назарӣ ҳал карда шуда буд. Фалес сарчашмаи ҳаётро дар об, Анаксимен дар ҳаво, Анаксимандр дар як ҷавҳари ҷудогона – об ё оташ нею ибтидои оламро дар мавҷудияти апейрон - ҷавҳари номуайяне медид, ки ҳама чиз аз он тавлид мешавад ва ҳама чиз ба он бармегардад. Анаксимандр аввалин шуда назарияи такомул: аз моҳӣ ба вуҷуд омадани одам, Анаксимен оиди қонуни гузариши таъғироти миқдорӣ ба сифатӣ, дар мавриди соишхӯрии нахустматерия – “ҳаво" ва пайдоиши ашёи моддӣ чун натиҷаи он, Гераклит мабдаи маодро дар оташ, Левклиппу Демокрит дар мавҷудияту соишхӯрии зарраҳои хурдтарин – атомҳо таъкид мекарданд.Ин донишҳои назарии ақлонӣ аз ҷониби мутафаккирони антиқӣ тавассути тафаккури мантиқӣ ва истифодаи қонунҳои мантиқӣ ба даст оварда шуда буданд. Баъди ривоҷу равнақ ёфтани илм ва соҳаҳоитехникаю технологияҳо, мукаммал шудани назарияҳо оиди пайдоиши олам, баъди чандин ҳазорсолаҳо бо ихтирои микроскоп, тавассути кашфиётҳо ва назарияҳои нав ба нави илмӣ тасдиқи худро ёфтаанд.

Бо вуҷуди ин,ба сабаби дуруст дарк нашудани моҳияти фалсафа ва вазифаи методологии он дар рушди илмҳо, имрӯзҳо, аз тарафи баъзе олимони тангназар ва аҳли дин як гаровиши номатлуб - нодида гирифтани мақому манзалати фалсафа ва ба ин василаон аз доираи илму маориф танг карда баровардани ин маншаи хирадомӯз мушоҳида мешавад. Оқибати ин падида хеле ташвишовар аст. Аз ин ҷиҳат саволи баҳсбарангезе ба миён меояд, ки оё фалсафа илм аст? Аз як тараф, фалсафа дорои тамоми аломатҳои илм: объект ва предмети омӯзишу пажӯҳиш, ҳадафу вазифаҳо, усулҳо ва дорои мафҳумҳо вадастгоҳи категориалӣ мебошад.

Аммо на ҳамаи масъалаҳои фалсафиро бо воситаҳои илмӣ ҳал кардан мумкин аст. Фалсафа аксаран, дар он ҷо сар мешавад, ки ҳудуди як фанни мушаххас ба охир мерасад. Ба ин маъно, фалсафа, одатан, барои ҳалли мушкилотоиди асосҳои илм ё марзи он ба соҳаҳои нав муроҷиат мекунад. Фалсафаро метавон танҳо ба маънои васеътарини калимаи «илм» - ҳамчун ҷустуҷӯи дониш дар пояи ақлу хирад номид. Дар баробари ин, масъалагузории фалсафӣ ва тарзи муносибати он ба ҳалли ин масъалаҳо аз фанҳои мушаххаси илмӣ хеле фарқ мекунад. Масъалагузории фалсафӣ хеле умумӣ бошад ҳам, аслан, амиқ, ҳамаҷониба ва фарогири тамоми ҷанбаҳои мавзӯъ аст.

Аз ин рӯ, имрӯзҳо, замона тақозо мекунад, ки дар шароити ҷаҳонишавии василаҳои иртиботу муколама ва мураккаб шудани муносибатҳои ҷамъиятӣ, инчунин, богустариши рақамикунонии тамоми соҳаҳо ва воситаҳои ахбори омма, ҳар як фарди ҷомеа ва, хусусан, ҷавонони худогоҳу ботафаккур бояд аз файзи ин дастовардҳои сармояи маънавии инсон - илми мантиқ ва фанни фалсафашиносӣ, ки донишҳоро тамйизу мураттаб месозанд, бархурдор гарданд.

Назира Орифҷонова, номзади илмҳои фалсафа, дотсент, ходими калони илмии Шӯъбаи фалсафаи иҷтимоии ИФСҲ-и АМИТ

(Дар ҳошияи Рӯзи Истиқлоли давлатӣ дар Озарбойҷон 18 октябр)

Тоҷикистони соҳибистиқлол бо қабули сиёсати “дарҳои кушод” қадамҳои хешро устувор гузошта, бо мамолики ҷаҳон равобиту дӯстиро тақвият бахшида. Дар зимн, Озарбойҷон яке аз кишварҳои пешрафтаи Қафқоз буда, фаровон аз сарватҳои табиӣ мебошад. Муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Озарбойҷон29 майи 1992 барқарор шуда, аз 22 сентябри соли 2007 дар Тоҷикистон Сафорати Озарбойҷон фаъолият мекунад. Сафорати Тоҷикистон дар Озарбойҷон23 марти соли 2008 фаъолиятро оғоз кард.

Ҳаминтариқ, муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи Тоҷикистон ва Озарбойҷон ба таври анъанавӣ дар руҳияи эҳтиром ва шарикӣ инкишоф меёбанд. Тоҷикистон ва Озарбойҷон ҷонибдори густариш ва таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ буда, узви як қатор созмонҳои байналмилалӣ ба ҳисоб рафта дар чаҳорчӯбаи СММ, ИДМ, САҲА, Созмони Ҳамкориҳои Иқтисодӣ (ЭКО), Созмони Ҳамкориҳои Исломӣ ва ЮНЕСКО ҳамкориҳоро ба роҳ монданд.

Зимнан бояд зикр кард, ки Озарбойҷон яке аз кишварҳои Осиёи Миёна ва Қафқоз буда, турбати Низоми Ганҷавӣ мебошад. Мардуми ин сарзамин мисли мардуми Тоҷикистон фарҳандӯсту меҳмоннавоз буда, дар ҷануб бо Эрон ва Туркия, дар шимол бо Россия, дар шимолу ғарб бо Гурҷистон ва дар ғарб бо Арманистон ҳамсарҳад буда, 86,6 ҳазор км мураббаъ масоҳат дошта, пойтахти он шаҳри Боку мебошад.

Кишвари Озарбойҷон саршор аз сарватҳои табиӣ буда, дорои тамаддуну таърихи қадим мебошад. Тибқи баъзе сарчашмаҳо Озарбойҷон аз ду бахш иборат аст. Калимаи"озар" маънои "мард”, “ҷавони қаҳрамон", "оташнишон", ё "хазинадор"-ро ифода мекунад ва "байҷан" маънои "хок” ё “замин" мебошад.

Ин кишвар низ забон, фарҳанг ва тамаддуни таърихи 5000 сола дорад, ки ба охирҳои 4000 ва аввалҳои3000 соли қабл аз мелод рост меояд. Дар асри 7 мардум дини исломро пазируфта, одобу сунати худро нигоҳ дошта, манотиқи зиёди инҷо зери роҳбарии Сафавӣ, Афшар ва Гаҷар идора мешуд.

Дар ин зимн,солҳои 1813-1828 тавофуқномаҳо байни Россия ва Эрон сурат гирифт, ки дар он Озарбойҷон зери салтанати шоҳигарии русҳо боқӣ монд. Дертар шоҳигарони рус барои нигоҳдорӣ ва тавсиаи салтанати худ, Озабойҷонро чун кишвари сарзамини Қафқоз худмухторият намуд, ки зери хонҳои Нахчивон мудирият мешуд ва то қисмати куҳҳои Қарабоғ ва Туркия сарҳад дошт. Дар натиҷа, рӯзи28 майи санаи 1918 аввалинкишвари демократии Озарбойҷон чун мамлакати озод, ҳуқуқбунёд арзи ҳастӣ намуд. Он замон парлумони ин кишвар 270 қарорро баррасӣ кард, ки дар натиҷа, 230 он мавриди қабули ҳамагон қарор гирифт ва то имрӯз амалӣ мегарданд. Озарбойҷон яке аз аввалин кишварҳои Осиёи Миёна ва шарқи мусалмон аст, ки овоздиҳиро барои занон расман иҷозат дод.

Дар натиҷаи талошу муборизаҳо мардуми ин кишвар тавонист, сарвату дороиҳои худро ҳифз намояд ва сокинонашро дар руҳияи ватандустию саховатмандӣ тарбият намуда, аввалин санги ҳуввияти миллиро соли 1969 Ҳайдар Алиев поя гузошт.

Озарбойҷон санаи18-уми октябри 1991 истиқлолиятро бар асоси идеяаҳои миллӣ, ватанхоҳӣ, ахлоқӣ ва мустақилият эълон карда, Ҳайдар Алиев аввалин президенти Ҷумҳурии Озарбойҷон интихоб гардид.

Озарбойҷони имрӯза муносибаташро бо Тоҷикистон аз замони истиқлолият оғоз карда, ҳамкориҳои ҳар ду кишвар аз 29-уми майи соли 1992 роҳандозӣ шуд. Ҳамзамон Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Озарбойҷон аввалин маротиба аз 23-юми марти соли 2008 дарҳои худро боз кард ва Ҷумҳурии Озарбойҷон сафорати худро дар санаи 22-юми сентябри соли 2007 дар Тоҷикистон расман ифтитоҳ карда ба фаъолият оғоз кард.

Ҳардукишвар бо барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ, ҳамкориҳои дуҷониба ва бисерҷониба байни Тоҷикистону Озарбойҷон дар рӯҳияи ҳамдигарфаҳмӣ рушд ёфта, якҷо бо ҳам дар арсаи байналмилалӣ шарикони боҳамто мебошанд.

То имрӯз тавассути боздидҳои расмии сарварони ҳар ду кишвар ба Душанбеву Боку (15-16-уми марти соли 2007 санаи 13-14-уми августи соли 2007 ва 11-13 июли соли 2012) муносибатҳои тарафайн сарчашма гирифта,рӯз то рӯз таҳким меёбад. Дар аснои боздид ҷонибҳо самтҳои асосии ҳамкориҳоро дар бахши сиёсат, иқтисод, илму техника ва ғайраро баррасӣ карда,ба имзо расонданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Ҷумҳурии Озарбойҷон моҳи июли соли 2012 сафар карда,марҳилаи навро дар таърихи ҳамкориҳои Тоҷикистону Озарбойҷон оғоз намуд. Тоҷикистону Озарбойҷон беш аз 30 ҳуҷҷату санадҳои ҳуқуқиро муштаракан ба имзо расонданд,ки чун қарордоду аҳднома байни ҳар ду кишвари дӯст ва шарик ба ҳисоб мераванд.

Бояд қайд кард,ки самтҳои афзалиятнок дар ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодӣ байни Тоҷикистону Озарбойҷон филизоти ранга, маҳсулоти кишоварзӣ, энергетика, саноати сабук, нақлиёт ва коммуникатсия, муносибатҳои байнибонкӣ буда,дар ҳолати рушд қарор дошта, тибқи сарчашмаҳои гуногун ҳаҷми гардиши мол байни ду кишвар сол аз сол ривоҷ ёфта истодааст ва заводи алюминии тоҷик “ТАЛКО” маҳсулоташро аз тариқи роҳҳои обӣ ва оҳани Ҷумҳурии Озарбойҷон ба кишварҳои Аврупо интиқол медиҳад.

Робитаҳо ва ҳамкориҳо миёни шаҳрҳои Хуҷанд ва Ганҷа ба роҳ монда шуда,санъати мусиқии миллии “Шашмақом”-у “Фалак” ва озарӣ “Мугам” ё “Ашиг” хеле ба ҳам наздикӣ доранд.

Тибқи баррасиҳои дарёфтшуда, сайёҳон ин диёрро ба хотири доштани боду ҳавои субтропикии хос, меваҳои гуногунранг, ба монанди афлесун, лимӯ, кивӣ ва дар қисматҳои ҷануб дарахти банан ва соҳилу обшорҳо, калонтарин баҳри шӯри дунё, Гобустон ва Ичери (шомили рӯйхати ЮНЕСКО), Чорбоғи Боку, Бурҷи шуъла ва Толори булӯрӣ шуҳрати ҷаҳонӣ доранд.

Зимнан, Тоҷикистон бо қуллаи баландтарини дунё – Исмоили Сомонӣ (баландии зиёда аз 7000 метр), шаҳри Саразм, истироҳатгоҳҳои кӯҳии Гармчашма, Шоҳамбарӣ, Хоҷаобигарм ва Обигарм, мақбараи Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, Мавлоно Яъқуби Чархӣ, Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ (дар шаҳри Панҷакент), Абулайси Самарқандӣ (аз муридони Мавлоно Яъқуби Чархӣ маҳаллаи Теппаи Самарқандӣ), Ҷунунӣ (дар Ҷамоати деҳоти Роҳатӣ), Абумӯсо Ашъарӣ (Кӯҳистони Мастчоҳ), бозори Панҷшанбе-и Хуҷанд, қалъаҳои Ҳисору Ҳулбук, Кохи Наврӯзу Боғи Рӯдакиву Айнӣ, Китобхонаи пурҳашамати камназир, атласи хуҷандӣ, куртаи чакани кӯлобӣ, ҷуробу попӯшҳои бадахшонӣ, нонҳои хоси зарафшонӣ, қурутобу шакаробу оши палов бо табақи махсуси тоҷикӣ аз ҳунару русуми мардумии тоҷик мебошанд, ки бо ҷойгишавӣ дар Роҳи Абрешимва доштани дарёҳову обҳои тозаву мусаффо, чашмаҳову обшорҳои фаровонманбаи ҷазби сайёҳон гардидааст, ки ҳар ду кишварро барои ҳамкории бештар дар рушди туризми минтақавӣ мусоидат мекунад.

Тоҷикистону Озарбойҷон бо ҳамин хусусияту сарватҳои худ чун ду кишвари дӯст, дорои фарҳангу русуми муштарак, равобити ҳасанаи худро идома дода, таҷрибаҳои якдигарро дар бахши сиёсат, адабиёт, фарҳанг, саёҳат дар партави дипломатияи мардумӣ истифода карда, муносибатҳоро тақвият мебахшанд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, Ходими калони Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ