Боиси фараҳмандист, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати - миллӣ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ имрӯз қудуми созанда ва мубораки хешро ба Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ниҳоданд. Албатта мо шоҳид аз онем, ҳар куҷое, ки Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қадам мегузоранд онҷо ободу зебо мегарданд. Ин аз сиёсати бунёдкорона ва созандаи ин абармарди миллат гувоҳӣ медиҳад.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун муассисаи илмии кишвар дар пешбурди сиёсати илмии кишвар нақши бориз дорад. Аз моҳи январ инҷониб маҳз роҳбарии ин ниҳодро доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт ба ӯҳда доранд, ки дар нуҳ моҳи соли ҷорӣ ин муассисаи илмии кишвар ба дастовардҳои бузурги илмӣ ноил гардидааст.

Ҳамзамон дар се моҳи соли ҷорӣ дар асоси дастуру супоришҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ибтикори президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт дар се муассисаи илмию таҳқиқотӣ озмоишгоҳҳои наву замонавӣ муҷҷаҳаз бо технологияҳои нав харидорӣ ва ба истифода дода шуд.

Инчунин, дар доираи ин ҳидоятҳо дар заминаи Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бунгоҳи тиббӣ ва ошхона аз таъмири капиталӣ бароварда шуда ба истифода дода шуданд. Тавре ҳамагон огоҳ ҳастем имрӯз Асосгузори сулҳу ваҳдати - миллӣ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар маросими ифттитоҳи Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон иштирок намуданд.

Зимни ифттитоҳ таъкид гардид, ки Марказ бо дастгирии бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба маблағи 47 миллион сомонӣ аз буҷаи давлатӣ ва маблағҳои шарикони хориҷии рушд омода шудааст. Корҳои сохтмонӣ аз соли 2021 оғоз гардида, соли 2024 ба анҷом расид. Бояд гуфт, ки иншооти навбунёд 4-ошёна буда, дар масоҳати 35 садяк бо тарҳи меъмории замонавӣ бунёд ёфтааст.

Ҳамзамон зимни муаррифӣ ба Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иттилоъ дода шуд, ки марказ дорои 16 озмоишгоҳи инноватсионии илмӣ-таҳқиқотии самтҳои химия, биология ва нодиртарин озмоишгоҳҳои илмии соҳаи иммунологӣ, вирусологӣ, бехатарӣ ва амнияти биологӣ ва криминалистикаи ядроӣ буда, барои омӯзиш ва ташхиси маводи химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ хизмат менамояд. Инчунин, озмоишгоҳҳо бо таҷҳизот ва технологияи наву замонавӣ муҷаҳҳаз буда, барои гузаронидани таҳқиқот, ташхис ва таҳлил дар асоси стандартҳои байналмилалӣ омода шудааст.

Қайд кардан ба маврид аст, ки ифтитоҳи озмоишгоҳҳои мазкур бо мақсади амалисозии Барномаи “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” сурат гирифта, барои иҷрои саривақтии таҳқиқотҳои бунёдӣ дар илми ватанӣ замина мегузорад. Бо ифтитоҳи озмоишгоҳҳо қадами муҳиме баҳри таҳкими амният ва иқтидори илмӣ на танҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки дар тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ гузошта мешавад.

Ҳамзамон пас аз ифттитоҳи Маркази мазкур ба Пешвои муззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт 5 лоиҳаи нави сохтмони биноҳои марказҳои илмию таҳқиқотӣ муаррифӣ гардиданд. Инчунин ба Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Иттилоъ дода шуд, ки 3 лоиҳа дар асоси ҳамкории Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Мардумии Чин рӯйи кор омадааст. Бояд гуфт, ки лоиҳаҳои мазкур на танҳо бо мақсади анҷом додани корҳои илмӣ таҳқиқотии муштарак, балки дар мустаҳкам намудани дӯстии мардумони ду кишвари дӯст дар доираи ибтикороти “Як камарбанд - як роҳ” мусоидат менамоянд.

5- ЛОИҲАИ НАВИ СОХТМОНИ БИНОҲОИ МАРКАЗҲОИ ИЛМИЮ ТАҲҚИҚОТӢ

-Лоиҳаи бинои Институти илмӣ-таҳқиқотии автомобилҳои нави барқӣ аз 3 ошёна иборат буда, масоҳати умумии бино 2000 метри мураббаъро ташкил медиҳад. Дар иншоот синфхонаҳои таълимӣ, маркази тамрини мошинҳои барқӣ, озмоишгоҳи ташхиси техникӣ, омӯзишии қисмҳои иловагии мошинҳои барқӣ, марказҳои таҳқиқот ва коркард ва коргоҳи маъмурият, толори таълимӣ бо 150 ҷой ва ошхона бо 60 ҷойи нишаст омода мешавад.

- Лоиҳаи бинои Маркази экспедитсия ва санҷиши сарватҳои маъданӣ аз 2 ошёна иборат буда, масоҳати умумии он 2500 метри мураббаъ хоҳад буд. Дар ин ҷо маркази иттилоотӣ, маҷлисгоҳ бо 30 ҷой, ҳуҷраҳои корӣ ва озмоишгоҳи таҳлилии химиявӣ, таҳлили хосиятҳои маводҳо, ҳуҷраи реагентҳо, нигоҳдории боқимондаҳои моддаҳои хавфнок ва заҳролудкунанда ҷойгир мешавад. Мақсад аз таъсиси Маркази санҷишӣ ва озмоиши канданиҳои фоиданоки маъдан таҳлил ва таҳқиқи конҳои канданиҳои фоиданоки зеризаминӣ ва омӯзишу таҳлили таркиби химиявӣ ва физикаи хок мебошад.

-Лоиҳаи бинои Маркази илмии технологияҳои иттилоотӣ аз 3 ошёна иборат буда, масоҳати умумии он 2000 метри мураббаъ хоҳад буд. Дар ин ҷо марказҳои иттилоотӣ, идоракунӣ, толори намоишӣ, озмоишгоҳҳои барномасозӣ, шабакавӣ, кабинети мултимедиавӣ ва маркази идоракунӣ ва толори лексионӣ ҷойгир карда мешавад.

-Бинои Маркази байналмилалӣ аз 10 ошёна иборат буда, бунёди он дар масоҳати 40 садяк замин пешбинӣ гардидааст.

-Лоиҳаи 5 бинои филиали Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар вилояти Хатлон буда, сохтмони он дар шаҳри Бохтар ба нақша гирифта шудааст. Бинои мазкур аз маҷмуи биноҳои 2 ва 3-ошёна иборат буда, дар масоҳати 12 садяк замин бунёд мешавад.

Воқеан иқдому ташаббусҳое, ки ҷиҳати пешрафти илми ватанӣ роҳандозӣ мегарданд, маҳз аз сиёсати илмпарварони Асосгузори сулҳу ваҳдати - миллӣ Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маншаъ мегиранд. Дар заминаи ин тибқи дастур ва ҳидоятҳои ин абармарди миллат талошҳои президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт барои пешрафти илми ватанӣ, таъмини шароити мусоиди корӣ барои олимону кормандон боиси таҳсин аст.

Дар оянда маҳз бо дастгриҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва таҳти роҳбарии президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт соҳаи илми кишвар ба пешрафту дастовардҳои назаррас ноил мегардад. Ҳамзамон амалӣ намудани лоиҳаи 5 сохтмони биноҳои марказҳои илмию таҳқиқотӣ дар оянда барои олимону кормандон шароити мусоиди корӣ фароҳам меорад ва дар пешбурди корҳои илмию таҳқиқотияшон мусоидат менамояд.

Таҳияи МУҲАММАД Аминзод

Ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ, инчунин барои тавсеаи тафаккури техникии насли наврас санаи 29 октябр Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бинои нави Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро мавриди баҳрабардорӣ қарор доданд.

Ифтитоҳи озмоишгоҳҳои мазкур бо мақсади амалисозии Барномаи “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” сурат гирифта, барои иҷрои саривақтии таҳқиқотҳои бунёдӣ дар илми ватанӣ замина мегузорад.

Марказ бо дастгирии бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба маблағи 47 миллион сомонӣ аз буҷаи давлатӣ ва маблағҳои шарикони хориҷии рушд омода шудааст. Корҳои сохтмонӣ аз соли 2021 оғоз гардида, соли 2024 ба анҷом расид.

Мақсад аз таъсиси Маркази санҷишӣ ва озмоиши канданиҳои фоиданоки маъдан таҳлил ва таҳқиқи конҳои канданиҳои фоиданоки зеризаминӣ ва омӯзишу таҳлили таркиби химиявӣ ва физикаи хок мебошад.

Бо ифтитоҳи озмоишгоҳҳо қадами муҳиме баҳри таҳкими амният ва иқтидори илмӣ на танҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки дар тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ гузошта мешавад.

Таъсиси чунин бинои нав бо дар назардошти зарурати рушди илмҳои табиӣ ва риёзӣ аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2020-2040 «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» эълон гардид, ки ин аз таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудани Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъмини рушд ва инкишофи устувори кишвар гувоҳӣ медиҳад.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун муассисаи илмии кишвар дар пешбурди сиёсати илмии кишвар нақши муассир дошта иқдомҳои созандаи
Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт барои пешрафти илми тоҷик дар оянда имконияти хуб фароҳам меоварад.

Тули нуҳ моҳ аст, ки устоди гиромӣ ба ҳайси Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, ки яке аз бузургтарин маркази илми дар ҷумҳурӣ ба ҳисоб меравад фаъолият доранд. Метавон гуфт, ки дар давоми нуҳ моҳ дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бисёр аз иқдомҳои созандаву натиҷабахш роҳандозӣ гардидаанд, ки барои пешрафти илми тоҷик мусоидат хоҳанд кард.

Бо боварӣ метавон гуфт, ки дар оянда зери роҳбарии президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт илми тоҷик бениҳоят пешрафт намуда, дар сатҳи байналмилалӣ шинохта мегардад.

Дар ин замина мо аҳли илми кишвар вазифадор ҳастем, ки бо ҳисси баланди ватандорӣ, зери партави сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон содиқона ба Ватан хизмат намуда, баҳри расидан ба ҳадафҳои стратегии давлат, таъмини рушди босуботи кишвар, пешрафти соҳаҳои мухталиф, ҳифзи дастовардҳои истиқлол, муқаддасоти миллӣ, таҳкими хотираи таърихиву фарҳангии миллати тоҷик ва муаррифии шоистаи Ватани азизамон - Тоҷикистон саҳми арзишманди худро гузорем.

Мо олимони ҷавони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҷавобан ба ин ҳама ғамхориҳо миннатдории самимонаи хешро ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ва Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт мерасонем, ки барои мо олимони ҷавон чунин шароитҳоро муҳайё месозанд.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - Раиси Шӯрои олимони ҷавони Институти фаслафа сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ

Ба истиқболи ҷашни 30-солагии Конститутсия ва эълон гардидани "Соли маърифати ҳуқуқӣ"

Санаи 6 ноябри соли 2024 ба қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикисон 30 сол пур мешавад, ки нахустин маротиба санаи 6 ноябри соли 1994 қабул гардид ва чун сарчашмаи созандадагиву саодатмандии сокинони кишвар шинохта мешавад. Зеро дар ҳар банди он ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳифзу ҳимоя гардида, аз дастоварди бузург дар замони соҳибистиқлолӣ ҳисобида мешавад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар худ орзуву омол, ҳуввияти миллии мардуми сарбаланди тоҷикро инъикос намуда, таҷассумгари фарҳангу анъана ва роҳи пуршебу фарози беш аз ҳазорсола тайнамудаи халқи тоҷик мебошад.

Донишмандони ҷаҳон аз ҷумла Зачари Элкинс ва Том Гинсбург аз Донишгоҳи Техас ва Чикако масоили муҳими конститутсияро мавриди баррасӣ қарор дода, дар мақолаи худ зери унвони “Мо аз Конститутсияҳои хаттӣ чӣ омӯхта метавонем”? мазмун ва раванду дарки дурусти онро баррасӣ карда, таҳлил ва муҳокимаи маҷмӯи дастуру оинҳо оид ба чӣ гуна бояд конститутсияҳо дар тарҳҳои муқоисавиро пешниҳод карданд. Дар бораи таъсири равандҳо ба натиҷаҳои конститутсия фикру назарҳо мавҷуд буда, ду масъал нукоти асосии он мебошад. Якум проблемаи худидоракунии институтсионалӣ ва ё мақомоти давлатӣ, ки аз натиҷаи конститутсия чизе ба даст оварда ва дуюм манфиати иштироки омма дар раванди он[1].

Сарқонуни Амрико аз қадимтарину кӯтоҳтарин сарқонун дар ҷаҳон мебошад. Ҳамин тариқ, сарқонуни Ҳиндустон аз санаи 26 январ 1950 бузургтарин конститутсияи хаттӣ миёни ҳама кишварҳои ҷаҳон ба ҳисоб меравад[2].

Конститутсияи Покистон аз санаи 23 марти 1956 аз ҳафтумин тӯлонитарин сарқонун дар ҷаҳон мебошад[3].

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иборат аз 10 бобу 100 модда буда, ҳар як калима ва меъёрҳои он мазмуну маънои ниҳоят фаррох дошта, аввалин маротиба таҷзияи ҳокимиятро бао меъёрҳои байналмилалӣ муқаррар намуд. Сарқонуни Тоҷикистон санади тақдирсоз, роҳнамо ва шаҳодатномаи миллат буда, ҳар шаҳрвандро зарӯр меояд то онро азизу амонат шуморад.

Дар ин зимн, Президенти муҳтарами кишвар 6 ноябри соли 2023 дар табрикоти паёмии худ ба муносибати Рӯзи Конститутсия ибрози андеша намуда, таъкид доштанд, ки ҳанӯз чанд сол муқаддам аз ҷониби мардуми шарафманди ҷумҳурӣ бо дарки масъулияти бузурги таърихӣ ва тавассути раъйпурсии умумихалқӣ Конститутсияи давлати навини тоҷикон қабул гардид, ки чун дастоварди воқеан таърихӣ ба эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёду дунявӣ, таъмин гардидани суботи конститутсионӣ ва ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ заминаи мустаҳкам гузошт.

Ҳамин тариқ, қабули Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсоз дар инкишофи давлатдории навини Тоҷикистон марҳалаи нави таърихиро оғоз бахшида, заминаи дигаргуниҳои куллӣ дар ҳаёти сиёсии ҷомеа гардид.

Ба шаъну шарофати Конститутсия оину рукнҳои давлатдорӣ, равишу низоми ҳуқуқии мамлакат, риояву волоияти қонуну тартиботи ҳуқуқӣ устувор гардида, баҳри таҳкими давлату миллату халқиятҳои кишвар қадамҳои боэътимод гузошт.

Ҳамин буд, ки баҳри беҳбудиву созандагиву саодатмандии сокинон дар он се маротиба тағйироту иловаҳо ворид гардида, меъёрҳои он вобаста ба талаботи замон ва рушди давлатдории миллӣ такмил дода шудаанд.

Дар ин зимн, ислоҳоту такмили Конститутсия имкон дод, ки дар таҳкими минбаъдаи дастовардҳои истиқлолият, мустаҳкам гардонидани рукнҳои давлатдорӣ, ваҳдату суботи ҷомеа, бунёди ҷомеаи шаҳрвандӣ, рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва сиёсиву фарҳангӣ болоравии нуфузи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам устувор гардад.

Ҳамин тавр, Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санаи 28 декабри соли 2023 дар Паёми худ иброз доштанд, ки «Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми ҷумҳуриро фароҳам овардааст, яке аз дастовардҳои муҳимтарини мо мебошад. Амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии ҷумҳуриамонро таъмин намоем, барои ҳар шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодона муҳайё созем. Бинобар ин, пешниҳод менамоям, ки соли 2024 ба ифтихори ин санаи бисёр муҳими таърихӣ «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шавад»[4].

Мавриди зикр аст, ки Сарқонун санади сарнавиштсоз ва муайянкунандаи муносибатҳои муҳими ҳуқуқии кишвараст, ки дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, шакли давлатдорӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти давлат ва ҷомеаи солиму созада мебошад.

Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намудани соли 2024 аз 30 декабри соли 2023 ва қарори шаҳрдор соли 2024 дар шаҳри Душанбе Соли маърифати экологӣ барои баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон ва тарғиби арзишҳои ҳуқуқӣ ва демократӣ, мустаҳкам намудани институти ҳуқуқи инсон ва муносибати эҳтиромона ба он ва тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва таъмин намудани волоияти қонун ва дарки дурусти он мебошад.

Ҳамин тавр, Тоҷикистони навин баробари қабули аввалин Конститутсияи худ озодӣ ва ҳуқуқи инсонро муқаддас ва бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ эълон карда, унсурҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандиро муайян намуданд. Нақши таърихии Конститутсия, пеш аз ҳама, дар он аст ки аз солҳои аввали истиқлолият мардуми Тоҷикистон ҳамчун баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ сарнавишти худро маҳз тибқи муқаррароти ҳамин ҳуҷҷати тақдирсоз муайян намуда, самтҳои тараққиёти ҳамаи соҳаҳои зиндагиашро мушаххас гардонид.

Ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба низоми сиёсии даврони муосир бунёд гузошт. Муқаддимаи Конститутсия бо суханони «Мо, халқи Тоҷикистон, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем» оғоз меёбад, ки мувофиқи он халқи Тоҷикистон бо назардошти воқеияти таърихӣ сарнавишти худро муайян кард ва давлатдории худро тақвият бахшид. Зеро маҳз маҷмӯи оину қонунҳо муширу мададгори ҷомеаҳо буда, фаҳму дарку фаъолияти онҳоро ба низоми дуруст дароварда, мушкилоти онҳоро рафъ менамояд. Барои мисол маърифати ҳуқуқӣ ва экологӣ маҷмуи андешаҳои одамон дар бораи қонун, татбиқи он ва фаъолияти ҳифзи ҳуқуқ мебошад, ки дар шакли дониш, эътиқод, меъёрҳо ва муносибатҳои аз ҷониби ҷомеа қабулшуда ташаккул ёфта, қисми таркибии саводнокии умумии аҳолӣ дар сатҳи миллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ мебошад.

Ҳамин тавр, дар партави ҳамин маҷмуаи қонуну оинҳо дар барномаҳои муассисаҳои таълимии мамлакат омӯзиши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» амалӣ шудаанд, ки ба ин восита донишҳои сиёсиву маърифати ҳуқуқӣ, эҳтирому риояи Конститутсия ва дигар қонунгузории мамлакат, ҳисси ватандӯстиву меҳанпарастии наврасону ҷавонон боло рафта, бо ин дар масири эъмори давлати ҳуқуқбунёд саҳми намоён мегузоранд.

Ҳамин тариқ, гузоронидани семинару конференсияҳои муассисаҳои илмӣ бо иштироки мутахассисони соҳа барои баррасии мавзуи мазкур ва дарки дуруст ва машварату мубоҳисаҳои илмӣ ба таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон чун дурнамои стратегия рушди миллӣ кӯмак хоҳад кард.

Мояи ифтихор аст, ки дар чаҳорчубаи Сарқонун ва роҳбарии Сарвари кишвар артиш бо шиорҳои рамзиву размиву равонӣ аз қабили “Артиши миллӣ кафили пойдори сулҳу суботи кишвар”, “Ҳушёр ва зирак бошед”, “Сулҳу субот ва мардуми кишварро дӯст доред”, “Ҳамеша аз истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллӣ шукрона карда, онҳоро чун гавҳараки чашм эҳтиёт ва ҳифз намоем”, “Ормони истиқлол фарзандони мубориз, ватандӯст ва донишманди миллатро барои ҳифзи истиқлолияти Ватан раҳнамоӣ карда, дар давраҳои мушкили зиндагӣ ба онҳо неруву тавон бахшид”, “Давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистонро ғайр аз худи мо каси дигар обод намесозад” афсарону аскарон рӯҳия ва нерӯ гирифта дар машқу тамринҳо фаъолона иштирок намуда, бо руҳияи ҳифзу ҳимояи Ватан ва малакаву донишу хирад дар рушду тарбияи насли ҷавону созандаву солим саҳм мегузоранд.

Ҳамин тариқ, бо эълон гардидани соли маърифати ҳуқуқӣ дарки дурусти аксиология, ки аслан аз юнонӣ маншаъ гирифта аксия яъне арзиш ва логия яъне омӯзиш мебошад иборат мебошад. Вожаи мазкур дар забони мову шумо арзишшиносӣ тарҷума шудааст, ки аз мафҳуми арзиш, ба монанди этика, эстетика ё фалсафаи дин вобаста буда, бо мета-этика зич алоқаманд аст. Ин истилоҳ бори аввал аз ҷониби Эдуард фон Ҳартман дар соли 1887 ва Пол Лапи дар соли 1902 истифода гардидааст. Ба андешаи донишманди тоҷик доктор Рустам Ҳайдарзода арзишшиносӣ мавзуи баҳси адабиёт, илми ахлоқ, зебоишиносӣ, педагогика, ҳунар, таърих ва ғайра низ мебошад, вале пеш аз ҳама, он бахши муҳими таҳқиқоти фалсафӣ ба шумор рафта, бо фаҳму дарки дурусти фоидаву зарар, некию бадӣ, ростию дурӯғ, зебоию зиштӣ, имконияту ғайриимконият, адолату беадолатӣ баҳо дода мешавад.

Эълон гардидани Соли маърифати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон аз дидгоҳи арзишшиносӣ/аксиология аҳамияти назаррас дошта, якчанд таҳлилу баррасиҳоро дар бар мегирад, ки аз нуқтаи назари аксиологӣ, таҳсилоти ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи қонеъ намудани ниёзҳои зеҳнӣ ва ахлоқии шахс тавассути додани дониш ва малакаҳои зарурӣ барои паймоиш дар системаҳои ҳуқуқӣ, татбиқи арзишҳои бунёдӣ, аз қабили дастрасӣ ба адолат, баробарӣ дар назди қонун, ҳифзи ҳуқуқҳои инсон ва иштироки пурмазмун дар ҳаёти шаҳрвандӣ баррасӣ мешавад. Ба назари ин донишманд омӯзиши ҳуқуқӣ бо арзишҳои ахлоқӣ фаро гирифта шуда дар шахс ҳисси масъулият, поквиҷдонӣ ва рафтори ахлоқиро дар доираи касби ҳуқуқшиносӣ ва умуман дар кулли ҷомеа ба вуҷуд меорад. Таълими ҳуқуқӣ тавассути тарғиби огоҳии ахлоқӣ ва риояи этикаи касбӣ ва ҳуқуқӣ принсипҳои ахлоқӣ, аз қабили ростқавлӣ, адолат, инсоф, эҳтироми ҳуқуқи дигарон ва тартиботи ҷамъиятиро дастгирӣ мекунад. Ин меъёрҳо рафтори коршиносони ҳуқуқро роҳнамоӣ мекунанд ва муносибатҳои онҳоро бо мизоҷон, ҳамкорон ва низоми ҳуқуқӣ ташаккул медиҳанд. Ҳамин тавр, аз нигоҳи аксиологӣ эълон гардидани “Соли маърифати ҳуқуқӣ” арзиши ахлоқиро ҳамчун воситаи тарбияи шаҳрвандони поквиҷдон ва тарғиби рафтори ахлоқӣ дар доираи касби ҳуқуқшиносӣ таъкид менамояд.

Ҳамин тариқ, Конститутсия ҳуқуқҳои шахсро ҳимоя карда, суботро таъмин намуда, шаҳрвандонро аз хатару таҳдидҳо огоҳӣ дода, муҳофизат кунад. Он озодиҳои асосии ҳар сокини кишварро кафолат дода, сохтори ҳукуматро муайян мекунад ва масъулиятро таъмин мекунад.

Конститутсия ҳамчун қонуни олии кишвар амал карда, принсипҳо ва қоидаҳоро баҳри ҷомеа муқаррар мекунад. Зимнан, суиистифода ва ноадолатии ҳокимиятро пешгирй карда, баробарҳуқуқиро роҳандозӣ мекунад. Дар ниҳоят, конститутсия барои ҷомеаи демократӣ ҳаётан муҳим буда, барои озодиву оромиву ободии миллат заминаи мустаҳкам фароҳам меорад.

Хулоса асолату арзишҳои Сарқонун ё Конститутсияро метавон ба таври зайл натиҷагирӣ кард, ки чун сарчашмаи созандадагиву саодатмандии сокинон хидмат карда, танзиму роҳнамоӣ мекунад.

• ташвиқу тарғиби шаъну шарафи инсонӣ, ба даст овардани баробарӣ ва пешбарӣ намудани ҳуқуқу озодиҳо

• адолату баробарӣ, ки заминаи онро машваратҳои саривақтиву мусбатандешӣ ташкил медиҳанд

• волоияти қонуну оинҳо мафҳуму маънои тибқи Конституция зиндагӣ доштан
Ин аслияту арзишҳои Сарқонун моро кафолат медиҳанд, то ҷузви ҷудоношавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ бошему боқӣ монем. Ҳамин тариқ, ин оину ҳуқуқҳо заминаи хуби иҷтимоию иқтисодиро замонату кафолат медиҳанд, ки фарогири ҳуқуқ ба манзилу маскан, ҳифзи саломатӣ, ғизо, об, амнияти иҷтимоӣ ва таҳсил буда, давлат ӯҳдадор аст, ки дар доираи иқтидору тавону пешрафтҳо фароҳам созад.

Раҳмонов Мирсаид Миршарифович
ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Руйхати адабиёти истифодашуда

1.What Can We Learn from Written Constitutions? Zachary Elkins University of Texas, and Tom Ginsburg University of Chicago Law School. May 2021. Annual Review of Political Science 24, pp. 321 - 343 (2021)

2. Jordan, Terry L. (2013). The U.S. Constitution and Fascinating Facts About It (8th ed.). Naperville, IL: Oak Hill Publishing Company. p. 25.

3. Сарқонуни Покистон https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%A6%DB%8C%

4. Шамсулло САФАРЗОДА, КОНСТИТУТСИЯИ ТОҶИКИСТОН-ДАСТОВАРДИ МУҲИМТАРИН.
https://khovar.tj/2024/10/konstitutsiyai-to-ikiston-dastovardi-mu-imtarin-on-peshrafti-tamomi-anba-oi-ayoti-mardumi-um-uriro-faro-am-ovardaast/

Тавре ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, иброз доштанд: “Конститутсия ҳамчун дастоварди бузурги мардуми Тоҷикистон заминаҳои ҳуқуқии эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявии тоҷиконро фароҳам оварда, шакли олии ифодаи ҳуқуқии давлатдории миллӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ҳар як шаҳрванди мамлакат мебошад” (Паёми шодбошии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба муносибати Рӯзи Конститутсия).

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон - қонуни асосии Тоҷикистон буда, 6-уми ноябри соли 1994 ба тариқи раъйпурсии умумӣ қабул карда шуд ва 26-уми сентябри соли 1999, 22-уми июни соли 2003 ва 22-уми майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мо ҳама сол дар кишвари соҳибистиқлоламон 6-уми ноябрро ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи ҷумҳуриявӣ ва бо тантана ва шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирем. Зеро қонуни асосии кишвар кафили амнияти ҳар як сокини мамлакат маҳсуб меёбад.
Дар ин рӯз дар тамоми минтақаҳои кишвар ҷашни пуршукӯҳ ва як рӯзи таърихӣ барномаҳои фарҳангию фароғатӣ баргузор карда мешаванд.
Бояд қайд намуд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сол муқаддам қабул гардида, ҳамчун раҳнамои миллат дар рушду нумӯи кишвар саҳми беназир дорад.

Дар давоми 30 соли баъди қабули Конститутсия ҷумҳурии соҳибистиқлоламон таҳти сарварии хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамаи паҳлуҳои ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, як қатор пешравиҳо ба даст оварда шуд. Фароҳам овардани фазои осоиштаву босубот, таъмини сартосарии сулҳу ваҳдати миллӣ, барқарор намудани муносибатҳои мутақобила судманди байналмилалӣ ва сиёсати сулҳҷӯёнаи Ҷумҳурии Тоҷикистон равона карда шудааст.

Конститутсияи амалкунандаи кишварамон кафили сулҳ, якпорчагӣ, Ваҳдати миллӣ ва пойдориву таҷассумгари давлату давлатдории мо, баҳри зиндагии шоиста ва ояндаи дурахшони мардуми тоҷик аст.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар давраи барои миллати тоҷик ҳассос ва сарнавиштсоз буд, таҳия ва қабул гардид, имрӯз яке аз беҳтарин Конститутсияҳои дунё эътироф шудааст.

Маҳз дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асоси ҳуқуқии таъсис ва фаъолияти давлати мустақили Тоҷикистон муқаррар гардид. Дар баробари ин, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон чун асоси ҳуқуқӣ барои рушди давлати навини Тоҷикистон баромад намуда, самтҳои инкишофи онро муқаррар менамояд.

Дар замони муосир Конститутсия сарчашмаи асосии ҳуқуқи инсон ба ҳисоб рафта, тамоми меъёрҳои ҳуқуқии дохили давлатӣ, ки ба ҳуқуқу озодии инсон мутааллиқанд, дар асоси он қабул карда мешаванд. Халқи Тоҷикистон тибқи мукаддимаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон худро қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта, садоқатмандиашро ба арзишҳои ҳуқуқи башар пайваста изҳор намудааст. Ҳамин тариқ, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, волоияти ҳуқуқ, таҷзияи ҳокимият, фаъолияти озоди иқтисодӣ, гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, ки дар Конститутсияи кишвари соҳибистиқлол дарҷ гардидаанд, аз ҷумлаи арзишҳои умумибашарӣ маҳсуб меёбанд.

Бояд қайд намуд, ки бо истифода аз ин санади муқаддас ва тақдирсоз, ки ҳамчун шаҳодатномаи миллат шинохта шудааст, тамоми сохторҳои ҳокимияти давлатӣ ва маҳаллӣ фаъолияти худро пеш мебаранд. Маҳз ҳамин қонун аст, ки ҳуқуқу озодии шаҳрвандон, махсусан занонро ҳимоя менамояд.

Ҷобаҷогузории кадрҳо аз ҳисоби занон ва мавқеи зан дар ҷомеа, яке аз масоили муҳиме мебошад, ки дар доираи озодӣ ва дастгирҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои муаззами миллатамон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама вазифаҳои роҳбарикунанда, сиёсатмадори шинохта, сарвари муваффақ, донишманди асил, табиби ҳозиқ, соҳибкори савобпеша, корманди поквиҷдони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, ҳомии Ватан, бинокори номдор, муррабии наслҳо ва ҳамшираи меҳрубон фаъолият карда истодаанд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мардум сулҳу суббот ва оромию осоиштагиро фароҳам овард. Мардуми шарафманди Тоҷикистон шукрона аз он мекунад, ки дар чунин як давлати орому осоишта зиндагӣ ба сар бурда, дорои бахтномаи миллат мебошад.

Мирзоева Ҷ.П. н.и.и. Ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории Институти иқтисодиёт ва демографияи АМИТ.

«Конститутсия маҳсули андешаи бунёдии миллии халқи Тоҷикистон мебошад, зеро маҳз бо иродаи мардуми кишвар дар вазъияти барои давлату ҷомеа ниҳоят мураккабу ҳассоси таърихӣ якдилона қабул гардида, дар побарҷойии давлат ва низоми идоракунии он нақши ҳалкунанда бозид» (Аз Паёми табрикотии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи Конститутсия,

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки санаи 06 ноябри соли 1994 қабул шуд, заминаи муҳими ҳуқуқӣ ва сиёсии давлатдорӣ ва рушди ин кишварро ташкил медиҳад. Дар раванди таҳкими ин санади тақдирсоз нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон хеле калидӣ буд.

Қабули Конститутсия дар шароити мушкил ва буҳронҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ сурат гирифт. Дар ин давра Тоҷикистон дар давраи ҷанги шаҳрвандӣ қарор дошт ва давлатдории миллӣ дар зери хатари ҷиддӣ буд. Дар чунин шароит, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки баъдан ба мансаби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвар интихоб шуданд, нақши муҳимеро дар бастани оташи ҷанг ва фароҳам овардани заминаи ҳуқуқии таҳияи Конститутсия иҷро карданд. Бо роҳбарии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар Конститутсияи Тоҷикистон принсипҳои асосии давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва иҷтимоӣ ворид карда шуданд. Ин санади олии ҳуқуқӣ на танҳо ҳамчун асоси сохтори давлатӣ, балки ҳамчун рамзи ягонагии миллӣ ва истиқлолияти давлат эътироф шуд. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, пас аз қабули Конститутсия, ба масъалаи муҳимтарини кишвар — барқарор намудани сулҳ ва ваҳдати миллӣ диққати махсус доданд. Дар натиҷаи гуфтушунидҳои сулҳ, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифт, санаи 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид. Ин созишнома шароити мусоидро барои татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ ва таҳкими ҳокимияти давлатӣ фароҳам овард. Таъмини сулҳ ва ваҳдат барои Тоҷикистон имконияти рушд ва таҳкими низоми давлатиро ба миён овард. Дар асоси ин сулҳ, Тоҷикистон тавонист ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро амалӣ намояд, ки ҳамаи онҳо ба принсипҳои конститутсионӣ асос ёфта буданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати асосии ҳуқуқии кишвар дорои аҳамияти назаррас аст, ки асосҳои сохтори давлатдорӣ ва муносибатҳои байни давлат ва шаҳрвандонро муайян мекунад. Он дар асоси принсипҳои демократия, ҳокимияти халқӣ, ҳуқуқбунёдӣ ва иҷтимоӣ сохта шудааст.

Бо гузашти 30 сол аз қабули Конститутсия, Тоҷикистон ба тавсеа ва таҳкими низоми ҳуқуқӣ ноил гардид. Дар ин давра, ислоҳоти зиёди конститутсионӣ ва қонунгузорӣ амалӣ шуданд, ки ба таҳкими давлати ҳуқуқбунёд, риояи ҳуқуқҳои инсон ва пешрафти ҷомеа мусоидат карданд.

Ҷашни 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо як рамзи ёдбуди таърихӣ аст, балки имконияти хубест барои баҳогузории дастовардҳои давлати миллӣ ва муайян намудани самтҳои рушди ояндаи кишвар. Ин ҷашн фурсатест барои таҳкими ҳамбастагии миллӣ, арҷгузорӣ ба арзишҳои ҳуқуқӣ ва бознигарии нақши Конститутсия дар рушди устувори ҷомеа. Дар тӯли 33 соли истиқлолият, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раҳбари миллат дар татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ, нақши босазо гузоштаанд.

Ба муносибати 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, кишвар метавонад бо ифтихор ба роҳи тайкарда назар афканад ва дастовардҳои худро дар самти таҳкими ҳокимияти қонун, рушди демократия ва ҷомеаи шаҳрвандӣ таҷлил кунад. Конститутсия ҳамчун санади сарнавиштсоз, пояи давлатдории муосири Тоҷикистонро ташкил медиҳад ва нақши калидӣ дар таъмини сулҳу субот, ҳифзи ҳуқуқҳои инсон ва пешрафти иҷтимоиву иқтисодии кишвар дорад.

Дар оянда, ҳадафи миллат ва насли оянда ҳифзи арзишҳои Конститутсияро ва низоми ҳуқуқ, ки барои рушди минбаъдаи демократия ва фароҳам овардани шароити зиндагии шоиста барои шаҳрвандони мусоидат менамояд, вазифаи муқаддас маҳсуб мешавад.

Мадаминов А.А.- ходими илмии шуъбаи рушд ва ҷойгиркунии қувваҳои истеҳсолкунандаи Институти иқтисодиёт ва демографияи АМИТ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади сарнавиштсоз ва муайянкунандаи муносибатҳои муҳими ҳуқуқии кишвар ба шумор рафта, дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Тоҷикистон, шакли давлатдорӣ, фаъолияти мақомоти давлатӣ ва ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд ба расмияти ҳуқуқӣ дароварда шудаанд.

Ин санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз Конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.

Конститутсияи соли 1994 маҳсули зеҳнии халқи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки он тариқи райпурсии умумихалқӣ муҳокима ва қабул карда шудааст. Тақдирсоз будани Конститутсияро дарк намуда, Президенти кишвар, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баъди Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон интихоб шудан, бевосита ба мураттабсозии лоиҳаи он ба ҳайси Раиси комиссияи конститутсионӣ машғул гардиданд ва новобаста аз вазъи ногувори сиёсиву иқтисодии ҷумҳурӣ барои омӯзиши таҷрибаи пешрафта, аъзоёни комиссияро ба давлатҳои гуногуни мутараққӣ фиристоданд. Комиссия таи ду соли мураттабсозии лоиҳаи Конститутсия фикру андешаҳои гуногунро омӯхта, лоиҳаро ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод намуд. Таклифу пешниҳодҳои мардуми шарифи Тоҷикистон имконият дод, ки лоиҳа манзури рӯзи гузаронидани райпурсӣ карда шавад. Дар байни аъзоёни комиссия оид ба идоракунии президентӣ ва парлумонӣ баҳсҳои гуногун вуҷуд доштанд ва ниҳоят шакли идоракунии президентӣ пазируфта шуд, ки мо самараи онро ҳамарӯза эҳсос мекунем.

Ҳанӯз соли 1993 бо пешниҳоди Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда буд, ки «мақсади Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон - бунёд намудани давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва гузариш ба иқтисодиёти бозоргонӣ аст». Ин суханҳои пешгӯинамудаи Сарвари давлат баъди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6-уми ноябри соли 1994) ба қисми таркибии ин санади сарнавиштсоз ворид гардид ва дар муддати кӯтоҳи таърих самараи худро нишон дод.

6-уми ноябри соли 1994 дар таърихи Тоҷикистони соҳибистиқлол санаи фархунда ва фаромӯшнашаванда мебошад, чунки дар ин рӯз ду зуҳуроти муҳим ва тақдирсоз - қабули Конститутсия ва интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифт. Ин ду воқеаи сиёсӣ дар давлатдории навини Тоҷикистони соҳибистиқлол падидаи нав ба шумор мераванд. Халқи тоҷик тавонист дар он марҳилаи ҳассос шахси ботаҳаммул, хоксор, пурзаковату хирадмандро сарвари давлати худ интихоб намояд.

Ба хизматҳои барои халқ иҷронамудаи Президенти ҷумҳурӣ, мухтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамаи мо шоҳидем, ки он ба таърихи давлатдории тоҷикон бо ҳарфҳои заррин навишта мешавад.

Конститутсия низ ҳамчун санади қувваи олии ҳуқуқидошта самтҳои асосии фаъолияти Тоҷикистони соҳибистиқлолро муайян намуда, бо ёрии он мо тавонистем миллати тоҷикро аз парокандагиҳо эмин нигоҳ дошта, давлати мутамаркази ҳуқуқбунёду муосирро бунёд намоем ва алангаи оташи ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандиро хомӯш созем.

Бо дарназардошти муҳимияти ин санаи таърихӣ дар ҳаёти мардуми саодатманди кишвари соҳибистиқлоли мо, ҳар сол 6-ноябр дар ҷумҳурӣ ҳамчун иди «Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта мешавад.

Таърих гувоҳ аст, ки Конститутсия барои инкишофи босуръати давлатҳои абарқудрати дунё заминаи ҳуқуқии боэътимод гузоштааст. Аз ҷумла, Конститутсияи Амрико соли 1787 ва Фаронса соли 1791 таърихи тулонӣ дошта, инқилоби буржуазӣ сабаби асосии қабули онҳо гардидааст. Ин санадҳои ҳуқуқӣ бо мутобиқгардонӣ ба талаботи ҷомеа ва давлат то ҳол амал мекунанд, ки аз муҳимият ва боэътимод буданашон шаҳодат медиҳад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ заминаҳои пайдоиш ва ташаккулёбии худро дорад. Дар марҳилаи рушди қонунгузории Тоҷикистон дар ҳайъати Иттифоқи Шӯравӣ чор маротиба Конститутсия (солҳои 1929, 1931, 1937, 1978) қабул ва такмил ёфта буд.

Дар муқоиса бо конститутсияҳои замони Шӯравӣ Конститутсияи соли 1994 хусусиятҳои фарқкунанда ва афзалиятҳои зиёд дорад. Ин Конститутсия сохти нави давлатдории миллии тоҷиконро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муайян намуда, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ эътироф намудааст, барои такрор наёфтани вазифаҳои мақомоти давлатӣ таҷзияи ҳокимияти давлатӣ ба роҳ монда шуд, Президенти мамлакат, вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олӣ, маҷлисҳои вакилони ҳалқи маҳаллӣ ва ворид намудани тағйироту иловаҳо ба Конститутсия бо пурсиши иродаи халқ тариқи интихобот ва райпурсӣ муқаррар карда мешавад. Инчунин, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба гузаронидани ислоҳоти ҳуқуқӣ-конститутсионӣ ва қабули қонунҳои миллӣ дар Тоҷикистон замина гузошт. Дар марҳилаи мавҷудияти Конститутсия 22 Кодекс ва зиёда аз 400 қонунҳои умумию соҳавӣ қабул карда шуданд, аз ҷумла Кодексҳои ҷиноятӣ, гражданӣ, оилавӣ, гумрук, андоз ва қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаҳои маориф, тандурустӣ, танзими анъана ва ҷашну маросимҳои миллӣ, таълиму тарбияи кӯдак ва дигар соҳаҳои хоҷагии халқ қабулгардида, барои таъмини амният, сулҳу суботу оромии ҷомеа ва танзими муносибатҳои муҳими ҷамъиятӣ саҳми сазовор гузоштанд.

Аз ин лиҳоз метавон зикр намуд, ки Конститутсияи амалкунанда орзуҳои ҳазорсолаи аҷдодони моро ҷомаи амал пӯшонид ва шукрона бояд кард, ки мо аз ин афзалиятҳо баҳравар ҳастем.

Се маротиба ворид шудани тағйироту иловаҳо ба Конститутсия (солҳои 1999, 2003 ва 2016) шаҳодат аз он медиҳад, ки меъёрҳои он вобаста ба талаботи замон ва рушди давлатдории миллии тоҷикон такмил дода шуд. Такмили Конститутсия имкон дод, ки дар таҳкими минбаъдаи дастовардҳои истиқлолият, мустаҳкам гардонидани рукнҳои давлатдорӣ, ваҳдату суботи ҷомеа, бунёди ҷомеаи шаҳрвандӣ, рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва сиёсиву фарҳангӣ, болоравии нуфузи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам устувор гардад.

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар арзи ҳастӣ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва амали мустақими меъёрҳои он шаҳодат медиҳанд, ки он яке аз конститутсияҳои асосии беҳтарини дунё маҳсуб меёбад. Бо шарофати замонавӣ ва мутобиқ ба меъёрҳои санадҳои байналхалқӣ будани Конститутсия, Тоҷикистони соҳибистиқлолро зиёда аз 160 давлати дунё пазируфтаанд. Имрӯз давлати мо бо зиёда аз 130 давлати дунё муносибатҳои дӯстона ва равобити дипломатӣ дошта, аъзои зиёда аз 80 ташкилотҳои бонуфузи байналхалқӣ мебошад. Президенти мамлакат ҳамчун ҳомии халқ ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли муаммоҳои глобалии ҷаҳони муосир диққати ҷиддӣ зоҳир менамоянд.

Эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи кишвар вазифаи ҳар як шахс мебошад ва ба ин хотир мо ҳамеша бо мақсади баланд бардоштани сатҳи тарбияи насли наврас, тарғибу ташвиқи одоби ҳамидаи муошират, риояи арзишҳои волои умумибашарӣ ва миллӣ, дар рӯҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ ва ҷавонмардиву ахлоқи нек ба воя расонидани ҷавонон бояд кӯшиш намоем ва танҳо дар ин сурат метавонем ба дастовардҳои нав ноил гардида, муқаррароти Қонуни асосии кишварро воқеан дар ҳаёт амалӣ созем.

Конститутсия ҳамчун ифодакунанда ва равшангари роҳ ба сӯи ояндаи неку пурсаодат моро водор месозад, ки минбаъд низ бо риояи арзишҳои волои демократӣ ва ҳуқуқӣ ҷомеаи худро аз ҳама гуна хатарҳои дохиливу берунӣ эмин нигоҳ дорем ва дар Ватани азизамон барои ҳар як шаҳрванд шароити мусоиду шоистаи зиндагӣ ва фаъолиятро муҳайё созем.

Шоев Сино Ҳайдаралиевич докторант PHD-и Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи баноми А.Баҳоваддинови АМИТ

Конститутсия ҳамчун санади тақдирсози миллат, кулли муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро танзим намуда, имрӯз дар ҳаёти ҳар яки мо нақши муҳим мебозад. Хусусияти Конститутсия – ҳамчун қонуни асосии кишвар ва чӣ тавре пештар мегуфтем Сарқонун, пеш аз ҳама аз он иборат аст, ки дар он асосҳои сохтори давлатӣ устувор гардида, роҳу усул, тартиби таъсиси мақомоти давлатӣ, принсипҳои асосии фаъолияту амали мақомоти гуногуни давлатӣ дар он муқаррар карда мешавад.

Дар баробари ин Конститутсия санади сиёсиву ҳуқуқии созишӣ буда, манфиатҳои умумитарини кулли табақаҳои ҷомеа дар он акс мегардад. Албатта, на ҳамаи манфиатҳо, балки манфиатҳои умумитарини ҳама, яъне он метавонад масъалаҳоеро таҳти танзим қарор диҳад, ки ба манфиати умум аст. Аз ин сабаб, Конститутсия ҳамчун «санади ҳимоятгари манфиатҳои умумӣ» таърифи воқеии Қонститутсия мебошад. Бояд қайд намуд, ки дар амал Конститутсия санадест, ки ба синфу табақаҳо имкониятҳои баробар фароҳам меорад, вале афзалият пайдо намудани гуруҳ ва ё синфу ҳизбе аз истифода бурдани ин имкониятҳо вобастагӣ дорад. Минбаъд ин афзалиятҳо нигоҳ дошта мешаванд ва ё аз даст дода мешавад, аз фаъолияти рузмарраи он гуруҳ ё ҳизб вобаста мегардад. Аз ин сабаб, қайд намудани он ки Конститусия барои чӣ имрӯз ба як табақа ва гуруҳ ё ҳизб имконият додааст ва ё надодааст, бояд аз таърихи пайдоиш ва ё аз қабули Конститусия то имрузро таҳлил намуд.

Азбаски мавзуи мақола истилоҳи ғоя ва ниҳодро дорад, бояд эътибор дод, ки онҳо дар кадом мазмун дар мақола истифода шудаанд. Мафҳуми асосии «падидаи конститусионӣ – ҳуқуқӣ» дар мазмуни институтҳои конститутсионӣ – ҳуқуқӣ, институтҳои давлатдорӣ ва ғоя дар маънои андешаҳо дар таълимоти мутафаккирони тоҷик истифода мешавад.

Андешаҳо оид ба падидаи конститутсионӣ –ҳуқуқӣ дар таърихи тоҷикон оё вуҷуд дошт? Оё андеша ва илм то пайдоиши худи падида вуҷуд дошта метавонад. Масалан пайдоиши конститутсия дар Тоҷикистон бо устувор гаштани Ҳокимияти шуравӣ вобаста аст. Оё дар бораи ғояҳои конститусионӣ-ҳуқуқӣ то он замон гуфтан мумкин аст ё не? Ба андешаи мо ҳангоми пайдо шудани ин саволҳо таносуби Конститутсия ва конститутсионализм бояд ошкор карда шавад. Нисбат ба ин муносибатҳо дар илм ду андеша вуҷуд дорад.

Ҳангоме, ки мо ба нақши Конститутсия ва таърихи он назар меандозем, саволу масоиле пеш меоянд, ки мо бояд ба онҳо ҷавоб диҳем. Пеш аз ҳама, Конститутсия моли кист. Илми таърихи ҳуқуқ ва давлат исбот намудааст, ки «конститутсия» ба сифати истилоҳи ҳуқуқӣ дар Рим пайдо ва истифода шудааст. Конститутсия дар шакли муосир ва ба мазмуну моҳияти имрӯза дар ШМА ва Франсия аввалин маротиба мавриди истифода гардида, минбаъд дигар кишварҳо дар пайравӣ аз онҳо қонунҳои асосии худро қабул кардаанд. Ин як тарафи масъала аст, ки кулли муносибатҳои вобаста ба конститусия ва конститусионализмро дар бар намегирад, чунки падидаҳои асосии ҳокимият дар амалияи давлатдории Шарқ, дар таълимоти сиёсиву ҳуқуқии мардуми Шарқ, аз ҷумла дар таълимоти мутафаккирони тоҷик аз марҳилаи бостонии таърихи он мавриди омузиш буд.

Ҷанбаи дигари масъала - ҷанбаи моҳиятии он мебошад, ки тайиноти Конститутсияро мушаххас мекунад. Конститутсия барои чи хизмат мекунад. Конститусия қонуни муҳимтарини ҷомеа буда, муносибатҳои ҷавҳарии давлатдорӣ ва ҳуқуқиро танзим менамояд. Конститутсия санади созишӣ буда, дар асоси манфиатҳои умумии кулли қишру табақаҳои ҷомеа таҳия мегардад. Агар аз ин нуктаи назар таҳлил намоем, таърихи пайдоиши ғоя ва андешаҳои давлатдорӣ, ташаккули сарчашмаҳои ҳуқуқӣ - худ таърихи пайдоиш ва ташаккули муносибатҳои конститутсионӣ – ҳуқуқӣ мебошад. Ҳамин андешаро олимони зиёде дастгирӣ мекунанд, ки тибқи андешаи онҳо конститутсионализм пеш аз қабули Конститутсия ба вуҷуд омада, поягузор ва сабаби пайдоиши ниҳодҳои алоҳидаи конститутсионӣ-ҳуқуқӣ гаштааст.

Масъалаи мазкур инчунин бо мафҳуми конститутсионализм алоқаманд карда мешавад. Махсусан ташаккули назарияи конститутсионализм метавонад ба саволи гузошташуда ҷавоб бошад. Қайд намудан лозим аст, ки як гуруҳи муҳаққиқон, асосан конститутсионализмро бо конститутсия вобаста мекунанд, яъне ба андешаи намояндагони ин гуруҳи муҳаққиқон танҳо бо қабули конститутсия ва ташаккули он таърихи конститутсионализм оғоз мегардад. Дар Тоҷикистон ба назарияи конститусионализм устод Ашурбой Имомов ва д.и.ҳ. Ш. Ҳакимов машғул гардида, аввалӣ бештар ба ин андеша моил аст. Ба андешаи устод Имомов Ашурбой бо ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ марҳилаи нави конститусионализм дар Тоҷикистон оғоз мегардад. Ин марҳила як қатор хусусиятҳои худро дорад, ки натиҷаи ҳодисаҳои дар ҷумҳурӣ ба вуҷуд омада ва таъсири он ба раванди таҳияю қабули конститутсия буд. Рушди босуръати ғояҳои конститутсионӣ бо ҳаракати демократӣ дар кишвар вобаста буда, аҳолии кишвар дар таҳияи лоиҳаи конститутсия ва пешниҳодҳо саҳми бузург дошт.

Конститутсионализм дар асарҳои устод Ашурбой Имомов аз нуктаи назари: пеш аз ҳама, мавҷудияти Конститутсия ва таъсири фаъоли он ба ҳаёти сиёсии кишвар, волоият ва нақши муайянкунанда доштани он ҳамчун қонуни асосӣ дар низоми санадҳои меъёрию ҳуқуқии амалкунанда, танзими конститутсионии муносибатҳои сиёсӣ аз тариқи конститутсия, танзими конститутсионии сохтори давлатӣ ва реҷаи сиёсӣ, эътирофи конститутсионии ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд хислати ҳуқуқии муносибатҳои шахсият ва давлат таҳлил гардида, асарҳои алоҳида ва мақолаҳои устод ба ин масъала бахшида шудаанд.

Аммо гурӯҳи дигари олимон, ба ин андешаҳо розӣ нестанд. Ин гурӯҳи муҳаққикон аз нуктаи назари дигар, таърихи конститусионализмро шарҳ дода, аз ҷумла олими англис Андре Винсент таърихи конститутсияро ба шаш марҳила тақсим намуда, аз таърихи юнону римӣ, феодализм, ислоҳталабӣ (реформация), то оғози ғояи монархияи маҳдуд аллакай шаш марҳилаи рушди онро номбар намуда[1], пайдоиши онро пештар аз қабули конститутсия эътироф дорад. Мо низ бо ин гуруҳи олимон ҳамраъй мебошем.

Дар илми ҳуқуқи конститутсионӣ конститутсионализм гуфта, маҳдуд намудани ҳокимияти давлатиро тибқи конститутсия мефаҳманд.[2] Ин ғоя дар Англия ба вуҷуд омада, "идоракунии маҳдуд (ограниченное правление)" ном мегирад. Заминаи асосии конститутсионализм дар Англияро инчунин ғояи "волоияти ҳуқуқ"[3] ташкил медиҳад.

Ба андешаи Г. Берман истилоҳи "конститутсионализм" аввалин маротиба дар афкори сиёсию ҳуқуқии амрикоиҳо истифода шуда, муаллифони Конститутсияи Амрико бо ин истилоҳ "волоияти конститутсияро нисбат ба санадҳои меъёрию ҳуқуқии дигар" ифода мекарданд.

Таърифи ягонаи конститутсионализм то имрӯз вуҷуд надорад. Масалан, олими англис Дж. Олдер конститутсионализм гуфта, воситаҳои (инструмент) сохтори давлат, ки ҳокимияти идоракунандагонро маҳдуд ва ба реҷаи ҳокимон обруй медиҳанд", баҳо додааст.

Ба андешаи А. Шайо, "конституционализм худмаҳдудсозии ҳокимият бо конститутсия аст, ки аз ҷониби худи ҳамин ҳокимият қабул шудааст".[4]

Ф. Лассал қайд карда буданд, ки "Масоили конститутсионӣ пеш аз ҳама, масъалаи қудрат аст на ҳуқуқ; конститутсияи ҳақиқии кишвар, дар таносуби қудратҳои дар кишвар буда нуҳуфтааст: конститутсияи навишташуда танҳо ҳамон вақт аҳамият пайдо мекунад ва устувор аст, агар таносуби қудратҳои дар ҷомеа бударо аниқ ифода карда тавонад."[5]

Ба андешаи мо конститусионализм таълимот оид ба риояи бечунучарои меъёрҳои конститусионӣ, мутобиқ намудани рафтору муносибатҳои ҳуқуқи ба он, инчунин таъмини волоияти конститусия ва қонун дар кишвар мебошад.

Яъне дар илм ду нуктаи назар оид ба конститусионализм вуҷуд дорад ва мо бо олимоне ҳамрайъ мебошем, ки (Масалан, олими англис Дж. Олдер конститутсионализм гуфта), воситаҳои (инструмент) сохтори давлат, ки ҳокимияти идоракунандагон маҳдуд ва ба реҷаи ҳокимон обруй медиҳанд", таъриф додаанд.

Агар ба таърихи ғояҳои конститутсионӣ – ҳуқуқӣ назар андозем, яъне масоили вобаста ба ҳокимият, давлатдорӣ, ниҳодҳои давлатӣ, идоракунии ҷомеа, ҳуқуқ, падидаҳои ҳуқуқиро дар назар дошта бошем, пас, аллакай дар Авесто оид ба ҳокимият сухан рафта, на танҳо ҳокимияти ҷамъиятӣ: ҳокимияти падар, саравлод ва пешворо номбар менамояд, балки Ҳокимияти судиро инъикос намудааст. (Аҳурамаздо судяи ҷаҳон мебошад, гуфта мешавад дар Авесто).

Минбаъд дар Шоҳномаи Абулқосими Фирдавсӣ на танҳо амалияи давлатдории Пешдодиён, Каёниён ва Сосониён, балки андешаҳои мутафаккир оид ба сохтори ормонии давлат, тарзи идоракунии ҷомеа, ҷобаҷогузории кадрҳо, интихоб в меросгирии ҳокимияти давлатӣ (аз тариқи мерос, зӯрӣ, интихобӣ, истеъфо) ва ғайр ба тариқи васеъ мушоҳида мегардад.

Бояд қайд намуд, ки дар осори аксари бузургони тоҷик аз Низомалмулк оғоз намуда, то Ҷомиву Дониш андешаҳои бикр оид ба ҳокимияти давлатӣ, шоҳи одил, тарзи дурусти идора кардан, муносибати байни ҳокимияти марказӣ ва маҳаллӣ, волоияти қонун, рафтори шаръӣ баён гардидааст. Дар баробари ин институтҳои давлатдории зиёдеро ниёгони мо кашф ва таъсис додаанд, ки барои осон кардани идоракунии ҷомеа ба миллат ва даҳҳо кишварҳои ҳамсоя асрҳо хизмат кардаанд.

Албатта, таърихи конститутсионализм дар ҳудуди сарзамини тоҷикон бояд мавриди омузиши ҷиддӣ қарор гирад, чунки дар баробари амалияи давлатдорӣ даҳҳо ва бештар аз он институтҳои нодире дар ин сарзамин амал менамуд, ки ҳар яки он метавонад марҳилаи наве дар рушди андешаҳои конститутсионӣ бошад.

Марҳилаи муҳим дар рушди конститутсионализм марҳилаи пайдоиш ва рушди давлатдорӣ ва ҳуқуқи шуравӣ мебошад.

Қабули Конститутсия дар Русия аз соли 1918, минбаъд дар Туркистон ва Ҷумҳурии Халқии Бухоро, Тоҷикистони мухтор аз соли 1929, минбаъд Ҷумҳурии шуравию сотсиалистии Тоҷикистон солҳои 1931, 1935, 1978 марҳилаи рушди Конститутсияҳои шуравӣ мебошад.

Агар оид ба падида ва ғояҳое, ки ин конститусияҳо ба илм ва амалия ворид намуданд сухан равад, пас, махсусан то солҳои 1978 конститусияҳои шуравӣ, аз ҷумла Тоҷикистон як қатор андешаҳои нав ворид намудаанд.

Як қатор падидаҳои конститусионӣ, моҳият ва сохтори давлат, муносибати байни ҳокимияти марказӣ ва маҳаллӣ, мавҷудияти ҳизби ҳукмрон, дигар падидаҳои махсусан ифодакунандаи манфиатҳои синфи коргару деҳқон, танҳо дар конститусияҳои шуравӣ вуҷуд доштанд, вале аксарияти ин падидаҳо барои тоҷикон дар шароити нав - навгонӣ эътироф мешуданд. Тасаввур кардан душвор аст - кишваре, ки дар шароити яккаҳокимӣ амал мекард, гузариш ба сохтори Шуравӣ – таъсиси шуроҳои интихобӣ аз поён то ба боло тағйириоти ҷиддиеро дар шуур ва андешаҳои мардум ба вуҷуд овард.

Таъсиси давлат бо идеологияи ягона, диктатураи пролетариат, ҳизби ҳукмрон, давлати иҷтимоӣ, ки тибқи Конститутсия истисмори одам аз тарафи одамро манъ мекард, замин барои ҳама тақсим карда шуда, минбаъд колхозу совхозҳо ба вуҷуд оварда шуд, ҳамагӣ барои мо андеша ва ниҳодҳои нав ба шумор мерафтанд.

Навгониҳои Конститусия дар қатори эътиирофи ҳуқуқу озодиҳо, кафолати ҳимояи онҳо, як қатор маҳдудиятҳоро дошт, ки асосан бар зидди синфи доро равона шуда буд. Аз ин гуна маҳдудиятҳои синфӣ танҳо Конститутсияи соли 1978 даст кашида як қатор андешаҳои умумии конститутсиониро қабул намуд.

Дар баробари ин давраи гузариш аз солҳои 1985 оғоз гардида, бо як қатор қарору қонунҳо тағйиротро дар иқтисодиёт ба вуҷуд овард. «Қонун дар бораи корхонаҳо» низоми идоракунии корхонаҳоро тағйир дода, ба корхонаҳои шарикӣ ва хусусӣ иҷоза дод.

Минбаъд бо қабули Эъломия дар бораи Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва ба даст овардани он аз 9 сентябри соли 1991 то қабули Конститутсияи соли 1994 тағйиру иловаҳо ба конститусияи амалкунанда ворид карда мешуд.

Қайд кардан зарур аст, ки Конститутсияи соли 1994 андешаҳои беҳтарини конститутсияи пештараро давом дод. Ҳарчанд дар Дебочаи соли 1978 сухан дар бораи инқилоби Кабири сотсиалистии Октябр, роҳбарии ҳизби коммунистӣ, ҳимояи сотсиализм, иттифоқи коргару деҳқон ва зиёиёни халқӣ мерафт, халқ асоси ҳокимиятэътироф гардида аз номи халқ конститусияро эълон мекард вале, дар Дебочаи конститутсияи соли 1978[6] бо тағйирот аз соли 1991 муқаррар гардида буд, ки «Бо дарки амиқи масъулияти таърихӣ барои тақдири халқи тоҷик ва давлати миллии он, бо назардошти ҳуқуқи дахлнопазири ҳар як халқ ба худмуайянкунӣ, бо таъкиди эҳтиром ба шаъну эътибор ва ҳуқуқи одамони тамоми миллатҳои сокини ҷумҳурӣ, ба хотири таъмини ҳаққи зиндагии шоиста барои ҳар як инсон, халқи Тоҷикистон ҳамин Конститутсияро эълон мекунад».

Дебочаи Конститустия аз соли 1994 чунин андешаҳо инъикос ёфтааст: Мо, халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем.

Ба андешаи мо, дар Дебочаи Конститутсия консепсияи конститутсияи қабулшаванда эълон мегардад ва он вазифаҳои дар назди ҷамъият истодаро ифода мекунад. Дебоча вазифаи ҷавҳарии ҷомеаро дар муддати амали Конститутсия дар бар мегирад.

Дар давоми қабули Конститусия аз соли 1978, тағйироту иловаҳо аз солҳои 90 ва қабули Конститутсияи соли 1994 се консепсия ва маҷмуи вазифаҳои бузурги иҷтимоӣ- сиёсӣ ва фарҳангию иқтисодӣ дар назди ҷомеа гузошта мешавад.

Таҳлили танҳо дебочаи ин конститутсияҳо баёнгари тағйиротҳои куллӣ дар маърифати вазифаҳои ҷомеа, шахсият ва давлат мебошад. Сохмон ва ҳифзи музаффариятҳои сотсиализм, сарварии ҳизбӣ, иттиҳоди коргару деҳқон, мақсади конститусияи соли 1978 ва барои солҳои 70-80 масъалаи ҳимояи сотсиализми мутараққӣ, иттифоқи коргару деҳқон, сарварии ҳизби коммунистӣ ғояҳои муҳимтарин буданд

Соли 1991 дар назди ҷомеа масъулияти таърихӣ барои тақдири худро ба дасти худ гирифтани халқи тоҷик, сохтмони давлати миллии тоҷикон, худмуайянкунӣ ва истиқлол бо назардошти ҳуқуқи дахлнопазири ҳар як халқ ба худмуайянкунӣ, бо таъкиди эҳтиром ба шаъну эътибор ва ҳуқуқи одамони тамоми миллатҳои сокини ҷумҳурӣ, таъмини ҳаққи зиндагии шоиста барои ҳар як инсон мақсадҳои Конститутсия эътироф мегардид.

Тибқи Дебочаи конститутсия дар соли 1994 Тоҷикистон ҷузъи ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид, таъмини соҳибистиқлолӣ ва рушду камоли халқро вазифаи худ дониста, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор медод.

Чӣ тавре дар адабиёти илмӣ қайд гардидааст, Конститутсияи соли 1994 сохтори нави давлатию ҷомеа, низоми сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва аз ҳама муҳим халқро сарчашмаи ҳокимият эътироф намуда, барои ҳуқуқ, озодӣ ва манфиатҳои қонунии шахс арзиши олиро эътироф намуд.

Тарзи идоракунии ҷумҳурӣ, соҳибихтиёрӣ, демократӣ, давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона, инчунин иҷтимоӣ дар шакли нав барои тоҷикон мақсад гузошта шуд. Сохтору таркиби механизми давлатӣ иваз гардида, мавқеи ҳизби ҳукмрон аз Конститутсия хориҷ ва гуногунии мафкуравӣ эътироф гардид. Дар Конститутсия ташкилотҳои динӣ аз давлат ҷудо эътироф карда шуданд.

Конститутсия ва такмили он сарчашмаи муҳимтарини танзими муносибатҳои муҳимтарини иҷтимоӣ буда, дар таҳкими қонуният ва давлатдории навини тоҷикон нақши ҳалкунанда дорад. Рушди Конститутсия – рушди ҳуқуқэҷодкунӣ буда, ҳуқуқэҷодкунӣ якбора давлатэҷодкунӣ низ ба шумор меравад, чунки қабули меъёр- қоидаи нави рафтор, сабаби тағйир ёфтану таҳкими сохтори давлатӣ, танзими муносибатҳои нав, яъне вазифаи ҷонии худро иҷро кардани давлат мегардад. Давлат бо иҷро намудани салоҳияти ҳуқуқэҷодкунӣ, худро устувор месозад, қоидаҳои танзимкунандаи фаъолияти шаҳрвандонро муқаррар менамояд, ҷанбаҳои нави рушди давлатро ошкор ва рушд медиҳад.

Дар охир кулли аҳли зиё ва мардуми Тоҷикистонро ба муносибати 30-умин солгарди Рӯзи қабули конститутсия ва соли маърифати ҳуқуқӣ табрику таҳният гуфта, саломатӣ, хонаободӣ ва волоияти қонуну конститутсияро дар ҳаёти ҳар як тоҷикистонӣ таманно дорем. Бигузор давлати ҳуқуқбунёд бо тамоми тафсилоташ дар Тоҷикистон ҳукмрон бошад, то кишвари мо намунаи ибрати дигарон гардад.

Буризода Э.Б. -д.и.ҳ., профессор, Мудири шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи ИФСҲ-и АМИТ;

Эмомализода Н.Э. – н.и.ҳ., судя, (Суди олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон)

[1] Винсент А. Теории государства /Пер. с анлг., Х.Башари. – Тегеран, 1371. –С.123-181. (на перс. яз.). Хакимов Ш.К. Конституционализм. Парламентаризм. Референдум: теоретические предпосылки и проблемы методологии исследования. – Душанбе: Бухоро, 2018. – 242с.

[2]Ҳакимов Ш.К. Ҳамон китоб. – С.7.

[3] Хакимов Ш.К. Конституционализм. Парламентаризм. Референдум. – С.19.

[4] Шайо А. Самоограничение власти. Краткий курс конституционализма. – М,1999.

[5] Лассаль Ф. О сущности конституции. Речь первая / Государственный строй. – СПб,1906. Кн.1. –С.34.

[6] Конститутсияи (Қонуни асосии) Ҷумҳурии шуравии сотсиалистии Тољикистон. 14 апрели соли 1978 дар сессияи ҳаштуми ғайринавбатии Шурои Олии ҶШС Тоҷикистон даъвати нуҳум қабул шудааст. // Маҷмӯаи конститутсияҳои Тоҷикистон (Муҳаррири масъул Гадоев Б.С. –Душанбе, 2015. (633 с.). –С.260 – 305.

Аз тавсиби Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъсиси Муассисаи давлатии «Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки санаи 12 августи соли 2014, №255 ба тасвиб расида буд, 10 сол сипарӣ гардид. Дар ин замина, санаи 25 октябри соли 2024 дар толори Китобхонаи миллии Тоҷикистон бо иштироки васеи олимон аз ҷумла ҳайати роҳбарикунандаи шуроҳои диссертатсионӣконференсияи ҷумҳуриявии илмӣ-амалӣ дар мавзуи “Нақши Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таъмини соҳибистиқлолии илмии Тоҷикистон” бахшида ба 30-солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Соли 2024-Соли маърифати ҳуқуқӣ ва 10-солагии Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид.

Дар конфронси мазкур муовини Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон Мансурӣ Дилрабо, раиси Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Давлатзода Сайфиддин Хайриддин, Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қ.Х., ва дигарон дар мавзуъҳои мубрами замони муосир маърузаҳо қироат намуданд.

Дар рафти конфронс қайд карда шуд, ки бо ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади бартараф намудани норасоии мутахассисони дорои дараҷа ва уновони илмидор, ҳамчунин омода намудани кадрҳои илмӣ дар дохили ҷумҳурӣ дар низоми давлатдории миллӣ ниҳоди муҳими илмӣ Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд. Аз таъсиси Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон то имрӯз беш аз 2763 диссертатсия барои дарёфти дараҷаҳои илмӣ, 1112 парванда оид ба унвонҳои илмӣ, 218 парвандаи ҳимояҳои якдафъаина, 82 парвандаи баробарарзишии дараҷа ва унвонҳои илмӣ, 13 парвандаи азнав аттестатсиякунонии дараҷаҳои илмӣ баррасӣ гардида, 57 маҷаллаи тақризшаванда фаъолият мекунад. Бо таъсис ёфтани Комиссияи олии аттестатсионӣ ҳамчунин, дар баробари давра ба давра ҳал гардидани мушкилии норасоии кадрӣ, ба масъалаи дар истеҳсолот татбиқ намудани навгониҳои илмӣ диққати ҷиддӣ дода шуда истодааст.

Дар фарҷоми конфронс ба беҳтарин шуроҳои диссертатсионӣ, маҷаллаҳои тақризшаванда ва диссертатсияҳои илмӣ сипоснома ва туҳфаҳои хотирмон тақдим карда шуданд. Аз ҷумла, дар сафи беҳтарин шуроҳо шурои диссертатсионии 6D.КОА-059 назди Институти масъалаҳои об, гидроэнергетика ва экологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонва маҷаллаи беҳтарин Ахбори АМИТ (Шуъбаи илмҳои физикаю математика, химия, геология ва техникаи АМИТ) бо гирифтани сипосномаҳо сарфароз гардиданд. Маврид ба зикри хос аст, ки ин комёбӣ натиҷаи заҳматҳои роҳбарияти шуро ва ҳайати шуро мебошад, зеро ҳангоми қабул, баррасӣ ва ҳимояи диссертатсияҳо ҷиддият ва риояи муқаррароти санадҳои меъёрию ҳуқуқии самти аттестатсияи кадрҳои илмӣ ва илмӣ-омӯзгории тахассуси олиро сармашқи кори худ мекунанд. Аз ҷониби дигар сатҳи кордонии роҳбарияти шуро ва фаъолияти пурсамари ҳайати шуро ба он боис мегардад, ки довталабони дараҷаҳои илмӣ бо муваффақиат диссертатсияҳоро ҳимоя ва соҳиби дипломи дараҷаҳои илмӣ гарданд.

Аҳмадов Ф.М. Сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи (PhD) – и назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Конститутсия ҳамчун дастоварди бузурги мардуми Тоҷикистон заминаҳои ҳуқуқии эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявии тоҷиконро фароҳам оварда, шакли олии ифодаи ҳуқуқии давлатдории миллӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ҳар як шаҳрванди мамлакат мебошад. Таҷрибаи қабули конститутсия дар давлатҳои ҷаҳон, аз ҷумла дар Тоҷикистони мо баръало нишон медиҳад, ки он ҳамчун ҳуҷҷати бисёр муҳимми сиёсӣ ва санади олии ҳуқуқӣ бо истиқлоли давлатӣ робитаи ногусастанӣ дорад. (Асосгузори сулҳу ваҳдати милли Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон)

Қабули Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, аз ҷумлаи муҳимтарин рӯйдодҳои таърихи навини халқи тоҷик ва дастоварди бузурги мардуми кишвар мебошад. 6 ноябри соли 1994 дар давраи ниҳоят ҳассоси сиёсиву иҷтимоӣ, дар замоне, ки ҳанӯз оташи ҷанги шаҳрвандӣ аланга мезад, аз ҷониби мардуми тамаддунсози мо бо дарки масъулияти бузург тавассути раъйпурсии умумихалқӣ қонуни асосии давлат - Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуд.

Бо қабули Конститутсия халқи Тоҷикистон ба ҷонибдории давлате раъй дод ва онро ҳамчун ояндаи худ интихоб кард, ки дар он волоияти қонун ҳукумрон буда, ҳамаи аркони давлатдорӣ аз ҳуқуқ сарчашма мегиранд. Баъд аз қабули Конститутсия дар кишвар ислоҳоти бунёдиву фарогири сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ оғоз шуда, тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва давлатро ба танзим даровард ва барои суботи конститутсионӣ заминаи мустақим фароҳам овард.

Конститутсия, ки метавон онро шиносномаи давлат ва бахтномаи миллат номид, бори нахуст Тоҷикистонро ба ҷаҳониён чун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муаррифӣ намуд, забони тоҷикиро ҳамчун забони давлатӣ эълон ва рамзҳои давлатии мамлакатро муайян кард, ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ ва халқро баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд.

Халқи тамаддунсозу фарҳангӣ ва ободгари мо тавонист санаде қабул намояд, ки дар ҳақиқат таҷассумгари манфиатҳои миллӣ буда, рушди бонизоми давлат ва ҳаёти осудаи ҷомеаро таъмин менамояд. Гузашти солҳо дурустии роҳи интихобкардаи моро, ки бо майлу иродаи мардуми кишвар дар Конститутсия дарҷ гардидааст, нишон медиҳад.

Тавре дар муқаддимаи Конститутсияи Тоҷикистон зикр шудааст: “Халқи Тоҷикистон ҳамчун қисми ҷудонопазири ҷомеаи ҷаҳон, бо эҳсоси масъулияти амиқ дар назди наслҳои гузашта, ҳозираву оянда ва муқаддас шуморидани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи таърихии худ эълон намуд”.

Конститутсияи Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсози мардуми куҳанбунёду соҳибтамаддуни мо оини давлату давлатдории тоҷиконро, ки дар тӯли таърихи чандинҳазорсолаи халқамон идома ва сайқал ёфтааст, ҳамчунин кӯшишу талошҳои фарзандони хирадманду фарзонаи ин халқро дар роҳи расидан ба соҳибистиқлолӣ ва давлатдории миллӣ, ҷомаи амал пӯшонид. Ғояҳои башардӯстонаи он инъикоскунандаи суннатҳои пурғановати халқи тоҷик буда, аз барҷастатарин намунаҳои фарҳангии ниёгони ориёии мо, анъанаҳои давлатдории Сосониёну Сомониён ва мероси бузургони таъриху адабиётӣ аз ҷониби умум эътирофгардидаи мо сарчашма мегиранд.

Дар баробари ин, Конститутсияи мо аз таҷрибаи пешқадами конститутсионализми давлатҳои мутараққии дунё низ баҳраи фаровон гирифтааст. Беҳуда нест, ки он аз ҷониби созмонҳои бонуфуз ва коршиносони маъруфи ҷаҳон аз ҷумлаи конститутсияҳои беҳтарин ва демократӣ эътироф шудааст.

Бо қабули Конститутсия майлу иродаи халқи Тоҷикистон оид ба эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ, ки дар бобати интихоби сарнавишти минбаъдаи кишвар имтиҳони ҷиддие буд, муайян гардид. Айни ҳол Конститутсия давлати навини тоҷиконро ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ ба аҳли ҷаҳон муаррифӣ намуда, азми қатъии моро дар пешбурди сиёсати сулҳҷӯёна, эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳон ва роҳандозӣ намудани ҳамкориҳои байнидавлатиии минтақави ва байналхалқиро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ муқаррар намудаст.

Қонуни асосии Тоҷикистон заминаи ҳуқуқиро барои фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ ва шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ фароҳам оварда, оғози марҳалаи сифатан нави инкишофи давлат ва рушди ҷомеа гардид ва халқи тоҷикро ба шоҳроҳи бузурги ваҳдати миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ ва фаъолияти созандаву бунёдкорона раҳнамун сохт.

Он ба сифати қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии он, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт ва муҳимтар аз ҳама, инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф намуда, барои инкишофи минбаъдаи муносибатҳои нави ҷамъиятӣ роҳи васеъ кушод.

Конститутсия дар баробари эътирофи як қатор арзишҳои давлатдории ҷаҳони муосир, аз қабили сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ будани халқ, инкишоф ёфтани ҳаёти ҷамъиятӣ дар асоси равияҳои гуногуни сиёсиву мафкуравӣ, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, афзалияти санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ барои таъсис ва фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ заминаҳои зарурии ташкиливу ҳуқуқиро фароҳам овард. Он ҳамчун қонуни олии кишвар азму иродаи мардуми Тоҷикистонро оид ба тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат эълон намуд.

Аз ин лиҳоз, ҳар як шаҳрванди мамлакат ин санади тақдирсозро азизу муқаддас меҳисобад, зеро он ҳуқуқу озодиҳои ҳар кадоми онҳоро ба сифати арзиши олӣ эътироф намуда, ҳифзи қонунии як силсила ҳуқуқҳои фитрии инсон, аз ҷумла дахлнопазирии ҳаёт, қадр, номус, инчунин озодии виҷдону эътиқод ва дигар ҳуқуқу озодиҳои ӯро кафолат медиҳад.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати барномавии ҳаёти давлат ва ҷомеа дурнамои пешрафти кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистонро барои солҳои тӯлонӣ пешбинӣ намуда, барои халқи мо бардавому поянда хизмат мекунад. Зеро эҳтиром, риоя ва ҳифзи Конститутсия - кафолати таъмини қонуният, амният ва сулҳу суботи давлат ва ҷомеа мебошад. Бинобар ин, риояи Конститутсия ва таъмини волоияти қонун вазифаи ҳамаи мақомоти давлатӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳар як фарди бонангу номус мебошад.

Мазмуну муҳтаво ва талаботи ҳар як моддаи Конститутся муайянкунандаи мақому манзалати инсон ва шаҳрванд дар ҷомеа ва дифои ҳуқуқу озодиҳои ӯ мебошад. Гуфтан ба маврид аст, ки дар Конститутсия пойдориву таҳкими Ваҳдати миллӣ, нагаравидани ҷавонон баҳар гуна ҳаракату ташкилотҳои тамоюли тундгароӣ ва ифротидошта, расидан ба қадри Истиқлолияти давлатӣ дарҷ гардидааст, ки пайрави аз он вазифаи ҳар шаҳрванди Тоҷикистон мебошад.

Пешвои миллат ҳамеша таъкид менамуданд, ки фақат қабули Конститутсия метавонист барои ҳифзи истиқлол, аз оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ берун овардани ҷомеа, барқарор намудани фаъолияти сохторҳои фалаҷшудаи давлатӣ, таъмин намудани амнияти миллӣ, тартиботи ҷамъиятӣ, ба Ватан баргардонидани гурезаҳо, инчунин, ҷиҳати мустаҳкам кардани заминаҳои сиёсиву ҳуқуқӣ, иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангии давлат, шароити мусоиди ҳуқуқиро фароҳам орад.

Бо қабули Конститутсия дар инкишофи давлатдории Тоҷикистон марҳалаи нави таърихӣ оғоз гардид ва он моро ба дигаргуниҳои азими сиёсиву ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва созандагиву бунёдкорӣ роҳнамоӣ кард. Меъёрҳои Конститутсия барои ҳамгироӣ бо ҷомеаи ҷаҳон замина гузоштанд ва Тоҷикистон дар як муддати кӯтоҳ ба узвияти созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва байналмилалӣ пазируфта шуд.

Бунёди давлати ҳуқуқбунёд ҳар яки моро вазифадор месозад, ки риояи ҳатмии қонун, пеш аз ҳама, меъёрҳои Конститутсияи давлатамонро таъмин намоем, зеро риояву иҷрои қонун, яъне волоияти қонун, шарти муҳимтарини эъмори ҷомеаи навин ба шумор меравад. Эҳтиром ба Конститутсия ва қонун - эҳтиром ба ҳуқуқҳои худ ва дигарон мебошад. Бо шукргузорӣ аз фазои сулҳу оромӣ, озоду демократӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ мо бояд тамоми кӯшиши худро ба он равона созем, ки Тоҷикистони азизамонро ба як кишвари пешрафта мубаддал сохта, ба наслҳои оянда як мулки ободро ба мерос гузорем.

Бигзор, Конститутсияи давлати демократии мо ҳамеша қутбнамо ва ифодагари манфиатҳои волои халқи дорои таърихи бою рангинамон, манбаи асосии ҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ, пешбарандаи ғояву арзишҳои миллии мардуми шарифи Тоҷикистон ва амаликунандаи умеду ормонҳои чандинасраи ниёгонамон бошад.

Субҳиддин Зиёев, номзади илмҳои филологӣ

Дар ҳошияи иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши BRICS, Қазон, Федератсияи Русия,

22-24 октябри 2024

Дар ин рӯзҳо, яъне 22-24 октябр, дар пойтахти Ҷумҳурии Тотористони Федератсияи Русия шаҳри Қазон ҳамоиши бузург, бо ҳузури намояндагони боломақоми кишварҳои аъзои BRICS (Brazil, Russia, India, China, South Africa) ва чандин кишвари дигар, баргузор шуда истодааст. Дар маҷмуъ, раҳбарони 36 кишвари ҷаҳон дар ҳамоиши мазкур ширкат менамоянд. Ин аввалин форуми сатҳи баланди ин созмон баъди васеъшавӣ мебошад, ки соли ҷорӣ 5 кишвари дигар ба он пайваст шуданд. Ин кишварҳо Эрон, Миср, Эфиопия, Амороти Муттаҳидаи Араб ва Арабистони Саудӣ мебошанд. Кишвари Озарбойҷон низ барои пайвастан ба он дархости худро ирсол намудааст. Ин ҳамоиш бо ҷалб кардани кишварҳои зиёд диққати коршиносон ва расонаҳои ҷаҳонро ба худ ҷалб намудааст.

Барои Федератсияи Русия аҳамияти ҳамоиши мазкур пеш аз ҳама дар он аст, ки тавонист танҳову дар инзиво набудани худро ба кишварҳои ғарбӣ ва ҳампаймонони онҳо дар Шарқу Океания нишон диҳад. Дар воқеъ, маҳз равобити наздики сиёсиву иқтисодӣ доштан бо кишварҳои аъзои BRICS буд, ки зарбаи таҳримҳои вазнини кишварҳои ғарбиро ба иқтисоди Русия кам кард ва ин кишварро аз шикасти иқтисодӣ наҷот дод. Дар баробари канда шудани робитаҳои тиҷоратӣ бо кишварҳои муайяни Аврупо, ки шарикони асосии Русия маҳсуб меёфтанд, тиҷорати ин кишвар бо кишварҳои аъзои BRICS, махсусан бо Чину Ҳиндустон, ба маротиб зиёд гардид. Бо вуҷуди мушкилот дар ҳисоббаробаркунӣ, ки асосан тавассути шабакаҳои молиявии ИМА сурат мегирифт, тиҷорат миёни кишварҳои мазкур дар ду соли гузашта ба таври назаррас зиёд гардида, воситаҳои ҳисоббаробаркунӣ дигаргун шуданд, ки тибқи нишондодҳои ҷониби Русия ҳамакнун то 95 дарсади ҳисоббаробаркуниҳо миёни ин кишвар бо кишварҳои аъзои BRICS бо асъори миллии ин кишварҳо ба роҳ монда шудааст. Аммо мушкили фарқияти маблағҳои тиҷоратӣ то ҳол боқӣ мондааст. Барои ин мушкил дар ҷаҳони муосир асосан доллари ИМА истифода гардида, тавассути он кишварҳо фарқияти тиҷории худро баробар месозанд. Вале истифода шудани он аз ҷониби ИМА ҳамчун фишанги сиёсӣ дар солҳои охир кишварҳоро маҷбур сохтааст, ки роҳҳои алтернативии ҳисоббаробаркуниро дарёбанд. Ин масъала яке аз мавзуъҳои асосии баррасишаванда дар ҳамоиши BRICS дар шаҳри Қазон мебошад.

BRICS як созмони ҳамгироии иқтисодие ба монанди Иттиҳоди Аврупо нест. Ин як майдони гуфтушунидҳои судманд барои кишварҳоест, ки манфиатҳои муштараки сиёсӣ, иқтисодӣ ва амниятӣ доранд. Муносибатҳои кишварҳои аъзои он дар асоси принсипҳои баробарӣ ва дахолат накардан ба корҳои дохилии якдигар ба роҳ монда шуда, бардоштани монеаҳои табииву сунъӣ дар муносибатҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ миёни кишварҳои аъзо ҳадафи асосии он мебошад. Сиёсатмадорон ва коршиносон аз кишварҳои аъзои BRICS пайваста таъкид менамоянд, ки ин созмон дар муқобили ҳеҷ як созмони байналмилалии дигар намеистад. Баръакс пуркунандаи халоҳоест, ки дар доираи СММ, Бонки Ҷаҳонӣ, Созмони Умумиҷаҳонии Тиҷорат ва ғайра пур кардани онҳо имконпазир нест. Масъалаи дедолларизатсия низ ба маънои пурра даст кашидан аз доллари ИМА дар тиҷорати ҷаҳонӣ нест. Агар кишварҳои BRICS тавонанд воситаи алтернативие барои ҳисоббаробаркунӣ миёни якдигар ёбанд, ин ба он маъно нест, ки онҳо дигар ба доллари ИМА ниёз надоранд. Доллари ИМА ҳамоно дар ҳисоббаробаркуниҳо миёни аксари кишварҳои ҷаҳон, махсусан кишварҳои сарватманду пешрафта, ки ҳиссаи бузурги тиҷорати кишварҳои BRICS ба онҳо рост меояд, истифода хоҳад шуд. Албатта, саҳми доллари ИМА дар тиҷорати ҷаҳонӣ камтар хоҳад шуд, вале ҳамоно асъори асосии ҷаҳонӣ дар ояндаи наздик боқӣ хоҳад монд.

Дар ҳақиқат бузургтарин кишварҳои BRICS Чину Ҳиндустон бо кишварҳои Ғарбӣ ва шарикони онҳо дар Осиёву Океания муносибатҳои зиёди иқтисодиву тиҷоратӣ доранд, ки онҳоро бо ҳамдигар вобаста намудааст. Ин вобастагӣ ва манфиатҳои бузурги муштарак иҷозат намедиҳад, ки онҳо бар зидди созмонҳои дигари ҷаҳонӣ ва махсусан ғарбӣ созмоне сохта бошанд. BRICS низ аз ҷумлаи онҳост ва ҳеҷ гоҳ бар зидди кишварҳои номбурда амал карда наметавонад. Агар масъала ин бошад, ки ин ду кишвари бузург миёни BRICS ва Ғарби мутаҳҳид бо сарварии ИМА якеро интихоб намоянд, ба эҳтимоли зиёд онҳо Ғарбро интихоб мекунанд. Чунки манфиатҳои иқтисодиву тиҷоратии бештар мегиранд. Аммо чунин масъалагузорие ҳеҷ гоҳ нахоҳад шуд ва кишварҳои аъзои BRICS ҳамҷун давлатҳои соҳибистиқлол, кӯшиш мекунанд дар баробари нигаҳдориву густариш додани муносибатҳои гуногунсамта бо кишварҳои ғарбӣ, бо дигар кишварҳои ҷаҳон, ки нисбаташон таҳримҳову маҳдудиятҳои гуногун ҷорӣ гаштааст, ҳамкориву тиҷорати озод дошта бошанд. Майдони гуфгушунидҳои BRICS барои онҳо имкониятҳои амалӣ кардани чунин ҳадафҳоро таъмин менамояд ва онҳо аз ин имконият истифода бурда истодаанд. Илова бар ин, кишварҳои аъзои BRICS дар занҷираи таъминотии ҷаҳонӣ саҳми хеле зиёд доранд ва кишварҳои ғарбӣ низ аз ҳамкорӣ бо онҳо даст кашидан намехоҳанд. Онҳо дар баробари қудрат гирифтани кишварҳои аъзои BRICS ва бисёрқутба шудани ҷаҳон коре карда наметавоанд.

Ҷаҳони бисёрқутба дар асри ҷаҳонишавӣ дигар ба он маъно нест, ки қутбҳо дар муқобили ҳам истода ҷанги сарди навро ба роҳ монанд. Ҷаҳонишавӣ бо ба вуҷуд овардани тақсимоти меҳнати нисбатан дурусттар самаранокии меҳнат ва сармояро ба таври назаррас боло бурда, кишварҳои ҷаҳонро ба ҳам вобаста сохтааст. Занҷираи таъминотии ҷаҳонӣ чунон устувор аст, ки баркандани як ҳалқае аз он нархҳоро боло бурда, мушкилоти зиёзеро барои кишварҳои муайян ба бор меорад. Кӯшишҳои берун кардани Русия аз ин занҷира ва мушкилоти бархоста аз он барои кишварҳои Аврупо далели ин буда метавонанд. Дар асри нав бисёрқутба шудани ҷаҳон маънои онро дорад, ки кишварҳои бузург дар ҳар минтақа сиёсати мустақилро пеша карда, дар тасмимгириҳои сатҳи ҷаҳонӣ саҳми бештар мегиранд. Дигар ҷанги сарди наве имконпазир нест. Чунки кишварҳое, ки аз ҷониби Ғарб таҳрим шуда, зери фишорҳои вазнин қарор доранд ва мехоҳанд дар муқобили онҳо як қутби мустақил бошанд, чунин қудрати сиёсиву иқтисодиро надоранд. Аммо кишварҳое, ки қурдату имкони як қутби муқобил дар баробари Ғарб шуданро доранд, ба ҳамон занҷираи таъминотии ҷаҳонӣ пайваст буда, барои нигаҳдории мавқеи худ маҷбуранд бо ҳама кишварҳои ҷаҳон муносибати хубро ба роҳ монанд. Дуруст аст, ки дар ин миён нофаҳмиҳо пайдо мешаванд, вале онҳо дер ё зуд ҳалли мусолиматомези худро ёфта, ба тиҷорату сармоягузорӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ монеа эҷод намекунанд. Дар форумҳои BRICS низ масъалаи бардоштани монеаҳои тиҷоратӣ миёни кишварҳои аъзои он мавриди муҳокима қарор мегирад.

Форумҳои BRICS таваҷҷуҳи дигар кишварҳои рӯ ба рушдро ба худ ҷалб намудааст. Чунки ин кишварҳо барои ба даст овардани рушди босуръату устувор ба сармоягузорӣ ва тиҷорати бештар ниёз доранд. Кишварҳои BRICS, махсусан Чин, АМА ва Арабистони Саудӣ солҳои охир аз сармоягузорони асосӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ маҳсуб меёбанд. Дар ҳамоишҳои BRICS кишварҳои дигар метавонанд лоиҳаҳои ҷолиби худро ба намоиш гузошта, сармояи мустақили кишварҳои мазкурро ба даст оваранд. Ин аст, ки дар ҳамоиши навбатии BRICS дар шаҳри Қазон дар баробари 10 кишвари аъзои он 26 кишвари дигар, аз ҷумла Тоҷикистон, иштирок карда истодаанд. Ин таваҷҷуҳи зиёд ба ин ҳамоиш аз боло рафтани мавқеи BRICS дар сатҳи ҷаҳонӣ гувоҳӣ медиҳад.

Хулоса, ҳамоиши навбатии BRICS дар шаҳри Қазон бо иштироки намояндагони боломақоми 36 кишвари ҷаҳон баргузор шуда, мустақил будани сиёсати ин давлатҳоро ба намоиш гузошт. Кишварҳои аъзои он ва дигар кишварҳое, ки ба он таваҷҷуҳ доранд тайи се рӯз сари масъалаҳои мубрам дар сатҳи ҷаҳонӣ гуфтушунидҳои дуҷонибаю биёрҷонибаро роҳандозӣ намуда, барои ҳалли саривақтии онҳо тасмимҳои муштарак хоҳанд гирифт. Акнун вақт ниҳон медиҳад, ки то куҷо ин имкониятҳо аз ҷониби кишварҳои иштироккунанда истифода мегарданд ва BRICS ба ҷаҳони муосир манфиат оварда, мақоми аслии худро дар он муайян менамояд. Ба ҳар ҳол, метавон гуфт, ки новобаста аз натиҷаҳо, ин ҳамоиш нишон дод, ки Федератсияи Русия дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳоло ҳам шарикони зиёд дорад ва танҳо нест.

Л.С.Баротов - Ходими калони илмии Шуъбаи ИДМ Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Имрӯзҳо дар ҳаёти ҷомеаи кишвар ба пешвози 35-солагии ҷашни фархундаи миллии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон корҳои зиёди бунёдкорию созандагӣ, сохтмону навсозӣ ва тармиму таъмир бо суръати баланду сифати хуб идома доранд. Расонаҳои хабарӣ ҳар рӯз аз дастовардҳои шаҳру навоҳии гуногуни ҷумҳурӣ барои истиқболи ин ҷашни миллӣ хабару гузоришҳои ҷолибу фараҳбахш паҳн намуда, доир ба идомаи сохтмони бузурги аср НОБ-и Роғун, бунёди иншоотҳои нави саноатӣ, роҳу нақбҳо, ташаббусу олиҳиматии шаҳрвандони алоҳидаи ҷумҳурӣ, ба истифода додани муассисаҳои гуногуни иҷтимоию фарҳангӣ ва дигар муваффақиятҳо ба хонандагону сокинони кишвар маълумоти муфассал медиҳанд.

Новобаста ба вазъи ноороми сайёра, талошу бархӯрдҳои ҷаҳонию минтақавӣ, ҳаводиси нигаронкунандаи табиӣ ва дигар мушкилоту мураккаботи мавҷуда ҷумҳурии тозаистиқлоли мо зери парчами сиёсати созандаву бунёдгарона ва ҳувиятсози Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо маром барои расидан ба ҳадафҳои стратегӣ устуворона ба пеш қадам мезанад.

Дар шароити кунунии пурзитаззоди ҷомеаи ҷаҳонӣ масъалаи муҳимтарини рӯз ҳифз ва боз ҳам устуворсозии дастовардҳои истиқлол, таҳкими ваҳдат ва суботи ҷомеа, роҳ надодан ба воридшавии унсурҳои фарҳанги бегона, паҳншавии ақидаву андешаҳои вайронкору тиннатсӯз, махсусан дар байни насли ҷавони кишвар мебошад. Бавижа, имрӯз паҳншавӣ ва решадавонии ҷараёнҳои гуногуни тундрави диниву мазҳабӣ, ифротгароӣ, хурофотпарастӣ, гаравидани ҷавонони ноогаҳу дорои сатҳи пасти ҷаҳонбинӣ ба гурӯҳу ташкилотҳои террористӣ ва дигар падидаҳои номатлуб боиси нигаронии ҷомеаи башар, бахусус сокинони кишвари мо гардидаанд. Аз ин ҷост, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти сарварии Пешвои миллат тадбиру чораҳои мушаххасу таъсирбахш андешида, баҳри пойдории истиқлолият ва дастовардҳои он, ягонагии ҷомеаи кишвар, баланд бардоштани сатҳи маърифатнокии шаҳрвандон, бавижа ҷавонон, ҳифзи арзишҳои волои таърихию фарҳангии аҷдодӣ ҳадафмандона фаъолияти густурдаеро роҳандозӣ менамояд. Воқеан, тадбирҳои давлати соҳибистиқлол дар роҳи ҳифзу нигаҳдошти мероси ниҳоят ғании аҷдодӣ, фарҳанги волои миллӣ ва арҷгузорию гиромидошти нухбагони илму адаб ва сиёсату кишвардории халқи тоҷик имрӯз яке аз воситаҳои муҳим ва муфиди нигаҳдошти асолати миллӣ дар ҷомеаи кишвар гардидааст.

Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯзи 5 декабри соли 2023 дар Симпозиуми байналмилалии илмии «Бобоҷон Ғафуров - бузургтарин муҳаққиқ ва муаррифгари таърихи халқи тоҷик», ки ба ифтихори 115-солагии ин чеҳраи шинохта баргузор гардид, бори дигар таъкид намуданд: «Ҳадафи мо аз гиромидошт ва зинда нигоҳ доштани ному корномаи фарзандони бузурги миллати тоҷик ин аст, ки таърихи пурифтихор ва мероси пурбори илмӣ, адабӣ ва фарҳангиву тамаддунии худро соҳибӣ ва ҳимоя кунем, ин таърихи пурифтихор ва ин мероси гаронмояро ба хотири иттиҳоду сарҷамъӣ ва сарбаландиву сарфарозии мардумамон, ободии Ватани аҷдодиамон ва таҳкими пояҳои давлатдории навини миллиамон ҳарчи бештар ва оқилона истифода барем».

Таҷлили ҷашни 115-солагии фарзонафарзанди миллат аллома Бобоҷон Ғафуров ва баргузор намудани ҳамоиши бузурги илмии сатҳи ҷаҳонӣ бо иштироки олимони зиёди хориҷивию дохилӣ, пеш аз ҳама баҳри таҳкиму тақвияти худшиносӣ, таърихогаҳӣ ва дарки мақому манзалати миллати тоҷик дар масири таърихи инсоният аст. «Дар таърихи зиёда аз шашҳазорсолаи миллати тоҷик, - таъкид намуданд Пешвои миллат дар ҳамин ҳамоиши илмӣ, - садҳо чеҳраҳои мондагоре ҳастанд, ки нақши онҳо барои пойдории миллат, посдории илму фарҳанг, худшиносиву худогоҳии мардум ва ободии сарзамини аҷдодӣ басо арзишманд мебошад». Қаҳрамони Тоҷикистон, академик Бобоҷон Ғафуров яке аз чунин чеҳраҳои мондагори таърихи миллат аст.

Падидаи дигари ҳушдорсозандаи ҷомеаи кишвар аз ҳаводису падидаҳои номатлуби имрӯза ин мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини мамлакат дар арафаи ҷашни миллии аҷдодӣ - Наврӯзи байналмилалӣ ва воридшавии моҳи шарифи Рамазон буд. Пешвои миллат дар ин мулоқот баррасии масоили ниҳоят мубрам, мушкилот ва равишҳои нигаронкунандаи имрӯзаи ҷомеаро ба миён гузошта, омилҳои пайдоиш ва сабабҳои паҳншавии онҳо, роҳу равишҳои мушаххаси пешгирӣ ва барҳамзании камбудиву қаҷравиҳо, нофаҳмию ба инобат нагирифтани ҳадди хатарнокии бархе аз онҳоро дар шароити соҳибистиқлолӣ ва равандҳои ҷаҳони муосир бо таҳлилҳои амиқ манзур намуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид намуданд, ки дастовардҳои ҷумҳурии соҳибистиқлол, махсусан дар ду даҳсолаи охир ниҳоят назаррас мебошанд. Аммо баробари муваффақиятҳо дар шароити мураккаби бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо, тафриқаву низоъҳои динию мазҳабӣ густариши терроризму экстремизми динӣ, духӯрагии сиёсати давлатҳову ташкилотҳои абарқудрати ҷаҳонӣ ба гурӯҳҳои ифротгаро аз хатарҳо ва равандҳои нигаронкунандаи ҷаҳони муосир ва таъсири он ба ҷомеаи кишвар набояд мадди назар намуд.

Дар шароити имрӯзаи ҷумҳурӣ, пеш аз ҳама, баробари корҳои зиёди басомон расида, мо бояд нақшаи хуби тарҳрезишудаи мубориза муқобили ҳама гуна хурофоту таассуб, тафриқаандозӣ, сиёсисозии ислом ё бо таъсиргузории исломи сиёсӣ ноором намудани зиндагии мардум, бегонапарастиву зиёдаравӣ, гароиши ҷавонон ба гурӯҳҳою ташкилотҳои ифротӣ дошта бошем. Таҳлил нишон медиҳад, ки яке аз омилҳои ниҳоят хатарнок дар ҷомеаи имрӯзаи мо ин ифротишавии ҷомеа ва пайвастани шаҳрвандон, махсусан ҷавонон ба созмонҳои террористии хусусияти динидошта мебошад. Пешгирӣ намудани раванди ғайриқонунии таҳсили ҷавонон дар мактабҳои динии хориҷӣ, роҳ надодани ақидаву андешаҳои намояндагони дигар равияю мазҳабҳо ва ҳимояи асолати мазҳаби аҷдодӣ – ҳанафия, покизагӣ ва олуда нашудани он вазифаи дигар ва ниҳоят муҳим дар ҷомеаи кунунии мо мебошад.

Имрӯз морро зарур аст, ки бо истифода аз тамоми имконоту василаҳо ин ва дигар равандҳои нигаронкунанда, ба мисли таълими ғайриқонунии динӣ, риоя нагардидани тартиби гузаронидани ҷашну маъракаҳо, бахусус, маросими манъшудаи динӣ, исрофкорию зиёдаравӣ, зоҳирпарастӣ, шуҳратталабиву намоишкорӣё худро аз дигарон боло гузоштани шахсони алоҳидаро комилан пешгирӣ намоем.

Масъалаҳои ҳифзу нигаҳдории мероси таърихию фарҳангӣ, покизагии ҷомеаи кишвар аз воридшавии ҳамагуна унсурҳои бегона, боздоштани раванди олудашавии мафкуравии ҷавонон ва умуман сокинони кишвар аз ақидаву андешаҳои ғаразноки ҳадафмандонаи дунявию мазҳабии аз берун воридшаванда, такя ба ҷаҳонбинӣ ва андешаи илмӣ, баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, зарурати таҳаввулоти ҷиддӣ дар низоми маорифу илми ватанӣ бори дигар ва, ба таври густурда дар вохӯрии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯзи 30-юми моҳи майи соли 2024 дар мулоқот бо аҳли илму маорифи ҷумҳурӣ мавриди таҳлил қарор гирифт. Ин мулоқоти Пешвои миллат дар ҳаёти кишвари соҳибистиқлоли мо боз як падидаи наву созанда ва таконбахш баҳри рушди давлати мустақилу соҳибихтиёр гардид.

Мулоқоти навбатии Пешвои миллат асосан бо аҳли илму маориф баргузор гардид ва ин гувоҳ аз он аст, ки ин ду соҳаи муҳимми иҷтимоӣ дар меҳвари сиёсати фарҳангпарваронаи давлату ҳукумат қарор доранд. Дар вохӯрии чаҳор сол қабл ба вуқуъ омада, Пешвои муаззами миллат дар назди кормандони илму маориф вазифаҳои ниҳоят муҳим ва барои пешрафти соҳаҳо заруру саривақтӣ гузошта буданд ва дар ин мулоқот дараҷаи иҷрои он супоришу дастурҳо мавриди таҳлилу баррасӣ қарор гирифт. Пеш аз ҳама, ҳолатикунунии рушди илм ва дурнамои он, масъалаҳои баланд бардоштани сатҳи омӯзиши илмҳои табиӣ ва риёзӣ, ташаккули тафаккури техникӣ, дастгирии ташаббусҳо дар самти ихтироъкорӣ, инчунин, сифат ва самаранокии тарбияи кадрҳои илмӣ дар кишвар таҳлили ҳамаҷонибаи худро ёфтанд. «Мо бояд донем, - таъкид намуданд Пешвои миллат, - ки тайи солҳои соҳибистиқлолӣ илми ватанӣ дар масири пешрафти давлат ва иқтисодиёту иҷтимоиёти мамлакат чӣ хизмате анҷом дод». Агар ба таври дигар иброз намоем, оё илми ватанӣ рисолати созандаю пешбарандаи худро дар ҷомеаи муосири кишвар дар кадом сатҳ иҷро мекунад. Ва мақсад аз таҳлилу баррасии масъала боз дар он аст, ки имрӯз чӣ тадбирҳое бояд андешид, ки илм дар кишвари мо ба талаботи замони рушду таҳаввулоти зеҳниву технологӣ ҷавобгӯ бошад, роҳро барои инкишофу пешрафти давлат ва ҷомеа ҳамвор созад ва ба давлату халқи Тоҷикистон хизмат намояд. «Зеро, - таъкид менамоянд Пешвои миллат, - дар ҷаҳони муосир танҳо кишварҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз карда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд».

Таҳлили ҳаматарафаи Сарвари давлат нишон медиҳад, ки дар замони соҳибистиқлолӣ илму маорифи ҷумҳурӣ новобаста аз пешравиҳо, ислоҳоти соҳа, таҳаввулоти низомию сохторӣ, дастовардҳои сатҳи гуногун ҳоло ҳам ниёз ба дигаргунӣ ва тадбирҳои ҷиддӣ доранд. Аз тарафи дигар дигаргуниҳо ва пешрафти иқтисодию иҷтимоии кишвар барои батараф намудани камбудиву норасоиҳои дар самти илми ватанӣ ҷойдошта, шароити муфид ва созгорро ба миён овардааст. Имрӯз олимони моро зарур аст, ки барои расидан ба ҳадафҳои стратегии давлат, таъмини рушди босуботи мамлакат, пешрафти соҳаҳои мухталифи он, хусусан, ташкили корхонаҳои истеҳсолӣ, таъсиси ҷойҳои корӣ, баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум ва паст кардани шиддати муҳоҷирати меҳнатӣ саҳми ҷиддӣ дошта бошанд. Аммо, мутаассифона алъон саҳми илми ватанӣ дар маҷмӯи маҳсулоти дохилии кишвар ҳамагӣ 0,1 фоизро ташкил медиҳад, ки чунин нишондиҳанданаметавонад талаботи ҷомеаи муосири кишварро қонеъ гардонад.

Агар бо шарофати шароити мусоиди соҳибистиқлолӣ таҳқиқи илмии дастовардҳои моддиву маънавӣ, мероси фарҳангӣ ва таърихи куҳанбунёди тоҷикон вусъати тоза пайдо карда, миллати тоҷик дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин муаррифӣгардида бошад ҳам, аммо фаъолияти муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ ва таҳсилоти касбӣ, раванди робитаи илм бо истеҳсолот ва дар амал татбиқнамудани бозёфтҳои илмии олимону ихтироъкорон ба талаботи рӯз ҷавобгӯ нест. Новобаста аз афзоиши омории шумораи мутахассисони касбии дорои дараҷа ва унвони илмӣ дар замони соҳибистиқлолӣ дар маҷмуъ, раванди ҷалби ҷавонон ва тайёр намудани олимони соҳибунвон талаботи рӯзафзуни ҷомеаи кишварро қонеъ гардонида наметавонад. Пеш аз ҳама дар самти илмҳои табиию риёзӣ нарасидани мутахассисони ҷавон ва донандаи хуби соҳаи интихобнамудаи илм бештар мушоҳида мешавад. Дар баъзе бахшҳои илмҳои дақиқу табиатшиносӣ раванди омодасозии мутахассисони ҳирфавӣниёз ба таҳаввулоти ҷиддӣдошта, ҷалби бештари ҷавонони болаёқатро талаб менамояд.

Дар самти илмҳои ҷомеашиносию гуманитарӣ норасоии мутахассисони касбӣ дар баъзе ихтисосҳо ва ё камчинии кадрҳои унвондор дар соҳаҳои алоҳидаи илм ба назар мерасанд. Гарчанде имрӯз барои омода намудани мутахассисони зарурии самтҳои гуногуни илм шароит ва имконияти воқеӣ мавҷуд мебошад. Пеш аз ҳама, шумораи зиёди мактабҳои олӣ дар дохили ҷумҳурӣ ва ихтисосҳои мавҷудаи таълимии онҳо аз як тараф, ва имконияти берун аз кишвар фиристодани ҷавонон (ҳоло зиёда аз 40 ҳазор нафар дар кишварҳои хориҷӣ таҳсил мекунанд) муҳимтарин имконконият баҳри тайёр намудани кадрҳои соҳибтахассус барои ҷумҳурӣ мебошанд.

Ҳамзамон мебояд таъкид намуд, ки имрӯз дар шароити соҳибистиқлолӣ зарурати воқеии омӯзиши кулли сарчашмаҳои таърихӣ ва осори хаттӣ доир ба тоҷикон ва ҷойгоҳи онҳо дар масири таърихи ҷаҳон ба миён омадааст. Дар баъзе кишварҳои ҳамсоя бо роҳҳои гуногун ва маблағгузории зиёд кайҳо даст ба ин кор зада, на танҳо маводи марбут ба миллату халқи хеш, балки он ҳама чизе ки ба таърихи минтақаи Осиёи Миёна ё чи тавре, ки имрӯз мегӯянд – Осиёи Марказӣ дахл дорад ҷамъоварӣ намуда истодаанд. Сарчашмаҳои таърихӣ ва осори хаттии марбут ба таърихи халқи тоҷик дар бисёр кишварҳои дунё, аз ҷумла давлатҳои Аврупо ва Осиё мавҷуданд.

Ҷамъоварии ҳамаи ин маъхазҳои дар шароити кунунӣ зарур ва ҳатмӣ мебошад. Барои ин мо бояд корҳои зиёдеро ба анҷом расонем. Аввалан зарур аст, ки ташкили сафарҳои хидматии илмӣ-омӯзишии гирдоварии мавод ба китобхонаҳо, осорхонаҳои кишварҳои хориҷӣ ва ҳамҷавор, ки то имрӯз ба таври бояду шояд мавриди омӯзиши бевоситаи муҳаққиқони тоҷик қарор нагирифтаанд, ба роҳ монда шаванд. Баъдан, вақти он аст, ки олимону муҳаққиқони тоҷик ҳадафмандона баҳри омӯзиш ва нусхабардории электронии кулли сарчашмаҳои хаттии марбут ба мероси таърихӣ-фарҳангию адабии халқи тоҷик ба он кишварҳое, ки чунин осорро бештар ҷамъ овардаанд, сафарбар карда шаванд. Дар тӯли таърихи дарози халқи тоҷик, ҳанӯз аз замони истилои юнону мақдуниҳо сар карда, то замони соҳибистиқлолӣ теъдоди ниҳоят зиёди осори моддию маънавии аҷдодии мо аз тарафи истилогарону аҷнабиён ва ё олимону муҳаққиқони хориҷӣ берун аз кишвар бароварда шуданд. Аз тарафи дигар, доир ба таърихи беш аз шашҳазорсолаи халқи тоҷик дар осори хаттии мардумони дигар, пеш аз ҳама маъхазҳои хаттии хитойӣ, тиббетӣ, юнонӣ, арманӣ, лотинӣ ва дигар забонҳои қадима маълумоти ниҳоят фаровоне мавҷуданд, ки мунтазири муҳаққиқони таърихи миллат мебошанд.

Боиси хушнудист, ки дар замони истиқлол таваҷҷуҳи Ҳукумати Ҷумҳурии ба арзишҳои миллию фарҳангӣ ба маротиб афзуда, ёдгориҳои зиёди таърихӣ таҳқиқ ва ба оламиён муаррифӣ гардиданд. Бо дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ –Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати дар сатҳи ҷаҳонӣ муаррифӣ гардидани мероси таърихию фарҳангӣ корҳои назаррасе ба анҷом расиданд. Дар натиҷаи ин ғамхориҳо ёдгориҳои зиёди моддии таърихию фарҳангии халқи тоҷик, аз ҷумла Саразми бостонӣ ва Парки миллии Тоҷикистон ба Феҳристи ҷаҳонии ЮНЕСКО дохил гардида буданд. Боиси ифтихор аст, ки 17-уми сентябри соли 2023 дар шаҳри Ал-Риёзи Арабистони Саудӣ ҷаласаи 45-уми байниҳукуматии Кумитаи ҳифзи мероси фарҳанги моддии ЮНЕСКО 9 адад ёдгориҳои таърихию фарҳангии долони «Зарафшон-Қароқум»-и Шоҳроҳи бузурги абрешим аз Ҷумҳурии Тоҷикистон - "Панҷакенти Қадим", "Шаҳраки Санҷаршоҳ", "Шаҳраки Ҳисорак", "Гардани Ҳисор", "Қалъаи Муғ", "Кум", "Тали Хамтӯда", низоми обёрикунии "Токсанкорез" ва мақбараи "Хоҷа Муҳаммади Башоро" ба ин феҳристи мероси фарҳанги ҷаҳонӣ дохил намуд. Ҳоло дар навбат ёдгориҳои дигари моддии таърихи миллат қарор доранд.

Имрӯз дар партави сиёсати хирадмандона ва фарҳангпарваронаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва фазои орому осоиштаи кишвари соҳибистиқлол домани ҳадаф ва вазифаҳо дар роҳи ҳифзу нигаҳдошт ва муаррифии таърихи бойю рангини халқи тоҷик, дастовардҳои назарраси замони соҳибистиқлолӣ ва нақшу мақоми халқи тоҷик дар таърихи ҷаҳонӣ боз ҳам фаррохтартар гардидааст. Аз ин рӯ, мо бояд ба мисли гавҳараки чашм истиқлолу соҳибихтиёрӣ ва озодию суботи ҷумҳурии соҳибистиқлоли худро ҳифз намуда, аз таърихи пурғановати аҷдодии худ огаҳ бошем, аз тоҷик будани хеш ифтихор намоем, ба воридшавии унсурҳои фарҳанги бегона ва андешаҳои тиннатсӯз роҳ надиҳем.

УБАЙДУЛЛО Насрулло Каримзода - доктори илмҳои таърих, профессор, сарходими илмии ИТБМ ба номи А. Дониши АМИТ

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои такомули илми биология басо мувофиқ арзёбӣ мегардад ва саҳифаҳои навинро дар ин ҷода во намуда, онро ба самти тозаву пурсамари рушди кишвар ворид сохт. Дар даврони истиқлолият дар институтҳои таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳо равияҳо ва ихтисосҳои нав ба нав ба роҳ монда шудаанд, ки мутахассисони сатҳи баландро тарбия менамоянд.

Сатҳи пешрафти илми биология дар ҷаҳон бо суръати кайҳонӣ пеш меравад. Дар тӯли 20-30 соли охир тағйироти аҳамиятнокии асбобу анҷоми методӣ ва методологӣ дар тадқиқоти биология истифодашаванда ба амал омадааст.

Имкони бақайдгирии ҷараёнҳои электронӣ (июнӣ) дар мембрана тавассути молекулаҳои тоқи сафедавӣ, гузаронидани таҳлили микромиқдории моддаҳо дар ҳуҷайра ва бофтаҳо, бақайдгирии пешазҳаётии раванди дохилиҳуҷайравӣ, аз ҷумлаи экспрессияи генҳои алоҳида, пайванд ва ҷудо кардани элементҳои ситоскелет, интиқоли сафедаҳо ва ионҳо пайдо шуд. Аз худ намудани донишҳои асри нав дар тадқиқотҳои биологӣ, асосан аз ҳисоби истифодабарии методҳои биологияи молекулявӣ ва системавӣ мегузарад.

Дар солҳои 2000 дар илми растанишиносӣ ҳодисаи калидӣ ба амал омад: геноми (Arabidopsis thaliana L.) пурра рамзгузорӣ шуд. Дар солҳои гузашта геноми шолӣ ва юнучқа, сафедор ва ҷойҷуворӣ, ангур ва ҷуворимакка, афлесун ва мандарин, какао ва қулфинай, себ ва бангдона (канаб) сиквениронда шудаанд. Аз худ намудани геномҳои гандум, картошка, ҷав, нилуфар, помидор, маниока ва нахли харбуза ба анҷом расида истодааст. Биология ба давраи инкишофи баъдигеномӣ (postgenomics world of science) гузашта истодааст. Дар ин давра тадқиқотҳое омада истодаанд, ки бо сиквениркунии геном ва сафедаҳо оғоз ёфта, бо муайяннамоии вазифаи генҳои алоҳида, сафедаҳо ва метаболитҳо ва пайдоиши эволютсионии онҳо ба анҷом мерасанд. Ба сифати маркази ҳама ин тадқиқотҳо “ахбор оид ба сиквенси геном” хизмат мекунад. Маҳз он асосро барои таҳлили раванди дар дараҷаи гуногун: биохимиявӣ, генетикӣ, танзимӣ, ҳуҷайравӣ, организмӣ ва эволютсионии дар организм ба амал меомадаро медиҳад.

Замоне, ки маълумот оид ба сиквенсҳои пурраи геномҳо пайдо шудаанд, илми нав – геномика ба вуҷуд омад, ки таркиби нуклеотидии геном, принсипҳои фаъолияти генҳои алоҳида, маҷмӯи онҳо ва эволютсияи геномро меомӯзад. Мақсади геномика ба муайяннамоии он, ки чи гуна ҳуҷайраҳо дар организми бисёрҳуҷайра, дорои генҳои монанд буда, ин хел бофтаҳо ва узвҳои гуногунро ҳосил мекунад, ки дар баробари он махсусияти хоси сохторӣ ва функсионалиро дорост.

Имконияти дар як вақт таҳлилнамоии алоқамандии тамоми КРНм (транскрипт) ва сафедаҳо (протеомҳо) ба вуҷуд меояд, ки махсусияти функсионалии ҳуҷайра ва бофтаҳои хос ё узвро дар зинаи муайяни онтогенез вобаста ба шароити муҳит муайян мекунад. Бошиддат методҳои таҳлили метаболом – алоқамандии тамоми метаболитҳои ба ҳуҷайра, бофта ё узв дар зинаи муайяни онтогенез вобаста аз шароити муҳит амалӣ шуда истодаанд. Дар айни замон садҳо мақолаҳо дар соҳаи протеомика ва метаболомикаи растаниҳо чоп шуда истодаанд. Баъд аз гирифтани маълумот доир ба молекулаҳои алоҳида, ки протеом ва метоболоми ҳуҷайраро ба вуҷуд меоранд, қадами минбаъда бобати ташкилдиҳии тасвири пурраи сохторӣ ва функсионалии раванди ҳуҷайравӣ ба ҳисоб меравад. Дар ин ҳолат ҳатман масъалаҳои фаҳмиши принсипҳои идоранамоии физиологияи ҳуҷайра, рамзкушои механизмҳои реаксияҳои ҷавобии он ба ангезандаҳои берунӣ ва дохилӣ ва инчунин мураттаб намудани “технология”-и коркард ва нигоҳдории ахбори ба вуҷуд меояд.

Инкишофи саноати кишварҳо даҳҳо миллиард маблағро дар тадқиқотҳои фундаменталӣ ва амалӣ дар соҳаи технологияҳои баланди биологияи муосир ва маблағи калонро дар истифодабарии таҷрибавии он сарф мекунанд. Дар аҳамиятнокӣ ва масштабии тадқиқот дар соҳаи биология аз он шаҳодат медиҳад, ки танҳо 4 соли охир дар кишварҳои саноаташ инкишофёфтаи ҷаҳон (ИМА, Англия, Япония, Германия, Фаронса) дар технологияҳои информатсионии ба биологияи молекулярӣ, генетика, биотехнология, тиб, биология хоҷагии қишлоқ равонашуда зиёда аз 30 миллиард доллар сармоягузорӣ мешавад. Дар ИМА масраф ба тадқиқотҳои биологӣ дар замони муосир то 50%-и тамоми сармоягузориҳо дар илмро ташкил медиҳад.

Мотиватсияи онҳо – ин бехатарии миллии дилхоҳ кишвар аз соҳиб будани технологияи баланди биологияи муосир ва истифодабарии амалии онҳо дар саноат, нигоҳдории тандурустӣ, соҳаҳои иҷтимоӣ ва демографӣ, нигоҳбинии муҳити атроф, истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ вобастагӣ дорад. Дар баробари ин нақши муҳими қатъиро дар биологияи муосир биологияи системавӣ ва информатсионӣ мебозад.

Биологияи информатсионӣ ба шумораи технологияи баланди биологияи муосир дохил мешавад ва асосҳои информатсионӣ – компютерӣ ва назариявии генетика ва селексия, генетика ва биологияи молекулярӣ, муҳандиси генетикӣ ва сафедавӣ, биотехнология, генетикаи тиббӣ, генодиагностика, генотерапия ва экологияро таъмин мекунад.

Боиси ифтихор аст, ки дар ҷумҳуриамон баъди истиқлолияти давлатӣ озмоишгоҳҳои беҳтарин аз он ҷумла маркази экологии Осиёи Марказӣ ва озмоишгоҳи организмҳои аз ҷиҳати генетикӣ тағйирдодашуда фаъолияти худро дар ҷодаи илм давом дода истодаанд.

Бо дастгирии Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қ.Х. озмоишгоҳи нави биотехнология харидорӣ карда шуд, ки ин барои дар сатҳи баланд гузаронидани корҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва пешрафти кори Шуъбаи илмҳои биология дарак медиҳад. Мутахассисони ҷавони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар зинаи магистратура, докторантураи РhD кор ва фаъолият мекунанд дар соҳаи илми биология метавонанд дар сатҳи баланд корҳои илмӣ-тадқиқотии худро дар озмоишгоҳи АМИТ иҷро намоянд.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳоибиологӣ, ноиби президент Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон