Ҳар як давлати мутамаддин дар шароити ҳозира, бояд дорои конститутсия бошад. Имрӯз конститутсия қонуни асосии қариб ҳар давлати муосири мутамаддин мебошад. Моҳияти дигаргуниҳое, ки дар ҳаёти сохтори иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва ҳаёти ҷамъиятию сиёсии кишвар мегузаранд, дар ташаккули қонунгузории конститутсионӣ дарҷ мегарданд. Чунки дар конститутсия принсипҳои асосии давлатдорӣ, усулҳо ва шаклҳои фаъолият инъикос ёфтааст. Конститутсия қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хосаи ташаккул ва инкишофро соҳиб аст.

Албатта, конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодию иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои дигари ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳукуқӣ меёбанд.

Бояд гуфт, ки конститутсия танзимгари бевоситаи муносибатҳои ҷамъиятӣ буда, сарчашмаи асосии қабули санадҳои дигари меъёрию ҳуқуқӣ мегардад. Баланд бардоштани эътибори конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он ба сифати санади асосии таҳкимгар ва такмилдиҳандаи ҳаёти ҷомеа баромад менамояд. Он ба ғояи олии сиёсӣ асос ёфтааст. Конститутсия ҳамчун муқаддасот эътирофи умум пайдо менамояд.

Тавре маълум аст, конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии инкишофи ҷомеа, асосҳои сохтори сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии он, вазъи воқеии инсон инъикос меёбанд. Қонуни асосӣ бештар принсипҳо, арзишҳои олӣ ва меъёрҳои муносибатҳои байниҳамдигарии инсон ва ҷомеаро муайян менамояд. Конститутсия асосҳо ва захираҳои рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии инкишофи ҷомеаро ҳамчун қисматҳои муҳимтарин ва асосии системаи ҷамъиятӣ муайян бояд намояд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-уми ноябри соли 1994 аз тариқи раъйпурсӣ қабул гардид ва эътибор пайдо намуд. Воқеан ҳам конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати юридикӣ дар ҷомеаи мутамаддини муосир барои муайян кардани муносибати байни шаҳрванд ва давлат, инчунин танзимкунандаи сохтори қудратии давлатдорӣ - асоси сохти конститутсионӣ мебошад. Аз ин рӯ, боби аввали конститутсияи Тоҷикистон «Асосҳои сохтори конститутсионӣ» ном гирифта, моҳияти давлати Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ тавсиф мегардад. Забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ пазируфта мешавад. Мақоми забони русӣ ва забонҳои маҳаллӣ муқаррар карда мешаванд. Рамзҳои давлатӣ ва мақоми пойтахт мушаххас гардонида шудаанд. Арзиши олӣ пайдо намудани худи инсон, ҳуқуқу озодиҳои вай ва дахлнопазир будани ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон ҷойгоҳи хосаро пайдо намудаанд. Халқ манбаи ягона ва ҳар гуна ҳокимият (моддаи 6) эътироф гардида, масъалаҳои бевоситаи марбути он мавриди таваҷҷуҳи махсус қарор гирифтаанд.

Дар конститутсия дахлнопазирии сарҳадот ва тақсимнашаванда будани ҳудуди кишвар (моддаи 7) таъкид гардида, дар заминаи плюрализми сиёсӣ амал намудан, фаъолият намудани тамоми ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ муқаррар гардидаанд.

Муносибати Тоҷикистон бо акторҳои дигари сиёсати ҷаҳонӣ муқаррар карда шудаанд. Санадҳои эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун ҷузъи таркибии низоми ҳукуқии кишвар пазируфта мешаванд ва аввалияти онҳо эътибори хосаро касб намудаанд. Сиёсати сулҳҷӯёнаи давлати Тоҷикистон дар маркази диққат қарор дода шудааст. Ҳамкории самарабахш бо давлатҳои дигар яке аз ҳадафҳои асосии мамлакатро ташкил медиҳанд.

Ҳамин тариқ, конститутсия дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҳар як кишвар аҳамияти муҳим дорад. Ҳар як шахс дар Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста аз миллат, ҷинс, эътиқод дар асоси Конститутсия ҳимоя мегардад ва ҳаёти босаодати вай таъмин мегардад. Шаҳрвандонро зарур аст, ки ҳуқуқ ва озодиҳои ҳамдигарро эътироф намоянд, барои пойдорӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар саҳмгузор бошанд. Воқеан ҳам конститутсия санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.

Зулайхо Қодирова – ходими илмии шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Конститутсия, ки тамоми қонунҳо аз он сарчашма мегирад, барои пешрат ва рушди давлат хизмат намуда, «бахтнома»- и ҳар як миллат ба шумор меравад. Конститутсия ҳамчун шиноснома миллату давлатро дар арсаи дохилӣва байналмилалӣ муаррифӣ мекунад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки имрӯз мо 30 – солагии онро ҷашн гирифта истодаем санадест, ки нисбати ҳамаи санадҳои меъёрӣ- ҳуқуқӣбартарӣ дошта, дар он тамоми самтҳои дохилию хориҷии ватани азизамон дарҷ гардидааст. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 5- маротиба Конститутсия қабул карда шудааст.

Конститутсияе, ки ҳоло амал карда истодааст, 6-ноябри соли 1994 тариқи райъпурсии умумихалқӣ қабул гардидааст ва аз 10 бобу 100 модда иборат аст. Бинобар ин вақте, ким мо саҳифаи аввали Конститутсияро мекушоем ва мехонем дар дебочаи он чунин оварда шудааст.

«Мо халқи Тоҷикистон қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқуии ва дустии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем».

Мо сокинони ҷумҳурӣбояд сарқонунро эҳтиром намуда, дар доираи арзишҳои он кору фаъолият намоем. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади тақдирсози таърихӣ буда, истиқлолияти давлатии моро аз лиҳози ҳуқуқӣ расмӣ гардонид ва Тоҷикистониёнро ба ҷаҳониён ҳамчун давлати соҳибихтиёру ҳуқуқбнёд, демокративу дунявӣ ва пешбарандаи сиёсати сулҳҷӯёна муаррифӣ намуд.

Ҳамин тариқ, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи қонунгузории мамлакат ва заминаи асосии рушди муносибатҳои ҳуқуқӣ дар таҳкими рукнҳои давлатдории навини тоҷикон, яъне бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона нақши устувор дорад.

Сиддиқова Т.Р. – доктаранти шуъбаи сиёсатшиносии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар зери мафҳуми Конститутсия дар илми ҳуқуқшиносӣ одатан қонуни асосии давлат фаҳмида мешавад, ки дар он мувофиқи иродаю манфиати қувваҳои сиёсии дар ҷамъият ҳукмрон асосҳои сохтори давлатӣ муқаррар карда шудааст. Конститутсия аз калимаи лотинии «constitutio» гирифта шуда, маънояш сохт ва муқарраркунӣ, барпо намудан, бунёд гузоштан, таъсис додан мебошад. Конститутсия ҳуҷҷати таърихӣ мебошад. Гарчанде, ки давлат чандин ҳазорсолаҳо вуҷуд дошта бошад ҳам, вале, Конститутсия дар шакл ва мазмуни ҳозираи худ ҳамагӣ зиёда аз 200-сол боз амал мекунад. Дуруст аст, ки истилоҳи конститутсия ҳанӯз дар Рими қадим маълум буд. Аммо, он вақт баъзе санадҳои муҳимтарини шоҳон, ки муносибатҳои ба сохтори давлатӣ алоқамандро ба танзим медароварданд, чунин номида мешуданд. Дар шакл ва мазмуни ҳозираи худ конститутсия дар натиҷаи ғалабаи инқилоби буржуазии - демократӣ ва ба сари ҳокимият омадани синфи нави буржуазия пайдо гардидааст. Аввалин маротиба конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат соли 1787 дар ИМА қабул шудааст. Баътар соли 1791 дар Фаронса ва Полша қабул карда шудааст. Дар дигар давлатҳо бошад, қабули конститутсия ба асри 19 рост меояд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аввалин маротиба конститутсия соли 1929 қабул карда шуд.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ мазмуни ба худ хос дорад. Одатан, дар он шакли ҳуқуқии масъалаҳои муҳимтарини ба соҳибихтиёрии давлат, шакли он, ба ҳокимияти давлатӣ, сохтори давлатӣ, ҳолати ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, шаклҳои моликият алоқаманд, муқаррар карда мешаванд. Меъёрҳои конститусионӣ барои фаъолияти мақомоти давлатӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, шахсони мансабдор, шаҳрвандон, хориҷиён ва шахсони шаҳрвандӣ надошта, ки дар Тоҷикистон истиқомат доранд, асос мебошанд. Меъёрҳои конститутсионӣ бисёр вақт усулҳо ва самтҳои асосии сиёсии давлат, аз ҷумла, сиёсати хориҷиро низ муқаррар менамоянд.

Агар дар хусуси давраҳои асосии инкишофи конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳарф занем, пас бояд ёдовар шавем, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамаги 5 маротиба конститутсия қабул карда шудааст.

1. Конститутсияи Ҷумҳурии Худмухтори Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон соли 1929.

2. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон соли 1931.

3. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон соли 1937.

4. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон соли 1978.

5. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994

Масъалаи тайёр ва қабули Конститутсияи охирони Тоҷикистон соли 1990 ҳануз ба вуҷуд омада буд, ки асоси ҳуқуқии он эъломия дар бораи истиқлолияти Тоҷикистон аз 24 августи соли 1990 мебошад. 23 августи соли 1990 бо қарори Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон комиссияи конститутсионӣ ташкил карда шуд, ки раиси он Маҳкамов Қ.М. интихоб гардид. Тобистони соли 1991 комиссияи конститутсионӣ лоиҳаи конститутсияро тартиб дод, аммо пош хурдани Иттифоқи Шӯравӣ ба он имконияти қабул шуданро надод.

9 сентябри соли 1991 Истиқлолияти ҶТ эълон гардид ва лоиҳаи тайёргардидаи Конститутсия ба талаботи замон ҷавобгӯ набуд. Бинобар он давраи дуюми омодасозии лоиҳаи Конститутсия сар шуд. 10 феврали соли 1992 комиссияи нави конститутсионӣ бо сарварии Раҳмон Набиев таъсис дода шуд. Ин навбат вазъи нооромии ҷумҳурӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ қабули конститутсияро ба қафо гузошт.

Саршавии давраи сеюми кори тайёр кардани лоиҳаи конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қарори иҷлосияи ҳабдаҳуми Шӯрои Олӣ аз 26-июли соли 1993 дар бораи таъғир додани ҳайати комисияи конститутсионӣ алоқаманд аст. Мувофиқи қарор, раиси комисияи конститутсионӣ Эмомалӣ Раҳмонов - Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид. 4 сентябри 1993 якумин ҷаласаи ин комиссия баргузор шуд ва дар он масъалаи аз нав тартиб додани лоиҳаи Конститутсия қайд гардид. Комиссияи номбурда моҳи апрели 1994 лоиҳаи Конститутсияро дар ду вариант пешниҳод намуд: лоиҳаи конститутсияи ҷумҳурии президентӣ; лоиҳаи конститутсияи ҷумҳурии парлумонӣ. Комиссияиконститутсионӣ баъди омӯхтану муҳокимаи онҳо барои ба муҳокимаи мардум пешниҳод кардани варианти конститутсияи ҷумҳурии президентиро тавсия намуд. Раёсати Шӯрои Олӣ бо қарори худ аз 13 апрели соли 1994 лоиҳаро интишор кард ва ба комиссия супориш дод, ки таклифу эродҳои мардумро оиди такмил додани лоиҳа ба ҳисоб гирад ва то якуми июли соли 1994 онро ба Раёсати Шӯрои Олӣ пешниҳод намояд. Лоиҳаи конститутсияи нави ҶТ, 21-22 апрели соли 1994 дар рӯзномаҳои ҷумҳурӣ интишор гардид ва муҳокимаи он оғоз гардид. Баъд аз интишор конститутсия дар иҷлосияи нуздаҳуми Шӯрои Олӣ муҳокима гардида, ба райпурсӣ тавсия карда шуд. Ниҳоят 6 ноябри соли 1994 дар райпурсии умумихалқӣ конститутсияи ҶТ бо натиҷаҳои зерин маъқул дониста шуда, ба амал даромад: дар 64 ҳавза 2685724 шаҳрванд ба рӯйхат гирифта шуд, дар райпурсӣ 2535437 нафар ё 94,4% иштирок намуданд;

Тарафдор – 2352554 ё 87,59%

Муқобил – 105300 ё 3,92% овоз доданд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун қонуни асосии давлат асосҳои сохтори конститутсионӣ, ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, асосҳои сохти давлатӣ ва марзию маъмурии ҶТ, ҳуқуқи интихоботӣ ва низоми интихоботии ҶТ, ВМКБ, инчунин тартиби ташкилёбӣ ва фаъолияти мақомоти давлатиро (Маҷлиси Олӣ, Президент, Ҳукумат, мақомоти Судӣ, Прокуратура, Ҳокимияти маҳаллӣ) дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мустаҳкам менамояд.

Конститутсияи ҶТ дорои чунин хусусиятҳои хос мебошад:

1. Асосҳои сохтори конститутсиониро мустаҳкам менамояд. (боби якум)

2. Хусусиятҳои конститутсионии ҶТ-ро (соҳибихтиёрӣ, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона) мустаҳкам мекунад (моддаи 1).

3. Усулҳои таҷзияи ҳокимиятро (қонунгузор, иҷроия, судӣ) дар ҶТ муайян мекунад (моддаи 9).

4. Волоияти конститутсияро ҳамчун қонуни асосии давлат мустаҳкам менамояд (моддаи 10).

5. Мавчудияти шакли гуногунии моликиятро иҷозат медиҳад (моддаи 12).

6. Аввалин маротиба дар баробари ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, ҳуқуқу озодиҳои инсонро низ эълон намуда онҳоро кафолат медиҳад (моддаи 5).

7. Тартиби ташкилёбӣ ва фаолияти мақомоти давлатиро муқаррар менамояд (моддаи 9).

Конститутсияи ҶТ ҳамчун қонуни асосии давлат дорои чунин хусусиятҳои ҳуқуқӣ мебошад: Қувваи олии (юридикӣ) ҳуқуқӣ дорад, меёрҳои он мустақиман амал мекунанд, Ҳамчун сарчашмаи асосии тамоми қонунгузорӣ баромад мекунад, тартиби махсуси тайёр ва қабулшавӣ дорад, тамоми қонун ва санадҳои ҳуқуқӣ бояд дар асоси он ва дар мувофиқа ба он қабул карда шаванд, барои қабул ва ворид намудани тағйироту илова ба он тартиби махсуси овоздиҳӣ пешбинӣ карда шудааст. (аз 3-2 ҳисса).

Тартиби қабули конститутсия.

Конститутсия – ҳамчун қонуни ассосии давлат тартиби қабулшавии махсусро дорад. Дар илми ҳуқуқи конститутсионӣ 3-тарзи қабули конститутсия фарқ карда шудааст:

1. Қабули конститсия аз тарафи муассисон (маҷлиси муасисон, парламент, конвент ва ғайра).

2. Қабули конститутсия аз тарафи корпуси интихоботӣ (райпурсӣ).

3. Қабули конститутсия аз тарафи ҳокимияти иҷроия (монарх-тӯҳфашуда).

Дар таҷрибаи давлатдории ҶТ ду тарзи аввал истифода бурда шудааст; яъне қабули конститутсия аз тарафи парламент (4-конститутсияи пешина) ва дар райпурсӣ (конститутсияи 5-ум 1994).

Хусусиятҳои давлатии Тоҷикистон дар моддаи якуми Конститутсия нишон дода шудаанд. Баъзеи ин хусусиятҳо даставвал дар эъломияи соҳибихтиёрии Тоҷикистон муқаррар гардида, баътар дар Конститутсия соли1994 инъикос карда шудаанд.

а) Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр.

Соҳибихтиёрии Тоҷикистонро аввалин маротиба эъломия дар бораи ташкилёбии Ҷумҳурии Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон ҳамчун давлати иттифоқӣ муқаррар намуд (соли 1929). Баъдан 24-мӣ августи соли 1990 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Шӯравӣ Сотсиалистии Тоҷикистон, Эломия дар бораи истиқлолияти ҶТ-ро қабул намуд, ки ин соҳибихтиёрӣ низ соҳибихтиёрии пурра набуд танҳо ба соҳаҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ равона карда шуда буд. Баъди барҳам хурдани иттифоқи Шӯравӣ, ҳар як ҷумҳурии иттифоқӣ истиқлолияти худро эълон намуданд. Аз ҷумла мувофиқи қарори шурои олии ҶТ 9-сентябри соли 1991 Тоҷикистон худро хамчун давлати соҳибистиқлол эълон намуд.

Дар қисми аввали моддаи якуми Конститутсия баъд аз ибораҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «давлати соҳибихтиёр» омадааст, ки ин гувоҳи аҳамияти аввалиндараҷа доштани соҳибихтиёрӣдар фаъолияти давлат мебошад. Соҳибихтиёрӣ (аз калимаи франсавии souveranete – ҳокимияти олӣ) маънои волоият ва истиқлоли ҳокимиятро дорад.

Соҳибихтиёрии Тоҷикистон пеш аз ҳама дар он ифода меёбад, ки давлат самтҳои асосии сиёсати дохилӣ, яъне роҳу усулҳои тараққиёти худро дар соҳаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ғайра дар сиёсати хориҷӣ – тарзу усулҳои муносибат бо давлатҳои хориҷӣ ва умуман ҷомеаи ҷаҳониро мустақилона муайян менамояд.

Хушбахтона имрӯзҳо Тоҷикистон ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ аз ҷониби беш аз 130 давлати ҷаҳон ба расмият шинохта шудааст. Аз соли 1992 ҶТ узви Созмони Миллали Муттаҳид мебошад.

Мафҳуми соҳибихтиёрии миллӣ ифодакунандаи ҳокимияти комили миллат, озодии сиёсии он ва имконияти фароҳам овардани шароит барои ҳаёти миллӣ худ мебошад.

б) Тоҷикистон ҳамчун давлати демократӣ.

Дар моддаи якуми Конститутсия баъд аз калимаи «соҳибихтиёр» тавсифи дигари ҳуқуқию давлатӣ ё худ яке аз шаклҳои реҷаи сиёсӣ – мавҷуд будани реҷаи демократӣ омадааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба кишварҳои демократияи нав дохил шуда, омилҳои асосии давлати демократии Тоҷикистон инҳоянд:

1. Дар қонуни асосии давлат ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мустаҳкам ва таъмин карда мешаванд.

2. Низоми намояндагӣ ва принсипҳои интихобӣ будани онҳо эътироф карда мешаванд.

3. Дар қатори ҳизбҳои ҳукуматӣ ба дигар ҳизбҳои сиёсӣ аз ҷумла апазитсионӣ имконият дода мешавад, ки фаъолияти худро озодона ба амал бароранд.

в) Тоҷикистон ҳамчун давлати ҳуқуқбунёд.

Давлати ҳуқуқбунёд нафақат давлатест, ки ҳуқуқро ҳамчун падида дар шуури ҷамъиятӣ таърихан инкишофёбанда эътироф намуда, онро ба сифати омили вусъатдиҳандаи демакратия ва озодиву адолат эътироф мекунад. Баръакс маънои давлати ҳуқуқбунёд хеле васеъ аст. Давлати ҳуқуқбунёд чунин давлатест, ки дар он фаъолияти ҳама – ҳам давлат ва мақомоти он ва ҳам кулли шаҳрвандон тобеи ҳуқуқ мебошанд. Ҳамчун давлати ҳуқуқбунёд эътироф шудани Тоҷикистон маънои ба ҳуқуқ ва пеш аз ҳама ба конститутсия тобеъ будани ҳама гуна фаъолияти мақомоти давлатиро дорад. Волоияти қонун, риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, таҷзияи ҳокимият, масъулияти байниҳамдигарии давлат ва шахсият нишонаҳои асосии давлати ҳуқуқбунёд мебошанд. Мустақиман амал кардани меъёрҳои Конститутсия, ҷузъи таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳурӣ эътироф шудани санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, ташкили Суди конститутсионӣ як қатор шарту омилҳои дигари муҳими давлати ҳуқукбунёд аз ҷумлаи ҳамин кафолатҳо мебошанд.

г) Тоҷикистон ҳамчун давлати дунявӣ.

Давлати дунявӣ чунин давлатест, ки дар он ҳеҷ як дину мазҳаб ҳатмӣ ё худ афзалиятнок ҳисобида намешавад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ягон дин ба ҳайси дини давлатӣ ва расмӣ шинохта нашудааст ва ҳамаи дину мазҳабҳо ҳуқуқи мавҷудияти баробар доранд. Ҳамин тавр нишонаҳои асосии давлати дунявиро ба тариқи зайл тасниф кардан мумкин аст: манъи дахолати иттиҳодияҳои динӣ ба фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ, аз ҷониби давлат эътироф нашудани мундариҷаи ҳуқуқии санадҳо ва қоидаҳои динӣ ҳамчун сарчашмаи ҳуқуқ ва баробарҳуқуқии мавҷудияти динҳо. Давлат ба масъалаи озодии виҷдони шаҳрвандон мудохила намекунад ва иттиҳодияҳои динӣ низ дар навбати худ ба корҳои давлат дахолат намекунанд. Ин маънои онро надорад, ки давлат бо ташкилотҳои динӣ ҳамкорӣ намекунанд.

д) Тоҷикистон ҳамчун давлати ягона.

Давлати ягона (унитарӣ) будани Ҷумҳурии Тоҷикистон дар он ифода меёбад, ки он мақомоти олии намояндагӣ, иҷроия ва судии барои тамоми кишвар умумӣ дорад, як конститутсия, як низоми қонунгузорӣ ва шаҳрвандии ягона мавҷуд аст. Дар Тоҷикистон низоми ягонаи пул, сиёсати ягонаи қарз ва андоз ҷорист. Қисмҳои таркибии давлати ягона (вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо) дорои соҳибихтиёрӣ буда наметавонанд. Вобаста ба тобеият аз мақомоти марказӣ давлатҳои ягона - мутамарказ ва ғайри мутамарказ мешаванд. Тоҷикистон аз ин ҷиҳат давлати мутамаркази ягона аст, зеро сарварони мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ аз марказ таъин карда мешаванд. Дигар хусусияти давлати ягона ҳамин аст, ки Қувваҳои Мусаллаҳи ягона дорад ва онҳо аз ҷониби мақомоти марказӣ идора карда мешаванд.

е) Тоҷикистон ҳамчун давлати иҷтимоӣ

Қисми дуюми моддаи яки Конститутсия моҳияти иҷтимоии давлатро муқаррар кардааст. Тоҷикистон ҳамчун давлати иҷтимоӣ чунин уҳдадориҳои конститутсионӣ дорад: Ҳифзи меҳнат ва саломатии одамон, муқаррар кардани андозаи ҳадди ақалли музди меҳнат, дастгирии давлатии оила, маъюбон ва шахсони пиронсол, мунтазам инкишоф додани низоми хадамоти иҷтимоӣ, муқаррар намудани нафақаи давлатӣ, кумакпулиҳо ва дигар кафолатҳои ҳифзи иҷтимоӣ. Хусусияти иҷтимоӣ доштани давлати Тоҷикистон дар он зоҳир мешавад, ки сиёсати дохилии он барои фароҳам овардани шароит ҷиҳати зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаи шахсият нигаронида шудааст. Бо гузашти солҳо дар асоси талаботи иҷтимоӣ ва сиёсӣ, ба Конститутсияи кишварамон 4-маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд, ки солҳои 1999, 2003, 2016 ва 2022 сурат гирифтаанд. Ин тағйиротҳо барои мутобиқ кардани низоми давлатдорӣ ба шароити навӣ сиёсӣ ва иҷтимоӣ мусоидат карданд.

Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи Конститутсия хело сухани хуб баён кардаанд:

“Бо қабули Конститутсия дар инкишофи давлатдории Тоҷикистон марҳилаи нави таърихӣ оғоз гардид ва он моро ба дигаргуниҳои азими сиёсиву ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва созандагиву бунёдкорӣ роҳнамоӣ кард”.

Ин китоби муқаддасро бояд аз худ карда, аз рӯйи он ҳаёти ҳаррӯзаи худро бояд ба роҳ монд. Зеро қонун ба мо роҳнишондеҳ буда ҳуқуқу озодиҳои ҳар як шаҳрвандро кафолат медиҳад.

Сад нома аз ин пеш агар буд маро,

Аз номаи бахт кай хабар буд маро?

Сад ояту даҳ сура аз ин Сарқонун,

Раднома ба чашми каҷназар буд маро.

Бедор ба субҳи меҳр аз хоб шудем,

Дар шоми висол нури маҳтоб шудем.

Дар ҳар варақи кушодаи “Сарқонун”,

Сад ранҷ ба сар кашида, даҳ боб шудем.

Давлат Сафар.

Номзади илмҳои техникӣ, ходими пешбари илмии озмоишгоҳи “Маводҳои ба коррози устувор”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ Худойбердизода Саидмири Убайдулло

Конститутсия – санади тақдирсози миллат, кафили суботи миллат, шоҳсутуни давлати соҳибиихтиёр, шиносномаи ҳастии давлат ва бахтномаи миллат аст.

Конститутсия қонуни асосии давлат буда, танзимгари муносибатҳои муҳими ҷамъиятӣ мебошад. Конститутсия сарчашмаи асосии дигар қонунҳо ба ҳисоб рафта, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ мебошад.

Конститутсия санади бунёдиву созандаи ҳукуқӣ ва муайянкунандаи шоҳроҳи ҳаёти давлату кишвар ва ҷомеаи мутамаддину мамолики мутараққӣ ба ҳисоб меравад. Тамоми санадҳои дигари давлат дар асос ва доираи раводиди он таҳия ва қабул карда мешаванд. Зеро санади меъёрию ҳуқуқие, ки ба Конститутсия мувофиқ нест ё ба он хилофат мекунад, қувва ва ё эътибори ҳуқуқӣ надорад.

Ин санади муқаддас ифодагари иродаи халқи Тоҷикистон мебошад, зеро халқ дар муҳокимаи он фаъолона ширкат варзида, таклифу дархостҳои муфид пешниҳод намуданд. Барои исботи гуфтаҳо рӯ меорем ба марҳилаҳои қабули Конститутсияи кишвар. Раёсати Шӯрои Олӣ бо қарори худ аз 13 апрели соли 1994 лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро, ки аз муқаддима 10 боб ва 100 модда буд интишор намудани он ба воситаи рӯзномаҳои даврӣ ба муҳокимаи умумихалқӣ тавсия намуд ва дар муддати зиёда аз ду моҳи муҳокимаи лоиҳа бештар аз ҳаштуним ҳазор пешниҳоду таклифҳои мардум ворид гардида ба инобат гирифта шуд.

Лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо аз ҷониби мутахассисони ватанӣ, балки як зумра мутахассисони кишварҳои ҷаҳон аз қабили ИМА, Британияи Кабир, Россия ва ҳоказо баҳои сазовор гирифт. Дар нимаи аввали моҳи июли соли 1994 комиссияи конститутсионӣ варианти ислоҳшудаи лоиҳаро барои муҳокима ва баррасӣ ба Шӯрои Олӣ пешниҳод намуд. 21-22 июли 1994 Конститутсия дар Иҷлосияи 19-уми Шӯрои Олӣ муҳокима гардид ва ба райъпурсӣ тавсия карда шуд.

Ин санади сарнавиштсозу ҳаётан муҳим бори аввал дар ҳаёти мардуми тоҷик 6 ноябри соли 1994 бо тариқи демократӣ, яъне бо роҳи райъпурсии умумихалқӣ аз тарафи мардум якдилона қабул гардид. Эътиборан аз ҳамин рӯз ба тариқи анъана ҳар сол ҳамчун рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шукуҳу шаҳомати хосса таҷлил карда мешавад. Се даҳсола аст, ки Конститутсияи мо дар ҷумҳурӣ ҳамчун пойдевори давлати соҳибистиқлол ва маҳаки пешрбарандаи тараққиёт дар сохторҳои мухталифи ҳаёти ҷамъиятӣ арзи вуҷуд дорад. Боиси тазаккур аст, ки моҳият ва муҳтавои ин санади тақдирсоз дар боби аввали он сабт шудааст.

Аз ҷумла, тибқи моддаи 1-и он Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона эълон гардид ва мувофиқи моддаи 6-и он халқ баёнгари ҳокимияти ягона дар ҷумҳурӣэътироф шуд. Яке аз нуқтаҳои асосии Конститутсия – ин эътирофи гуногунандешии(плюрализми) сиёсӣ ва бо ин роҳ таъмини иштироки васеи қишрҳои гуногуни ҷомеа дар идора намудани корҳои давлатӣ мебошад, ки дар моддаи 8-и Конститутсия дарҷ гардидааст.

Бояд зикр намуд, ки дар замони Шӯравӣ қувва ва ядрои пешбарандаи ҷомеа ин ҳизби коммунистӣ мансуб меёфт. Ин ҳизб ҳамчун ҳизби ягона амал мекард, арзи вуҷуд намудани ҳизбҳои дигарро Конститутсияи Иттиҳоди Шӯравӣ манъ менамуд. Ҳоло дар Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон7 ҳизби сиёсӣ ва теъдоди зиёди иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ амал мекунанд ва дар пешрафти ҷабҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа саҳми босазо мегузоранд.

Қобил ба ёдоварист, ки моддаи 12-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушду нумӯи ҳаёти иқтисодию иҷтимоии кишвар нақши муҳим мебозад. Пеш аз ҳама, бо мақсади дар ҳаёти кишвар таъмин намудани раванди муносибатҳои иқтисоди бозоргонӣ дар моддаи мазкур ривоҷи соҳибкорӣ, гуногуншаклии моликият, аз ҷумла, моликияти хусусӣ дарҷ карда шуд. Дар асоси талаботи ин модда қонуну қарорҳои дахлдор дар ин самт қабул гардиданд, ки барои рушди минбаъдаи ҳаёти кишвар нақши муҳим касб намудаанд.

Ҳамчунин рақобати озоди иқтисоди бозоргониро низ меъёри зикршуда таъмин менамояд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шудааст. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Дар Конститутсия мавқеи забони давлатӣмақоми хосаро ташкил медиҳад, ки моддаи 2-и он пурра ба ин масъала бахшида шудааст. Забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳақ доранд аз забони модариашон озодона истифода кунанд.

Махсусан, тағйиру иловаҳое, ки 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003, ки тариқи райъпурсии умумихалқӣ қабул гардиданд, онро такмил дода, пурратар сохт. Хосса, моддаи 5-и он ҷиддан тағйир ёфт ва мувофиқи ин тағйирот Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ эътироф карда шуданд. Муҳтавои ин модда аз он иборат аст, ки ҳеҷ гуна неъмат, манфиати шахси мансабдор ё мақомоти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳуқуқ ва озодии инсон ва шаҳрванд баланд буда наметавонад. Дар воқеъ, меъёрҳои мутаззакира ифодагари мазмуну моҳияти ҷомеаи шаҳрвандӣ ва меҳвари асосии Конститутсияи кишвар ба шумор мераванд.

Дар солҳое, ки Тоҷикистон дар ҳолати буҳрони сахти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоӣ қарор дошт, қабули чунин як санади асосӣ бо тарзу усул ва мазмуну моҳияти ҷавобгӯи талаботи ҷаҳони муосир барои аз вартаи нобасомониҳо берун кашидани кишвар дар баробари дигар омилҳо нақши ҳалкунанда бозид.

Қабули Конститутсияи ҷумҳурӣ тариқи райъпурсии умумихалқӣ, дар он ҷой додани принсипу арзишҳои демократию умумибашарӣ, аз ҷумла арзиши олӣ эътироф намудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ, сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф гардидани халқ, гуногунандешӣ, таҳаммулпазирӣ, таҷзияи ҳокимият ба шохаҳо, эътирофи гуногуншаклии моликият, гузариш ба иқтисоди бозоргонӣ ва дигар меъёрҳои ҷавобгӯи талаботи замони муосир боиси эътироф гардидани Тоҷикистон аз тарафи мамолики мутараққию ҷомеаи мутамаддин, ташкилотҳои бонуфузи байналмилалӣ ва барқарор намудани равобити сиёсию иқтисодӣ бо онҳо нақши муҳим бозид.

Инчунин Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби аксар кишварҳои мутараққӣ ва демократии дунё баҳои баланд гирифта, дар қатори панҷ Конститутсияи беҳтарин ва демократитарини давлатҳои узви Созмони амнияту ҳамкории Аврупо эътироф шудааст. Бояд қайд намуд, ки бо эҳтирому эътиқод ба иқдоми мутазаккира ҷомеаи мутамаддин барои аз вазъияти носозгори ба амал омада берун кашидани Тоҷикистон ҷиддан саъй карданд.

Сабаби ба зудӣ аз байн бурдани бӯҳрони сиёсӣ ва истиқрори сулҳ дар кишвар дар баробари азму талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, қабули Конститутсия ва дастгирии давлатҳои пешрафта ва ташкилотҳои байналмилалӣ боис гардид. Ҳамчунин меъёрҳои он ба дили мардуми андӯҳгин як шӯълаи умеду боварӣ ба фардои рушди устувори кишвар афрӯхт. Зеро, мардуми аз ҷангу ҷидол хасташуда, дигар ба риояи қонунҳо ва ҳатто ба Конститутсия боварӣ надоштанд.

Акнун тағйиру иловаҳо ба Конститутсия тибқи боби 10 (моддаҳои 98,99,100) танҳо бо роҳи гирифтани раъйи халқи Тоҷикистон сурат мегирад ва ягон аҳзоби сиёсӣ, гурӯҳи одамон бо роҳи зурӣ ва ё фишор наметавонанд ба он тағйиру иловаҳо ворид намоянд ва ё аҳдофи бадхоҳонаи худро амалӣ созанд. Аз ин рӯ, ин санад барои мардуми тоҷик санади тақдирсоз ва кафили суботи миллат мебошад. Ҳар як тоҷик ва тоҷикистонӣонро азизу муқаддас меҳисобад ва аминем, ки он барои пояндагии Тоҷикистону тоҷикистониён асрҳо хидмат мекунад.

Абилзода Гуландом Сардор-номзади илмҳои фалсафа, мудири шуъбаи фалсафаи иҷтимоии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Давлат ҳамчун ташкилоти махсуси ҳокимияти сиёсӣ ва субъекти муносибатҳои байналхалқӣ бо санади эъломиявии истиқлолияти давлатӣ ва Конститутсияи худ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ карда мешавад. Конститутсия қонуни асосии давлат буда, асосҳои сохтори конститутсионӣ, принсипҳои умумии ҳуқуқро муқаррар мекунад. Дар таърихи башарият маҳз конститутсияҳо сарчашмаи дигаргунии куллӣ ва пешрафти ҷамъият гаштаанд.

Конститутсия ин пеш аз ҳама, ҳуҷҷати ҳуқуқие мебошад, ки он асосҳои сохтори давлатӣ, қонуният ва тартиботи ҳуқуқиро муайян мекунад. Дар як маврид Конститутсия ин ҳуҷҷати сиёсӣ ба ҳисоб меравад, ки он таъсири муносибатҳои сиёсиро ба ҷамъият танзим менамояд.[1.]

Табиист, ки баробари мушарраф гардидан ба Истиқлолият, ҳар як давлатро зарурати татбиқ намудани ислоҳоти дар тамоми ҷанбаҳои ҳаёти кишвар, ба хотири ҷавобгӯ сохтани вазъи ҳуқуқӣ ва сиёсию иҷтимоӣ ба талаботи ҷомеаи навин пеш меояд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ, вобаста ба дигаргун шудани авзои ҷомеа ва раванди инкишофи таърихии он, яъне бо ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, ҳамвора марҳилаи эъмори давлатдории сифатан нави миллӣ ва заминагузории ҷомеаи шаҳрвандӣ оғоз гардида, тадбирҳои муҳиму мақсаднок дар доираи ислоҳоти бузурги тамоми ҷанбаҳои зарурии ҳаёти ҷомеа ба роҳ андохта мешавад.

Бинобар ин яке аз аввалин тадбирҳои муҳиме, ки дар ин раванд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ карда шуд, ин аз нав қабул намудани Конститутсия гардид, зеро Конститутсия ҳамчун санади олии сиёсию ҳуқуқӣ метавонад, ба сифати яке аз нишонаҳои аввалин ва муҳимтарини мустақилияти давлат дар ҳаёти миллат нақши муассир дошта бошад. Ғайр аз ин зарурату муҳимияти Конститутсия боз дар он ифода меёбад, ки он ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ ва ҳуҷҷати сиёсию иҷтимоии хусусияти барномавидошта, ҳолати ҳуқуқӣ ва дурнамои инкишофи ҳозираю ояндаи ҷумҳурӣ ва давлатро дар сатҳи эътибори олии ҳуқуқидошта муайян менамояд. Конститутсияи нав дар Тоҷикистон, заминаи ҳуқуқии сохтори давлатдории миллиро ба вуҷуд оварда, моҳияту мазмун ва мақсади онро муайян намуд.[2]

Албатта ин Конститутсия бунёди давраи давлатдории нави миллии тоҷикон мебошад. Дар он таҳкурсии ҳуқуқии давлати нави миллӣ гузошта шуда шакл, моҳият, мазмун, ҳадаф ва вазифаҳои он муайян карда шудаанд. Дар баробари ин Конститутсияи мазкур аз нигоҳи ҳуқуқӣ расмигардонии давлатдории навини миллат, хотимаи давраи ибтидоии давлатдории миллии тоҷик, анҷоми давраи шуравии сотсиалистии ташкилу инкишофи давлати Тоҷикистон аст. Ин принсипҳо дар мазмуну таъиноти Конститусия равшан ифода ёфтаанд. Дар дебочаи он эълон шудааст, ки халқи Тоҷикистон таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушди камоли онро дарк намуда, ҳамин Конститутсияро қабул менамояд.[3]

Дар сатҳи олии ҳуқуқи халқ ӯҳдадор шудааст, ки тақдири давлатро ба дасти худ мегирад ва барои ҳифзи мустақилият ва устувории он масъул аст.[4]. Яъне Конститутсияи амалкунанда аҳамияти бузурги таърихӣ дорад Аҳамияти таърихию сиёсии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва нақши он дар бунёди давлати миллӣ аз инҳо иборат мебошад:

- Бо қабул гардидани Конститутсияи соли 1994, даровардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия дар маҷлисҳои Парлумон аз ҷониби вакилон, ки дар фаъолияти давлатдории замони собиқ мавҷуд буд, хотима гузошта шуд. Яъне ба нақш ва мавқеи шаҳрванд - ҳамчун унсури марказии сиёсиву иҷтимоӣ дар идоракунии давлат ва сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ будани онҳо эътибори констиутсионӣ дода шуда, сатҳ ва дараҷаи маърифати сиёсӣ ва ҳуқуқии ҷомеа баданд бардошта шуд. Раъйпурсии умумихалқӣ унсури марказии иштироки васеи омма дар идоракунии давлатӣ гардид. Ин дигаргунии азими конститусионӣ- ҳуқуқии ҷомеаи мо гардид, ки бо ҳамин тақдиру сарнавишти халқи Тоҷикистон аз иродаи худи халқ вобастагӣ пайдо намуд;

- Конститутсия ба тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул щуда, ба масъалаи принсипиалӣ ва фундаменталии давлат, яъне хусусияти давлати Тоҷикистон нуқта гузошт. Тоҷикистон давлати соҳибистиқлол, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона, ва иҷтимоӣ эълон шуда, бо ҳамин бо иродаи халқи Тоҷикистон -ҳама гуна дигар хусусияти давлат, аз ҷумла давлати исломӣ, ки яке аз сабабҳои асосии сар задани ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон гардида буд, инкор карда шуд.

- Қабули Конститутсия Истиқлолияти давлатии Чумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун бузургтарин зуҳуроти сиёсиву иҷтимоӣ фарҳангию ҳуқуқӣ ҳукми конститутсионӣ бахшид;

- Дар асоси ин ҳуҷҷат ҷомеаи ҷаҳонӣ ба хусусияти давлати мо ҳамчун давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва иҷтимоӣ таъриху фарҳанг ва забони миллӣ, сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, муносибат ба инсон ва шаҳрванд ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои он, мавқеи халқ дар низоми ҳокимияти давлатӣ, муносибати давлат ба моликият, тартиби таъсиси мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, аз ҷумла ҳокимияти судӣ, мақомоти маҳаллӣ ва худидоракунӣ шиносоӣ пайдо намуд, яъне Конститутсия шиносномаи давлат ва халқи Тоҷикистон гардид;

- Қабули Конститутсия нахустин чорабинии мухими сиёсии кишвар буда, барои ҳокимияти сиёсии таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон фаъолиятдошта санҷиши бузург ба шумор мерафт. Қабули он, ки дар шароити басе мураккаби авзои сиёсии иҷтимоӣ доир гардид аз қобилияти баланди ташкилию роҳбарӣ ва давлатдории Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳукумати ӯ шаҳодат медиҳад. Яъне дар дили одамон шуълаи умед ва боварӣ ба ояндаи дурахшони халқу миллат ва давлат пайдо шуда, халқ дар атрофи Роҳбари давлат муттаҳид гардида, сиёсати созанда ва бунёдкоронаи ӯро ҳамаҷониба дастгирӣ намуданд.

- Қабули Конститутсия башорати ба майдони сиёсӣ ва сиёсати ҷаҳонӣ воридшавии шахсият ва чеҳраи нави таърихӣ бо фаҳмишу дарки баланди арзишҳои миллӣ ва арзишҳои байналмиллалӣ мебошад. Ин бори дигар собит намудани нақш ва мавқеи шахсият дар таърих, пешниҳоди барномаи мукаммали созанда ва бунёдкорона, ташаккули элитаи сиёсӣ ва миллӣ аз қафои худ бурдани омма ва дигаргуниҳои сифати ҷомеаи алоҳида мебошад;

- Конститутсия ба нақш ва мавқеи таърихии халқ ҳамчун баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ ва ифодаи олии бевоситаи ҳокимияти халқ будани раъйпурсии умумихалқӣ ва интихобот баҳои сазовор дод. Яъне, интихоботи мақомоти олии давлатӣ, аз ҷумла, интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва раъйпурсии минбаъда дар доираи муқаррароти Конститутсия баргузор гаштанд. Шаҳрвандони кишвар дар фазои осоиштаю ором Президенти мамлакат ва вакилони мақомоти қонунгузорӣ ва намояндагиро интихоб намуда, мувофиқи ҳуқуқҳои сиёсиашон ҳокимияти давлатиро ташкил ва ҳукуқҳои конститутсионии худро ба интихобот амалӣ намуданд;

- Конститутсия ҳамчун матни иборат аз дебоча, даҳ бобу сад модда ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангӣ ва ҳамчун организми зинда буда, рушду таҳкими фаъолияти минбаъдааш дар таҷрибаи ғании конститутсионализми Тоҷикистон дарҷ ёфтааст;

- Конститутсияи кишвар бори нахуст ҳокимияти судиро ҳамчун шохаи баробарҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ эълон намуд. Мувофиқи моддаи 19-и Конститутсия «Ҳар кас кафолати ҳифзи судӣ дорад. Ҳар шахс ҳуқуқ дорад талаб намояд, ки парвандаи ӯро суди босалоҳият мустақил ва беғараз, ки тибқи қонун таъсис ёфтааст, баррасӣ намояд».

Аз ин лиҳоз, Конститутсия ҳамчун баёнгари таносуби воқеии ҳамаи неруҳои иҷтимоии ҷомеа ва ҷавобгуи манфиатҳои ҳамаи онҳо буда, чунин давлатеро бунёд гузошт, ки ба ҷуз аз хизмат ба мардум ва амалӣ намудани ормонҳои онҳо дигар мақсад надорад. Эъмори давлати мустақил ва пайваст ба ҷаҳони муосир низ самараи тафаккур ва хизмати мардуми шарифи кишвар мебошад, ки имрӯз онро бо номи Тоҷикистон мешиносанд ва мавқеи онро дар мавриди ҳаллу фасли масоили умдаи байналмиллалӣ эҳтиром мекунанд.

Бо ҳамин тартиб, имрӯзҳо, ки мо дар арафаи 30-юмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем, бояд мавҷудияти ин санади олии тақдирсози миллатро дар ҳаёти ҷомеа беҳтар намоем. Дар доира ва меҳвари ин санад зистанро омӯзем, меъёрҳова муқаррароти онро қоидаи рафтори худ қарор диҳем ва арзишҳои онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоем. Онро ҳамчун бузургтарин дастовард, раҳнамо ва пайвандгари наслҳо дар қатори чунин ифтихору сарбаландии инсонӣ ва миллиамон–Ватану миллат, худшиносӣ,худогоҳӣ ва ҳуввияти миллӣ ҷойгузин намоем. Бо такя ба арзишҳои умумибашарию миллӣ, дарки моҳият ва мазмуни созандаю бунёдкоронааш онро як ҷузъи таркибии ғояи миллӣ эътироф намоем.

Алиназарова Кифоят Ғуломназаровна - ходими хурди илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёт

1. Конститусияҳои Тоҷикистон ва падидаҳои ҳуқуқии давлатӣ дар инкишофи давлатдории миллӣ. –Душанбе: «Дониш, 2019. – 620 с.

2. Маҷмуаи Конститусияҳои Тоҷикистон / Мураттиб Гадоев Б.С.- Душанбе, 2015. – 633 с.

3. Имомов А. Нақши Конститусия дар бунёди давлатдории миллии Тоҷикон. - Душанбе, 2011. –358с.

4. Соибов З.М., Изаттулозода П,Н. Мақомоти ҳокимияти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон (воситаи таълимӣ). – Душанбе, 2021. – 244с.

“Конститутсия ҳамчун дастоварди бузурги мардуми Тоҷикистон заминаҳои ҳуқуқии эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявии тоҷиконро фароҳам оварда, шакли олии ифодаи ҳуқуқии давлатдории миллӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ҳар як шаҳрванди мамлакат мебошад”.
Эмомалӣ РАҲМОН

Мусаллам аст, ки баъди ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола санаи 6-уми ноябр ҳамчун Рӯзи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи баланд таҷлил карда мешавад. Чунки ин санади муқаддасу тақдирсози миллат кафили амният ва ҳамзамон сулҳу осоиштагии ҳар як сокини мамлакат маҳсуб ёфта, он инсонҳоро ба сӯйи ояндаи дурахшон раҳсипар менамояд.

Лозим ба тазаккур аст, ки бо истифода аз ин санади муқаддас ва тақдирсоз, ки ҳамчун шаҳодатномаи иқболи миллат шинохта шудааст, тамоми сохторҳои ҳокимияти давлатӣ фаъолияти худро пеш мебаранд. Маҳз ҳамин қонун аст, ки озодии шаҳрвандон, ҳуқуқи таҳсил дар мактаб ва донишкадаҳои олиро ҳимоя менамояд.

Конститутсияи Ҷумҳурии соҳибистиқлолу соҳибиқболи Тоҷикистон яке аз беҳтарин конститутсияҳои ҷаҳон шинохта шуда, он ҳамчун бахтномаи миллат ва шоҳсутуни давлатдории миллӣ маҳсуб меёбад. Пояи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ормонҳои миллӣ ва мардумии халқи мо бино ёфтааст.

Ин санади муҳимми тақдирсоз, давлати соҳибистиқлоли тоҷиконро ба сӯйи комёбиҳои бузург раҳнамоӣ мекунад. Ҳамин тариқ, баъд аз қабули Конститутсияи худ Ҷумҳурии соҳибистиқлоламон таҳти сарварии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ ва кулли паҳлӯҳои ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ як қатор пешравиҳои бузург ба даст овард.

Барои фароҳам омадани фазои осоиштаву босубот, таъмини сартосарии сулҳу ваҳдати миллӣ, барқарор намудани муносибатҳои манфиатбахши байналмилалӣ ва сиёсати сулҳҷӯёнаи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рисолати таърихии ин санади бебаҳои сарнавиштсоз ва олии ҳуқуқӣ маншаъ мегирад. Чунки Конститутсияи амалкунандаи кишварамон кафили сулҳ, якпорчагӣ, Ваҳдати миллӣ ва пойдориву таҷассумгари давлату давлатдории мо, барномаи амал ва зиндагии шоиставу раҳнамои ояндаи дурахшони мардуми тоҷик маҳсуб меёбад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади меъёриву ҳуқуқӣ буда, эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва арзиши олии миллату давлат ҳисобида мешавад. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқу вазифаҳои инсон аз ҷониби давлат эътироф ва кафолат дода шуда, аз ҷумла дар моддаи 5-уми он омадааст, ки: “Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд”.

Лозим ба тазаккур аст, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тимсоли шиносномаи давлату миллат маҳсуб ёфта, дар он номи давлат, сохти давлатдорӣ ва сохтори он нишон дода мешавад. Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд: ”Бузургӣ ва аҳаммияти ин санади муҳимми таърихӣ, пеш аз ҳама дар он ифода меёбад, ки он бори нахуст аз ҷониби худи халқ бо роҳи ифодаи озодонаи майлу иродаи шаҳрвандони мамлакат қабул карда шудааст”.

Ҳамин тариқ, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, волоияти ҳуқуқ, таҷзияи ҳокимият, фаъолияти озоди иқтисодӣ, гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, ки дар Конститутсияи кишвари соҳибистиқлол дарҷ гардидаанд, аз ҷумлаи арзишҳои умумибашарӣ маҳсуб меёбанд. Тавре, ки шоир ба ин мазмун чунин гуфтааст:
Сатри қонун бод роҳи мову ман,
Рӯзи қонун бод ҳар рӯзи Ватан!

Раҳимзода Алишер номзади илмҳои математика, директори Инистути математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ.

Давлат ҳамчун ташкилоти махсуси ҳокимияти сиёсӣ ва субъекти муносибатҳои байналхалқӣ бо санади эъломиявии истиқлолияти давлатӣ ва Конститутсияи худ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ карда мешавад. Конститутсия қонуни асосии давлат буда, асосҳои сохтори конститутсионӣ, принсипҳои умумии ҳуқуқро муқаррар мекунад. Дар таърихи башарият маҳз конститутсияҳо сарчашмаи дигаргунии куллӣ ва пешрафти ҷамъият гаштаанд.

Конститутсия ин пеш аз ҳама, ҳуҷҷати ҳуқуқие мебошад, ки он асосҳои сохтори давлатӣ, қонуният ва тартиботи ҳуқуқиро муайян мекунад. Дар як маврид Конститутсия ин ҳуҷҷати сиёсӣ ба ҳисоб меравад, ки он таъсири муносибатҳои сиёсиро ба ҷамъият танзим менамояд.[1.]

Табиист, ки баробари мушарраф гардидан ба Истиқлолият, ҳар як давлатро зарурати татбиқ намудани ислоҳоти дар тамоми ҷанбаҳои ҳаёти кишвар, ба хотири ҷавобгӯ сохтани вазъи ҳуқуқӣ ва сиёсию иҷтимоӣ ба талаботи ҷомеаи навин пеш меояд.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ, вобаста ба дигаргун шудани авзои ҷомеа ва раванди инкишофи таърихии он, яъне бо ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, ҳамвора марҳилаи эъмори давлатдории сифатан нави миллӣ ва заминагузории ҷомеаи шаҳрвандӣ оғоз гардида, тадбирҳои муҳиму мақсаднок дар доираи ислоҳоти бузурги тамоми ҷанбаҳои зарурии ҳаёти ҷомеа ба роҳ андохта мешавад.

Бинобар ин яке аз аввалин тадбирҳои муҳиме, ки дар ин раванд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ карда шуд, ин аз нав қабул намудани Конститутсия гардид, зеро Конститутсия ҳамчун санади олии сиёсию ҳуқуқӣ метавонад, ба сифати яке аз нишонаҳои аввалин ва муҳимтарини мустақилияти давлат дар ҳаёти миллат нақши муассир дошта бошад. Ғайр аз ин зарурату муҳимияти Конститутсия боз дар он ифода меёбад, ки он ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ ва ҳуҷҷати сиёсию иҷтимоии хусусияти барномавидошта, ҳолати ҳуқуқӣ ва дурнамои инкишофи ҳозираю ояндаи ҷумҳурӣ ва давлатро дар сатҳи эътибори олии ҳуқуқидошта муайян менамояд. Конститутсияи нав дар Тоҷикистон, заминаи ҳуқуқии сохтори давлатдории миллиро ба вуҷуд оварда, моҳияту мазмун ва мақсади онро муайян намуд.[2]

Албатта ин Конститутсия бунёди давраи давлатдории нави миллии тоҷикон мебошад. Дар он таҳкурсии ҳуқуқии давлати нави миллӣ гузошта шуда шакл, моҳият, мазмун, ҳадаф ва вазифаҳои он муайян карда шудаанд. Дар баробари ин Конститутсияи мазкур аз нигоҳи ҳуқуқӣ расмигардонии давлатдории навини миллат, хотимаи давраи ибтидоии давлатдории миллии тоҷик, анҷоми давраи шуравии сотсиалистии ташкилу инкишофи давлати Тоҷикистон аст. Ин принсипҳо дар мазмуну таъиноти Конститусия равшан ифода ёфтаанд. Дар дебочаи он эълон шудааст, ки халқи Тоҷикистон таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушди камоли онро дарк намуда, ҳамин Конститутсияро қабул менамояд.[3]

Дар сатҳи олии ҳуқуқи халқ ӯҳдадор шудааст, ки тақдири давлатро ба дасти худ мегирад ва барои ҳифзи мустақилият ва устувории он масъул аст.[4]. Яъне Конститутсияи амалкунанда аҳамияти бузурги таърихӣ дорад Аҳамияти таърихию сиёсии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва нақши он дар бунёди давлати миллӣ аз инҳо иборат мебошад:

- Бо қабул гардидани Конститутсияи соли 1994, даровардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия дар маҷлисҳои Парлумон аз ҷониби вакилон, ки дар фаъолияти давлатдории замони собиқ мавҷуд буд, хотима гузошта шуд. Яъне ба нақш ва мавқеи шаҳрванд - ҳамчун унсури марказии сиёсиву иҷтимоӣ дар идоракунии давлат ва сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ будани онҳо эътибори констиутсионӣ дода шуда, сатҳ ва дараҷаи маърифати сиёсӣ ва ҳуқуқии ҷомеа баданд бардошта шуд. Раъйпурсии умумихалқӣ унсури марказии иштироки васеи омма дар идоракунии давлатӣ гардид. Ин дигаргунии азими конститусионӣ- ҳуқуқии ҷомеаи мо гардид, ки бо ҳамин тақдиру сарнавишти халқи Тоҷикистон аз иродаи худи халқ вобастагӣ пайдо намуд;

- Конститутсия ба тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул щуда, ба масъалаи принсипиалӣ ва фундаменталии давлат, яъне хусусияти давлати Тоҷикистон нуқта гузошт. Тоҷикистон давлати соҳибистиқлол, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона, ва иҷтимоӣ эълон шуда, бо ҳамин бо иродаи халқи Тоҷикистон -ҳама гуна дигар хусусияти давлат, аз ҷумла давлати исломӣ, ки яке аз сабабҳои асосии сар задани ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон гардида буд, инкор карда шуд.

- Қабули Конститутсия Истиқлолияти давлатии Чумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун бузургтарин зуҳуроти сиёсиву иҷтимоӣ фарҳангию ҳуқуқӣ ҳукми конститутсионӣ бахшид;

- Дар асоси ин ҳуҷҷат ҷомеаи ҷаҳонӣ ба хусусияти давлати мо ҳамчун давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва иҷтимоӣ таъриху фарҳанг ва забони миллӣ, сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, муносибат ба инсон ва шаҳрванд ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои он, мавқеи халқ дар низоми ҳокимияти давлатӣ, муносибати давлат ба моликият, тартиби таъсиси мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, аз ҷумла ҳокимияти судӣ, мақомоти маҳаллӣ ва худидоракунӣ шиносоӣ пайдо намуд, яъне Конститутсия шиносномаи давлат ва халқи Тоҷикистон гардид;

- Қабули Конститутсия нахустин чорабинии мухими сиёсии кишвар буда, барои ҳокимияти сиёсии таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон фаъолиятдошта санҷиши бузург ба шумор мерафт. Қабули он, ки дар шароити басе мураккаби авзои сиёсии иҷтимоӣ доир гардид аз қобилияти баланди ташкилию роҳбарӣ ва давлатдории Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳукумати ӯ шаҳодат медиҳад. Яъне дар дили одамон шуълаи умед ва боварӣ ба ояндаи дурахшони халқу миллат ва давлат пайдо шуда, халқ дар атрофи Роҳбари давлат муттаҳид гардида, сиёсати созанда ва бунёдкоронаи ӯро ҳамаҷониба дастгирӣ намуданд.

- Қабули Конститутсия башорати ба майдони сиёсӣ ва сиёсати ҷаҳонӣ воридшавии шахсият ва чеҳраи нави таърихӣ бо фаҳмишу дарки баланди арзишҳои миллӣ ва арзишҳои байналмиллалӣ мебошад. Ин бори дигар собит намудани нақш ва мавқеи шахсият дар таърих, пешниҳоди барномаи мукаммали созанда ва бунёдкорона, ташаккули элитаи сиёсӣ ва миллӣ аз қафои худ бурдани омма ва дигаргуниҳои сифати ҷомеаи алоҳида мебошад;

- Конститутсия ба нақш ва мавқеи таърихии халқ ҳамчун баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ ва ифодаи олии бевоситаи ҳокимияти халқ будани раъйпурсии умумихалқӣ ва интихобот баҳои сазовор дод. Яъне, интихоботи мақомоти олии давлатӣ, аз ҷумла, интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва раъйпурсии минбаъда дар доираи муқаррароти Конститутсия баргузор гаштанд. Шаҳрвандони кишвар дар фазои осоиштаю ором Президенти мамлакат ва вакилони мақомоти қонунгузорӣ ва намояндагиро интихоб намуда, мувофиқи ҳуқуқҳои сиёсиашон ҳокимияти давлатиро ташкил ва ҳукуқҳои конститутсионии худро ба интихобот амалӣ намуданд;

- Конститутсия ҳамчун матни иборат аз дебоча, даҳ бобу сад модда ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангӣ ва ҳамчун организми зинда буда, рушду таҳкими фаъолияти минбаъдааш дар таҷрибаи ғании конститутсионализми Тоҷикистон дарҷ ёфтааст;

- Конститутсияи кишвар бори нахуст ҳокимияти судиро ҳамчун шохаи баробарҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ эълон намуд. Мувофиқи моддаи 19-и Конститутсия «Ҳар кас кафолати ҳифзи судӣ дорад. Ҳар шахс ҳуқуқ дорад талаб намояд, ки парвандаи ӯро суди босалоҳият мустақил ва беғараз, ки тибқи қонун таъсис ёфтааст, баррасӣ намояд».

Аз ин лиҳоз, Конститутсия ҳамчун баёнгари таносуби воқеии ҳамаи неруҳои иҷтимоии ҷомеа ва ҷавобгуи манфиатҳои ҳамаи онҳо буда, чунин давлатеро бунёд гузошт, ки ба ҷуз аз хизмат ба мардум ва амалӣ намудани ормонҳои онҳо дигар мақсад надорад. Эъмори давлати мустақил ва пайваст ба ҷаҳони муосир низ самараи тафаккур ва хизмати мардуми шарифи кишвар мебошад, ки имрӯз онро бо номи Тоҷикистон мешиносанд ва мавқеи онро дар мавриди ҳаллу фасли масоили умдаи байналмиллалӣ эҳтиром мекунанд.

Бо ҳамин тартиб, имрӯзҳо, ки мо дар арафаи 30-юмин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем, бояд мавҷудияти ин санади олии тақдирсози миллатро дар ҳаёти ҷомеа беҳтар намоем. Дар доира ва меҳвари ин санад зистанро омӯзем, меъёрҳова муқаррароти онро қоидаи рафтори худ қарор диҳем ва арзишҳои онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоем. Онро ҳамчун бузургтарин дастовард, раҳнамо ва пайвандгари наслҳо дар қатори чунин ифтихору сарбаландии инсонӣ ва миллиамон–Ватану миллат, худшиносӣ,худогоҳӣ ва ҳуввияти миллӣ ҷойгузин намоем. Бо такя ба арзишҳои умумибашарию миллӣ, дарки моҳият ва мазмуни созандаю бунёдкоронааш онро як ҷузъи таркибии ғояи миллӣ эътироф намоем.

Алиназарова Кифоят Ғуломназаровна - ходими хурди илмии шуъбаи таърихи давлат ва ҳуқуқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёт

1. Конститусияҳои Тоҷикистон ва падидаҳои ҳуқуқии давлатӣ дар инкишофи давлатдории миллӣ. –Душанбе: «Дониш, 2019. – 620 с.

2. Маҷмуаи Конститусияҳои Тоҷикистон / Мураттиб Гадоев Б.С.- Душанбе, 2015. – 633 с.

3. Имомов А. Нақши Конститусия дар бунёди давлатдории миллии Тоҷикон. - Душанбе, 2011. –358с.

4. Соибов З.М., Изаттулозода П,Н. Мақомоти ҳокимияти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон (воситаи таълимӣ). – Душанбе, 2021. – 244с.

Мардумони гуногунзабону гуногунмиллати ҷаҳон ҳамеша барои бо якдигар дӯстию ҳамкориву қаробат пайдо кардан, аз таъриху тарзи зиндагии якдигар бохабар шудан, аз таҷрибаи якдигар ягон чизи боманфиатеро омӯхтан, ба хусусиятҳои хоси фарҳанги якдигар бештар ошно шудан, навъҳои тиҷорати барои ду тараф боманфиатро ҷустуҷӯ кардану ба роҳ мондан ҳамеша талошҳо кардаанду чораҳо андешидаанд.

Таърих нишон додааст, ки барои воқеан амалӣ шудани чунин андешаҳои арзишманд, танҳо як хоҳиш доштан, албатта он қадар кифоя нест. Иҷрои ҳар навъ нияту нақшаи манфиатовар қабл аз ҳама ба он вобаста аст, ки ин ё он халқ дар айни ҳол ба чи гуна вазъи сиёсиву иқтисодӣ гирифтор аст. Бе мавҷудияти оромӣ ва таъмини амният, бе роҳҳои мувофиқу бехатар ҳама нияту амалҳои нек ё ба хубӣ, яъне дилхоҳ ба анҷом намерасанд ва ё дар нисфи роҳ мемонанд.

Инсон бо вуҷуди ҳамин қадар оқилу доно буданаш ва қудрати беинтиҳои накӯкорӣ доштанаш гоҳ-гоҳе боз барои иҷрои чунин корҳое даст мезанад, ки барои чанд каси худхоҳ андаке суд дошта бошад ҳам, зиёнаш аз он даҳҳо маротиба барои ҳазорҳо ва ҳатто миллионҳо одамон бештар аст. Албатта, дар дунё ягон давлате дида намешавад, ки мардумони он тамоми асрҳо дар оромию осудагӣ, бе эҳсоси парешонӣ дар фароғати доимӣ умр ба сар бурда бошанд. Ҳамеша ҷангҳои харобиовари байни давлатҳои гуногун бо баҳонаву бебаҳона сар мезананд. Ҳатто дар дохили як давлати ҷудогона ва мустақил ҷангҳои шадид байни бошандагони мухталифи он баъзан рӯй медиҳанд. Тавре ба ҳамагон маълум аст, Ҳиндустон аз лиҳози шумораи аҳолӣ ва масоҳаташ яке аз кишварҳои бузурги қитъаи Осиё ба шумор меравад. Қавмҳои гуногуни он, ки бо таърихи ғании худ ки ҳар кадом соҳиби як музофоти пуриқтидору инкишофёфтаи ҷудогона, соҳиби дини муайян, урфу одат ва забони худ мебошанд, ҷангҳои байни ҳамдигарро ҳам дидаанду аз тарафи бегонагон забт кардани сарзамини аҷдодиашонро низ муаррифи менамоянд. Охирин забткардаҳои Ҳиндустон пас аз Муғулҳои Бузург ин мустамликадорони англис буданд, ки пас аз 200 соли истисмори бераҳмонаи мардуми ин кишвар дар соли 1947, дар натиҷаи муборизаи озодихоҳонаи мардуми ҷабрдидаву ба дод омада, маҷбур шуданд, ки ин мамлакати афсонавӣ ва пур аз сарватҳои бебаҳоро дар ҳолати ақибмондагӣ ва нодорӣ ба ду давлат ҷудо намуда, онро тарк кунанду ба ватанашон баргарданд. Акнун бештар аз 75 сол мешавад, ки сарзамини Ҳинд ҳамчун кишвари озоду соҳибистиқлол амал намуда, бе аъзогӣ дар ягон созмони низомӣ, дар ҳамаи соҳаҳои сиёсату иқтисод, низомӣ ва фарҳанг ба пешравиҳои бемисл ноил гардидааст. Дар арсаи байналмилалӣ имрӯз мақоми хос ҳосил карданашро касе аз ҷаҳониён рад карда наметавонад. Бо ин “Роҳи бузурги Абрешим”, роҳи корвонгузар аз Чин ба воситаи Осиёи Миёна то Аврупо тиҷорат ва робитаҳои фарҳангӣ амалӣ мешуд. Ин роҳ мушкили ҳазорон тоҷирони байни Осиёи Миёна ва Ҳиндустон рафту омад доштаро осон кардааст. Ин роҳ боз асрҳо мададгори ҳазорҳо сайёҳони ҷудогона низ шудааст. Бояд махсус ин далели бисёр ҷолибу аҷибро зикр кард, ки дар ҳар навъ вазъи сиёсиву иқтисодӣ ва ҳатто нооромию бесарусомонӣ риштаи муносибатҳои тиҷоративу фарҳангии ин мамлакат бо кишварҳои дигар, алалхусус ҳамсояҳои наздик гусаста нашудааст ва “Роҳи абрешим” дар ин муносибатҳо нақши худро дорад. Ин ҷо дар оғоз месазад ёдовар аз он шавем, ки ҳанӯз дар асри VII сайёҳи Чин И Сезин зоҳиди буддоии чинӣ, ки дар давраи ҳукумронии сулолаи Тан (618 — 907) зиндагӣ кардааст, ба Ҳиндустон сафар намуда, барои омӯзиши зиндагии мардум ва адабу фарҳанги ин кишвари ба Чин ҳамсоя муддате заҳмат кашида, пас аз худ чунин осори арзишманде мерос мондааст, ки имрӯз муҳаққиқони фарҳангу адабу таърих аз он фаровон истифода мебаранд. Барои ҳалли баъзе масоили фарҳангии Ҳиндустони замони гузашта, ки баҳсталаб ва ё норавшан аст, маҳз навиштаҳои И Сезин то андозае ёрӣ мерасонанд. Аз ҷумла, барои муайян кардани замони зистану муайян кардани шумораи асарҳои яке аз бузургтарин шоири адабиёти классикии Ҳиндусон Бҳартриҳарӣ, қайдҳои И Сезин бо манфиат мебошад. Ибн Баттута (1304–1377), сайёҳ ва тоҷири араб низ аз ин имкониятҳои “Роҳи абрешим” баҳра бурдааст. Сайеҳи рус Афанасий Никитин, ки ҳамчун нависанда, тоҷир ва муаллифи сафарномаи "Сафар дар се баҳр" маъруф мебошад, дар асрҳои миёна дар байни аврупоиҳо яке аз аввалинҳо шуда, соли 1471 то ба Ҳиндустон расидааст. Метавон гуфт, ки барои то назди Ленин расидан инқилобчии Ҳиндустон Муҳаммад Баракатулло низ ҳамин роҳро истифода бурдааст. Олими варзидаи арабшинос Тоҷиддин Мардонӣ дар мақолаи худ “Ҳиндуҳо дар осори Садриддин Айнӣ” ишора ба он мекунанд, ки ҳиндуҳо ба Осиёи Марказӣ рафту омади тиҷоратӣ доштанд ва ҳатто чанде аз онҳо дар шаҳрҳои Аморати Бухоро муқимӣ шудаанд. Тоҷиддин Мардонӣ навиштааст: “Дар асари гаронқадри худ «Ёддоштҳо» Садриддин Айнӣ иброз медорад, ки ҳиндуҳо натанҳо дар корвонсароҳое, ки дар Бухоро буданд, умр ба сар мебурданд, балки дар корвонсароҳои Ғиждувон, Вобканд, Қаршӣ ва дигар марказҳои сераҳолии аморати Бухоро зиндагонӣ ва кору фаъолият мекарданд. Дар худи Бухоро се корвонсаро буд, ки адади зиёди ҳиндуҳо бо шумори сад ва ё саду панҷоҳ нафар дар як ҷо ҳаёт ба сар мебурданд”.[1] Онҳоро ба ин сарзаминҳо, албатта, “Роҳи абрешим” овардааст.

“Роҳи абрешим” дар сафарҳои яке аз шахсиятҳои машҳури илму фарҳанги Ҳиндустон, сайёҳ, адиб, тарҷумон ва таърихшинос Раҳул Санкритяян ба мамлакатҳои дигар, аз ҷумла ба Иттиҳоди Шӯравӣ нақши муҳим бозидааст. Раҳул Санкритяян зиёда аз 45 соли умри худро дар сафарҳо гузаронидааст. Чун дар давоми яке аз сафарҳояш ба ӯ муяссар мешавад, ки дар солҳои 1937-1938 дар факултети “Шарқӣ”-и Донишгоҳи давлатии Ленинград ба ҳайси устоди забони ҳиндӣ ба шогирдони бахши ҳиндӣ ва урду сабақ диҳад, аз ин фурсат истифода бурда ба омӯзиши адабиёти навини тоҷик машғул мешавад. Солҳои 1945 - 1947 -ро низ Раҳул Санкритяян дар Иттиҳоди Шӯравӣ гузаронидааст. Диққати ин олими варзидаро қабл аз ҳама эҷодиёти чунин адибони шинохтаи тоҷик ба мисли Садриддин Айнӣ, Мирзо Турсунзода, Ҷалол Икромӣ, Раҳим Ҷалил ва дигар насрнависону шоирони муосири мардуми мо ҷалб менамояд ва ӯ ба тарҷумаи асарҳои Садриддин Айнӣ машғул мешавад. Дар маҷмӯъ Раҳул Санкритяян қариб ҳамаи асарҳои насрии устодро, аз ҷумла “Дохунда”, “Марги судхӯр”, “Ғуломон”, “Одина” ва ғайраро ба забони ҳиндӣ тарҷума намудааст. Ин асарҳо зиёда аз 70 сол мешавад, ки чандин маротиба такроран чоп ва пешкаши хонандаҳои сершумори ҳинд шудаанд.

Бо соҳибистиқлол шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1991, дар ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии мамлакати мо дигаргуниҳои бузург ба амал омаданд. Ин дигаргуниҳо аз назари хеҷ кас пӯшида нест, лекин дар ҳар мавриди муносиб ба ин ҷониб назар кардан аз аҳамият орӣ нахоҳад буд. Акнун метавон гуфт, ки “Роҳи абрешим” дар замони муосир, дар намуди дигар аз нав эҳё шуд. Он ҳам бошад бо талоши хайрхоҳонаи раҳбарони давлатҳои бо ҳам ҳамсояву бо якдигар назари нек дошта бунёд шуда истодааст, ки ин на танҳо бо манфиату бо аҳамияте, ки дорад, фарқ мекунад. Фаъол будани ин роҳ на танҳо барои давлатҳои ҳамин минтақа, яъне Чину Ҳиндустону Покистону Осиёи Марказӣ ва мисли ин давлатҳои Осиё, балки барои дигар давлатҳои ҷаҳон, аз ҷумла мамолики Аврупо хеле зарур аст. Қабл аз ҳама барои самаранок истифода бурдани “Роҳи абрешим”, давлатҳои манфиатдор бояд чораҳо андешанд, ки ҳар навъ низоъҳо, кашмакашиҳо ва нооромиҳо ба амал наоянд ва агар ба иғвои баъзе гуруҳҳо ё давлатҳои даъвои манфиати танг дошта, ки каме дуртар ҷойгиранд, ба амал оянд, бояд бо истифодаи ақлу хиради солим зуд бартараф карда шаванд, тавре ки дар Ҷумҳурии нав соҳибистиқлолшудаи Тоҷикистон бо сарварии хирадмандонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бартараф карда шуд. Танҳо дар шароити орому мувофиқ “Роҳи абрешим” вазифаи худро метавонад пурра ва босамар иҷро намояд.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин сиёсати оқилонаи дохиливу хориҷиро ба кор бурда истодааст, ки он имконият медиҳад то ҷумҳурии мо дар ҳалли муносибатҳои байналмилалӣ дар ҳолати фаъолияти судманд бошад. Сафарҳои Пешвои миллат ба мамлакатҳои Чин, Ҳиндустон ва Покистон ва дар давоми ин сафарҳои расмӣ ба даҳҳо санадҳои ҳамкориҳои мухталифи ба тарафъайн муфид имзо гузоштан, ин ҳама худ роҳи тоза эҳёшудаи абрешимро сол то сол қавитар намуда истодааст.

Вақте ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарварии Тоҷикистонро ба ӯҳда гирифтанд, Тоҷикистон тавре ки пӯшида нест, дар ҳолати ногувор ва ниҳоят вазнин монда буд. Дар оғоз сарвари давлат, ҳамчун ватандори асил изҳор намуданд, ки бояд тамоми чораҳоро андешида, нерӯ ва хиради дурандеширо ба кор бурда, ба ҷанги шаҳрвандии нанговару бемаънии марговару харобиовар, ки аслан аз берун роҳандозӣ шуда буд, хотима мегузоранд. Он вақт бояд қабл аз ҳама миёни тоҷикони Тоҷикистон сулҳу ваҳдат барқарор карда мешуд. Ин вазнинтарин ва мушкилтарин масъала дар натиҷаи талошҳои пай дар пайи Президенти мамлакат дар муддати нисбатан кӯтоҳ ҳалли худро ёфт. Пеши роҳи хунрезию, бенизомӣ ва парешонӣ гирифта шуд. Мардуми Тоҷикистон нафаси осуда гирифт ва дар таърихи Тоҷикистон давраи дигар – давраи созандагӣ ва ободкунӣ оғоз ёфт. Маҳз дар ҳамин давра бо сарварӣ ва пешниҳодҳои сарвари давлат аввалин қадамҳои назаррас барои эҳёи “Роҳи абрешим” гузошта шуд. Сарвари давлат дар суханрониҳои худ оид ба халос шудан аз бунбасти коммуникатсионӣ, ки яке аз шартҳои эҳёи “Роҳи абрешим” ба ҳисоб меравад, ҳамеша таъкидҳо мекарданд ва мо шоҳидем, чунин далел ҳастем, ки Президент худашон шахсан дар озод шудани кишвар аз бунбасти коммуникатсионӣ ҳиссаи бузург гузоштаанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи 21 декабри соли 2021 оид ба ин масъала чунин баён доштанд: “Барои таъмин намудани рафтуомади бемамониати мусофирон ва ҳамлу нақли молу маҳсулот дар тамоми фаслҳои сол байни минтақаҳои кишвар, инчунин, раҳоӣ бахшидани мамлакат аз бунбасти коммуникатсионӣ ва ба кишвари транзитӣ табдил додани он 59 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи 24 миллиард сомонӣ амалӣ гардида, 2400 километр роҳ, 326 пул, 6 нақби мошингузар ва 219 километр роҳи оҳан сохта, ба истифода дода шуд. Бо амалӣ намудани корҳои зикргардида мо соли 2017 ба яке аз ҳадафҳои стратегии худ ноил шуда, Тоҷикистони сепорчаро ба қаламрави воҳид табдил додем ва тавассути долонҳои нақлиётӣ бо кишварҳои ҳамсоя ва дигар мамолики дуру наздики хориҷӣ пайвастани онро таъмин намудем”.[2]

Чун ба ин далелҳо назар мекунем, наметавонем ҳайрон нашавем, ки дар андак вақт ба ин гуна пешравиҳо ноил шудан чи тавр муяссар шудааст. Пас мувофиқ ба он мешавем, ки маҳз ҳамин гуна иқдом худ барои ҳалли масоили “Роҳи абрешим” ва эҳёи он мутобиқи тақозои замони нав мебошад. Дар замонҳои пештар бо сабаби кам будани роҳҳои осонгузари корвон ва саёҳони ҷудогона, адами пулҳо дар болои дарёҳои калон ва тамоман набудани нақлиёти техникӣ муддати сафари саёҳон, рафту омади тоҷирон ва аҳли адабу фарҳанг бисёр тӯл мекашид ва гоҳ-гоҳе дучори шикасту фалокат ҳам мешуд. Мо болотар ишора кардем, ки барои босуръат инкишоф ёфтани ҳама гуна муносибатҳо, аз ҷумла эҳё ва истифодаи “Роҳи абрешим” дар ҳолати ором будани ин ё он давлати корвонгузар ниҳоят муҳим аст. Дар сарзамини Афғонистон чандин солҳост, ки ҳатто нисбатан оромӣ дида намешавад. Ҳар вақте ки ин масъала ҳалли худро мусбат ёбаду рафту омад бо Афғонистон ва аз тариқи Афғонистон ба мамлакатҳои дигар, аз ҷумла Ҳиндустону Покистону Эрон ва ғайра зери таҳдиду хатар набошад, инчунин амният низ таъмин гардад, онгоҳ бехатарии “Роҳи абрешим” дар ин мамлакат ва истифодаи он, албатта, шакли фарохтар хоҳад гирифт. Барои ин аз ҷониби Тоҷикистон ҳамаи шароитҳо муҳайё шудааст: ҳам роҳҳои замонавӣ ва ҳам пулҳои устувори болои дарёи байни сарҳадӣ сохта ва барои истифода дода шудаанд.

Ҳар як гӯшаи Тоҷикистони навин аз шаҳрҳои калон то хурдтарин деҳаҳо бо пешниҳодҳо ва дастгирии Сарварии давлат, Пешвои миллат сол то сол симои худро дар самти беҳтару зеботар шудан дигар карда истодааст. Дар шароити Тоҷикистони саросар кӯҳсор бунёди роҳҳои ба талаботи замона ҷавобгӯ, кандани нақбҳои мошингузар ва таъмини ҳаракати бехатари нақлиёт кори саҳлу осон нест. Лекин маҳз ҳалли ҳамин гуна масъалаҳои бисёр душвор, вале ниҳоят муҳим ба шонаи Тоҷикистони навин вогузор шудааст, ки иҷрои онро мардуми меҳнатдӯсти тоҷик бо ифтихори ватандӯстии воқеӣ бо сарварии Пешвои худ бо сарбаландӣ ба ҷо оварда истодааст. Роҳҳои нави мошингард, ки ҷаводгӯи стандартҳои ҷаҳонианд, акнун Чину Тоҷикистону Афғонистон ва Осиёи Марказиро бо ҳам пайваст намуда истодааст. Ин роҳҳо бо сифати аълои хизматрасонӣ фарқ мекунанд. Дар китоби “Пешвои муаззами миллат” дар боби “Раҳоӣ аз бунбади коммуникатсионӣ” ин нуқта махсус зикр карда шудааст: “Бо шарофати роҳҳои барқароршуда ва роҳҳои нав бунёдгардида имрӯзҳо ҳаракати пайвастаи воситаҳои нақлиёти автомобилӣ ба ҳамаи манотиқи ҷумҳурӣ ва берун аз он дар ҳама фасли сол таъмин карда шудааст. Яъне рушди шабакаҳои роҳ ва инфрасохтори нақлиёти дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ яке аз муҳимтарин дастовардҳои мардуми кишвар маҳсуб меёбад. Бо соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон суръати сохтмон ва таҷдиди роҳҳо, пулу нақбҳо бо иншооти дигари нақлиётӣ боло рафта, дар натиҷа кишварамон аз бунбасти коммуникатсионӣ берун омад”.[3]

Барои тоҷирон, мусофирон, ронандаҳои автомобилҳои боркаш, сайёҳон, меҳмонон ва ғайра дар шаҳрҳои Тоҷикистон меҳмонхонаҳои ба дараҷаи хубу аъло муҷҷаҳаз гардида, ки ҳар кадом ҷавобгӯи талаботи замон мебошанд, сохта ба истифода дода шудаанд, яъне ин паҳлӯи ниёзмандиҳои “Роҳи абрешим” низ дар маркази диққат мебошад. Сохта ва ба истифода дода шудани пулҳои хурду калон барои бе таваққуф идома додани корҳои тиҷоратӣ ва рафту омади доимии тоҷирон мусоидат карда истодаанд.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар замони Истиқлолияти худ, новобаста аз он, ки муддати хеле камро дар бар мегирад, бо сарварии Пешвои худ Эмомалӣ Раҳмон барои фаъолона ва бо манфиат кор кардани “Роҳи абрешим”, ки хизмати худро ҳанӯз аз асри дуввуми пеш аз милод оғоз карда буд, тамоми чораҳоро андешида истодааст. “Воқеан, Роҳи бузурги абрешим беҳтарин ва нодиртарин воситаи ваҳдати руҳиву маънавии одамони гуногунмиллату гуногунэътиқод буда, дар пойдор гардидани сулҳу осоиш дар рӯи Замин нақши муҳим мебозад”[4] ва дар эҳёи он саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол беназир аст.

Дар охир ҳамин нуқтаро бояд махсус зикр кард, ки Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар байни сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ яке аз аввалинҳо шуда ташаббуси ҳукумати Чинро - "Як камарбанд – як роҳ", ки худ эҳёи “Роҳи абрешими нав” аст дастгирӣ намуда, барои амалӣ шудани ин иқдоми боманфиат саҳми муносиб гузошта истодаанд.

Раҷабов Ҳабибулло – д.и.ф.,сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

[1] Мардони Т. Проблемҷ современной таджикской арабистики. Душанбе, 2024. С. 364.

[2]https://mfa.tj/.../pajomi-prezidenti-tojikiston-peshvoi...

[3] Пешвои муаззами миллат. Нақши Эмомалӣ Раҳмон дар таҳкими Истиқлолияти давлатӣ. Душанбе, 2019, с. 188.

[4] https://www.tajmedun.tj/tj/akhbor/?ELEMENT_ID=18770

“Дар замоне, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳолати буҳрони бисёр шадиди сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоӣ қарор дошт, қабули чунин як санад бо тарзу усул ва мазмуну моҳияти ҷавобгӯ ба талаботи ҷаҳони муосир, дар баробари дигар омилҳо, барои аз вартаи нобасомониҳо берун кашидани кишвар нақши ҳалкунанда бозид. Конститутсияи мо, ҳамчунин, ифодагари манфиатҳои олии миллат ва давлат, низоми устувори давлатдорӣ, ҳимояи истиқлоли сиёсиву иқтисодӣ, тамомияти арзӣ, волояти қонун ва фаъолияти бонизоми мақомоти ҳокимияти давлатӣ мебошад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Пас аз пош хурдани Иттиҳоди Шӯравӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон 9-уми сентиябри соли 1991 истиқлолияти давлатии хешро ба даст овард. Дар даврони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд санадҳои меъёрӣ ҳуқуқӣ аз қабили Конститутсияро таҳия ва қабул намуд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Қобили зикр аст, ки якчанд маротиба ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути раъйпурсии умумихалқӣ тағйиру иловаҳо ворид карда шуд: 26 сентиябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоқикистон аз 10 боб ва 100 модда иборат буда, дар моддаи якуми он чунин омадааст: “Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Шакли идораи Ҷумҳурии Тоҷикистон президентӣ мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад”[1].

Дар ҳақиқат қабули чунин санади муҳими сиёсиву таърихӣ як дастоварди бузурги арзишманди миллати тоҷик мебошад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва мутамаддин дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ месозад. Конститутсия ҳуҷҷати асосии миллати тоҷик яъне шиносномаи Ҷумҳурии Тоқикистон ба шумор меравад. Ҷомеаи ҷаҳонӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро тавассути доштани чунин санади муҳими сиёсӣ яъне Конститутсия ҳамчун кишвари мутамаддин, сулҳпарвар, ташаббускор ва демократӣ пазируфтаанд ва мешиносанд. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон баробарии ҳуқуқи зану мард, шароити орому осудагӣ, сулҳу субот, зиндагии осоишта, озодии баён ва маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон кафолат дода мешавад.

Боиси ифтихор аст, ки имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон бо бунёди чунин давлати мустақил ва дорои арзишҳои бузурги сиёсиву таърихӣ, ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ ворид гардида, ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ бо қадамҳои устувор пеш рафта истодааст. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон принсипҳо ва меъёрҳои асосии давлатдорӣ ва бунёдии ҷомеаи комилҳуқуқ муқаррар гардидааст, ки асосан самтҳои сиёсиву иқтисодӣ, иҷтимоӣ, тиҷоратӣ, илмӣ-фарҳангӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсати хориҷии давлатро дарбар мегирад. Маҳз кӯшишу талошҳои беназири Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун халқи куҳанбунёд, мутамаддин ва дорои фарҳанги қадима эътироф намудаанд ва мешиносанд.

Қобили зикр аст, ки забони давлатӣ дар моддаи дуюми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ дарҷ гардидааст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширатӣ байни миллатҳо фаъолият мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон озодона истифода баранд. Боиси сарфарозии миллати тоҷик аст, ки аввалин маротиба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 29 сентиябри соли 1993 аз минбари баланди бонуфузи ҷаҳон Созмони Милали Муттаҳид бо забони тоҷикӣ сухан намуданд ва ҷомеаи ҷаҳониро бо ҳадафҳои сиёсиву сулҳҷӯёна ва таҳкими ҳамкорӣ бо кишварҳои дусту сулҳпарваронаи ҷаҳон муаррифӣ намуданд. Сухан рондан бо забони тоҷикӣ дар минбари баланди СММ бори дигар собит сохт, ки Пешвои миллат дар ҳақиқат ба арзишҳои миллӣ эҳтироми хоса зоҳир намуда, дорои ҳувияти баланди миллӣ ва худшиносии миллӣ мебошанд.

Қобили зикр аст, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сутуни асосии давлатдории навини тоҷикон ба шумор мешавад. Арҷ гузоштан ба арзишҳои миллӣ ва муқаддас донистани ин санади муҳими сиёсӣ вазифаи ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Метавон гуфт, ки Конститутсия ва санадҳои меъёриву ҳуқуқии он инъикосгари давлати демократӣ, дунёвӣ, соҳибистиқлол ва ягона мебошад, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардидааст. Боиси зикр аст, ки дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санадҳо ва меъёрҳои ҳуқуқии он ба меъёрҳои байналмилалӣ мутобиқат мекунад, аз ин рӯ ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари сулҳпарвар, ташаббускор ва созанда эътироф намудаанд.

Конститутсия ба сифати қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии он, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ, ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт ва муҳимтар аз ҳама, инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф намуда, барои рушди минбаъдаи муносибатҳои нави ҷамъиятӣ роҳи васеъ кушод. Конститутсия новобаста аз низоми иҷтимоии давлат вазифаҳои муассисӣ, ташкилкунандагӣ, сиёсати беруна, идеологӣ ва ҳуқуқиро адо мекунад. Дар Конститутсия таъкид мегардад, ки Тоҷикистон ҳамчун ҷузъи таркибии ҷомеаи мутамаддини ҷаҳонӣ ҷонибдори низоми одилона ва устувори ҷаҳонӣ бар асоси усул ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, қабл аз ҳама, баробарҳуқуқии ҳамаи субъектҳои равобити байналмилалӣ ва риояи соҳибихтиёрии давлатҳо мебошад[2].

Хулоса метавон гуфт, ки Конститутсия дар сиёсати давлатӣ ва пешрафти кишвар нақши калидӣ мебозад. Конститутсия шоҳсутуни асосӣ ва меҳвари асосии давлатдории навини тоҷикон ба шумор меравад. Маҳз дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, баробарҳуқуқии марду зан, зиндагии осоишта, ва таъмини амнияти кишвар кафолат дода шудааст. Имрӯз тамоми он меъёрҳои ҳуқуқие, ки дар Конститутсия дарҷ гардидааст, дар амал татбиқ шуда истодааст. Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фазои орому осоишта ва амну субот умр ба сар мебаранд, ки шаҳодат аз доштани чунин санади муҳими сиёсӣ буда, бори дигар собит гардид, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми он меъёрҳо ва санадҳои Конститутсия ҳамарӯза дар амал татбиқ гардида истодааст. Ҳар як шаҳрвани Ҷумҳурии Тоҷикистон бо як иродаи қавӣ ва ҳисси баланди ватандустиву худогоҳӣ ҳадафҳои сиёсиву миллӣ ва арзишҳои миллии хешро ҳифз намуда, барои баланд бардоштани ҷойгоҳи он дар ҷомеа талошҳои худро равона месозанд. Ҳамасола 6-уми ноябр Рӯзи Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шукуҳу хоса таҷлил мегардад.

Файзуллаева Нигора, ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АДАБИЁТИ ИСТИФОДА

1. Конститутсияи Ҷумҳури Тоҷикистон// https: //www. mfa. tj /tg/main/tojikiston/konstitutsiya

2. Маҷмуи мақолаҳо “Конститутсия кафолати таъмини ҳуқуқ, озодӣ, манфиатҳои қонунии шахс, давлат ва ҷомеа” Душанбе-2016 саҳ 81-82

Дар моддаи 12-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: «Асоси иқтисодиёти Тоҷикистонро шаклҳои гуногуни моликият ташкил медиҳад. Давлат фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ баробарҳуқуқи ва ҳифзи ҳуқуқии ҳамаи шаклҳои моликият, аз ҷумла моликияти хусусиро кафолат медиҳад».

Заминаи асосии рушди соҳаи иқтисодӣ-иҷтимоии давлат аз Конститутсия сарчашма мегирад. Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари дигар соҳаҳо, ба иқтисодиёти кишвар аҳамияти хоса дода шудааст. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардида, дар тӯли 30 сол аз иқтисодиёти Тоҷикистонро ба пешсафи иқтисоди сабз табдил додааст.

Ҳадафи аввалини стратегӣ таъмини истиқлолияти энергетикӣ мебошад. “Соли 2009 Роҳбари давлат дар Паёми худ ба парлумони кишвар зикр намуд, ки таъмини иҷрои барномаҳои мухталифи соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва дар сатҳи устувор нигоҳ доштани рушди иқтисодӣ, ки аз Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2015-ум бармеоянд, ба ҳалли мушкилоти энергетикии кишвар вобаста буда, дар ин самт бояд вазифаҳои зерин амалӣ карда шаванд:

«1. Бунёди нерӯгоҳҳои хурду миёна ва бузург, хатҳои интиқоли қувваи барқ ва таъсиси системаи ягонаи энергетикии мамлакат.

2. Бо роҳи таъмиру таҷдиди иншооти гидроэнергетикӣ ва барқарорсозии иқтидори онҳо, инчунин шабакаҳои интиқоли барқу газ, гузаштан ба истифодаи технологияҳои каммасрафи энергия ва таъмин кардани рушди бонизоми соҳаи энергетика.

3. Бо истифода аз тамоми захираву имкониятҳо ва ҷалби сармоягузории дохиливу хориҷӣ дар давоми се соли оянда пурра бо гази табиии истеҳсоли худӣ ва дар чор соли оянда бо нерӯи барқ таъмин кардани эҳтиёҷоти мамлакат ва дар ҳамин асос таъмин намудани истиқлолияти энергетикии Тоҷикистон»”[1].

Яке аз ҳадафҳои стратегӣ,ки дар доираи Конститутсияи кишвар татбиқ ин баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ мебошад. Боиси хушнудист, ки дар давраи начандон тӯлонӣ бо эъморидолонҳои транзитии автомобилгард, роҳи оҳан, нақбу пулҳо ва дигар инфрасохтори нақлиётии бо стандартҳои байналмилалӣ бунёдгашта, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар қатори кишварҳои пешрафтаи чаҳон ба давлати транзитӣ табдил гашт. Нақби автомобилгарди «Истиқлол», «Шаҳристон», «Шаршар», «Чормағзак» ва роҳҳои «Душанбе-Бустон-Чаноқ», «Душанбе-Дарғара», «Душанбе-Нуробод-Ҷиргатол-Саритош» ва даҳҳо роҳҳои наву замонавӣ сохта ба истифода дода шудааст. Бояд тазаккур дод, ки бо мақсади пеш бурдани ҳадафи стратегӣ лоиҳаи хориҷии Чин бо ташаббуси байналмилалии «Як камарбанд–як роҳ» асос ёфтааст.

Воқеан амалӣ гардидани ин ҳадафи стратегӣ барои беҳтар гардидани дастрасӣ ба бозор ва паст намудани арзиши хизматрасонии нақлиётӣ равона шудааст, ки он дар навбати худ бар афзоишисатҳи некуаҳолии мардуми кишвар замина гузоштааст.

Дуюмин ҳадафи стратегӣ - таъмини амнияти озуқаворӣ мебошад, ки Пешвои миллат дар Паёми худ 25 апрели соли 2008 зикр намуда буданд: «Мо амнияти озуқавории кишварро танҳо дар сурате таъмин карда метавонем, ки истеҳсоли маҳсулоти кишоварзии худиро ҳарчи бештар афзоиш дода, аз маводи ғизоии воридотӣ камтар вобаста бошем». Бояд қайд намуд, ки барои рушди соҳаи кишоварзӣ дар тамоми минтақаҳоикишвар боғҳои нави интенсивӣ ва заминҳои лаълмӣ бунёд гардидааст. Инчунин барои таъмини амнияти озуқаворӣ дар як сол аз ду то се маротиба ҳосил гирифтанро ба сокинони мамлакат пешниҳод намуда буданд. Маҳз самараи ҳадафи афзалиятноки стратегӣ буд, ки сатҳи камбизоатӣ аз 83 % дар соли 1999 то ба 21,2% дар соли 2023 поён рафтааст.

Авлавият доштани соҳаи саноатро барои рушди иқтисодиёти миллӣ муҳим ҳисобида, Пешвои миллат дар Паём соли 2018 чунин пешниҳод намуданд: «бо дарназардошти аҳамияти соҳаи саноат дар ҳалли масъалаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва таъсиси ҷойҳои корӣ пешниҳод менамоям, ки саноатикунонии босуръати кишвар ҳадафи чоруми миллӣ эълон карда шавад».

Ҳамин тариқ чорумин ҳадафи стратегӣ - саноатикунонии босуръати кишвар, яъне бунёди корхонаҳои нав дар соҳаи исҳесолот, ташкили ҷойҳои нави корӣ ва барқарор намудани корхонаҳои бозмонда мебошад. Президенти кишвар дар Паёми навбатии соли 2021, бо мақсади ҳалли масъалаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ то ҷашни 35-солагии истиқлолияти давлатӣ солҳои 2022-2026-ро «Солҳои рушди саноат» эълон намуданд. Инчунин қайд намуданд, ки «то ин давра 500 ҳазор ҷойҳои нави корӣ таъсис ёфта, даромади пулии аҳолӣ беш аз 2 баробар зиёд гардад ва ҳиссаи табақаи миёнаи аҳолӣ ба 45 фоиз расонида, дар натиҷа сатҳи камбизоатӣ то 15 фоиз коҳиш дода шавад».

Бо мақсади амалисозии ҳадафҳои стратегӣ танҳо дар ҳашт моҳи соли 2024 – 251 корхонаи нави саноатӣ ба истифода дода шудааст, ки аз рушд ёфтани иқтисодиёти мамлакат гувоҳӣ медиҳад. Аз таҳлилҳои оморӣ бармеояд, ки дар соли 1991 ҳамагӣ 358 корхонаи саноатӣ ба қайд гирифта шуда буд, ки ин нишондиҳанда дар шаш моҳи соли 2024 ба 3580 коргоҳу корхонаҳои истеҳсолӣ расидааст.

Ҳамин тариқ, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо қувваи олии худ санади асосии меъёрию ҳуқуқие мебошад, ки асосҳои рушди иқтисодии ҷумҳуриро танзим мекунад. Дар марҳилаи нави тараққиёти иқтисоди миллӣ баъди соҳибистиқлол гаштани Ҷумҳурии Тоҷикистон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои инкишофи иқтисодиёти инноватсионӣ, ҳалли проблемаҳои иҷтимоию энергетикӣ ва расидан ба ҳадафҳои стратегӣ замина гузоштааст.

Нематова Парвина – номзади илмҳои иқтисодӣ, мудири шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти Омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1.Ҳадафи стратегӣ//http// mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/hadafhoi-strategi

Қабули Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, аз ҷумлаи муҳимтарин рӯйдодҳои таърихи навини халқи тоҷик ва дастоварди бузурги мардуми кишвар мебошад, ки 6 ноябри соли 1994 дар давраи ниҳоят ҳассоси сиёсиву иҷтимоӣ, дар замоне, ки ҳанӯз оташи ҷанги шаҳрвандӣ аланга мезад, аз ҷониби мардуми тамаддунсози мо бо дарки масъулияти бузург тавассути раъйпурсии умумихалқӣ қонуни асосии давлат - Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуд. Бо қабули Конститутсия халқи Тоҷикистон ба ҷонибдории давлате руй дод ва онро ҳамчун ояндаи худ интихоб кард, ки дар ин давлат волоияти қонун ҳукумрон буда, ҳамаи аркони давлатдорӣ аз ҳуқуқ сарчашма мегиранд. Баъд аз қабули Конститутсия дар кишвар ислоҳоти бунёдиву фарогири сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ оғоз шуда, тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва давлатро ба танзим даровард ва барои суботи конститутсионӣ заминаи мустақим фароҳам овард. Конститутсия, ки метавон онро шиносномаи давлат ва бахтномаи миллат номид, бори нахуст Тоҷикистонро ба ҷаҳониён чун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муаррифӣ намуд, забони тоҷикиро ҳамчун забони давлатӣ эълон ва рамзҳои давлатии мамлакатро муайян кард, ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ ва халқро баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд. 30-соли амали Конститутсия собит сохт, ки халқи тамаддунсозу фарҳангӣ ва ободгари мо он замон тавонист санаде қабул намояд, ки дар ҳақиқат таҷассумгари манфиатҳои миллӣ буда, рушди бонизоми давлат ва ҳаёти осудаи ҷомеаро таъмин менамояд.

Гузашти солҳо дурустии роҳи интихобкардаи моро, ки бо майлу иродаи мардуми кишвар дар Конститутсия дарҷ гардидааст, нишон медиҳад. Тавре дар муқаддимаи Конститутсияи Тоҷикистон зикр шудааст: “Халқи Тоҷикистон ҳамчун қисми ҷудонопазири ҷомеаи ҷаҳон, бо эҳсоси масъулияти амиқ дар назди наслҳои гузашта, ҳозираву оянда ва муқаддас шуморидани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи таърихии худ эълон намуд”. Конститутсияи Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсози мардуми куҳанбунёду соҳибтамаддуни мо оини давлату давлатдории тоҷиконро, ки дар тӯли таърихи чандинҳазорсолаи халқамон идома ва сайқал ёфтааст, ҳамчунин кӯшишу талошҳои фарзандони хирадманду фарзонаи ин халқро дар роҳи расидан ба соҳибистиқлолӣ ва давлатдории миллӣ, ҷомаи амал пӯшонид. Ғояҳои башардӯстонаи он инъикоскунандаи суннатҳои пурғановати халқи тоҷик буда, аз барҷастатарин намунаҳои фарҳангии ниёгони ориёии мо, анъанаҳои давлатдории Сосониёну Сомониён ва мероси бузургони таъриху адабиётӣ аз ҷониби умум эътирофгардидаи мо сарчашма мегиранд. Дар баробари ин, Конститутсияи мо аз таҷрибаи пешқадами конститутсионализми давлатҳои мутараққии дунё низ баҳраи фаровон гирифтааст. Беҳуда нест, ки он аз ҷониби созмонҳои бонуфуз ва коршиносони маъруфи ҷаҳон аз ҷумлаи конститутсияҳои беҳтарин ва демократӣ эътироф шудааст.

Бо қабули Конститутсия майлу иродаи халқи Тоҷикистон оид ба эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ, ки дар бобати интихоби сарнавишти минбаъдаи кишвар имтиҳони ҷиддие буд, муайян гардид.

Айни ҳол Конститутсия давлати навини тоҷиконро ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ ба аҳли ҷаҳон муаррифӣ намуда, азми қатъии моро дар пешбурди сиёсати сулҳҷӯёна, эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳон ва роҳандозӣ намудани ҳамкориҳои байнидавлатии минтақави ва байналхалқиро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ муқаррар намудаст.

Қонуни асосии Тоҷикистон заминаи ҳуқуқиро барои фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ ва шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ фароҳам оварда, оғози марҳалаи сифатан нави инкишофи давлат ва рушди ҷомеа гардид ва халқи тоҷикро ба шоҳроҳи бузурги ваҳдати миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ ва фаъолияти созандаву бунёдкорона раҳнамун сохт.

Он ба сифати қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии он, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт ва муҳимтар аз ҳама, инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф намуда, барои инкишофи минбаъдаи муносибатҳои нави ҷамъиятӣ роҳи васеъ кушод.

Конститутсия дар баробари эътирофи як қатор арзишҳои давлатдории ҷаҳони муосир, аз қабили сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ будани халқ, инкишоф ёфтани ҳаёти ҷамъиятӣ дар асоси равияҳои гуногуни сиёсиву мафкуравӣ, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, афзалияти санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ барои таъсис ва фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ заминаҳои зарурии ташкиливу ҳуқуқиро фароҳам овард. Он ҳамчун қонуни олии кишвар азму иродаи мардуми Тоҷикистонро оид ба тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат эълон намуд.

Аз ин лиҳоз, ҳар як шаҳрванди мамлакат ин санади тақдирсозро азизу муқаддас меҳисобад, зеро он ҳуқуқу озодиҳои ҳар кадоми онҳоро ба сифати арзиши олӣ эътироф намуда, ҳифзи қонунии як силсила ҳуқуқҳои фитрии инсон, аз ҷумла дахлнопазирии ҳаёт, қадр, номус, инчунин озодии виҷдону эътиқод ва дигар ҳуқуқу озодиҳои ӯро кафолат медиҳад.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати барномавии ҳаёти давлат ва ҷомеа дурнамои пешрафти кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистонро барои солҳои тӯлонӣ пешбинӣ намуда, барои халқи мо бардавому поянда хизмат мекунад. Зеро эҳтиром, риоя ва ҳифзи Конститутсия - кафолати таъмини қонуният, амният ва сулҳу суботи давлат ва ҷомеа мебошад. Бинобар ин, риояи Конститутсия ва таъмини волоияти қонун вазифаи ҳамаи мақомоти давлатӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳар як фарди бонангу номус мебошад.

Бояд ёдовар шуд, ки дар давоми 30 - сол ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон се маротиба бо тариқи раъйпурсӣ - 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан барои мустаҳкам намудани ақидаҳои давлати ҳуқуқбунёд, таҷзияи ҳокимият, волоияти худи меъёрҳои Конститутсия, қонунияти ҳуқуқӣ ва конститутсионӣ, адолати судии конститутсионӣ ва назорати судии конститутсионӣ, дахлнопазир эълон шудани ҳуқуқҳои фитрии инсон ва ғайраҳо равона карда шудааст.

Конститутсия тақозои онро доранд, ки минбаъд низ дар асоси меъёрҳои он дар кишварамон Ваҳдати миллӣ таҳким ёфта, пояи он устувор гардад. Зеро мазмуну муҳтаво ва талаботи ҳар як моддаи зикршуда, муайянкунандаи мақому манзалати инсон ва шаҳрванд дар ҷомеа ва дифои ҳуқуқу озодиҳои ӯ мебошад. Ҳамчунин, бо дарназардошти аҳолии кишварро ба фаъолияти ободкорию созандагӣ, эҳтиром кардани арзишҳои фарҳангӣ ва муқаддасоти миллӣ, ҳифзи якпорчагӣ ва амнияти ҷомеаро муайян месозад. Гуфтан ба маврид аст, ки дар Конситутся пойдориву таҳкими Ваҳдати миллӣ, нагаравидани ҷавонон баҳар гуна ҳаракату ташкилотҳои тамоюли тундгароӣ ва ифротидошта, расидан ба қадри Истиқлолияти давлатӣ дарҷ гардидааст, ки пайрави аз он вазифаи ҳар шаҳрванди Тоҷикистон мебошад. Пешвои миллат Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамеша таъкид намуданд, ки фақат қабули Конститутсия тавонист барои ҳифзи истиқлол, аз оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ берун овардани ҷомеа, барқарор намудани фаъолияти сохторҳои фалаҷшудаи давлатӣ, таъмин намудани амнияти миллӣ, тартиботи ҷамъиятӣ, ба Ватан баргардонидани гурезаҳо, инчунин, ҷиҳати мустаҳкам кардани заминаҳои сиёсиву ҳуқуқӣ, иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангии давлат, шароити мусоиди ҳуқуқиро фароҳам орад.

“Бо қабули Конститутсия дар инкишофи давлатдории Тоҷикистон марҳалаи нави таърихӣ оғоз гардид ва он моро ба дигаргуниҳои азими сиёсиву ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва созандагиву бунёдкорӣ роҳнамоӣ кард. Меъёрҳои Конститутсия барои ҳамгироӣ бо ҷомеаи ҷаҳон замина гузоштанд ва Тоҷикистон дар як муддати кӯтоҳ ба узвияти созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва байналмилалӣ пазируфта шуда бо 181 давлати дунё муносибатҳои дипломатии худро барқарор намуд. Бунёди давлати ҳуқуқбунёд ҳар яки моро вазифадор месозад, ки риояи ҳатмии қонун, пеш аз ҳама, меъёрҳои Конститутсияи давлатамонро таъмин намоем, зеро риояву иҷрои қонун, яъне волоияти қонун, шарти муҳимтарини эъмори ҷомеаи навин ба шумор меравад. Хотирнишон месозам, ки эҳтиром ба Конститутсия ва қонун - эҳтиром ба ҳуқуқҳои худ ва дигарон мебошад. Бо шукргузорӣ аз фазои сулҳу оромӣ, озоду демократӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ мо бояд тамоми кӯшиши худро ба он равона созем, ки Тоҷикистони азизамонро ба як кишвари пешрафта мубаддал сохта, ба наслҳои оянда як мулки ободро ба мерос гузорем.

Бигзор, Конститутсияи давлати демократии мо ҳамеша қутбнамо ва ифодагари манфиатҳои волои халқи дорои таърихи бою рангинамон, манбаи асосии ҳуқуқии ҳокимияти давлатӣ, пешбарандаи ғояву арзишҳои миллии мардуми шарифи Тоҷикистон ва амаликунандаи умеду ормонҳои чандинасраи ниёгонамон бошад.

Мирзоев Ҳабибҷон -н.и.т, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти Омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

«Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми ҷумҳуриро фароҳам овардааст, яке аз дастовардҳои муҳимтарини мо мебошад. Амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдатӣ миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии ҷумҳуриамонро таъмин намоем, барои ҳар шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодона муҳайё созем».

Эмомалӣ Раҳмон

Хушбахтона, Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ, тамоми пояҳои давлатдориро аз тариқи раъйпурсӣ ва интихобот эҳё, барқарор ва устувор намудааст. Маҳз самараи ҳамин раванд буд, ки имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳафтгонаи беҳтарин Конститутсияҳои давлатҳои пешрафта шомил гаштааст.

Меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 ноябри соли 1994 мутобиқи талаботи стандартҳои байналмилалӣ таҳия гардида, ба меъёрҳои Эъломияи ҳуқуқи инсон асос ёфтаанд. Зеро дар боби 1-уми моддаи 1-уми Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати иҷтимоӣ муаррифӣ шудааст. Давлат нисбати тамоми табақаҳои ниёзманди аҳолӣ, аз ҷумла ятиму наврасон, оилаҳои камбизоат, пиронсолону беморон, маъюбон ва ғайра ғамхории хоса мекунад.

Ҳарчанд чунин санад доштем, вале ба ҳадафҳои давлату миллат ҷавобгӯ набуд ва пас аз соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати танзими самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён омад. Забони тоҷикӣ расман забони давлатӣ эълон шуда, рамзҳои давлатӣ муқаддас дониста шуданд. Мутобиқи талаботи Конститутсия кор, ҳуҷҷатгузорӣ, таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, бақайдгирии ҳуҷҷатҳои шаҳрвандӣ ва дигар муносибатҳои меҳнатӣ ба забони давлатӣ сурат мегирад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки роҳи бунёди давлати демократию ҳуқуқбунёдро пеш гирифтааст, инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он арзиши олӣ эътироф гардидаанд. Ҳамзамон, тибқи Конститутсия мазмуни қонунҳо ва фаъолияти тамоми мақомоти давлатиро таъмин, эътироф, риоя ва ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ташкил медиҳад ва дар раванди ҷомеаи демократӣ ва ҳуқуқбунёд нақши муҳим дорад.

Шахсе ҳуқуқҳои худро истифодаю ҳимоя карда метавонад, ки уҳдадориҳои худро иҷро менамояд ва маърифати баланди ҳуқуқӣ дошта бошад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста ба масъалаи маърифаткунонии аҳолӣ, аз ҷумла баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ таваҷҷӯҳи хоса зоҳир менамоянд. Аз ҷумла, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд менамоянд, ки “инсон дорои маърифати ҳуқуқӣ қодир аст, ки бо дарки моҳият ва аз худ намудани қонунҳои амалкунанда ҳуқуқ ва манфиатҳои худро пуштибонӣ намояд ва ин ҳолат хоси давлати муосири демокративу ҳуқуқбунёд мебошад”.

Бояд қайд намуд, ки аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2024 ро ҳамчун соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намуданд, ки ин омил барои баланд бардоштани маърифатӣ ҳуқуқӣ ҳисси баланди ватандорӣ ва барои бедор намудани ҳуввияти миллии мо - ҷавонон рощандозӣ мекунад.

Маърифати ҳуқуқӣ бо паҳн намудани дониши ҳуқуқӣ дар байни аҳолӣ алоқаманд буда, бо мафҳумҳои тарбияи ҳуқуқӣ, шуури ҳуқуқӣ, фарҳанги ҳуқуқӣ, алоқаманд аст. Маърифати ҳуқуқӣ натиҷаи фаъолияти муташакилонаи давлат ва ҷомеа (мақомоти давлатӣ, ташкилоту муассисаҳо, ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, доираи васеи шаҳрвандон) мебошад, ки самти сиёсати давлатӣ дар соҳаи таълиму тарбияи ҳуқуқӣ буда, мақсадҳо ва вазифҳои худро дорад, бо истифодаи тарзу воситаҳо ва шаклҳои муайян амалӣ карда мешавад.

Конститутсия асосҳои низоми сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодии давлатро муқаррар намуда, он ҳуҷҷати асосии бунёдии давлат мебошад, ки тақсими ҳокимият, ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандонро таъмин менамояд. Асоси қонунҳо, Конститутсия ва санадҳои меъёри - ҳуқуқӣ барои ба танзим даровардани ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон, муайян намудани муносибатҳои давлат ва шаҳрвандон, муносибатҳои байниҳамдигарии шаҳрвандон, ҳифзи моликият, тантани адолат дар ҷомеа мебошад, ки барои қабули он зарурат ба вуҷуд меояд. Конститутсия санади асосии ҳуқуқии давлат буда, қонуни асосӣ ва қонуни қонунҳо, асоси рушди муносибатҳои сиёсӣ - иҷтимоӣ кафолати таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон дар ҳар як кишвар мебошад. Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати юридикӣ дар ҷомеаи мутамаддини муосир барои муайян намудани муносибати байни шаҳрванд ва давлат, инчунин танзимкунандаи сохтори қудратии давлатдорӣ ва асоси сохти конститутсионӣ мебошад.

Конститутсия қонуни асосии ҳар давлати муосири мутамаддин мебошад. Моҳияти дигаргуниҳое, ки дар ҳаёти сохтори иҷтимоӣ – иқтисодӣ ва ҳаёти ҷамъиятию сиёсии кишвар мегузаранд, дар ташаккули қонунгузории конститусионӣ дарҷ мегарданд.

Гуфтан ба маврид аст, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки хусусияти миллиро доро мебошад, пурра ҷавобгӯи талаботи нави замон буда, дар воқеъ қонуни Ваҳдати миллӣ ва рушду нумуи Ҷумҳурии Тоҷикистонро пайгири менамояд.

Самтҳои асосии рушди ҳуқуқи конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба предмети танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ муайян мегардад. Пайдоиш ва камолоти муносибатҳои ҷамъиятии ҳуқуқии конститусионӣ ба худ шакли хос пайдо карда, ба ҳадди татбиқи онҳо мусоидат менамояд. Раванди қабули қонунҳои нави конститутсионӣ ва қонунҳои ҷорӣ, мукаммал намудани онҳо беист идома ёфта, ба устувории ҳуқуқӣ конститутсионӣ замина мегузоранд.

Ҳамин тариқ, ҳуқуқи конститутсионӣ ҳамчун соҳаи намоёни ҳуқуқи Тоҷикистон аз марҳаллаи таъсисёбӣ то ҳол мунтазам такмил ва ривоҷ меёбад. Баробари ин, онро пурра такомулёфта донистан ҳанӯз барвақт буда, дар танзими муносибатҳои ҷамъиятии дар сатҳи меъёрҳои ҳуқуқии конститутсионӣ муайяншуда, масоилҳо мавҷуданд ва кӯшиши бартарафсозии онҳо ба рушди ҳуқуқи конститутсионӣ мусоидат менамояд.

Аввалин маротиба дар таърихи давлатдории муосир санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, дар сатҳи Конститутсия ба сифати қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. (Конститутсияии Ҷумҳурии Тоҷикистон, моддаи10, қисми3).

Бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, кодексҳои навин, қонунҳои масъалаи таҳкими соҳибихтиёрии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ дар маркази таваҷҷуҳи олимон қарор гирифтаанд.

Ҳамчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари тозабунёд, соҳибистиқлол дунявӣ ва ягона мебошад. Халқи Тоҷикистон дар назди худ мақсади бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоиро гузоштааст ва дар назди наслҳои оянда ӯҳдадор мегардад, ки барои онҳо ҳаёти бошарафона рушди иҷтимоӣ ва сиёсии босуботро мерос гузоранд.

Ҳамин тариқ давлат ҳамаҷониба мардуми худро зери ҳимояи худ гирифта, барои ҳимояи ҳуқуқу уҳдадориҳо тамоми шароитро муҳаё намудааст, имрӯзҳо аз ҷониби олимони сиёсӣ як қатор китобҳои сиёсӣ, ҳуқуқӣ, кодексҳои меҳнат ва ба монанди инҳо ба рӯй чоп омадаанд, ки барои роҳу воситаҳои осоиша ба зиндагии мардум кумак расонад.

Махмедов Муҳаммадҷон, ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ