«Роғун» манбаи нури ҳар хонадон, гармии қалби ҳар фарди Ватан, сарчашмаи иқболу сарбаландии мардуми тоҷик, кафолати рушди босуботи Тоҷикистон ва нуфузу обрӯи давлати соҳибихтиёри тоҷикон мебошад!».

Эмомалӣ Раҳмон

НБО-и Роғун маҳз бо талошу заҳматҳо, шуҷоат ва истодагарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва халқи заҳматкаши тоҷик бунёд шуда истодааст. Дар бунёди ин иншооти бузурги стратегӣ бисёр монеаҳо мавҷуд буданд, ки ҳалли он аз қатъият, далерӣ, шуҷоат ва истодагарии Пешвои миллат вобастагӣ дошт. Баъди ошно гардидан аз нақшаҳои давлату Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба барқарор намудани сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» дар дарёи Вахш, ки баъди пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ боздошт карда шуда буд, баҳсу мунозираҳо дар атрофи ин масъала тезу тунд гардиданд.

Агар назаре ба таърих афканем сохтмони нерӯгоҳи барқи обии Роғун ҳоло дар солҳои 70-уми асри гузашта оғоз ёфта буд. Бинобар 93 фоизи ҳудуди ҷумҳуриро кӯҳҳои баландтарин ташкил медод, роҳбарияти ҳамонвақтаи ИҶШС бинобар шароити кӯҳсори Тоҷикистон барои истеҳсоли қувваи барқ хеле мусоид буда, аз нигоҳи илмӣ дар ин ҷой сохтани неругоҳҳои барқи обӣ нисбат ба дигар давлатҳо камхароҷот буданаш, Тоҷикистонро ҳамчун тавлидкунандаи нерӯи барқ муайян намуда буд. Сарбанди неругоҳ бо баландии 335 метр баландтарин сарбанд аз санг дар ҷаҳон буда, обанбори «Роғун»-ро бо ҳаҷми умумии 13,3 км3ва ҳаҷми муфиди 10,3 км³ ташкил медиҳад. Неругоҳи «Роғун» ҳамчун маҷмааи гидроэнергетикии гуногунҳадаф, аз ҷумла барои тавлиди неруи барқ, танзими об, коҳиши хатари обхезӣ ва хушксолӣ ба нақша гирифта шудааст. 6 ноябри соли 2018 бо иштироки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва намояндагони созмонҳои байналмилалии молиявӣ ва корпуси дипломатӣ аввалин агрегати НБО-и Роғун ба истифода дода шуд.

Боиси ифтихормандии бузург аст, ки дар рӯзи ҷашни 28-умин солгарди истиқлоли давлатии кишварамон ва санаи 9-уми сентябри соли 2019 дар рӯзи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо иштироки бевоситаи Пешвои миллат, агрегати дуюми Нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» ба кор дороварда шуда ба системаи ягонаи энергетикии кишвар пайваст карда шуд. Дар маросими тантанавии ба кор даровардани ин чорабинии муҳим беш аз 140 нафар рӯзноманигорони дохил ва хориҷи кишвар, агентиҳои иттлоотии бонуфузи байналмилалӣ аз Амрико, Олмон, Россия, Япония, Хитой, Покистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва дигар давлатҳо иштирок намуда, рафти маросимро инъикос намуданд.

Алҳол дар неругоҳи «Роғун» корҳои сохтмонӣ бо ҷалби беш аз 60 ташкилоту муассиса, пудратчиёни ватаниву хориҷӣ ва зиёда аз 14,5 ҳазор коргарону муҳандисон ва техникҳо бо суръат идома, мошину механизмҳое, ки дар сохтмон истифода мешаванд, зиёда аз 3 ҳазорро ташкил медиҳанд. Сохтмони неругоҳ аз коргарону мутахассисон ва нақбканҳо заҳмат ва матонат тақозо менамояд, чунки 90 фоизи корҳо дар зери замин анҷом дода мешаванд. Бунёди «Роғун» барои коргарон мактаби нодир аст, зеро садҳо нафар мутахассисони соҳибтаҷрибаи тоҷикро ба бозори байналмилалии сохтмони иншооти гидроэнергетикӣ омода менамояд. Ҳазорҳо мутахассисону коргарони маҳаллии бонангу номус бо дасту дили гарм ва азму иродаи қавӣ меҳнат намуда, дар бунёди ин кохи нур саҳми худро гузошта истодаанд.

Хулоса, нақши Пешвои миллат дар бунёди нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» ниҳоят бузург мебошад. Зеро маҳз дар чунин давраи мушкилу ҳассос проблемаҳои мавҷударо ба зима гирифта кӯшиш ба харҷ доданд, ки амнияти энергетикии миллатро таъмин намоянд. Фардои дурахшони Тоҷикистон аз бунёди НБО-и «Роғун» вобаста аст. Сохтмони неругоҳи барқии обии «Роғун» корнамоии навбатии ахолии кишвар ва мактаби ваҳдату бародарӣ, меҳнатпарастию бунёдкорист. Неругоҳи барқии обии Роғун манбаи азими нур мегардаду Тоҷикистонро ба зинаи нави тараққиёти иқтисодиёт мерасонад.

Бобоев К.О – Мудири шуъбаи бехатарӣ ва

амнияти химиявӣ, доктори фалсафа (PhD)

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Холматзода Т.Б – ходими калони илмии

Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

(дар ҳошияи баргузории Саммити «Осиёи Марказӣ-Русия» ва ҷаласаи Шурои сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил 9-10 октябри соли 2025 дар Душанбе)

«Эмомалӣ Раҳмон яке аз симоҳои барҷастаи ҷаҳонӣ буда, дар байни сиёсатмадорони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Ин беҳуда нест. Тамоми ҷидду ҷаҳди ӯ аз он шаҳодат медиҳанд, ки дар Тоҷикистон раванди сулҳ тавре пойдор бошад, ки назираш дар ҳеҷ мамлакате дида намешавад. Ҳар он чӣ оид ба ин масъала дар Тоҷикистон амалӣ гардидааст, мисоли хубест барои бисёр халқҳои мамолики дигар!»

Владимир Владимирович Путин Президенти Федератсияи Россия

Қобили тазаккур аст, ки баргузории Саммити «Осиёи Марказӣ - Русия» ва ҷаласаи Шурои сарони Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил,ки дар як замон,яъне 9-10 октябри соли 2025 дар Душанбе мегузарад, на танҳо чорабинии маъмулӣ, балки эътирофи расмии мавқеи меҳварии Тоҷикистон ҳамчун субъекти калидии геополитикӣ ва майдони боэътимоди муколама дар Авруосиё мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил аҳамияти хоса дода, Иттиҳодро на танҳо ҳамчун як платформаи муколамаи дипломатӣ, балки ҳамчун механизми таҳияи роҳҳои ҳалли ҳамоҳангшуда оид ба масъалаҳои мубрами замони муосир мешуморад.

Мусаллам аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон узви сохтори оинномавии ИДМ аз ҷумла, Шӯрои сарони давлатҳо, Шӯрои сарони ҳукуматҳо, Шӯрои вазирони корҳои хориҷӣ, Шӯрои иқтисодӣ, Шӯрои ҳамоҳангсозии фармондеҳони Қӯшунҳои сарҳадӣ, Ассамблеяи байнипарлумонӣ ва Суди иқтисодӣ буда, дар фаъолияти зиёда аз 80 сохтори бахши он фаъолона иштирок мекунад.

Ёдовар шудан ба мақсад мувофиқ аст, ки тайи солҳои сипаригашта мақомоти олии ИДМ беш аз 2807 қарор қабул кардаанд, ки аксари онҳо барои таъмини субот ва рушд дар минтақа аҳамияти калидӣ доранд.

Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки рӯзҳои 8-12 октябри соли 2025 Душанбе бори дигар дар маркази таваҷҷуҳи байналмилалӣ қарор дорад. Дар қалби пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе нишасти сарони давлатҳо ва ҷаласаи Шӯрои вазирони корҳои хориҷии ИДМ баргузор мешавад. Бояд гуфт, ки чунин вохӯриҳо ҳамеша аҳамияти хоса доранд, чунки Иттиҳод яке аз платформаҳои серталаби муколама ва ҳамоҳангсозӣ амалу фаъолиятҳо дар муҳити тағйирёбандаи муносибатҳои байналмилалӣ боқӣ мемонад. Ҳамзамон соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон раёсати ИДМ-ро ба уҳда дошт. Тибқи фармони Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон Консепсияи раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва нақшаи чорабиниҳо оид ба татбиқи он тасдиқ гардид. Дар давоми соли 2025 дар доираи ИДМ як қатор чорабиниҳои муҳимми сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ дар шаҳри Душанбе бо иштироки намояндаҳо аз кишварҳои узви ИДМ доир гардид.

Ҳамин тариқ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун шарики боэътимод ва ташаббускори фаъоли ҳамкорӣ дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соҳаҳои амният, иқтисод ва ғ. баромад мекунад. Дар баробари чолишҳои ҷаҳонӣ маҳз ҳамин форматҳои ҳамгироӣ имкон медиҳанд, ки ҳалли ҳамоҳангшуда таҳия карда шаванд ва ҳаракати прогрессивии давлатҳои ширкаткунандаро ба сӯи субот, рушд ва шукуфоӣ таъмин намоянд.

Таҳлилгарон ба ин назаранд, ки Тоҷикистон солҳои охир бо сиёсати мусолиҳатомез нишон дод, ки метавонад нақши калидӣ дар мустаҳкам сохтани робитаҳои байни кишварҳои пасошуравӣ ва махсусан дар арсаи ИДМ бозӣ кунад. Ин ҳамоиш як имкони хуб барои эҳёи рӯҳияи ҳамкорӣ дар фазои пас аз танишҳои солҳои охир аст. Баргузории чунин чорабиниҳои сатҳи баланд дар Душанбе на танҳо мавқеи геосиёсии Тоҷикистонро тақвият мебахшад, балки ба густариши ҳамкориҳои судманд дар тамоми минтақа мусоидат мекунад. Иштироки фаъолонаи роҳбарони кишварҳои минтақа ва шарикони стратегии онҳо гувоҳи равшани эътимод ба сиёсати давлати Тоҷикистон ва нақши афзояндаи он дар муътадилсозии равандҳои минтақавӣ мебошад.

Чӣ тавре,ки дар боло таъкид намудем,рӯзҳои 8-10-уми октябри соли 2025 шаҳри Душанбе мизбони чорабиниҳои сатҳи баланди сиёсиву дипломатӣ аст. Барномаи серӯза аз мулоқоти роҳбарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Федератсияи Русия, дар қолаби “5+1” ва ва Саммити Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ)-ро иборат аст. Он ҳамчун қадами муҳим дар роҳи тақвияти ҳамкории минтақавӣ ва амнияти минтақа дониста мешавад ва дар таҳкими низоми ИДМ ва дурнамои ҳамкории кишварҳои узви ИДМ таъсири мусбат хоҳад гузошт.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, - ходими пешбари илмии Шуъбаи ИДМ - Инстиути

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа, дотсент

Рушди иқтисодиёти “сабз” ва тағйирёбии иқлим боиси рушди бозори молиявии “сабз” гардид. Солҳои охир, пас аз Созишномаи Париж оид ба иқлим боис гардид, ки давлатҳо Стратегияи рушди иқтисоди “сабз”-ро барои наслҳои оянда ва пешгирӣ аз офатҳои табиӣ қабул намоянд. Маблағгузории “сабз” – ин сармоягузориҳое мебошанд, ки манфиатҳои экологиро дар ҳошияи рушди устувори экологӣ таъмин месозанд.

Мафҳуми сармоя ё ин ки маблағгузории “сабз” солҳои охир пайдо шуда, ба ин мафҳум як қатор усулҳои маблағгузории равандҳои технологӣ, лоиҳаҳо ва ташкилотҳо, молиявии мушаххас, аз қабили саҳмияҳо, вомбаргҳо, фондҳои махсусгардонидашуда ва қарзҳое, ки ҷанбаи экологӣ доранд ва ба ҳифзи муҳити зист вобастаанд, дохил мешаванд. Сармоягузории “сабз” маънои дониши амиқро дар бораи мушкилоти экологӣ ва дарки зарурати қабули чораҳои муассир барои ҳифзи муҳити зисти инсон дорад. Ба мафҳуми “сабз” мафҳумҳои наздик ба монанди “сармоягузории вобаста ба тағйирёбии иқлим” (climate change investment) ва “сармоягузории аз ҷиҳати экологӣ масъул” (environmentally responsible investment) дохил мешаванд [7].

Тағйирёбии иқлим яке аз ҷанбаҳои муҳими мушкилоти глобалӣ буда, дар назди инсоният масъалаҳои наверо гузошта истодааст, ки ҳалли оқилонаи онҳо аз талоши муштараки ҳамаи кишварҳои ҷаҳон вобастагии калон дорад [11, 224]. Вобаста ба ин давлатҳои рушдёфта сиёсати “сабз”-ро интихоб намуда истодаанд. Дар амалишавии сиёсати “сабз” зарурати самаронок истифодабарии сармоягузории “сабз” саривақтӣ буда, ба воситаи он давлатҳо имконият пайдо менамоянд, ки имкониятҳои иқтидори “сабз”-и худро самаронок ба манфиати башарият ва пешгирии тағйирёбии иқлим истифода бурда тавонанд.

Дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) истифода аз имконоти сармоягузории “сабз” бо мақсади мубориза бо тағйирёбии иқлим нақши калидӣ дорад. Зеро ҳадафи сармояи “сабз” маблағгузории лоиҳаҳое мебошад, ки партовҳои газҳои гулхонаӣ ва мутобиқсозии иқтисодиётро ба шароити нави иқлимӣ коҳиш медиҳад. Ин сармоягузориҳо метавонанд ба маблағгузории энергияи барқароршаванда ва саноат равона созад. Дар Консепсияи Раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соли 2025 махсусан соҳаҳое интихоб шудаанд, ки дар амалисозӣ ба сиёсати сармоягузории “сабз” давлатҳои аъзо нақши назаррас хоҳад гузошт, ки соҳаҳои зеринро дар бар мегирад:

1. Вобаста ба ин, бо истифода аз истеҳсолии таърихӣ ба пурзӯр намудани кор оид ба табодули иттилоот ва таҷрибаи пешқадам дар самти саноат ба шумор меравад. Инчунин, омода намудани кадрҳои баландихтисос дар бахшҳои воқеии иқтисодиёт, рушди ҳамкорӣ дар самтҳои нави технологӣ, таъмини рушд ва таҷдиди технологияҳои истеҳсолӣ, таъсис ва мусоидат ба фаъолияти кластерҳои истеҳсолӣ, ки ба афзоиши ҳаҷми истеҳсолот ва содироти илм мусоидат мекунанд [4]. Дар баробари ин, маҳсулоти дорои ҳиссаи баланди арзиши иловагӣ, аз ҷумла маҳсулоте, ки ба содирот ба кишвари сеюм нигаронида шудаанд, диққати махсус дода мешавад.

2. Бахши агросаноатӣ ва кишоварзӣ буда, дар ин самт ҷузъҳои муҳими талошҳои муштарак барои таъмини амнияти озуқавории давлатҳои ширкаткунанда мебошад. Инчунин ҷиҳати қонеъ гардонидани талаботи кишварҳои ИДМ ба маҳсулоти озуқаворӣ, истифодаи тухмӣ ва навъҳои баландсифати зироатҳои кишоварзӣ ва ҷорӣ намудани технологияи муосири кишт барои баланд бардоштани ҳосилнокӣ равона карда шудаанд [4]. Ҳамоҳангсозии фаъолияти муштарак дар соҳаи селексия, озмоиши навъҳо, тухмипарварӣ ва таъминоти байнидавлатӣ бо тухмиҳои навъӣ ва дурага идома дода мешавад.

3. Дар соҳаи энергетика бошад боиси қайд аст, ки корҳои муштарак дар асоси Консепсияи ҳамкории кишварҳои аъзои Иттиҳод дар соҳаи энергетика барои давраи то соли 2035, инчунин Нақшаи чорабиниҳои афзалиятнок ва татбиқи он идома дода мешаванд [4]. Илова бар ин, кӯшишҳои минбаъда барои ба роҳ мондани ҳамкории судманд дар таъмини рушди технологии энергетика дар кишварҳои аъзо, гузаштан ба усулҳои аз ҷиҳати экологӣ тозаи истеҳсоли нерӯи барқ, афзоиши ҳиссаи технологияҳои барқароршаванда ва каммасраф равона карда мешаванд.

4. Дар самти ҳифзи муҳити зист, ҳамкории минбаъда оид ба таҳияи стандартҳои мувофиқашуда ва қоидаҳои экологи бо назардошти тартиби инфиродии ҳар як давлати иштирокчӣ оид ба истифодаи замин, сарватҳои зеризаминии он, ҷангал, об, олами набототу ҳайвонот ва дигар сарватҳои табиӣ таъмин карда мешавад [4]. Инчунин барои ба аҳолии давлатҳои иштироккунанда оид ба аҳаммияти баланд бардоштани нақши шуури чамъиятӣ дар халли мушкилотҳои экологӣ корҳои фаҳмондадиҳӣ андешида мешаванд. Соҳаҳое, ки дар болозикр гардид, ба сармоягузории “сабз” равобти зич доранд.

Айни замон кишварҳои ИДМ дар самти сармоягузории “сабз” ва маблағгузории устувор аллакай иқдомоти мушаххаси худро роҷеъ ба робитаҳои ташкилотҳои молиявии байналмилалӣ роҳандозӣ намуда истодаанд, аз ҷумла:

Озарбойҷон мақсад дорад, ки то соли 2030 ҳиссаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар тавлиди умумии нерӯи барқро тақрибан ба 38% расонад [3]. Сармоягузорӣ барои лоиҳаҳои энергияи барқароршаванда муқаррар карда шуда аст. Аввалин вомбаргҳои сабзи Юнибонк (бо дастгирии ICMA/AIFC) мебошад. Дар моҳи июни соли 2024, Бонки Ҷаҳонӣ лоиҳаи “Enabling the Energy Transition”-ро ба маблағи 40 миллион доллар тасдиқ намуда, мақсади лоиҳа ба муосирсозии шабакаҳои интиқоли барқ, тағйир додани меъёрҳо барои ҷалби сармоягузории хусусӣ ва ҳамгироӣ кардани манбаъҳои таҷдидшавандаи энергия (1.1 ГВт) ба шабака то соли 2032 муайн карда шудааст [13].

Бонки Аврупоии Таҷдид ва Рушд сохтмони чаҳор нерӯгоҳи когенератсияи биогазро бо иқтидори умумии тақрибан 4 МВт дар минтақаҳои Гродно ва Брести Белорусия бо ширкати Modus Group маблағгузорӣ менамояд. Маблағгузории Бонки Ҷаҳонӣ, Бонки сармоягузории Аврупо ва Фонди ҷаҳонии экологӣ барои навсозии системаҳои гармидиҳӣ, гузариш аз газ ба биомасса ва азнавсозии гармии биноҳои истиқоматӣ таваҷҷуҳи хешро равона намудааст. Ин лоиҳаи болозикр тақрибан 25 МВт, бо сармоягузории тақрибан 40 миллион доллар, ба рушди энергетикаи шамол нигаронида шуда, тақрибан 20000 хонаро бо энергияи тоза таъмин менамояд [14].

Бонки рушди Қазоқистон вомбаргҳои сабзро дар биржаи байналмилалии Остона баровард, ки аз ҷониби ташаббуси вомбаргҳои иқлимӣ тасдиқ шудааст. Барномаи рушди Созмони Милали Муттаҳид (БРСММ) ва Фонди глобалии экологӣ (GEF) инчунин лоиҳаи Коҳиши хавф дар сармоягузориҳои энергияи барқароршавандаро (DREI) дастгирӣ намудааст[1].

Қирғизистон IFC барои дастгирии лоиҳаҳои “сабз” ва иҷтимоӣ ба аввалин вомбарги рушди устувор (KICB) дар кишвар ба маблағи то 15 миллион доллар бархурдор шудааст [15].

Федератсияи Россия пас аз таҳримҳои байналмилалӣ аз технологияи воридотӣ маҳрум гардид ва ба истеҳсоли ватанӣ диққат дод. Айни замон дар самти татбиқи сармояи “сабз” пешсаф буда, бе кӯмакҳои ниҳодҳои молиявии байналмилалӣ мустақилона лоиҳаҳои “сабз”-и худро амалӣ намуда истодааст. Дар солҳои охир Ҳукумати мазкур афзалияти лоиҳаҳои “сабз” ва стандартҳои ESG‑ро (муҳити зист, масъулияти иҷтимоӣ, идоракунии корпоративӣ) бештар ба пешниҳоди барномаҳо барои “вомбарги сабз” ва механизмҳои давлатӣ барои маблағгузории лоиҳаҳои экологӣ ба назар гирифтааст [8]. Вазорати рушди иқтисод ва дигар ниҳодҳо таъкид мекунанд, ки тарҳҳои “сабз” бояд аз ҷиҳати иқтисодӣ муфид бошанд ва набояд аз берун аз ҳисоби суботи иқтисодӣ ё соҳаҳои анъанавӣ таҳмил шаванд[16].

Бонки Эсхатаи Тоҷикистон яке аз аввалин вомбаргҳои “сабз”-и худро (бо пули миллӣ) бо дастгирии Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ (IFC) баровардааст, ки барои дастгирии корхонаҳои хурду миёна ва лоиҳаҳои марбут ба иқлим пешбинӣ шудааст [5]. Стратегияи рушди иқтисоди “сабз” барои солҳои 2023-2037 низ оғоз гардид. Баҳри татбиқи принсипҳои иқтисодиёти «сабз» Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2037 ба тасвиб расидааст, ки ҳадаф аз қабули он дар гузаронидани ислоҳоти институтсионалӣ, таъмини истифодаи самараноки сармояи табиӣ, ҷалби сармоягузорӣ, роҳандозии технологияи муосиру инноватсионӣ ва таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ дар самти иқтисоди «сабз» ифода меёбад [9]. Дар робита ба ин, дар кишвар барориши аввалини вомбаргҳои сабз дар соли 2024 ба роҳ монда шуд. Чунин иқдом баҳри татбиқи Стратегияи рушди иқтисоди «сабз», мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, паст кардани сатҳи партовҳои газҳои гулхонаӣ, истифодаи самараноки захираҳои табиӣ ва ҷалби сармояҳо таҳия гардидааст. Ин қадами аввалин дар ҳамкорӣ бо ҶСК «Бонки Эсхата» ва Корпоратсияи Байналмилалии молиявӣ (IFC) мавриди амал қарор дода шудааст [9].

Ширкати “Masdar”-и Абу-Дабӣ ва ширкати давлатии “Turkmenenergo” созишномаро оид ба сохтмони нерӯгоҳи барқи офтобии фотоэлектрикӣ бо иқтидори 100 МВт дар вилояти Балкани Туркманистон ба имзо расониданд. Ин аввалин лоиҳаи бузурги ширкати Masdar дар Туркманистон мебошад. “Turkmenenergo” нақша дорад, ки дар марҳилаи аввал нерӯгоҳҳои офтобиро бо иқтидори умумии зиёда аз 6 МВт дар деҳот ва минтақаҳои дурдаст бунёд намояд. Ширкати туркии “Çalık Energy” дар минтақаи Сердар (вилояти Балкан) нерӯгоҳи барқии гибридӣ (офтобӣ ва шамолӣ) бо иқтидори 10 МВт бунёд менамояд. Ин лоиҳа аз ҷониби Фонди рушди Абу-Дабӣ маблағгузорӣ карда мешавад. Ҳамкорӣ бо маблағгузории байналмилалӣ, ба монанди GCF, FAO, Masdar ва дигарон, ки технология, сармоя ва таҷрибаи байналмилалиро таъмин мекунанд, ба роҳ монда шудааст[12].

Узбекистон, мавқеашро дар биржаи Лондон мустаҳкам намуда, яке аз аввалин кишвари ИДМ, ки вомбаргҳои “сабз”-и соҳибихтиёрро бо пули миллӣ ба арзиши 4,25 триллион сӯм ва евробондҳоро ба маблағи 660 миллион доллар ба рӯйхат гирифт. Тибқи иттилои дафтари матбуоти Вазорати иқтисод ва молияи Узбекистон, ду транш мутаносибан дар солҳои 2028 ва 2026 пардохт карда мешавад. Дараҷаи вомбаргҳо дар шароити талаботи қавии сармоягузорон коҳиш ёфт. Даромад аз вомбаргҳои сабз инчунин барои маблағгузории лоиҳаҳо дар соҳаҳои экология, ҳифзи иҷтимоӣ, ҳифзи муҳити зист ва назорати партовҳо истифода мешавад [17].

Рушди бозори вомбаргҳои “сабз” дар кишварҳои аъзои ИДМ баръало дида мешавад. Агар дар соли 2012 арзиши ҳамаи вомбаргҳои “сабз” ҳамагӣ 2,6 миллиард долларро ташкил дода бошад, ин нишондиҳанда дар соли 2023 ба 575 миллиард доллар расидааст. Яъне дар солҳои охир бозори он босуръат рушд ёфта истодааст, зеро ҳукуматҳо талаботҳои навро барои мубориза бо тағйирёбии иқлим ҷорӣ карда истодаанд [9]. Воситаҳои муосири маблағгузории иқтисодиёти “сабз” вомбаргҳои “сабз”, қарзҳои “сабз”, суғуртакунонии параметрӣ (индексӣ), краудфандинги “сабз” баромад мекунанд. Амалиётҳои молиявии “сабз” ҳамчун предмети фаъолияти субъектҳои бозори молиявӣ ҷараёни ташаккулёбии сармояро ба лоиҳаҳои маблағгузории “сабз” таъмин месозанд.

1.”Вомбаргҳои сабз” (green bonds) — қоғазҳои қимматноки қарзие мебошанд, ки бо мақсади маблағгузории лоиҳаҳои рушди устувор ва масъулиятноки иқлимӣ интишор карда мешаванд. Аз ҷумла, вомбаргҳои «ҷангалӣ»; вомбаргҳои «кабуд»; вомбаргҳои «сафед» .

2.Қарзҳои “сабз” — фаъолияти қарзие мебошад, ки бо дастгирии лоиҳаҳо ва хизматрасониҳо дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва гузариш ба иқтисодиёти самараноки барқӣ алоқамандӣ дорад. Аслан ба ҳайси чунин қарзҳо инҳо баромад мекунанд: — қарзи автомобилии “сабз”; ипотекаи “сабз”.

3.Суғуртакунии параметрӣ (индексӣ), ки моҳияташ дар он хулоса меёбад, ки суғуртакунанда ҷубронҳои суғуртавиро дар ҳолате пардохт мекунад, ки агар рӯйдодҳои хавфӣ параметрҳоеро, ки дар шартномаи суғуртакунӣ муайян гардидаанд ноил гарданд. Чунин параметрҳо метавонанд масалан, баландшавии сатҳи об ҳангоми обхезӣ, суръати шамол ҳангоми туфон, магнитудаи заминларза ва ғ.

4. Краудфандинги “сабз” — шакли сармоягузории мутташаккилонае мебошад, ки дар ҷамъоварии (тавассути миёнаравии платформаҳои сармоягузорӣ) воситаҳои пулӣ ва доираи номуайяни шахсони сеюм бо мақсади маблағгузории лоиҳаҳои “сабз” хулоса меёбад [2].

Сармоягузории “сабз” дар ИДМ иқтидори назарраси минтақа дар соҳаи энергияи барқароршаванда ва самаранокии саноат тадриҷан инкишоф меёбад. Қабули самтҳои асосӣ, аз ҷумла ноил шудан ба ҳадафҳои рушди устувор бо вуҷуди монеаҳо заминаи ҳуқуқӣ, набудани ҳавасмандгардонии дарозмуддат ва зарурати ҷалби сармояи хусусиро дар бар мегиранд. Кишварҳои ИДМ барои рушди энергияи гидроэнергетикӣ, офтобӣ, шамолӣ ва геотермалӣ захираҳои назаррас доранд. Татбиқи тадбирҳои самаранокии энергетикӣ дар саноат, манзил ва хоҷагии коммуналӣ метавонад партовҳои газҳои гулхонаиро коҳиш диҳад. Сармоягузорӣ ба низоми муосири идоракунии партовҳо, аз ҷумла коркарди дубора ва истеҳсоли партовҳо ба энергия, як ҷанбаи муҳими лоиҳаҳои “сабз” мебошанд. Дар рушди кишоварзӣ истифода аз технология аз ҷиҳати экологӣ тоза ва ҳифзи хатарҳо ба инсонҳо ва табиат мусоидат менамояд. 23 июни соли 2023 дар шаҳри Москваи Федератсияи Россия ҷаласаи Шурои иқтисодии ИДМ баргузор гардид [10]. Дар рафти вохурӣ иштирокчиён оид ба масъалаҳои мубрами ҳамкориҳои иқтисодӣ дар доираи Иттиҳод табодули афкор намуда, самтҳои ояндадори ҳамкориҳоро муайян намуданд. Аз ҷумла, таҷдиди феҳристи тадбирҳои муштарак барои вокуниш ба чолишҳои бавуҷудомада дар шароити тағйирёбандаи иқтисодӣ, табдили рақамии бахшҳои сӯзишворӣ ва энергетикии кишварҳои аъзои ИДМ, рушди фазои китобхонаву иттилоотӣ дар заминаи китобхонаҳои марзии кишварҳои аъзои ИДМ ва масъалаҳои ташкилии Форуми минтақаҳои ИДМ баррасӣ шуданд. Аз натиҷаҳои асосии ҷаласа тасдиқи нақшаи чорабиниҳои афзалиятнок барои солҳои 2023-2030 оид ба татбиқи Консепсияи ҳамкории кишварҳои аъзои ИДМ дар соҳаи энергияи барқароршаванда буд [10].

Хулоса, роҳҳи ҳалли мушкилоти оламфарогир ҳамкориҳои байналмилалӣ ва дастгирӣ ба шумор меравад. Иқтидори “энергия сабз” ва саноати калон ва хурду миёна аз кӯмакҳои молиявии аъзои ИДМ вобастагии калон дорад. Истифодаи барномаҳои рушди байналмиллалӣ, инчунин дастгирии муассисаҳои молиявӣ ва фондҳои байналмилалӣ дар ҷалби сармоягузории “сабз” нақши муҳим доранд. Ба гуфтаи коршиносон, яке аз омилҳои асосии гузариши бомуваффақият ба иқтисоди сабз маблағгузории он мебошад. Воқеан, бахши молиявӣ яке аз нерӯҳои пешбарандаи рушди иқтисодӣ ба шумор меравад. Бо идоракунии қавӣ ҳатто кишварҳои дорои захираҳои молиявии маҳдуд метавонанд онҳоро самаранок истифода баранд. Истифодаи самараноки захираҳои молиявӣ боиси навоварӣ дар бахши молиявӣ мегардад, ки дар навбати худ ба рушди иқтисодӣ мусоидат мекунад [6]. Маҳз молиявии “сабз” метаванад, дар татбиқи лоиҳаҳои “сабз” –и пешгирифтаи аъзои ИДМ кӯмак хоҳад кард.

Бисёре аз кишварҳои ИДМ стратегияҳои миллиро барои ноил шудан ба ҳадафҳои иқлим ва рушди устувор таҳия намуда, барои лоиҳаҳои “сабз” муҳити мусоид фароҳам меоранд. Ин самт, афзоиши огоҳии афзоянда дар бораи тағйирёбии иқлим ва масъалаҳои устувории экологӣ дар байни аҳолӣ ва корхонаҳо талабот ба ҳалли “сабз”-ро афзоиш медиҳад. Номукаммалии қонунгузорӣ, набудани қоидаҳои возеҳ ва устувор ва монеаҳои бюрократӣ барои сармояи “сабз” хатар эҷод менамояд ва зарурати ҷалби сармояи хусусӣ ва мавҷудияти пасти маблағгузории дарозмуддат мушкилоти асосӣ мебошад.

Барои суръат бахшидан ба рушди сармоягузориҳои “сабз” дар ИДМ беҳтар намудани фазои ҳуқуқӣ ва институтсионалӣ, фароҳам овардани фазои мусоиди сармоягузорӣ, таҳияи механизмҳои маблағгузорӣ ва баланд бардоштани малакаи кадрҳо зарур аст. Кӯшишҳои муштараки давлатҳои аъзо, соҳибкорон ва робитаҳои байналмилаӣ метавонад дар амалӣ намудани иқтидори бузурги минтақа барои “иқтисоди сабз” мусоидат намояд.

Ҳамин тавр, бо дарназардошти қайдҳои боло пешниҳод карда мешавад:

1. Дар Консепсияи Раёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар соли 2025 дар самти амалисозии сиёсати сармоягузории “сабз” пешниҳод карда мешавад, ки дар доираи ИДМ бонки молиявии “сабз” ташкил карда шавад.

2. Ташкили конференсияҳо ва семинарҳо бо иштироки мутахассисон дар соҳаи технологияҳо ва лоиҳаҳои “сабз” мебошад, саривақтӣ мебошанд.

Соҳиби Баҳруло, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

АДАБИЁТ:

1. Банк Развития Казахстана разместил «зеленые» облигации на AIX . Манбаъи электронӣ https://aifc.kz/ru/novosti/bank-razvitiya-kazahstana-razmestil-zelenye-obligaczii-na-aix/ (Санаи муроҷиат:05.08.2025)

2. Бобоев, Ф. Ҷ. Таҷрибаи байналмиллалии татбиқи маблағгузории сабз / Ф. Ҷ. Бобоев // Политехнический вестник. Серия: Интеллект. Инновации. Инвестиции. – 2022. – №. 4(60). – P. 80-84. – EDN RGKBEN.

3. Зеленый прорыв: Азербайджан стал одним из лидеров по привлечению инвестиций в ВИЭ. Электронный источник: https://media.az/economy/zelenyj-proryv-azerbajdzhan-stal-odnim-iz-liderov-po-privlecheniyu-investicij-v-vie?utm_source=chatgpt.com

4. Концепция председательства Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году. Электронный источник: https://eccis.org/img/news/28765/6772be667db92.pdf (Дата обращения:12.09.2025)

5. Корпоратсияи байналмилалии молиявӣ ва «Бонки Эсхата» ҷиҳати дастгирии соҳибкории хурд дар Тоҷикистон ба ҳамкорӣ оғоз намуданд. Манбаъи электронӣ: https://khovar.tj/2022/07/korporatsiyai-bajnalmilalii-moliyav-va-bonki-eshata-i-ati-dastgirii-so-ibkorii-hurd-dar-to-ikiston-ba-amkor-o-oz-namudand/ (Дата обращения:15.07.2025)

6. Махмадали, Б. Н. Зеленое финансирование в поддержку предпринимательства в Республике Таджикистан / Б. Н. Махмадали, Ш. Икроми // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. – 2022. – № 3(92). – С. 77-84. – DOI 10.24412/2411-1945-2022-3-77-84. – EDN QBFYNO.

7. Обидов, К. Р. Баъзе ҷанбаҳои рушди "маблағгузории сабз" дар Тоҷикистон / К. Р. Обидов, Ш. А. Гурезова // Паёми молия ва иқтисод. – 2024. – №. 4(43). – P. 171-177. – EDN ELZFBU.

8. Россия может привлечь в климатические проекты до 600 млрд рублей. Электронный источник: https://www.vedomosti.ru/esg/ecology/news/2022/01/28/906795-rossiya-mozhet-privlech-v-klimaticheskie-proekti-do-600-mlrd-rublei?utm_source=chatgpt.com (Дата обращения:09.08.2025)

9. Самадова, З. А. Маблағгузории «сабз» ҳамчун Ҷузъи Ҷудонашавандаи иқтисодиёти «сабз» / З. А. Самадова // Фурӯғи илм. – 2024. – №. 4. – P. 153-159. – EDN LBWCIU

10. Страны СНГ утвердили концепцию по «зеленой энергетике» до 2030 года. Электронный источник: https://e-cis.info/news/566/110168/ (Дата обращения:09.08.2025)

11. Эмомалӣ Раҳмон - ташаббускори ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи глобалӣ. Маҷмуаи маърӯзаҳои конференсияи илмӣ- амалӣ//Зери таҳрири умумии Ҳайдарзода Р.Ҷ.-Душанбе: ҶДММ “Фаридунзода”. -2025.- 288с. Соҳиби Б. Сиёсати глобалии Тоҷикистон ба хотири ҳалли қазияи обшавии пиряхҳо.Саҳ- 224

12. 100 MW Solar PV Agreement Marks Masdar’s First Entry into Turkmenistan. Electronic source. https://masdar.ae/en/news/newsroom/masdars-first-entry-into-turkmenistan (Date of access:25.08.2025)

13. Armenia's Transition to Clean Energy and Power Transmission Grid Upgrades to Benefit from World Bank Support. Electronic source. https://www.worldbank.org/.../armenia-s-transition-to... (Date of access:08.07.2025)

14. Belarus to Enhance Energy Efficiency with Support from the World Bank. Electronic source https://www.worldbank.org/.../belarus-to-enhance-energy... (Date of access:08.07.2025)

15. IFC инвестирует в первые в Кыргызской Республике облигации устойчивого развития для поддержки зеленых и социальных проектов. Электронный источник: https://www.ifc.org/ru/pressroom/2025/ifc-invests-in-kyrgyz-republic-s-first-sustainability-bond-to-support-green-and-so (Дата обращения:09.10.2025)

16. Investments in green energy should not be imposed from outside — Russian minister. Electronic source https://tass.com/economy/1878007?utm_source=chatgpt.com (Date of access:15.09.2025)

17. Uzbekistan was the first in the CIS to place "green" bonds on the London Stock Exchange Orient Link: Electronic source https://orient.tm/.../uzbekistan-was-first-cis-place... (Date of access:15.09.2025)

В Концепции председательства Республики Таджикистан в СНГ в 2025 году рассматриваются ключевые направления и содержательные приоритеты председательства. Основное внимание уделено политико-институциональным инициативам, экономической кооперации, гуманитарному измерению, а также экологической и климатической повестке.

Республика Таджикистан выражает свою готовность выступить в роли конструктивного модератора интеграционных процессов в евразийском пространстве.

Председательство Республики Таджикистан в СНГ в 2025 году отражает не просто ротационную функцию, но и стремление к содержательной трансформации формата взаимодействия внутри Содружества. Принципиальные опоры таджикской стратегии — это преемственность, рациональность и обновление. Данный подход направлен на укрепление доверия, повышение эффективности межгосударственных механизмов, а также адаптацию архитектуры СНГ к меняющимся международным реалиям.

Концепция председательства Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году подтвердила: Таджикистан берёт на себя активную и содержательную роль в развитии Содружества.

Подчеркнём, что председательство Республики Таджикистан — это не формальность, а шанс актуализировать СНГ как живую площадку стратегического взаимодействия.

Среди приоритетов председательства Республики Таджикистан — продвижение экологической повестки, экономическая кооперация, гуманитарные программы и усиление парламентской дипломатии.

По инициативе официального Душанбе 2025 год объявлен Международным годом защиты ледников, и теперь СНГ может стать активным участником в вопросах изменения климата. Также будут расширены программы «Культурная столица», «Молодёжная столица», продвигаться академическая мобильность и историческое просвещение.

Отдельный акцент — на роли парламентов и научного сообщества стран-участниц СНГ. Именно они способны сформировать смысл, удержать пространство и задать направление.

Таким образом, Таджикистан формирует образ модернизирующего центра тяжести внутри СНГ, — с акцентом на содержательность, устойчивость и стратегическую открытость к будущему.

Председательство Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году — это не просто очередная обязанность. Для Таджикистана это возможность внести системный и конструктивный вклад в развитие интеграционного диалога, укрепление доверия, и, самое главное, адаптацию СНГ к современным вызовам и ожиданиям наших народов.

Председательство Республики Таджикистан в СНГ опирается на три взаимосвязанных принципа:

- Преемственность, как уважение к накопленному потенциалу Содружества;

- Рациональность, как необходимость повышения практической отдачи от сотрудничества;

- Обновление, как отклик на вызовы времени и ожидания молодого поколения граждан.

Особое внимание таджикская сторона уделяет совершенствованию архитектуры СНГ — не количественному расширению органов, а институциональному оздоровлению и повышению эффективности существующих механизмов, включая усиление роли Межпарламентской Ассамблеи как форума доверия и сближения правовых систем.

Современная международная среда требует консолидации усилий в области дипломатии, безопасности и стратегической автономии. В этом контексте таджикская сторона инициирует:

- Совместное мероприятие(оно уже состоялось в августе 2025 г.) на полях Генеральной Ассамблеи ООН, посвященное взаимодействию СНГ и ООН;

- Продвижение резолюции Генеральной Ассамблеи ООН о сотрудничестве с СНГ(26 августа 2025 г. в штаб-квартире Организации Объединенных Наций в Нью-Йорке (США) в рамках 79-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН была принята резолюция «Сотрудничество между ООН и СНГ».);

- Расширение контактов с ШОС, ОДКБ, ЕАЭС, с перспективой предоставления ШОС статуса наблюдателя при СНГ.

Фокус Республики Таджикистан — это реализация второго этапа Стратегии экономического развития СНГ до 2030 года, включающего:

- Поддержку малого и среднего бизнеса;

- Расширение промышленной кооперации и создание производственных кластеров;

- Углубление агропромышленного партнёрства в контексте продовольственной безопасности.

В рамках реализации резолюции ООН по инициативе Республики Таджикистан 2025 год объявлен Международным годом защиты ледников. Председательство в СНГ в этом контексте будет:

- Продвигать принятие совместного заявления глав государств по защите ледников;

- Реализовывать проекты в сфере экологии, обращения с отходами, восстановления урановых территорий;

- Усиливать экологическое образование и научно-аналитическую экспертизу.

Гуманитарная политика СНГ — это фактор единства поколений и смысловой преемственности. В этом направлении:

- Продолжится реализация программ «Культурная столица», «Молодежная столица», «Спортивная столица СНГ»;

- Будут активизированы академические обмены, стажировки и совместные НИОКР;

- Усилия будут направлены на защиту исторической памяти, особенно в контексте 80-летия Победы в Великой Отечественной войне.

Парламенты государств СНГ — это ключевые площадки легитимного диалога, особенно в условиях трансформации международного порядка. Поэтому:

- Республика Таджикистан поддерживает активизацию парламентских инициатив по гармонизации законодательства;

- Национальная академия наук Таджикистана готова предложить экспертно-аналитическую поддержку МПА СНГ, в частности по вопросам водной дипломатии, продовольственной безопасности, противодействия радикализму.

Председательство Республики Таджикистан — это попытка вдохнуть в СНГ новую функциональность, гибкость и интеллектуальную энергию. Республика Таджикистан призывает все страны-участницы Содружества стать соавторами этого процесса — не только через принятие решений, но и через открытость к будущему.

Сайидзода Зафар Шерали, - заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран

Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович - старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения

проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана

Аз солҳои аввали таъсисёбӣ то ин ҷониб фаъолияти якҷояи иқтисодӣ ва сиёсии кишварҳои иштирокчии Иттиҳод пойгоҳи мустаҳками ташкилию ҳуқуқиро бунёд карданд, ки имконият дод дар як муддати ҳамкориҳои иқтисодӣ густариш ёбад, ҳамзамон пешрафти иқтисодӣ баланд гардида, ҳаҷми савдои байниҳамдигарӣ афзояд. Стратегияи рушди иқтисодии ИДМ дар доираи ҳамкориҳои байнидавлатии иштирокчиёни узви Иттиҳод ҷиҳати тавсеаи ҳамкории мутақобилан судманд, баланд бардоштани дараҷаи некӯаҳволии мардуми давлатҳо омили муҳими иловагӣ гардида, ба тавоноии минтақавӣ ва объекти муқтадири системаи хоҷагидории ҷаҳонӣ табдил ёфтани Иттиҳод мусоидат кардааст.

Ҳанӯз аз даврони фаъолияти Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Ҷумҳурии Тоҷикистон аз марҳилаи аввали таъсисёбии, узви комилҳуқуқи он буда, усул ва санадҳои появии онро эътироф менамояд ва иштирокчии фаъоли равандҳои ҳамгироӣ мебошад. Дар сиёсати хориҷии хеш, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо давлатҳои узви ИДМ аҳамияти вижа медиҳад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсиси сохторҳои гуногуни ҳамгироии иқтисодиву амниятӣ дар заминаи ИДМ, аз қабили, Фазои Ягонаи Иқтисодӣ, Иттиҳоди Гумрукӣ, Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъиро тақозои айнии равандҳои ҳамгироӣ дар фазои пасошӯравӣ медонад ва бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва бо ҳадафи истифодаи имконоту иқтидорҳои созандаи онҳо ба нафъи кишвар ба рушду такомули ин равандҳо мусоидат мекунад.

Дар ин замина 18 марти соли 2022 дар шаҳри Москваи Федератсияи Россия ҷаласаи 93-юми Шӯрои иқтисодии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид, ки дар он роҳбарон ва ҳайатони иқтисодии давлатҳои узви Иттиҳод баргузор гардид, ки дар доираи ҷаласа масъалаҳои ҳамкорӣ дар самтҳои тиҷоратию иқтисодӣ, энергетика, молия, мошинсозии кимиёвӣ, амнияти иттилоотӣ ва кишоварзӣ муҳокима гардида, як қатор санаду созишноаҳои иқтисодӣ қабул гардиданд. Дастовардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самтҳои таъмини устувории макроиқтисодӣ новобаста ба таъсири манфии хавфҳои берунӣ ва сатҳи баланди ҳамкориҳои кишвар дар фазои ИДМ мусбат арёзӣ карда мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки бо шарофати сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҷумҳурии Тоҷикистон густариши ҳамкориҳои иқтисодии Тоҷикистон бо давлатҳои иштирокчии ИДМ дар мадди аввал меистад. Дар робита ба ин айни ҳол беш аз нисфи гардиши савдои хориҷии Тоҷикистон ба давлатҳои иштирокчии ИДМ рост меояд. Ҳамзамон дар ин робита бо мақсади ҳифзи манфиатҳои иқтисодӣ Созишнома оид ба савдои озоди хизматрасониҳои ИДМ, истифодабарии пулҳои миллии давлатҳои иштирокчии ИДМ дар ҳисоббаробаркуниҳои тиҷоратию иқтисодӣ, Форуми байналмилалии иқтисодии давлатҳои иштирокчии ИДМ «Рӯзномаи «сабз» дар кишварҳои ИДМ: ҳамкорӣ барои рушд» дар доираи фаъолияти Иттиҳод амали гашта истодааст.

Бояд қайд намуд, ки ҳамкориҳои иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҷумҳуриҳои узви Иттиҳод дар доираи ҳамкориҳои байни давлатӣ дар сатҳи зарурӣ арзёбӣ карда мешавад. Аз ҷумла ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ширики стратегӣ бо Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Узбекистон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Белорусия ва дигар иштирокчиён, дар доираи ИДМ ва дигар созмонҳои ба роҳ монда шудааст.

Дар соли 2024 гардиши савдои хориљии Љумњурии Тољикистон 4414,3 млн. доллари ИМА-ро ташкил дод, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 29,3 фоиз ё 999,3 млн. доллар зиёд шудааст. Содироти мол дар моњњои январ-июни соли 2024-ум 997,8 млн. долларро ташкил кард, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 47,1 фоиз ё 319,3 млн. доллар зиёд шудааст. Воридоти мол ба љумњурї 3416,5 млн. долларро ташкил кардааст, ки нисбат ба моњњои январ-июни соли 2023-юм 24,9 фоиз ё 680,1 млн. доллар зиёд мебошад. Оид ба содирот шарикони асосї аз ҷумла давлатҳои узви ИДМ:Ќазоќистон – 11,9 фоиз, Ўзбекистон – 8,1 фоиз, Федератсияи Русия – 5,9 фоиз. Воридоти мол асосан аз мамлакатњои узви Иттиҳод сурат гирифтааст: Федератсияи Русия – 26,6 фоиз аз њаљми умумии воридот, Ќазоќистон – 16,1 фоиз, Ўзбекистон – 5,6 фоиз, Беларус – 2,4 фоиз рафта мерасад. Тибќи маълумоти расмии Хадамоти гумруки назди Њукумати Љумњурии Тољикистон дар соли 2024 ба љумњурї 45 мамлакати хориљи дуру наздик ба маблаѓи 79361,5 њазор доллар ё 20319,0 тонна ёрии башардўстона расондаанд.

Ҳамзамон дар шашмоҳаи якуми соли равон гардиши савдои хориҷӣ 4 миллиарду 731 миллиону 100 ҳазор долларро ташкил намуд, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 7,2 фоиз ё 316,8 миллион доллар афзоиш ёфтааст. Ба иттилои Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи ҳисоботӣ содирот ба 955,3 миллион доллар баробар гардид, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 4,3 фоиз ё 42,5 миллион доллар коҳиш ёфтааст, вале воридоти мол дар давраи ҳисоботӣ 3 миллиарду 775,8 миллион долларро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 10,5 фоиз зиёд гардидааст.

Дар ин асно Созишномаи байни давлатии Тоҷикистон – Қирғизистон – Ӯзбекистон. 31-уми марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанд қабул гардида, дар таърихи дипломатияи ҷаҳонӣ ҳамчун ҷашни иродаи нек ва ташаккули муносибатҳои хуби ҳамсоягӣ, бо такя ба принсипҳои эҳтироми мутақобилаи истиқлолият, тамомияти арзӣ, баробарӣ ва ҳамкорӣ, сабт хоҳад шуд. Инчунин, ин рӯйдоди таърихӣ намунаи муколамаи созанда ва ҳамкории муассир дар Осиёи Марказӣ шуда, ба таҳкими асосҳои амният, субот, ҳамкорӣ ва ҳамгироии иқтисодӣ миёни кишварҳои минтақа мусоидат хоҳад кард. Аҳамияти ин Созишнома на танҳо нуқтаи пайвасти се кишвари ҳамсоя, балки ин руйдод барои таҳкими равандҳои ҳамгироӣ, муносибатҳои иқтисодӣ ва ҳамкориҳои минтақавӣ байни давлатҳо ниҳоят муассир аст. Дар ҳақиқат, сухан дар бораи оғози як давраи муҳими муносибатҳо дар минтақа, имкониятҳои нав барои рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ ва муколамаи фарҳангӣ меравад.

Умедворем муносибатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангию страдегии кишварҳои узви ИДМ, бо ҷумҳурии мо боз ҳам дар оянда густариш меёбанд ва як заминаи хубе барои рушди иқтисод минтақа мегардад.

Бояд қайд кард, ки аз 1 январи соли 2025 раёсати мақомотҳои ИДМ аз Русия ба Тоҷикистон гузашт. Дар доираи раёсати Тоҷикистон баргузории ҷаласаҳои ду ниҳоди олии Иттиҳод, аз ҷумла ҷаласаи вазирони корҳои хориҷӣ ва ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои ИДМ пешбинӣ шудааст, ки онҳо рӯзҳои 9–10 октябри соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор мегарданд.

Интизор меравад, ки дар рӯзномаи ҳар ду ҷаласа масъалаҳои калидӣ, аз ҷумла таҳкими ҳамкориҳои сиёсӣ, таъмини амнияти минтақавӣ, рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию башардӯстона баррасӣ шаванд.

Асомуддини Р.К.н.и.и. Сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD-и АМИТ

8-12 моҳи октябри соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба хусус пойтахти зебои он шаҳри Душанбе мизбони меҳмонони зиёде аз қаламрави ИДМ хоҳад шуд. Тоҷикону тоҷикистониён аз қадимулайём бо меҳмондориву меҳмоннавозияшон шӯҳрати олам гаштаанд. Мардуми тоҷик ҳамеша меҳмонро азизу мукаррам дошта, тамоми кӯшишҳоро ба ҷо меорад, то меҳмонаш бо дили шод ва руҳи болида аз хонааш берун равад. Дар дини мубини ислом низ меҳмон ҷою мақоми хосаеро доро буда, хидмати меҳмон, хурсанд кардану гусел кардани он яке аз аъмоли неки ҳар як мусалмон шинохта шудааст.

Шоири халқӣ ва Қаҳрамони Тоҷикистон Мирзо Турсунзода оид ба қабули меҳмон ва дӯстон чунин фармудаанд:

Дӯст ояд гарм дар оғӯш гир,

Расми хуби тоҷиконро гум макун

Тайи 2 моҳи охир шаҳрдории муҳтарами пойтахт бо истифода аз тамоми имкониятҳо барои ободтару зеботар гардонидани роҳҳову гулгаштҳо заҳмат кашида истодааст. Тайи ин муддат роҳи асосии маркази Душанбе, ки ҷодаи ташрифотӣ мебошад, аз мавзеи “Водонасосная” то фурӯдгоҳи Душанбе аз нав тахту ҳамвор, васеъ ва хаткашӣ шуда, бисёр зебову дилнишин ба назар мерасад. Дар баробари роҳ тамоми боғҳо, гулгаштҳо ва майдонҳои шаҳр бо гулҳои тару тоза ва нав шинонидашуда хеле зебову дилнишин гашта, диққати ҳар як роҳгузарро ба худ ҷалб менамояд. Беҳуда шаҳри Душанберо шаҳри гулҳо ном наниҳодаанд.

Шаҳрдори муҳтарами Душанбе Рустами Эмомалӣ, ки дастпарвари мактаби зебоипарастии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ҳамеша кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон як шаҳри тозаву озода, сарсабз, гулпӯшу дилкаш бошад.

Вақте бо роҳи пиёдагарди паҳлӯи роҳи марказии Душабе қадам мезанӣ, гумон мекунӣ, ки аз миёни қолиҳои ранга ва гулбофт ва роҳравҳои гулӣ рафта истодаӣ. Кам одамон хабар доранд, ки ин гулҳо ва дарахтони нодиру зебое, ки имрӯз боғҳо ва гулгаштҳои шаҳри моро зеб додаанд бо чӣ заҳматҳое ба Душанбе ворид гардонида шудаанд. Пешвои муаззами миллати мо ба ҳар давлате, ки ба хориҷа сафар мекунанд, баъд аз анҷоми сафар вақти бозгашт бордони ҳавопаймояшонро аз гулу дарахтҳои ороишии ҳамон давлат пур карда меоранд.

Банда, ки бештар аз панҷ сол (августи соли 2005- феврали 2011 дар сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Эрон ба ҳайси атташеи низомӣ хидмат карда будам, шоҳид ва иштирокчии он будам, ки чӣ тавр Ҷаноби Олӣ ҳар дафъаи баргаштанашон аз Эрон бордони ҳавопаймояшонро аз гулу гиёҳ ва дарахтони камёб пур карда ба Душанбе бар мегаштанд.

Аз ин рӯ, мо шаҳрвандон бояд ба хотири эҳтиром гузоштан ба хидматҳои Пешвои муаззами миллат ва шаҳдори Душанбе ва қадр кардани заҳмати онҳо ин гулу гиёҳҳо ва дарахтони нодирро ҳифз ва эҳтиёт намоем.

Холназаров Назар, - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Введение

В современном международном контексте взаимодействие между Россией и государствами Центральной Азии приобретает всё возрастающее значение. Это связано с глобальными сдвигами в системе международных отношений: усилением многополярности, необходимостью устойчивого развития, изменениями в безопасности (глобальные и региональные угрозы), а также с возросшими геоэкономическими и ресурсно-энергетическими возможностями региона. Формат сотрудничества «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой один из ключевых элементов региональной политики, который при правильной организации может обеспечить стратегическую стабильность, экономический рост, культурное и гуманитарное единство, а также баланс интересов между субъектами.

В этой статье рассматриваются: необходимость такого формата, его значение, специфика и характер, основные приоритеты взаимодействия, а также перспективы и условия для устойчивого развития такого сотрудничества.

Необходимость формата «Россия — Центральная Азия»

Геополитическая стабильность и безопасность

Центральная Азия граничит с зонами потенциальной нестабильности: Афганистан, международный терроризм, экстремизм, наркотрафик, транзит мигрантов и т.д. Россия, как региональный игрок, заинтересована в том, чтобы эти угрозы минимизировались через координацию усилий по линии безопасности. Участие России в таких форматах позволяет создавать общие механизмы реагирования, обмен информацией, совместные учения, координацию пограничного контроля.

Экономические интересы и инфраструктурная интеграция

Центральная Азия — территориально и ресурсно богатый регион: значительные запасы природных ресурсов (энергия, минералы, водные ресурсы), потенциал сельского хозяйства и транспортных коридоров. Россия — исторически тесно связана с рынками Центральной Азии (торговля, трудовая миграция, транспортные связи). Для России важно обеспечивать устойчивые экономические связи, логистические маршруты, инвестиционные проекты, взаимовыгодную торговлю. Центральноазиатские государства, в свою очередь, нуждаются в стабильных внешних рынках, технологиях и инвестициях.

Культурно‑гуманитарные и гражданские связи

Общие исторические, языковые и культурные связи между Россией и странами Центральной Азии сохраняют значимое влияние. Русский язык все ещё широко используется, образовательные, культурные обмены играют роль укрепления доверия, межчеловеческих связей, что способствует устойчивости сотрудничества. Россия, посредством институтов культурной дипломатии (например, «Россотрудничество»), осуществляет проекты в сферах культуры, образования, СМИ.

Баланс влияния в условиях мировой конкуренции

Центральная Азия становится полем конкуренции между разными крупными внешними игроками: Китай, Турция, Иран, страны Запада, Персидский залив. Россия стремится не только сохранять своё присутствие, но и формировать формат, в котором её интересы остаются учтёнными, и региональная автономия стран Центральной Азии соблюдается. Формат сотрудничества с Россией может служить для Центральной Азии одним из элементов диверсификации партнёров, уменьшения зависимости от единого крупного внешнего актора.

Значение, специфика и характер формата

Чтобы полноценно оценить формат «Россия — государства Центральной Азии», важно разобрать, в чём его особенности, какие характеристики отличают его от других межгосударственных форматов.

Специфика исторических связей

Центральная Азия длительное время была частью российской и советской орбит. После распада СССР сохранялись устойчивые связи во многих сферах: институтах, инфраструктуре, энергетике, культуре, миграции. Это создаёт базу доверия и общий языковой, институциональный фон, что облегчает взаимодействие. Однако исторический контекст также влечёт за собой элементы неравенства и ожиданий, которые нуждаются в корректировке, особенно с учётом новых запросов стран региона на большую самостоятельность.

Гибкость и вариативность формата

Формат сотрудничества не сводится лишь к двусторонним контактам, но включает и многосторонние механизмы: встречи на уровне глав государств, министров, рабочих групп, а также интеграционные структуры. Например, регулярные встречи министров иностранных дел России и стран Центральной Азии, сотрудничество в рамках СНГ, ШОС, ЕАЭС, а также форматы, направленные на безопасность, транспорт, гуманитарные связи.

Стратегическая взаимозависимость

Для России регион является важным внешним «подспорьем» в вопросах безопасности, стабильного транзита, ресурсов и культурного влияния. Для стран Центральной Азии Россия остаётся крупным партнёром в торговле, энергетике, инвестициях, образовании и безопасности. Взаимозависимость проявляется также в миграционных потоках: трудовая миграция из Центральной Азии в Российскую Федерацию. Часто страны региона зависят от внешней инфраструктуры, технологий и рынков, которые могут быть связаны с Россией.

Нечёткий, декларативный характер многих соглашений

Несмотря на множество встреч и деклараций, не все соглашения оформлены юридически обязывающими документами, и не все решения достигают эффективной реализации. Часто возникают проблемы с финансированием, с координацией на уровне регионов, с преодолением бюрократических, логистических и правовых препятствий.

Основные приоритеты взаимодействия

Выработанные на практике и в заявленных стратегиях — как со стороны России, так и государств Центральной Азии — приоритеты сотрудничества можно сгруппировать следующим образом:

Сфера

Приоритеты

Безопасность и стабильность

Борьба с терроризмом, экстремизмом, трансграничной преступностью; защита границ; предотвращение негативных последствий из Афганистана; сотрудничество в рамках коллективных структур (например, ОДКБ, ШОС) и механизмов обмена разведданными.

Транс­порт и логистика

Развитие транспортных коридоров (железные дороги, автодороги, мультимодальные пути), модернизация таможенных и пограничных пунктов, увеличение транзита, участие в таких инициативах, как Международный транспортный маршрут Среднего Коридора, маршруты через Каспий, Китай‑Европа.

Энергетика и ресурсное сотрудничество

Эффективная совместная работа по использованию водных ресурсов, развитие гидроэнергетики (примеры: проекты в Таджикистане и Кыргызстане), координация в сфере энергетической безопасности, диверсификация источников энергии, устойчивое экологическое управление ресурсов.

Экономическое сотрудничество и торговля

Увеличение торгового оборота; инвестиции; развитие отраслей с добавленной стоимостью; технологическое сотрудничество; улучшение доступа к внешним рынкам; стимулирование производств и цепочек добавленной стоимости внутри региона.

Культурно‑гуманитарная сфера

Образование, наука, языки; культурные обмены; защита русского языка и поддержка двуязычия; совместные проекты в медицине, туризме и культуре; укрепление социальной сплочённости, межобщинной терпимости.

Экология и устойчивое развитие

Устойчивое использование природных ресурсов; борьба с изменениями климата; водная безопасность; охрана природы; защита Арктических и горных экосистем; проекты по охране качества воздуха и борьбы с опустыниванием.

Характер формата

Формат сотрудничества между Россией и странами Центральной Азии имеет ряд характерных черт:

Многоуровневость взаимодействия — участие на уровне глав государств, министров, правительства, ведомств, экспертных кругов и институтов.

Комбинация многосторонних и двусторонних механизмов — значительное число двусторонних договоров и программ, но также регулярные министерские встречи, саммиты и рабочие форматы, охватывающие все государства региона. Смешанный характер обязательств — часть инициатив носит форму заявления намерений, часть подкреплена соглашениями, финансами, проектами.

Чувствительность к интересам каждого участника — страны Центральной Азии имеют разные уровни развития, разные внешнеполитические ориентиры, разную степень зависимости от России, различную чувствительность к вопросам суверенитета, культурной независимости и внешнего влияния.

Влияние внешних факторов и конкуренции — Китай, Турция, Иран, страны Запада, финансово-инвестиционные и инфраструктурные проекты из других источников являются факторами, которые влияют на характер и темп сотрудничества; Россия действует в конкуренции и в партнёрстве одновременно.

Перспективы и условия устойчивого развития формата

Для того чтобы формат «Россия — Центральная Азия» оставался значимым, эффективным и взаимовыгодным, необходимо учесть следующие условия и возможные перспективы:

Усиление институционализации

Создание более формальных, юридически обязывающих рамок сотрудничества: соглашения, механизмы контроля и реализации.

Разработка постоянных рабочих органов, координационных советов, экспертных платформ, возможно — секретариатов или агентств, занимающихся конкретными направлениями (транспорт, энергетика, экология и т.п.).

Обеспечение прозрачности и отчётности.

Баланс интересов и прозрачность

Уважение суверенитета всех государств‑партнёров; признание, что Центральная Азия не должна восприниматься как «зона влияния» без учёта их самостоятельных интересов.

Гибкость форматов: возможность разнообразных партнёрств, приспособление к различным уровням возможностей и приоритетов внутри региона.

Привлечение инвестиций и технологий

Для многих центральноазиатских стран важно привлекать зарубежные инвестиции — не только из России, но и из других источников, включая Китай, Европу, исламские государства.

Совместные проекты, где Россия может выступать как технологический и научный партнёр, особенно в энергетике, инфраструктуре, научно‑образовательной сфере.

Развитие связности: транспортная, логистическая, цифровая

Улучшение транспортных коридоров, устранение «узких мест» в логистических цепочках: модернизация инфраструктуры (дороги, ж/д, порты), упрощение таможенных процедур, стандартизация.

Цифровая связность: развитие телекоммуникаций, интернета, обмена данными, сотрудничества в сфере кибербезопасности.

Экологическая устойчивость и совместное управление ресурсами

Вода, гидроэнергетика, качество воздуха, защита экосистем — вопросы, которые требуют кооперации; одним из примеров является трансграничное управление водными ресурсами и экологические проекты.

В условиях изменения климата важно совместно готовиться к рискам: наводнениям, засухам, деградации земель.

Культурно‑гуманитарный компонент

Поддержка обучения, обменов, языковых программ, библиотек и университетов, культурных мероприятий, СМИ.

Укрепление межкультурного диалога, уважения к культурному разнообразию, снижение рисков культурной напряжённости.

Реализация проектов с конкретным результатом

Для урегулирования возможного скептицизма со стороны партнёров важны проекты, которые дают ощутимый экономический эффект, социальные блага, улучшения инфраструктуры, занятости.

Например, развитие гидроэлектростанций, модернизация транспортных узлов, программы в области здравоохранения и образования.

Потенциальные риски и вызовы

Невозможно оценить перспективы без учёта возможных препятствий:

Различие внешнеполитических ориентиров государств Центральной Азии: некоторые стремятся к большей автономии и многовекторности, что может осложнять согласование общих направлений с Россией.

Ограниченные финансовые ресурсы у России, особенно в условиях санкций, что может тормозить реализацию крупных инфраструктурных проектов и инвестиций.

Конкуренция со стороны Китая, Турции, Европейского союза и других внешних акторов, которые предлагают альтернативы — как в финансировании, так и в культурных проектах и технологическом сотрудничестве.

Вопросы доверия: исторические травмы, опыт неравенства, иногда неравномерного распределения выгод, восприятие вмешательства во внутренние дела.

Экологические и социальные риски крупных проектов — от перемещения населения до воздействия на природную среду.

Перспективы

Подводя итоги, можно выделить следующие перспективные направления и сценарии развития формата:

Укрепление формата до уровня регулярного стратегического партнёрства

Можно ожидать, что встречи глав государств, министров и высоких должностных лиц в рамках «Россия — Центральная Азия» станут более регулярными, с расширенной повесткой дня и большим объёмом конкретных соглашений.

Расширение экономической интеграции

Возможны более глубокие формы экономической интеграции: совместные производства, кластерные проекты, возможно расширение ЕАЭС или гибкой модели экономических союзов (в зависимости от пожеланий государственных партнёров).

Рост роли Центральной Азии как транзитного и логистического моста

С учётом глобального интереса к альтернативным маршрутам и к «Шёлковому пути», срединным коридорам и морским путям через Каспий, формат сотрудничества с Россией может сыграть ключевую роль в развитии мультимодальных маршрутов.

Укрепление человеческого и культурного капитала

Усиление образовательной и научной кооперации, культурные инициативы, программ обмена, совместных академических и исследовательских центров. Это не только укрепляет связи, но и способствует модернизации и развитию стран Центральной Азии, повышению квалификации кадров.

Сотрудничество по устойчивому развитию и экологии

С учётом глобальных и региональных экологических вызовов, формат может всё более включать вопросы адаптации к изменениям климата, управления водными ресурсами, сохранения биоразнообразия.

Возможность мультиполярной кооперации

Формат «Россия — Центральная Азия» может органично взаимодействовать с иными форматами: Китай — Центральная Азия; ЕС — Центральная Азия и др., создавая многополюсные сети сотрудничества, в которых страны Центральной Азии сами определяют и балансируют свои интересы.

Заключение

Формат «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой не просто дипломатическую конструкцию, но один из ключевых элементов архитектуры региональной стабильности, безопасности, экономического развития и культурного единства в Евразии. Его необходимость определяется как внешне‑, так и внутреннеполитическими реалиями: ростом нестабильности на границах, ресурсных и экологических вызовов, потребностями экономической диверсификации, а также желанием каждого государства региона сохранить свои интересы и самостоятельность.

Для того чтобы этот формат стал по‑настоящему эффективным, он требует институционализации, ясных обязательств, сбалансированности, прозрачности и уважения суверенитета всех участников. Важно, чтобы сотрудничество приносило конкретные выгоды, а не оставалось декларациями. Если эти условия будут соблюдены, формат может стать механизмом, обеспечивающим Центральной Азии роль не просто периферии, но активного центра транспортных, экономических и культурных процессов в Евразии, и одновременно служить интересам России как одного из ключевых участников евразийской системы.

Сайидзода Зафар Шерали, заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович, старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана

Сиёсати хориҷӣ яке аз муҳимтарин ҷанбаҳои ҳаёти сиёсии кишварҳо дар низоми байналмилалӣ ба шумор меравад ва бақою ҳаёти як кишвар ба он вобастагӣ дорад ва тасмимоту ҷиҳатгириҳои кишварҳо дар заминаи сиёсати хориҷӣ мустақиман бо зиндагии мардум, беҳбудӣ ва амнияти онҳо сари кор дорад. Ба назари бисёре аз коршиносон ва сиёсатмадорони ҷаҳон, манфиатҳои миллӣ чароғи роҳнамои кишварҳо ва давлатҳо дар раванди ҳаракати онҳо дар масири пешрафту тараққӣ аст.

Ба манзури ҳифзи манфиатҳои миллии худ ҳар давлате сиёсати хориҷии муайяне ба роҳ мемонад. Ин сиёсат фаъолиятҳои давлат ва дигар ниҳодҳои сиёсии ҷомеа дар пиёдасозии манфиатҳо ва ниёзҳои худ дар арсаи байналмилалӣ аст. Сиёсати хориҷӣ идомаи сиёсати дохилӣ мебошад, ки ба кишварҳои дигар нигаронида шудааст. Сиёсати хориҷӣ, монанди сиёсати дохилӣ, бо низоми иқтисодии ҳоким, сохти ҷамъиятию сиёсии давлат робитаи маҳкам дорад ва ифодакунандаи он дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Ҳадафи асосии сиёсати хориҷӣ таъмини шароити матлубу мусоиди ба ҳақиқат пайвастани манфиатҳои кишвар, таъмини амнияти миллӣ, осудаҳолии мардум, ҷилавгирӣ аз вазъиятҳои буҳронӣ мебошад.

Фаъолияти давлатҳо дар ҳавзаи сиёсати хориҷӣ, дар маҷмӯъ, муносибатҳои байналмилалӣ, яъне маҷмӯи муносибатҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ, ҳуқуқӣ, низомӣ ва дигар робитаҳои байни кишварҳо, миллатҳо, созмонҳои сиёсию илмию фарҳангию мазҳабиро дар арсаи байналмилалӣ шакл медиҳанд.

Сиёсати хориҷӣ сиёсати куллии кишвар дар ҳавзаи байналмилалӣ мебошад. Ин сиёсат муносибатҳои як кишварро бо кишварҳои дигар ва миллатҳои дигар мутобиқ ба усулҳо ва ҳадафҳои кишвар, ки бо шеваю равишҳои гуногун амалӣ карда мешаванд, муайян месозад.

Сиёсати хориҷии ҳар кишвар бо сиёсати дохилии он дарҳамтанидагии сахте дорад ва намоёнгари низоми сиёсию ҷамъиятии он кишвар мебошад. Ҳар кишваре бо ворид шудан ба муносибатҳои байналмилалӣ манфиатҳои миллии худро, алалхусус дар ҳавзаи амният, ҳифзу посдории сулҳ, ҳаллу фасли масъалаҳое, ки дар пешрафти иҷтимоӣ ба вуҷуд меоянд, бо манфиатҳои умумибашарӣ пайванд медиҳад.

Шаклгирии сиёсати хориҷӣ мутобиқ бо пеш омадани ниёзҳои воқеии кишвар барои ворид шудан ба равобити вижа бо ҷаҳони хориҷ ба зуҳур мепайвандад. Аз ин рӯ, сиёсати хориҷӣ маъмулан дертар аз сиёсати дохилӣ тарҳу шакл мепазирад. Маъмулан равобити хориҷӣ ҳамчун хоҳиши донистану такмил намудани роҳу равиши бархӯрд ва ҳаллу фасли ин ё он масъалаи ҳаёти ҷамъиятӣ оғоз мешавад. Ва вақте ин ниёз доимӣ ва ҳадафманд мегардад, ба сиёсат, яъне ба фаъолияти мушаххасе, ки ҳадаф аз он ҳаллу фасли масъалаҳои муайян мебошад, табдил мегардад.

Ба даст овардани истиқлоли давлатӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон имконият фароҳам овард, ки узви комилҳуқуқи ҷомеаи байналмилалӣ гардад ва сиёсати мустақили посухгӯ ба манфиатҳои мардум ва кишваоро роҳандозӣ намояд. Ба манзури ба таври муассир ба роҳ мондани сиёсати хориҷӣ дар ҷумҳурӣ мақомоти давлатии таъминкунандаи фаъолиятҳои хориҷӣ ва заминаи ҳуқуқии равобити хориҷӣ ба вуҷуд оварда шудаанд. Заминаи ҳуқуқии сиёсати хориҷӣ, усулҳо ва ҳадафҳои сиёсати хориҷии ҷумҳуриро Конститутсияи Тоҷикистон, Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъмини татбиқи сиёсати ягонаи хориҷӣ», Консепсияи амнияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Доктринаи ҳарбии Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳо «Дар бораи хизмати дипломатӣ», «Дар бораи мудофиа», «Дар бораи шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон», санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон эътироф кардааст, дигар асноди меъёрии ҳуқуқии марбут ташкил медиҳанд.

Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моҳияти худ сулҳҷӯёна, қонунгароёна, башардӯстона буда, дар якҷоягӣ бо дигар ҳавзаҳои сиёсати давлат барои боло бурдани сатҳи зиндагии мардум ва таъмини амнияти онҳо роҳандозӣ мегардад.

Пойбандии Тоҷикистон ба ҳуқуқи байналмилалӣ дар моддаи 10-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин сабт гардидааст: «Санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. Агар қонунҳои ҷумҳурӣ ба санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофшуда мутобиқат накунанд, меъёрҳои санадҳои байналмилалӣ амал мекунанд».

Сиёсати сулҳҷӯёнаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи 11-и Конститутсия чунин ифода ёфтааст: «Тоҷикистон сиёсати сулҳҷӯёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳонро эҳтиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои байналмилалӣ муайян мекунад».

Дар моддаи 11-и Конститутсия дар мавриди узвияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба созмонҳо ва иттиҳодияҳои байналмилалӣ чунин таъйинот сабт шудааст: «Тоҷикистон вобаста ба манфиатҳои олии халқ метавонад ба иттиҳодияҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ дохил шавад, аз онҳо барояд, бо кишварҳои хориҷӣ робита намояд. Давлат бо ҳамватанони берунмарзӣ ҳамкорӣ мекунад».

Ҳимояи давлатро аз шаҳрвандони Тоҷикистон дар хориҷ аз кишвар Конститутсия дар моддаи 16 ин тавр таъйин кардааст: «Шаҳрванди Тоҷикистон дар хориҷи кишвар таҳти ҳимояи давлат мебошад».

Асосу пояи сиёсати хориҷии Тоҷикистон эътирофи мутақобилаи манфиатҳо бо таваҷҷуҳ ба авлавияти манфиатҳои миллӣ, талош дар барқарории сулҳу амният, шаффофият дар роҳандозии сиёсати хориҷӣ ва равобиту ҳамгироии гусутурда бо тамоми кишварҳои сулҳдӯст, бартарии ҳуқуқи байналмилалӣ, эҷоду тавсеаи равобити хориҷии дуҷониба ва чандҷониба мебошад.

Тоҷикистон – бо пойбандӣ ба ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалӣ – сиёсати хориҷии худро бар асоси усулҳои баробарии кишварҳо ва эҳтироми соҳибистиқлолии онҳо, истифода накардан аз зӯрӣ ва таҳдид ба зӯрӣ, дахолатнопазирии марзҳо, ҳаллу фасли мусолиҳатомези ихтилофҳо, дахолат накардан ба умури дохилии кишварҳои дигар ба роҳ меандозад.

Усули эътирофи баробарии кишварҳо ва эҳтироми соҳибистиқлолии онҳо ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон истиқлоли кишварҳо, низоми сиёсӣ, идеологӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ ва ҳаққи онҳоро ба интихоби шарикони равобити байналмилалӣ эҳтиром менамояд.

Усули истифода накардан аз зӯрӣ ва таҳдид ба зӯрӣ ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон дар равобити байналмилалӣ аз истифодаи абзорҳои низомӣ, сиёсӣ ё ҳар шакли дигари фишор нисбати кишварҳои дигар ба манзури заиф кардани истиқлоли сиёсӣ ё иқтисодии онҳо истифода намекунад.

Усули дахолатнопазирии марзҳо ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон тамомияти арзӣ ва дахлнопазирии марзи миёни кишварҳоро эътироф менамояд. Тоҷикистон аз ҳар гуна иқдом ба тасарруфи бахш ё тамоми хоки кишвари дигар дурӣ меҷӯяд.

Усули ҳаллу фасли мусолиҳатомези ихтилофҳо дорои ин маънӣ мебошад, ки Тоҷикистон ҳама гуна ихтилофоти эҳтимолиро бо кишварҳои дигар, аз ҷумла муноқишаҳои марзиро, бо равиши мусолиҳатомез ва ба хотири ба хатар наандохтани сулҳу амният ва манфиатҳои халқҳо ҳаллу фасл менамояд.

Усули дахолат накардан ба умури дохилии кишварҳо, аз як тараф, баёнкунандаи ҳаққи ҳар миллат барои таъйини роҳу равиши тавсеаи кишвари хеш бошад, аз сӯи дигар, уҳдадории кишварҳо ба худдорӣ кардан аз мудохила ба салоҳияти кишварҳои дигар дар ҳаллуфасли масъалаҳои ҳаёти дохилиашон мебошад.

Тоҷикистон – бо садоқати худ ба ин усулҳо – ҷонибдори як низоми байналмилалии тавоно ба эҷоди фазои мусоиди ҳамкориҳои густурдаи сиёсӣ, бистари амният, эътимод ва ҳамсоягии нек аст. Кишвари мо ҷонибдори шаффофият дар сиёсати хориҷӣ, барқарорӣ ва густариши ҳамкориҳои дуҷониба ва чандҷониба бо тамоми давлатҳои ҷаҳон – бо авлавият бахшидан ба равобити мустақим ва чандҷониба бо кишварҳои Иттиҳоди давлатҳои мустақил, дар навбати аввал бо Федератсияи Россия, таҳкими ҳамкориҳои дӯстона бо кишварҳои минтақа, пеш аз ҳама, бо Ҷумҳурии Исломии Эрон, тавсеаи муносибатҳо бо кишварҳои ҳавзаи ҷаҳони ислом, Ҷумҳурии Мардумии Чин, Ҳиндустон, ҳамкорӣ бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, Олмон, Фаронса, Италия ва дигар кишварҳои Аврупо – мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон мухолифи қатъии истифодаи ҷанг ҳамчун василаи ҳаллу фасли масъалаҳои байнидавлатӣ ва байналмилалӣ буда, ҷонибдори аз байн бурдани ҳар гуна муноқишаҳои байни давлатҳо ва бартараф кардани иллати ихтилофи назарҳо аз роҳи дипломатӣ мебошад.

Тоҷикистон – бо авлавият додан ба усулҳои умумибашарӣ дар равобити байни давлатҳо – ҳаргиз неруҳои мусаллаҳи худро барои ҳамла ба кишвари дигар истифода нахоҳад кард, ба истиснои мавриди ҳамлаи берунӣ гардидани худ ва кишварҳое, ки бо Тоҷикистон паймони кумаки мутақобили ҳарбӣ доранд. Тоҷикистон моил нест шомили блокҳо ва созмонҳои таҷовузкор шавад.

Ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асри ХХI аз лиҳози зеҳнӣ, иқтисодӣ, технологӣ ин қадар пешрафт кардааст, ки ҷанг набояд абзори сиёсати хориҷӣ бошад, зеро ҳама гуна ҳаққу ҳуқуқи давлатҳо ва миллатҳо дар муайян кардани сарнавишти худ, баробарӣ, эҳтироми истиқлолият ва тамомияти арзии давлатҳо, дахлнопазирии марзҳо, ки санадҳои байналмилалӣ кафолат медиҳанд, халалдор мегарданд. Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки пайравӣ аз се роҳи асосии таъмин кардани амнияти байналмилалӣ имкон медиҳад, ки вазъияти буҳронии пешомада дар равобити байни давлатҳо бо роҳи осоишта ҳаллу фасл гардад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон хоҳони он аст, ки низоми навини ҷаҳонии дар ҳоли ташаккул комилан озод аз ҷангҳову даргириҳо, зулму ситам, хушунату таассуби фарҳангиву мазҳабӣ, бегонаситезӣ ва устувор бар пояи ҳамкориҳои баробару мутақобилан судманд ва мушорикати ҳамаи кишварҳои ҷаҳон бошад. Ва мубориза бо таҳдиду чолишҳои ҷаҳони муосир, аз ҷумла терроризми байналмилалӣ, дар ҳамбастагии зич ва ҳамкории якҷояи давлатҳои дунё бар асоси ҳуқуқи байналмилалӣ, пеш аз ҳама Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, сурат пазирад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори эҷоди созукорҳои муассири ба ҳам танидани манфиатҳои миллӣ ва талошҳои байналмилалӣ, якҷоя кардани кӯшиши ҳамаи кишварҳои ҷаҳон баҳри омода кардани иқдомот барои мубориза бо чолишҳо ва таҳдидҳои нав мебошад.

Тоҷикистон дар саҳни сиёсати дохилии худ – ба манзури тақвияти ҷанбаҳои калидии сиёсати хориҷӣ – дар робита бо мубориза бар зидди терроризми байналмилалӣ, ифротгароӣ, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир, қочоқи силоҳ, радикализми мазҳабӣ, муҳоҷирати ғайриқонунӣ, хатарҳои муҳити зист, тағйири иқлим ва таҳдидҳо ба амнияти иттилоотӣ ва озуқавӣ ба иқдомҳои сиёсию ҳуқуқӣ, иттилоотию тарғиботӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва дигар иқдомҳои вижа мепардозад.

Ба ҳамин наҳв, мақомот ва ниҳодҳои давлатии масъул ба иҷрои сиёсати хориҷии созанда ва сулҳдӯстонаи Тоҷикистон, бар тибқи ин усулҳои бунёдӣ, дар тӯли солҳои гузашта дар вазъияти ҷаҳони пур аз таҳдиду чолишҳо озодиву истиқлол, тамомияти арзӣ, амнияти ҷомеа ва суботи устувори сиёсию иҷтимоии кишварро таъмин намуда, кафили пешрафту тараққии Ватани маҳбубамон ва меҳнати созандаи мардуми шарифи Тоҷикистон гардидаанд ва бо итминон метавон гуфт, ки ин рисолати муқаддасро дар оянда ва ҳамеша шарофатмандона иҷро хоҳанд кард.

Хотиррасон кардани ин ҳақиқат, ки расидан ба истиқлоли миллӣ дар охирин даҳаи садаи бист барои миллати тоҷик на оғози давлатдорӣ, балки бозгашт ба саҳнаи сиёсати ҷаҳонӣ аст, хеле муҳим мебошад. Тоҷикистони имрӯз ҳамчун давлати соҳибистиқлол шакли эҳёшудаи Давлати Сомониён аст, ки ба иллати ҳаводиси таърих зиёда аз як ҳазору сад сол пеш аз арсаи сиёсати ҷаҳонӣ фурӯ афтод. Давлати Сомониён, дар навбати худ, шакли идомаёфтаи Давлати Сосониён буд, ки низ замоне бар пояи усули давлатдории Империяи Ҳахоманишӣ бунёд гашта буд. Тоҷикони Моваруннаҳр ва Хуросон, ки дар сарчашмаҳои таърихӣ «порс» номида мешаванд ва дар замони ҳукмронии арабҳо номи «тоҷик»-ро гирифтанд, ҳамон ориёиҳое ҳастанд, ки ҳамеша омили давлатҳо ва империяҳои бузург буданд, ки дар дунёи бостон ба вуҷуд омадаву фурӯ пошидаанд.

Ҳамон тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллати тоҷик Эмомалӣ Раҳмон иброз доштааст, ифтихори тоҷикон аз решаҳои ориёии худ ҳаргиз маънои рӯҳияи истисногароӣ ё бартариҷӯӣ ё, бадтар аз ин, нажодпарастӣ доштани тоҷикон набуда, як ҳисси одии ба ҳар инсон хоси қаноатмандиву ризоят аз ҳувияти таърихии худ аст. Оё боиси ифтихору ризояти мо – тоҷикону эрониёну афғонистониён – нест, ки маҳз ниёгони мо – ориёиёни бостон – на танҳо поягузори давлатҳо ва империяҳои аввалин дар ҷаҳон, балки эҷодкори нахустин эъломияи ҳуқуқи башар мебошанд. Устувонаи Куруши Бузург, ки ҳамчун нахустин эъломияи ҳуқуқи башар шинохта шуда, дар соли 1971 Созмони Милали Муттаҳид онро ба ҳамаи забонҳои расмии Созмон мунташир кардааст, нишонаи он аст, ки ниёгони мо нахустин бунёдгузорони ҳуқуқи башар, яъне низоми демократӣ ва дипломатия дар ҷаҳон, ба ҳисоб мераванд. Дар бахше аз ин дастур аз забони Куруши Бузург омадааст: «Артиши бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд, нагузоштам ранҷу нороҳатӣ ба мардуми ин шаҳр ва ин сарзамин ворид шавад. Онҳоро аз зери юғи асорат хориҷ сохтам, ба бадбахтиҳои онон поён бахшидам ва мо ҳамагӣ шодмона ва дар роҳи сулҳу оштӣ мақоми баланди худовандгори бузургро сутудем. Ман ҳамаи шаҳрҳоеро, ки вайрон шуда буданд, аз нав сохтам».

Фарҳанги инсондӯстӣ ва рӯҳияи некукории ориёиҳоро бисёре аз бузургони илму адаби ҷаҳон сутудаанд. Донишманд ва шоири баландовозаи олмонӣ Гёте сахт фирефтаи гуфтору сурудаҳои Зардушт буд ва ӯро марди бисёр бузург ва навиштаҳояшро шукӯҳманд бознамуд кардааст. Гёте Зардуштро хирадманде ба шумор меоварад, ки ҷаҳон камтар ҳаммонанди ӯро дидааст. Ӯ дар навиштаҳояш дар бораи Зардушт аз ӯ ҳамчун пешвои маънавие ном мебарад, ки ҳамвора дар андешаи хушбахтию осоиши мардум будааст ва ҷуз ростӣ ва покдилӣ сухан нагуфтааст.

Таърихнависи бузурги юнонии замони бостон Ҳеродот, ки пас аз асре аз даврони Куруши Бузург зиндагӣ кардааст, дар бораи ин абармард чунин менависад: «Ҳеҷ порсе ёфт намешавад, ки битавонад худро бо Куруш муқоиса кунад. Аз ин рӯ, ман китобамро дар бораи порсиён ва юнониён навиштам, то кирдорҳои шигифтангезу бузурги ин ду миллати азим ҳеҷ гоҳ ба фаромӯшӣ супурда нашаванд. Куруш сардори бузург буд. Дар замони ӯ порсҳо аз озодӣ бархӯрдор буданд ва бар бисёре аз миллатҳои дигар фармонравоӣ менамуданд, ба илова, ӯ ба ҳамаи миллатҳое, ки зери фармонравоии ӯ буданд, озодӣ мебахшид ва ҳама ӯро ситоиш мекарданд».

Файласуф ва таърихнигори аҳди бостон Ксенофонт дар бораи Куруш чунин навиштааст: «Куруш нобиғаи бузург, инсони воломаниш, сулҳталаб ва нексират буд. Ӯ дӯсти инсонҳо ва толиби илму ҳикмату ростӣ буд. Куруш ақида дошт: пирӯзӣ бар кишваре ин ҳақро ба кишвари ғолиб намедиҳад, ки ба ҳар зулму кори ғайриинсонӣ даст занад. Ӯ барои дифоъ аз кишвараш, ки ҳарсола мавриди тохтутози бегонагон қарор мегирифт, империяи қудратманд ва инсониро поя гузошт, ки собиқа надошт. Ӯ дар набардҳо кишоварзону афроди ғайринизомиро ба оташи ҷанг намекашонд. Ӯ миллатҳои мағлубро шефтаи худ кард, ба сурате ки қавмҳои шикастхӯрда, ки Куруш ононро аз дасти подшоҳони худкома наҷот дода буд, вайро худовандгор меномиданд. Ӯ бартарин марди таърих, бузургтарин, бахшандатарин, покдилтарин инсони ин замон буд».

Ниёгони мо аз замонҳои бостон ба кишварҳои ҳамсоя эҳтиром мегузоштанд ва истиқлоли онҳоро ба расмият мешинохтанд ва то замоне, ки кишваре бо сарзаминашон сари ҷанг намебардошт ва даст ба ғорату чаповули мардум намезад, бо он кишвар равобиту бархӯрди сулҳҷӯёнаву мадорохоҳона доштанд. Зеро ҷавҳари ахлоқию инсонии ориёиён покӣ, ростӣ, некӣ, бахшояндагӣ ва муносибати дӯстонаву самимона бо ҳамнавъон буд.

Ба гувоҳи таърих ва таҳқиқоти илмии анҷомшуда бар асоси бозёфтҳои таърихии бадастомада, нахустин бор дипломатияи байналмилалӣ дар ҷаҳон аз сӯи давлати Ҳахоманишӣ дар робита бо кишвари Юнон ба кор гирифта шуд ва дар он тамомии усули байналмилалӣ ва дипломатӣ риоят шудааст. Аз ин рӯ, гуфтан мумкин аст, ки бунёдгузорони дипломатияи сиёсии байналмилалӣ низ ниёгони мо будаанд.

Давлатҳои Ҳахоманишӣ ва Сосониён бо кишварҳои замонашон, аз ҷумлаи Юнон, Рум, Бобул, Миср, Ошур, Чин ва ғайра, равобит ва додугирифти бозаргонӣ доштанд. Давлати Сомониён равобити тиҷоратии хориҷии фаъол бо Хазарҳо, Булғористон, Чин ва Рус дошт.

Овардани суханони роҳбари Иттиҳоди Шӯравӣ дар солҳои 1922–1953 И.В. Сталинро, ки яке аз огоҳтарин шахсиятҳои замони худ буд ва бар тавсифу таърифи миллате ё шахсе хеле кам сухан гуфтааст, лозим мешуморем: «Тоҷикон миллати хоссе ҳастанд. Онон куҳантарин миллати Осиёи Миёна мебошанд. Маънои тоҷик тоҷдор аст. Ва тоҷикон арзанда будани худро ба ин ном собит кардаанд.

Дар миёни миллатҳои ғайрируси мусулмони Иттиҳоди Шӯравӣ тоҷикон танҳо миллати ғайритурк буда, эронинажод мебошанд. Тоҷикон миллате ҳастанд, ки андешаву фарҳангашон шоири бузурге чун Фирдавсиро зодаву парвардааст.

Тоҷикон дорои фарҳанги бостонӣ, истеъдоди баланди ҳунарӣ, ҳисси зариф ҳастанд, ки дар осори мусиқӣ, таронаҳо ва рақсу вашташон ошкор аст.

Тоҷикон як миллати ғайриодӣ, соҳиби фарҳанги бузургу қадимӣ ҳастанд ва дар шароити давлати шӯравии мо ононро ояндаи бузурге дар интизор аст. Ва кумак кардан ба онон дар ин амр вазифаи тамоми халқи Иттиҳоди Шӯравӣ мебошад».

Ҳақ ба ҷониби ин сиёсатмадори бузург аст. Мо, тоҷикон, бозмондагони ориёиён, Тоҷикистон – мероси муқаддаси ниёгонамонро бо корбурди ҳушу хираду фитрати фарҳангофаринӣ ва давлатофаринӣ, ки аз ниёгонамон ба мерос гирифтаем, дар роҳи расондан ба ояндаи бузург қадам мезанем. Он ояндаи бузурге, ки оғозаш рӯзи 9 сентябри соли 1991 гузошта шудааст.

Эмомалӣ Раҳмон бунёдгузору роҳбари сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Яке аз вижагиҳои мумтози сиёсати хориҷии Тоҷикистон сиёсати «дарҳои боз»-и эъломнамудаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Сиёсати хориҷии шаффоф ва усули «дарҳои боз» мусоидат ба он намуданд, ки Тоҷикистон узви шоистаи созмонҳои байналмилалӣ гардад ва равобити сиёсӣ ва ҳамкориҳои судмандро бо аксари давлатҳои ҷаҳон ба роҳ андозад. Тоҷикистон имрӯз дар арсаи сиёсати ҷаҳон симои хоси хешро дорад ва ҳамчун узви соҳибэътибори ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст.

Аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирию пуштибонӣ шудани ибтикорҳои глобалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шахси Сарвари давлат, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон, бавижа дар ҳаллу фасли масъалаҳои обу энергетика, Сулҳу суботи ҷаҳонӣ, мубориза бар зидди терроризм, ифротгароӣ ва муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир, аз байн бурдани мушкилоти Афғонистон, баёнгари мавқеи вижаи Тоҷикистон дар низоми равобити байналмилалӣ ва обрӯи баланди роҳбари кишвари мо дар назди маҳофили сиёсии ҷаҳон аст.

Бо таваҷҷуҳ ба имкониятҳои беҳудуди энергетикаи обӣ, Эмомалӣ Раҳмон таъмини истиқлолияти энергетикиро яке аз самтҳои муҳимтарини стратегӣ ва афзалиятноки иқтисодии мамлакат муайян намуд. Дар давоми солҳои гузашта дар ин замина корҳои зиёде анҷом гирифта, дар нуқоти гуногуни мамлакат садҳо неругоҳҳои барқи обии хурд сохтаву ба истифода дода шудаанд ва бунёди неругоҳҳои хурди зиёде дар дасти кор мебошад.

Натиҷаи сиёсати оқилона ва дурбинонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва обрӯю эътибори ӯ чун сиёсатмадори сулҳофарин ва таъмингари суботи сиёсиву иҷтимоӣ аст, ки бо иштироки сармояи давлат ва ширкатҳои бонуфузи Федератсияи Россия неругоҳи барқи обии «Сангтӯда-1» ва бо ҷалби сармояи Ҷумҳурии Исломии Эрон ва маблағгузории дохилӣ неругоҳи барқи обии «Сангтӯда-2» бунёд гардиданд, хаттҳои баландшиддати интиқоли барқ кишида шуданд, роҳҳо, пулҳо, нақбҳои мошингузар, корхонаҳои зиёди ватанию муштарак сохта шуданд.

Роҳбарияти Тоҷикистон ва шахсан Президент Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчун Раиси Анҷумани тоҷикон ва форсизабонони ҷаҳон, бо ҳамватанони бурунмарзиамон робитаи мустақим барқарор намуда, онҳоро дар иқдомҳои созандаи фарҳангию иқтисодӣ ширкат медиҳад. Ҳамватанони бурунмарзӣ, ки дар гӯшаю канори гуногуни ҷаҳон кору зиндагӣ мекунанд ва Тоҷикистонро хонаи умеди худ медонанд, ҳамеша аз дастгирию пуштибонии давлати Тоҷикистон бархӯрдор ҳастанд.

Сиёсати хирадмандона ва фарогири Сарвари давлат имкон фароҳам овард, ки мардуми тоҷик, бо аз сар гирифтани рисолати олии тамаддунсозии хеш ва бо такя ба арзишҳои волои миллӣ ва арзишҳои фарҳанги муосири сиёсӣ, фасли тозаеро дар таърихи давлатдории дерини худ бинависад.

Имрӯз бо ифтихор метавон гуфт, ки дар муддати кӯтоҳи таърихӣ дар роҳи таҳкими рукнҳои давлати воқеан соҳибистиқлол, демократӣ, дунявӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон иқдомҳои муассир ба вуқӯъ пайвастаанд, самтҳои асосии сиёсати дохиливу хориҷии давлат, бо ба инобат гирифтани манфиатҳои миллӣ, муайян шудаанд. Дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ, аз ҷумла дар бахшҳои иқтисодиву иҷтимоӣ, барномаҳои густурдаи рушду тавсеа амалӣ мегарданд.

Итминон аст, ки Тоҷикистони азиз бо сарварии Президенти кишвар, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар солҳои наздик, бо бархӯрдорӣ аз рӯҳияи кӯшандаи мардум, дар сояи давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дар ҳамкориҳои густурда бо мамлакатҳои ҷаҳон ва созмонҳои байналмилалӣ ба пешрафтҳои бештаре аз ҳоло даст меёбад ва дар сафи кишварҳои мутараққии ҷаҳон мақоми шоистаи хешро касб менамояд.

Сайидзода Зафар Шералӣ - мудири шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих