Истилоҳи наврўз табиатан ба мафҳумҳои сулҳ, ваҳдат ва баҳамоӣ тавъам мебошад. Зеро ғояи асосии зиндагиофарӣ, ҷомеасозии он сарҷамъ кардан, ба вањдат овардани инсонҳо аст. Бинобар ин, вањдати мардумони љањон ва тољикони бурунмарзї аз бењтарин кўшишњоест, ки ҳангоми таҷлилии ин ҷашн ба эътибор гирифта мешавад. Аз ин рӯ, ташаббуси тоҷикон бо ҳамзабонони худ дар мавриди ба ҷашни байналмилалӣ табдил додани асоси мантиқӣ дорад. Ба он хотир, ки ба маънии куллӣ “Наврӯз – намоди сулҳ аст”.

Далели дигари рамзи сулҳ ва густариш додани фарҳанги сулҳофарӣ доштани ҷашни аҷдодиамонро дар арафаи таҷлили он ҳалли баҳсҳои марзӣ ва ба бастани шартнома дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии кишварҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон собит менамояд. Президентҳои се кишвар сараввал дар арафаи таҷлили ҷашни наврӯзи байналмилалӣ ҷиҳати риоя кардани як рамзи зиндагиофар ва ҷомеасози он дар маросими ифтитоҳи фосилавии стела (сутун)-и рамзӣ дар нуқтаи пайванди сарҳадҳои давлатӣ иштирок намуда, ба санади тақвиятдиҳандаи сулҳу дӯстии абадии байни се давлат имзо гузоштанд. Аз ин рӯ, аз ин лаҳза шурӯъ гардида “Эъломияи Хуҷанд доир ба дӯстии абадӣ миёни кишварҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон” ҳамчун як руйдоди нодир дар саҳифаи таърихи ин се миллат сабт шуд.

Ин Эъломия ҳамчун як пайк, ҳадяи наврӯзӣ аз он ҷанба рисолати таърихӣ, муттаҳиднамоӣ касб мекунад:

- сулҳу субот ва шукуфоии тамоми минтақаро таҳким бахшида, миёни мардумони кишварҳо ваҳдату сарҷамъиро устувор менамояд;

- дӯстӣ ва бародарии мардумони се кишварро бегазанд мегардонад;

- муносибатҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии се кишвари ба ҳам дӯстро вусъат мебахшад;

- метавонад ба василаи муҳимми густариш додани муколамаи фарҳангҳо дар байни ин се кишвар ва дигар давлатҳои ҷомеаи муосир нақши муассир бозад;

- барои мунтазам баргузор кардани чорабиниҳои фарҳангӣ, ҳамоишу конфенренсияҳои илмӣ-амалӣ, мизҳои мудаввар дар байни ҳунармандону олимони ҷавони се кишвар монеаҳои сунъии эҷодшударо аз байн мебардорад. Имконият медиҳад, ки шаҳрвандони се кишвар дар доираи муқаррароти амалкунанда ба кишварҳои ҳамдигар омаду рафт карда, аз ҷойҳои фарҳангию таърихӣ, мавзеъҳои сайёҳӣ, осоишгоҳҳо ва марказҳои барқарорнамоии саломатӣ ва ғайра самаранок истифода баранд. Дар сатҳи кишварҳои ҳамдигар барномаҳои консертӣ, театрӣ, намоиши филмҳо ташкил намуда, инчунин зимни таҳияи филмҳои муштарак ҳамкориро ба роҳ монанд;

- робитаи тарафайн, махсусан, ба роҳ мондани курсҳои бозомӯзӣ, такмили ихтисос, табодули таҷриба карданро дар байни кормандони муассисаҳои таҳсилоти олии касбии се кишвар тақвият диҳанд ва ғайра.

Самиев Б.Ҷ. - д.и.ф., профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Мо дар Тоҷикистон муносибатҳоро бо Қирғизистон ва Узбекистон, ки бар пояҳои накуҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем.

Эмомалӣ Раҳмон

Дӯстию бародарӣ ва робитаҳои фарҳангӣ байни халқу миллатҳои гуногун яке аз масъалаҳои муҳими танзимкунандаи амну осоиш ва оромии ҷомеаи ҷаҳон ба шумор меравад. Аз ин лиҳоз, роҳбарияти давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати худ ба ин масъала эътибори махсус дода, бо тамоми мамлакатҳои хориҷи дуру наздик муносибатҳои дӯстонаро ба роҳ мондааст.

Санаи 31 марти соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Узбекистон Шавкат Мирзиёев ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Садир Жапаров барои анҷом додани мулоқоту музокироти сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон, иштирок дар ҷашни Наврӯзи байналмилалӣ ва дигар чорабиниҳои муштарак ба шаҳри Хуҷанди вилояти Суғд ташриф оварданд.

Дар шаҳри бостони Хуҷанд мулоқоти сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон баргузор гардид, ки дар доираи ин рӯйдоди муҳимми таърихӣ, шартнома байни Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатҳо ба имзо расонида шуд.

Президенти кишвари мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Шартномаи байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишвар баимзорасидаро «санади таърихӣ» номида, таъкид доштанд, ки «ҳамин тавр, мо бори дигар қатъиян эълон намудем, ки аз арзишҳои сулҳ ва усулҳои ҳалли ҳамаи масъалаҳои мавҷуда аз роҳи муколама, дар руҳияи ҳусни ҳамҷаворӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, самимият, эҳтиром ва эътимоди ҳамдигар пуштибонӣ мекунем».

Тоҷику ӯзбеку қирғиз се халқе ҳастанд, ки тамоми арзишҳои ахлоқӣ, одобу рафтор ва ҷашну маросими онҳо ба ҳамдигар хеле монанд ҳастанд. Ин се халқ дар тӯли асрҳо дар як минтақа зиндагӣ карда, фарҳанг, анъана ва урфу одатҳои худро бо ҳам омехта кардаанд. Муносибатҳои дӯстонаи байни ин халқҳо дар давраи Иттиҳоди Шӯравӣ боз ҳам мустаҳкам шуданд.

Дар он замон, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон ҷумҳуриҳои бародар буданд ва дар ҳама соҳаҳо бо ҳам ҳамкорӣ мекарданд. Имрӯз, пас аз ба даст овардани истиқлолият, муносибатҳои дӯстонаи байни ин се халқ боз ҳам амиқтар шуда истодаанд.

Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон дар соҳаҳои иқтисод, фарҳанг ва амният бо ҳам ҳамкорӣ карда, дар солҳои ахир муносибатҳои дӯстонаи хешро боз ҳам таҳким бахшида истодаанд.

Ҷонибҳо ба мувофиқа расиданд, ки дар самти таъмини сулҳу субот дар минтақа, ҳалли масъалаҳои марзӣ ва тақвияти ҳамкориҳо дар соҳаҳои мухталиф тадбирҳои муштарак андешанд. Ин қадамҳо барои рушди минбаъдаи муносибатҳои дӯстона ва ҳамкорӣ байни се халқ мусоидат хоҳанд кард.

Дар таҳким бахшидани сулҳ ва устувор гардидани дӯстӣ миёни се кишвари бародару ҳамсоя саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон назаррас аст. Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сиёсати сулҳпарваронаи худ бори дигар собит кард, ки ҳамаи масъалаҳои баҳсбарангези миёни давлатҳои ҳамсоя танҳо бо роҳи дипломатия ва музокирот роҳи ҳалли худро ёфта метавонанд.

Дӯстии халқҳои тоҷик, ӯзбек ва қирғиз гарави сулҳу субот дар минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад ва барои наслҳои оянда намунаи ибрат хоҳад буд. Ин дӯстӣ бояд ҳифз ва таҳким бахшида шавад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки «кишварҳо ва мардумони моро риштаҳои қавии дӯстии бисёрсола, накуҳамсоягӣ ва рушди муштарак бо ҳам мепайванданд».

Пешвои миллат зимни суханронӣ зикр намуданд, ки мо дар Тоҷикистон муносибатҳоро бо Қирғизистон ва Узбекистон, ки бар пояҳои накуҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем. Дар идома Сарвари давлати мо рушди ҳамаҷонибаи муносибатҳои се кишварро «яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон» номиданд.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз натиҷаҳои пурсамари сафари давлатии ба наздикӣ анҷомёфтаи худ ба Қирғизистон изҳори қаноатмандӣ намуда, иброз доштанд, ки ҷониби Тоҷикистон азм дорад дар давраи оянда тамоми кӯшишҳоро барои фароҳам овардани заминаи зарурӣ ҷиҳати ҳамкории гуногунҷанбаи созандаи ду кишвар равона намояд.

Аз ин рӯ, таъмини суботи манотиқи наздисарҳадии кишварҳои минтақа саъю талоши давлатҳо ва сокинони ин қаламравҳоро тақозо менамояд. Мо ба ҳамкории устувор ва дӯстиву ҳамҷавории Тоҷикистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон умедворем.

Ҳамин тавр, мулоқоти сарони кишварҳо на танҳо як қадами муҳими сиёсӣ, балки иқдоми амалӣ барои таҳкими дӯстӣ, субот ва рушди ҳамгироии минтақавӣ гардид.

Бигзор дӯстии байни халқҳо ва муносибати стратегии Тоҷикистон Қирғизистон ва Узбекистон поянда бошад!

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул Ходими илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

ДУШАНБЕ, 01.04.2025 /АМИТ «Ховар»/. 31 март дар шаҳри Хуҷанд мулоқоти сеҷонибаи сарони давлатҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон баргузор шуд. Пас аз анҷоми музокироти сеҷониба маросими имзои Шартнома байни Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се ҷумҳурӣ баргузор шуд.

Вобаста ба ин узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор Муҳаммад Абдураҳмон чунин ибрози назар намуд:

-Таҳлилҳои геосиёсии ҷаҳони муосир нишон медиҳанд, ки имрӯз вазъи ҷаҳони пурмоҷаро хеле нигаронкунанда мебошад. Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, бо сарварӣ ва таъсири мардони бузурги дунёи сиёсат таҳкими давлатдорӣ ва ҳамзистии осоишта идоракунанда ба шумор меравад. Дар чунин раванд барои муътадил намудани вазъ нақши сарварони сиёсӣ ва элитаҳои сиёсӣ пурра дарк карда мешавад. Сарварони сиёсӣ ба андешаи мо, дар ин марҳилаи таърихӣ ба он қодиранд, ки ба рушди ҷомеа тағйирот ворид намуда, самти инкишофи онро дигаргун намоянд.

Аз ҷумла, Сарвари сиёсии тоҷикони ҷаҳон- Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон яке аз сарварони муваффақи минтақаи Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мераванд, ки дар фаъолияти сиёсии давлатдориашон тавонистанд дар арсаи байналмилалӣ ва минтақавӣ манфиатҳои миллиро ҳифз намоянд.

Маълум аст, ки баъди фурӯпошии Иттифоқи Шуравӣ дар низоми нави ҷаҳонӣ андешаву тағйироти куллӣ ба миён омад. Мутаассифона, замоне мавҷудияти моликияти миллӣ ҳамчун манбаи муқовиматҳо байни давлатҳо шинохта шуда буд. Аз ин рӯ, таъсири тағйирёбии қоидаҳои меъёрҳои ташаккули низоми нави ҷаҳонӣ парадигмаҳое ба миён овард, ки боиси баҳсҳои мухталиф гардидаанд. Дар ин марҳала баъзан идеяҳои наве дар асоси назарияҳои низоми нави ҷаҳонӣ пайдо шуданд, ки ҳато аз байн бурдани марзҳо, ҳудудҳои миллӣ ва беасос донистани ҳудудҳои назди сарҳадиро ба боқимондаи замони кӯҳна мансуб медонистанд.

Табиист, ки дар чунин ҳолат ҳалли масъалаҳои байнисарҳадӣ, ҳифзи арзишҳо ва анъанаҳои миллӣ дар ҳамсоякишварҳои минтақа ҳар яке хусусияти хос дорад. Хусусан, масъалаи ҳалли «делимитатсия» ва «демаркатсия» – и сарҳади байни давлатҳои минтақа на танҳо ба мардуме, ки дар наздикии хати сарҳад зиндагӣ доранд, балки ба сарварони сиёсӣ ва намояндагони мардумӣ низ вобастагӣ дошт.

Аз ин рӯ, тағйироти сифатии ҳалли сиёсии масъалаҳои байнисарҳадӣ, ки баъди ба даст овардани соҳибистиқлолӣ дар амал хеле мушкилиҳо ба миён оварда буданд, барои ҳамсоякишварҳо ҳамеша ниёз ба муколамаи сиёсӣ дошт. Аммо касе аз сарварони минтақавӣ инро ба дӯши худ гирифта наметавонист, зеро мероси таърихии замони Шуравӣ таъсири худро хеле жарфтар ба зеҳну тафаккури мардумони ин минтақа гузошта буд.

Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, дар амалӣ гардонидани ҳамкории мутақобили судманди ҳамсоягӣ Президенти Тоҷикистон вобаста ба идеяи сулҳи пойдор нақши муҳими сиёсӣ доранд. Дар замони ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ он кас нагузоштанд, ки алангаи ҷанги бародаркуш ба ҳамсоякишварҳо гузарад.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки Консепсияи «Ҳамзистии осоишта» ҳамчун назария дар муносибатҳои ҳасанаи ҳамсоягӣ нақши барҷаста дорад. Аммо дар амал татбиқ намудани он ба роҳбарони сиёсӣ вобаста мебошад. Масалан, имрӯз Сарвари сиёсии ҷумҳурии мо дар барқарор намудани сулҳу салоҳ, арзишҳои миллӣ, эҳёи хотираи таърихии миллати тоҷик ва дигар ташаббусҳои сатҳи воло зинаи баландтарини фаъолияти сиёсиро ишғол менамоянд. Албатта, ҳамаи ин дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ бо роҳбарӣ ва ҳидоятҳои Президенти ҷумҳурӣ ва заҳмати мардуми Тоҷикистон ба даст омадаанд, ки имрӯз дар сатҳи байналмилалӣ назир надоранд.

Дар баробари ин моҳият, вазифа ва амалӣ намудани ҳадафҳои стратегӣ Президенти мамлакатамонро водор намудаанд, ки ба масъалаҳои манфиатҳои ҳаётан муҳим ва дигар муносибатҳои ҳамсоякишварҳо, махсусан ба ҳамзистии осоишта таваҷҷуҳи хосса зоҳир намоянд.

Ин аст, ки 31 марти соли равон баъди анҷоми мулоқоти хоссаи сарони давлатҳои Тоҷикистону Узбекистон, ки дар фазои дӯстию бародарӣ ҷараён гирифт, дар ҳамин ҷо маросими имзо ва мубодилаи санади муҳими таърихӣ — Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Аҳднома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи муносибатҳои ҳампаймонӣ баргузор гардид. Ҳамин тариқ, Протоколи мубодилаи Тасдиқномаҳои Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон низ дар бораи сарҳади давлатии Тоҷикистону Қирғизистон тасдиқ карда шуд.

Инчунин боз якчанд санадҳои муҳими таърихӣ — Шартнома байни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Узбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се ҷумҳурӣ ва Эъломияи Хуҷанд доир ба дӯстии абадӣ дар фазои тантанавӣ аз ҷониби сарони давлатҳо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, муҳтарам Садир Жапаров ва муҳтарам Шавкат Мирзиёев ба имзо расид. Ин дар сиёсати геостратегии ин давлатҳо ва раванди ҳамзиштии осоишта такони ҷиддӣ мебошад.

Мавриди тазаккур аст, ки эътирофи Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ ҳамчун Президенти сулҳпарвар, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик ва шахсияти шинохтаи сиёсии соҳибтаҷриба эътирофи нангу номуси миллату давлат ва соҳибистиқлолии Тоҷикистон мебошад.

Имрӯз баҳогузорӣ ба фаъолияти Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд на аз рӯи эҳсосоти шахсӣ, балки аз рӯи меъёрҳои таҳқиқи амиқу дақиқи фаъолияти амалӣ ва дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ баҳо дода шавад. Албатта, андешаҳо нисбат ба ҳалли масъалаҳои марзӣ байни ҳамсоякишварҳои Осиёи Марказӣ хеле гуногунанд. Аммо пешдастӣ ва фаъолнокии сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳалли ин масъала хеле барҷаста ва саривақтӣ мебошад.

Бояд гуфт, ки дар сатҳи минтақавӣ мустақилона бе кумаки дигар миёнаравҳо бартараф намудани низоъҳои байнисарҳадӣ ва бо роҳи гуфтушиниди тарафайн ҳал намудани ҳудудҳои давлатӣ боиси дастгирии мардумони ин мамлакатҳо гардидааст. Албатта, нақши сарварони сиёсии ин ҷумҳуриҳоро мо бояд дар муносибатҳои дуҷонибаю бисёрҷонибаи сиёсӣ ҳамчун намунаи ибрат қабул намоем.

Мавриди тазаккур аст, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун сарвари сиёсӣ дар якҷоягӣ бо дигар сарварони сиёсии ҷумҳуриҳои ҳамсоя: муҳтарам Шавкат Мирзиёев ва муҳтарам Садир Жапаров тавонистанд, ки дар воқеияти инкишофи муносибатҳои минтақавии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ тағйироти куллӣ ба вуҷуд оварда, ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва амнияти мардумро дар мадди аввал гузоранд.

Бахшида ба Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон — шаҳри Душанбе

Сайри гули лола аз аркони то кунун идомаёфтаи ҷашни бошукӯҳи Наврӯз аст, ки тибқи пажӯҳиши густурда се рӯз давом мекардааст. Ҳадафи анъанаи фарҳангии тоҷикон, ки бо унвони «Сайри гули лола» машҳур мебошад, эҳёи анъанаҳо, беҳбудии муҳити зист, ҳифзи табиат ва ҷалби сайёҳон маҳсуб мешавад. Ин анъана дар байни аҳолӣ завқи зебошиносиро парварида, онҳоро ба корҳои созандагӣ ҳавасманд мегардонад. Бавижа, айни замон дар шаҳри Душанбе дар ҳар мавзеъ гули лоларо вомехӯред, ки дар ҳоли шукуфта қарор дошта, бегумон диққати шуморо ба хеш ҷалб месозад. Умуман, гулкорӣ кардани мавзеъҳои гуногуни пойтахт ва дар ин замина, таваҷчуҳ ба гули лола аз такмил додани диданиҳо ва боло бурдани завқу шавқи зебошиносии сокинони пойтахт ва меҳмонони он аст, ки чунин иқдомҳоро мо аз ҷашни Наврӯз бардошт мекунем.

Яке аз муҳаққиқони гули лола дар замони муосир Сафарбек Раҳимов аст, ки дар мавриди «Сайри гули лола» низ пажӯҳише анҷом додааст. Мавсуф дар таҳқиқоташ ҷиҳати гули лола чунин андешаро воҷиб дидааст: «Лола яке аз гулҳои боғии аввали баҳорӣ ба ҳисоб меравад. Онро ҳам шахсони алоҳида ва ҳам дар сатҳи саноатӣ парвариш мекунанд. Номи илмии лола - Тulipa (ба забони русӣ тюльпан) аз калимаи форсии «Turba» (тӯрба - яке аз шаклҳои кулоҳи сари мардуми Шарқ) гирифта шудааст, ки шакли гули растанӣ шабоҳати онро дорад».

Мутобиқ ба ривоятҳои қадимаи халкҳои гуногун, маҳз дар навдаи лолаи зарди нокушода хушбахтии ҳақиқӣ пинҳон шудааст. Аз рӯйи забони гулҳо, лола изҳори ишқро ифода мекунад. Ин тафсифи гул ба ривояти шоҳзодаи форс, ки девонавор ошиқи духтари зебое буд, вобаста аст. Ҳасудкорон тамоми кӯшишро ба харҷ дода, ошиқонро аз ҳам ҷудо карда, ба тӯйи арӯсии онҳо монеъ шуданд ва ҷиҳати марги духтар овоза паҳн карданд. Вақте ки овоза ба шоҳзода расид, ӯ аз талафот тоб наовард ва ҳамроҳи асп худро аз кӯҳи баланд партофт. Дар он ҷое, ки хуни маъшуқаи тасаллонашаванда рехт, гулҳои зебои арғувонӣ месабзанд. Аммо лола дар ҳақиқат гулҳои шоҳонаанд. Дар Аврупо чанд аср пеш иморатро ба лампаи навъи растании нодир иваз кардан мумкин буд. Ин гулҳо аслан аз тилло гаронтар буданд. Имрӯз, ба шарофати саноати гул, харидорон имкон доранд, ки гули лоларо харидорӣ кунанд.

Дар Русия лола рамзи фарорасии баҳор ва идҳои баҳорй мебошад. Дар рӯзи 8 март ба ҷинси адлпешаву латиф гулҳои тару тоза туҳфа кардан маъмул аст - дар ин давра лола ҳатто садбарги маъруфро ба инобат намегирад, чунки ҳама харидори лола ҳастанд. Дар маросими арӯсӣ ба навхонадорон гулҳои сафед додан ба нишони ишқи дуру дароз ва хушбахтӣ маъмул аст. Гумон меравад, ки навдаи зич пӯшида захираи зиёди садоқат ва сабрро нигоҳ медорад. Лолаҳо шахсиятҳои харизматик ва хушмуомиларо афзалтар медонанд. Занҳое, ки ин гулҳоро интихоб мекунанд, ба худ эҳтиром доранд.

Ҳамакнун, ба маънии ранги лола мепардозем. Ранги навдаи он маънои ба худ хос дорад: Гулобӣ дар асл нозукӣ, ҳамоҳангӣ, сулҳу дӯстӣ аст. Онҳо ба дӯстдухтар ҳадя мегарданд. Онҳо дар ҳама гуна вазъият мувофиқ хоҳанд буд. Сафед рамзи покӣ ва ниятҳои нек аст. Онҳо қобилияти тоза кардани заминаҳои энергетикиро доранд ва ҳисси ҳамбастагиро ба вучуд меоранд. Навдаи зард аломати зинда будан, некӯаҳволии мусбат ва моддӣ мебошад.

Гулдастаи зарди дурахшон ба осонӣ шуморо рӯҳбаланд мекунад ва ороиши дохилӣ мегардад. Сурх рамзи ҳавас ва бедории эҳсосот аст. Онҳо энергияи ҷинспи шахсро баланд мебардоранд. Навдаи сирпиёз ва арғувон маънои ашраф, худдорӣ, оромии рӯҳро дорад.

Лола растаниест, ки доимо ба одам шодию лаззати эстетикӣ мебахшад. Гулҳои лола метавонанд на танҳо рӯҳияи моро баланд бардоранд, балки инчунин энергияи шахс ва ҳуҷраеро, ки дар он парвариш мекунанд, беҳтар созанд. Гулҳо мисли ҳама гиёҳҳо ҳавоеро, ки мо нафас мекашем, тоза мекунанд ва хонаамонро бо энергияи ҳаётӣ пур мекунанд. Ранги сабз, ранги бартаридоштаи растаниҳо ва гулҳо яке аз рангҳои табиист. Дар наздикии гулҳо ва растаниҳо будан, мо энергияи мусбат мегирем ва эҳсос мекунем, ки рӯҳияи мо чӣ гуна тағйир меёбад. Хастагӣ, асабоният меравад - мо ором мешавем. Ниҳол бо сабзу хуррам, навдаи шукуфонаш ҳар яки моро шод мегардонад ва мо ҳамеша ба гулҳо бо завқ менигарем.

Имрӯзҳо шаҳрвандон ва меҳмонони кишвар аксар вақт наздик ба мавзее мешаванд, ки он ҷо анбуҳи гулҳои лола рангоранганд. Ҳар фарди зебопараст мехоҳад дар канори онҳо акс гирифта, вақти гаронмояи хешро бо хушиву хурсандӣ сипарӣ созад. Шояд ҳамин омил буд, ки ҳанӯз дар садаи XVII бинобар ба Аврупо бурдани гули лола ин растанӣ дар Нидерланд хеле машҳур шуд ва ҳамагон ба кишти он рӯ оварданд.

Дар давраи Шуравӣ Рӯзи гули лоларо охирин маротиба соли 1972 дар шаҳри Исфара ҷашн гирифта буданд.

Бо амри Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 2019 озмунҳо бахшида ба сайри гули лола ба табъ расидааст, ки дар шаҳри Душанбе дар боғҳои фароғатӣ, гулгашту хиёбонҳо байни ноҳияҳо гузаронида мешавад.

Мо, сокинони шаҳр, хушбахтем, ки дар тамоми гӯшаву канори шаҳри Душанбе навъҳои гуногуни лола мешукуфанд ва аз тарзи шукуфтани онҳо ҳаловат мебарем. Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо заҳматҳои шабонарузиаш шаҳри Душанберо ба шаҳри ҳамешасабз ва гулзор мубаддал намудаанд.

Дар анҷоми андешаронӣ такя бар Рӯзи пойтахт карда, таманнои онро дорем, ки шаҳри азизамон аз анвои гулҳо лабрез бошад.

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Ҷашни Наврӯз яке аз куҳантарин ва зеботарин ойинҳои мардуми мо буда, садсолаҳо боз ҳамчун рамзи эҳёи табиат, таҷдиди рӯҳу равони инсон ва пайвандгари дилҳо дар саросари кишварҳои форсизабон ва берун аз он таҷлил мегардад. Дар тӯли таърих, Наврӯз ҷойгоҳи хосае пайдо намуд, ки он густурда шуда, имрӯз дар қатори ҷашнҳои байналмилалӣ шинохта мешавад. Бурҳони ин суханро метавон дар байти зайл пайдо кард:

Зи бас хубу зебост Наврӯзи мо,

Кунун ҷашни дунёст Наврӯзи мо.

Ин ду мисраъ худ гувоҳӣ медиҳанд, ки Наврӯз аз доираи маҳаллу минтақа бурун рафта, чун “ҷашни дунё” мақому мартаба пайдо кардааст. Ҳар сол бо фаро расидани баҳор мардуми мо ин ҷашни бостониро бо расму ойинҳои гуногун истиқбол мегиранд. Дар ин росто, адабиёти классикӣ ва муосири тоҷик низ саҳифаҳои дурахшоне дар васфи Наврӯз дорад, ки шоирон онро бо шеърҳои рангин ва пур аз наво барои наслҳои баъдӣ мерос гузоштаанд.

Наврӯз аз гузашта то имрӯз дар шеъри адабиёти мардуми мо ҳамчун рамзи дигаргуншавии ҳаёт, шукуфтан, рушду камолот ва эҳёи арзишҳои инсониву табиат тараннум меёбад. Адабиёти тоҷик саршор аз ашъору манзумаҳоест, ки ҳар яке пораи қалби шоиронро дар ин айёми пуршукӯҳ инъикос кардаанд. Масалан, Нуралӣ Нурзод дар шеъри худ “Нафаси гули баҳорон” ишора мекунанд, ки бо фарорасии баҳор дили инсон низ мисли табиат нав мешавад:

Нафаси гули баҳорон чамане пур об дорад,

Дили шавқҷӯши ман ҳам ҳаваси шароб дорад.

Зи суруди марши турна шунавед пайки Наврӯз,

Ки ҷарас баҳор имсол зи наю рубоб дорад.

Сафари сиёҳи зулмат ба дари саҳар адо шуд,

Дами фикри субҳкешон чӣ қадар савоб дорад.

Ин мисраъҳо моро ба дунёи рангоранги баҳори тоҷикон ошно месозанд. “Марши турна” ҳамчун башорати баҳор шунида мешавад, ки ин парандагон дар башорат додани омад-омади фасли шукуфтан нақши муҳим доранд. Ифодаи “суруди марши турна” инчунин садои эҳё ва зинда гардидани табиатро мемонад, ки ҳатто дили инсонро низ барои ба истиқболи нашъунамои нав омода гардонидан даъват мекунад. Шоир басо зебо ифода намудааст, ки “дамӣ фикри субҳкешон чӣ қадар савоб дорад”. Яъне, ҳама касе ки худро барои сафои рӯҳу қалб омода менамояд, ҳамқадами чигунагии рӯҳи баҳорӣ мешавад.

Имрӯз бошад, ҷашни Наврӯз танҳо маҳдуди мардуми форсизабон нест: бисёр халқҳои дигар низ онро ҳамчун рӯзи навшавӣ ва оғози тағйироти мусбат пазируфтаанд. Маҷмааи Умумии СММ расман ҷашни Наврӯзро ҳамчун иди байналмилалӣ эътироф кардааст, ки ин гувоҳи паҳнои васеъи нуфузи фарҳангии он мебошад. Шеъри Ҷаъфар Муҳаммад “Наврӯз муборак бод!” бо як самимияти шоирона муаррифӣ карданист, ки чигуна ин фасли зебои сол бароямон паёмовари хуррамӣ ва умед аст:

Эй ёри баҳоройин, Наврӯз муборак бод!

Парвардаи Фарвардин, Наврӯз муборак бод!

Эй дасти баҳоролуд, эй чашми хуморолуд,

Эй кокули атрогин, Наврӯз муборак бод!

Эй ғаркаи хоҳишҳо, сармасти навозишҳо,

Эй ошиқи фаррухдин, Наврӯз муборак бод!

Эй синаи бекина, эй қалби чу ойина,

Эй хонаи меҳрозин, Наврӯз муборак бод!

Эй рози тари борон, бар гӯши дили ёрон,

Табрик бигу ширин: Наврӯз муборак бод!

Эй ҳафт нишон аз «шин», дар суфраи ҷон биншин,

Эй ҳафт салом аз «син», Наврӯз муборак бод!

Дар ин шеър, мафҳуми “эй синаи бекина” ва “эй қалби чу ойина” нишон медиҳад, ки Наврӯз рамзи пок гардидани дили инсон аз кинаву бухл, инчунин рамзи ҳамдилии мардум аст. Наврӯз даъватест барои беҳбуд бахшидан ба муносибатҳои инсонӣ, афзудани меҳру муҳаббат, бахшидан ва бахшида шудан.

Ба ғайр аз ҷанбаи иҷтимоӣ, Наврӯз ҳамчунин намоди рушд ва инкишофи шахсият низ мебошад. Дар адабиёти классикӣ бисёр шоирон, аз ҷумла Саъдии Шерозӣ, Наврӯзро фурсати худшиносӣ ва ақлу хирад дарёфтан меҳисобанд. Шоир дар шеъри зер ишора менамояд, ки садои бод аз субҳ мехезад ва касе, ки дар пайи тоза кардани ақлу табъи худ мешавад, бояд мафкураашро нав кунад:

Субҳам аз машриқ баромад боди Наврӯз аз ямин,

Ақлу табъам хира гашт аз сунъи Раббу-л-оламин.

Бо ҷавонон роҳи саҳро баргирифтам бомдод,

Кӯдаке гуфто: «Ту пирӣ, бо хирадмандон нишин!».

Саъдӣ дар қолаби нуқтаи хирад шунидани як “кӯдак”-ро зикр мекунад, ки ин худ шигифтангез аст: гоҳо фаҳму андешаи нав дар забони кӯдакон низ садо медиҳад. Наврӯз тавре ки шеър мегӯяд, барои ҳама – пир ё ҷавон – як имкони навбахшӣ меорад. Ҳар кадоме бояд дар ҷустуҷӯи хирад ва тозасозии андешаву ниятҳои худ бошанд, зеро дар ин ҳолат Наврӯз воқеан “Нав-рӯз” мегардад – рӯзи нав, зиндагии нав.

Наврӯз биё, ҳар нафасат, бӯйи баҳор аст,

Рухсори ту ойинаи гулрӯйи баҳор аст.

Ин мисраъҳо низ зангӯлаи шодӣ ва тароватанд, ки инсонро ба ҳолати бедорӣ ва омодагӣ дар баробари нафаси софи баҳор даъват мекунанд. Чунин шеърҳо, дар баробари арҷ гузоштан ба Наврӯз, инчунин ба хонанда илҳом мебахшанд, ки ҷашнро на танҳо дар зоҳири табиат, балки дар ботини худ таҷлил намояд.

Наврӯз на фақат шеъру тарона, балки маҷмӯи расму ойинҳоест, ки дар фарҳанги мардуми тоҷик хеле нақши муҳим доранд. Чанд намунаи барҷастаи он:

• Ҳафтсин ва Ҳафтшин: Дар суфраи Наврӯзӣ гузоштани ҳафт чизе, ки номи онҳо ба ҳарфи “с” ё “ш” шурӯъ мешаванд, нишонаи рамзҳои нек, бахт ва сарбаландист. Дар шеъри Ҷаъфар Муҳаммад хам “Эй ҳафт нишон аз «шин», дар суфраи ҷон биншин…” ёд мешавад.

• Гулгардонӣ ва сайругашти идона: Сафари саҳро, дидани табиати шукуфон, шодиву пойкӯбии дастаҷамъӣ як рукни ҷудоинопазири Наврӯз аст.

• Хонатакконӣ: Пеш аз фарорасии Наврӯз, мардум хонаро тоза мекунанд, ки ин амал рамзи покизакунии рӯҳу равон низ мебошад.

• Оинҳои варзишиву бозиҳо: Дар деҳаҳою шаҳрҳо гузаронидани бозиҳои миллӣ чун гӯштингирӣ, бузкашӣ, арғунчак, аспдавонӣ низ як бахши муҳими ҷашнҳои Наврӯзӣ маҳсуб меёбад.

• Пӯшидани либосҳои нав: Одамон либосҳои нав ё тоза пӯшида, бо рӯҳи ҷавонӣ солро оғоз мекунанд, ки ин низ рамзи тоза шудани андешаву ниятҳост.

Лоиқ Шералӣ дар шеъри худ аз ҳамин тоза шудани табиат ва асабу равони инсон ёдовар мешавад:

Эй ғунчаи хандида, Наврӯз муборак бод!

Эй чашмаи ҷӯшида, Наврӯз муборак бод!

Эй камдили тарсида, аз ишқ фурӯ бигзор,

Эй ошиқи шӯрида, Наврӯз муборак бод!

Эй шохаи хушкида, имсол ту нашкуфтӣ,

Эй пунбаи болида, Наврӯз муборак бод!

Эй ёри аламдида, имсол куҷо рафтӣ?

Эй ёри писандида, Наврӯз муборак бод!

Эй ҳусни барозида, Наврӯз муборак бод!

Эй ҷону дилу дида, Наврӯз муборак бод!

Шоир зангӯлаи огоҳиро низ барои касе, ки “шохаи хушкида” мондааст, садо медиҳад: то ҳол дар ин фасли шукуфтан ношукуфта намон, бархез ва ҳамроҳ бо баҳор қабои тоза бипӯш! Зеро ҳар нафасе, ки бо баҳор ҳамсадо мешавад, метавонад рӯҳи инсонро эҳё созад. Ва ин нест магар моҳияти асосии Наврӯз: вусъат бахшидани гармии муҳаббат, тоза кардани қалби инсонӣ аз ғубору кина ва оғози таҳаввули нав дар зиндагӣ.

Дар хулоса метавон гуфт, Наврӯз рамзи шукуфоии мафкуравию ахлоқӣ ва покизагиву бардоштҳост, ки дар адабиёти тоҷик ҳамчун ойинаи нуронии халқ садсолаҳо боз мақоми волоро ишғол кардааст. Шеърҳое, ки оварда шуданд, гӯё садояшон барои як ҷаҳони бехатартар, босаодат ва ошиқона садо медиҳад. Ҷашни Наврӯз, бешубҳа, ҳар сол инсонҳоро ёдрас менамояд, ки бояд зебо зист, ғамро пушти сар кард, нияти нек намуд ва дар зиндагӣ як қадам ба сӯи рӯшноӣ гузошт. Ин аст рамзи барҷастаи Наврӯз дар зиндагӣ ва адабиёти мо, ки ҳама вақт он чун як чароғи умед дар роҳи зиндагӣ медурахшад.

Холов Холмаҳмад Исроилович – н.и.т., ходими пешбари озмоишгоҳи ғанигардонии маъдани

Институти химияи ба номи В.И. Никитини АМИТ

«Наврӯз яке аз маҳбубтарин ҷашнҳои таърихӣ ва фарҳангии миллати тоҷик буда, ҳамчун рамзи офариниши ҳаёт, оғози тозаи зиндагӣ аз давраҳои дур то ба имрӯз расидааст»

Эмомалӣ Раҳмон

Наврӯз яке аз кӯҳантарин ва маъмултарин ҷашнҳои ориёӣ буда, дар мавриди пайдоиш ва таҷлили он дар сарчашмаҳои таърихии форсӣ ва арабӣ маълумотҳои гуногун мушоҳида мешавад. Аз тамаддуни муштараки тоҷикону муслимин ва пайравони динҳои дигар аз қабили мӯсавӣ ва насронӣ маълум мегардад, ки онҳо аз пайдоиши Наврӯз огаҳӣ дошта, бо тарзҳои гуногун онро таҷлил менамуданд. Ин муштаракот дар масъалаи офариниши олам ба мушоҳида мерасад, ки Худованд ҷаҳонро дар шаш рӯз офарид ва дар рӯзи ҳафтум бо офариниши инсоният фалсафаи офариниш ба поён расид. Чун арзишҳои инсонӣ миёни аҷдоди мо нисбати ҳама махлуқоти дигар мақоми махсусро соҳиб гардида буд, бинобар хилқати Одам, «Наврӯз»-ро чун поси мавоҳиби Илоҳӣ ҷашн гирифтанд ва ин суннатро роиҷ сохтанд».

Дар китоби муқаддаси иброниён – Таврот омадааст, ки -«Худованд ҷумлагӣ махлуқот ва осмонро дар шаш рӯз офарид ва рӯзи ҳафтум аз кори онҳо фориғ шуд. Пас рӯзи ҳафтум муборак ва муқаддас буд». Қуръони карим низ масъалаи махлуқотро возеҳу равшан дар оёти фаровоне баррасӣ кардааст ба монанди; -«Ҳамоно Мо осмонҳо ва заминро дар шаш рӯз офаридем…». «Ҳамоно Парвардигори шумо он Худоест, ки осмонҳову заминро дар шаш рӯз офарид…».

Масъалаи офариниш дар зардуштия низ дар шаш марҳила дар муддати 365 рӯзи як соли шамсӣ сурат гирифтааст, ки нисбати фалсафаи офариниши яҳудӣ ва исломӣ бо ин тафовут фарқ дорад. Аз ахбори чунин сарчашмаҳои боэътимод мушоҳида мешавад, ки шаш рӯзи офариниш дар миёни пайравони динҳои мазкур маълум буда, шаш рӯзи офариниш ва рӯзи ҳафтум онро ба хотири хилқати Одам муқаддас мешумориданд, ки ин шаш рӯзи муқаддас дар тамаддуни ориёӣ ба шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳ рост меомад. Аз ин рӯ, шаш рӯзи аввали фарвардинмоҳро ҷашн мегирифтанд.

Сарчашмаҳои таърихӣ аз ҷашнҳои зиёд ва мухталифи милливу мазҳабии эрониёни қадим маълумот додаанд, ки онҳо бештар идҳои мавсимӣ буда, аз соҳиби тамаддуни кишоварзӣ будани тоҷикон ва шакл гирифтани маросими мавсимии табиӣ дар тамаддуни онҳо дарак медиҳанд. Мувофиқи ахбори «Муруҷу-з-заҳаб»-и муаррихи қарни Х араб Масъудӣ миёни эрониён шаш иди бузург бо номи «гоҳонбор» мувофиқ ба хусусиятҳои хоси табиӣ дар фаслҳои гуногун ҷашн гирифта мешуд, ки миёни онҳо Наврӯз ва Меҳргон маъруфтаранд. Ин «гоҳонбор» ба шаш рӯзи офариниш махсус гардонида шуда буд, ки дар моҳҳои алоҳидаи сол тибқи гоҳшумории ориёиҳо ба монанди Наврӯз, Меҳргон, Тиргон, Сада ва идҳои зиёди қавмию маҳаллии дигар ҷашн гирифта мешуд. Маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз ба шаш рӯзи офариниши олам ва машҳуртарин ҷашнҳои гоҳонбор ба шумор рафта, аз дуртарин замонҳо таҷлил мегардидааст.

Дар мавриди ҷашнгирии Наврӯз дар сарчашмаҳои таърихӣ ду андеша мавҷуд буда, қисме аз сарчашмаҳо таҷлили онро ба Ҷамшед ва қисман ба Фаридун нисбат медиҳанд. Аммо Ҳаким Умари Хайём, ки аз машҳуртарин олимони наврӯзшинос шинохта мешавад, таҷлили Наврӯзро боз ҳам муқаддамтар зикр менамояд. Умари Хайём иллати номгузорӣ ва ҷашн гирифтани Наврӯзро дар “Наврӯзнома” ном асараш чунин иброз намудааст: «…чун Гаюмарт (Каюмарс) аввал аз мулуки Аҷам ба подшоҳӣ биншаст, хост ки айёми солу моҳро ном ниҳад ва таърих созад, то мардум онро бидонанд. Бингарист, ки он рӯз бомдод офтоб ба аввалдақиқаи ҳамал омад, мӯъбадони Аҷамро гирд кард ва бифармуд, ки таърих аз ин ҷо оғоз кунанд…мӯъбадон чунон карданд, пас Гаюмарт ин рӯзро оғози таърих кард». Маълум мегардад, ки ниёгони мо ҳанӯз дар ибтидои зинаҳои таҳаввули таърихӣ аз муносиботи ҳодисаҳои доимо такроршавандаи табиат ба монанди ивазшавии ҳамешагии шабу рӯз, дигаргуншавии бефосилаи фаслҳои сол, тағйири мавсими дараҷаи ҳарорат, миқдори боришот, инқилоби тобистонаи офтобу дарозтарин рӯз, инқилоби зимистонаи офтобу дарозтарин шаб, баробаршавии баҳорӣ ва тирамоҳии шабу рӯз таҷриба андӯхта, аввалин тақвимҳои хусусияти тамаддуни кишоварзӣ доштаро ба миён оварданд. Бесабаб нест, ки миёни бодянишинони чорводор солшумории қамарӣ ва миёни кишоварзон – муқимнишинони зироаткор солшумории шамсӣ ба вуҷуд омад.

Бояд зикр кард, ки Умари Хайём низ сарчашма гирифтани Наврӯзи Аҷамро ба хилқати инсон, оғози ҳаёт дар рӯйи замин ва санагузории таърихи инсоният вобаста медонад. Ба андешаи Берунӣ низ «Наврӯзи нахустин он аст, ки аввал рӯзест аз замона ва бад-ӯ фалак оғозид гаштан», яъне «Наврӯз» оғози ҳаёт дар рӯи замин аст.

Муаррих ва мардумшиноси араб Масъудӣ дар мавриди шахсияти Каюмарс ва замони зиндагии ӯ чунин маълумот додааст: «…сари подшоҳон Каюмарс буд, аммо дар бораи ӯ ихтилоф кардаанд. Баъзе пиндоштаанд, ки вай писари Одам ва фарзанди бузургтари ӯ буд. Ва гурӯҳе аз онҳо бар ин рафтаанд, ки Каюмарс – Амим писари Ловаз писари Ирам писари Сом писари Нуҳ буд... ва ба пиндори эрониён Каюмарс нахустин шоҳе буд, ки бар замин мансуб шуд».

Пас, мувофиқи ахбори Масъудӣ Каюмарс писари Одам ва ё Нуҳ (а) буда, миёни Одам ва Нуҳ ҳаёт ба сар бурдааст. Мувофиқи ахбори сарчашмаҳои дигари таърихӣ Каюмарс яке аз наводагони Нуҳ (а) муаррифӣ шудааст. Ба ҳар ҳол, агар далели дуввум қобили қабул бошад ҳам, бояд бидонем, ки таҷлили Наврӯз аз кадом замоне сарчашма гирифтааст. Ин андешаро Абурайҳон Берунӣ дар «Осору-л-боқия»-и худ чунин инъикос кардааст: «…ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт. Пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд». Пас, маълум мегардад, ки то замони Ҷамшед, ки сарчашмаҳои таърихии асримиёнагӣ ӯро бунёдгузори ҷашни Наврӯз медонанд, ин ҷашни бузург, ки ба шаш рӯзи офариниш ҳамбастагии зиёд дошта, «бузургу муаззам» шуморида мешуд ва ҳамчун оғози соли нав ва ибтидои солшуморию санагузорӣ аз замони Каюмарс ҷашн гирифта мешуд.

Аз таҳқиқи сарчашмаҳои дигари таърихӣ аз қабили «Ал-бидаъ ва-т-таърих»-и Шафеъи Кадканӣ, «Таърихи Бухоро»-и Наршахӣ, «Зайну-л-ахбор»-и Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ, «Таърихи Табарӣ»-и Абӯалии Балъамӣ, «Таърихи Сийстон», «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ маълум мегардад, ки таҷлили Наврӯз замонҳои ниҳоят тулониро дар бар гирифта, аз замони Ҷамшед ва ҳатто пеш аз замони ӯ рост меояд. Дар даврабандии илми таърихи муосир ҳудудҳои хронологии айёми зиндагонии Ҷамшед аз рӯи корнамоиҳо дар самти кашфи оҳану фулод, сохтани ҳар гуна силоҳ аз оҳан, ихтирои абрешим ва ранг кардани он ба давраи таърихии «асри оҳан» рост меояд.

Ин андеша шоёни дастгирӣ буда, собиқаи ойини давлатдории мардумони ориёиро ба оѓози таърихи тамаддуни башарї бурда мепайвандад. Зеро, тибқи шаҳодати сарчашмаҳои таърихӣ аҷдоди мо тоҷикон ҳанӯз аз оғози таърих соҳиби фарҳангу тамаддуни хоса ва муқаддасоти миллӣ буда, ҳанӯз дар ҳазораҳои 4-3 пеш аз милод, замоне, ки бештаре аз халқиятҳои имрӯзаи ҷаҳон дар саҳнаи таърих зуҳур накарда буданд, аниқтараш баробар ба давраи зиндагии Иброҳим, ки боиси шаклгирии ду халқи бузург – сомиҳо ва иброниҳо гардид, ҳатто баъди ҳодисаи туфони Нӯҳ иттиҳодияҳои худро таъсис дода, аввалин давлатҳои мутамаркази худро ба вуҷуд оварда буданд. Пайдоиши аввалин давлатҳои ориёии Пешдодиёну Каёниён гувоҳи ин гуфтаҳо буда, мутобиқи ахбори сарчашмаҳои таърихӣ тамоми ҷашну анъанаҳои миллии суннатии ниёгони мо ҳанӯз дар даврони ҳукмронии онҳо шакл гирифта буд.

Ибни Балхӣ низ дар «Форснома»-и худ таҷлили Наврӯзро ба Ҷамшед нисбат дода, чунин маълумот додааст: -«Муддате осоре намудӣ, ки пеш аз рӯзгори ӯ монанди он набуда буд. Ба ибтидои маликии ӯ муддати панҷоҳ сол силоҳҳои гуногун месохт, баъзе аз оҳан ва пулод. Шамшер ӯ сохт ва олатҳои ҳарф ва дастафзорҳои саноъӣ ӯ падид овард. Абрешим риштан ва бофтан ва ранг кардани он истихроҷ кард ва пӯшиданиҳо сохт ва ҷумла мардуми ҷаҳонро ба чаҳор табақа тақсим кар. Баъд аз чунин корнамоиҳо Ҷамшед дар хутбаи худ Худоро ситоиш карда, чунин фармуд: -«Худованд баҳои мо тамом гардонид ва таъйид арзонӣ дошт ва дар муқобалаи ин неъматҳо бар хештан воҷиб гардонидем, ки риояи адл ва некӯӣ фармоем». Чун ин суханон бигуфт ҳамагон ӯро дуъои хайр гуфтанд ва шодиҳо карданд ва он рӯзро ҷашн сохт ва Наврӯз ном ниҳод ва аз он сол боз Наврӯз ойин шуд». Аз овардани маълумоти сарчашмаҳои маълум гардид, ки ниёкони мо – ориёиҳо аз пешқадамтарин халқиятҳои рӯйи замин буда, ҳанӯз аз бомдоди таърих ба монанди шумериҳову финиқиҳо аз гоҳшумориҳои дақиқ, тақвимҳои хусусияти кишоварзию табиидошта ва ҷашнҳои мавсимӣ бархурдор буданд.

«Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ, ки яке аз сарчашмаҳои арзишманди таърихӣ ва бадеии мардуми тоҷик аст, ба таҷлил гардидани Наврӯз аз тарафи Ҷамшед далолат мекунад:

Сари соли нав ҳурмузи фарвадин,

Баросӯда аз ранҷ тан, ҷон зи кин.

Ба Ҷамшед бар гӯҳар афшонданд,

Мар он рӯзро Наврӯз хонданд.

Бузургон ба шодӣ биёростанд,

Майю ҷому ромишгарон хостанд.

Чунин ҷашни фаррух аз он рӯзгор,

Бимондаст аз он Хусравон ёдгор.

Дар баъзе аз маъхазҳои таърихӣ омадааст, ки чун Заҳҳок Ҷамшедро азл кард ва подшоҳиро аз ӯ гирифт, машаққати зиёд кард ва чун Фаридун пас аз нӯҳсад сол бар ӯ ғолиб омад, мардум ин рӯзро ид гифтанд ва Наврӯз хонданд. Муаррихи асри XII Изуддин ибни Асир ишора менамояд, ки “Шояд ғалабаи Фаридун бар Заҳҳок дар рӯзи Наврӯз рост омада бошад”.

Абӯбакри Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро» Наврӯзро ҳамчун оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонону кишоварзон меҳисобад. –«Наврӯз соли ҷадиди даҳоқин рӯзи аввали фарвардин мебошад». Яъне Наврӯз дар замони Сомониён ба аввали фарвардин, рӯзи 21-уми март ҳамчун рӯзи оғози соли суғдӣ ва оғози соли деҳқонон маънидод мешавад, ки аз Наврӯзи мӯғон, ки ба рӯзи шашуми фарвардин рост меомад аз Наврӯзи аввал бо хусусиятҳои мазҳабиву ақидавии худ фарқ мекард.

Дар сарчашмаҳои таърихӣ Наврӯз ва айёми таҷлил онро бо ривоятҳои гуногун баён намуда, баъзеи онон таҷлили онро ба Сулаймон ибни Довуд низ пайванд намудаанд. Абурайҳони Берунӣ дар «Осору-л-боқия» сабабҳои зиёди пайдоишу таҷлил ва бунёдгузори Наврӯзро шарҳ дода, иброз медорад, ки Наврӯз пеш аз ҳамаи ин поягузорони ҷашни Наврӯз муаззам буд ва ҷашн гирифта мешуд. «Сабаб ин, ки ин рӯзро Наврӯз меноманд, ин аст, ки дар айёми Таҳмурас, собиа ошкор шуданд. Ва чун Ҷамшед ба подшоҳи расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт». Инчунин Берунӣ аз забони Зодуя сабаби таҷлили Наврӯзро чунин шарҳ додаст: -«Зодуя дар китоби худ гуфтааст, ки сабаб ин аст, ки офтоб аз ноҳияи ҷанубу шимолӣ тулӯъ мекунад. Ва баёни матлаб он аст, ки Иблиси лаъин баракатро аз мардум зоил (нобуд) карда буд, ба қисме, ки ҳар андоза хурданию ошомидани тановул мекард, аз таому шароб сер намешуданд. Ва низ бодро намегузошт бивазад, ки то сабаби рӯидани дарахтон шавад. Ва наздик шуд, ки дунё нобуд гардад. Пас, Ҷам бо амри Худованд ва роҳнамоии Ӯ ба қасди манзили Иблис ва пайравони ӯ ба сӯи ҷануб шуд ва дер гоҳе он ҷо бимонд, то ин ки ин расвоиро бартараф намуд. Он гоҳ мардум аз нав ба ҳолати эътидол ва баракату фаровонӣ расиданд ва аз бало раҳоӣ ёфтанд. Ва Ҷам дар ин ҳангом ба дунё бозгашт ва дар чунин рӯзе монанди Офтоб толеъ шуд ва нӯр аз ӯ метофт. Ва мардум аз тулӯи ду офтоб дар як рӯз шигифт намуданд. Ва дар ин рӯз ҳар чубе, ки хушк шуда буд, сабз шуд ва мардум гуфанд, “Рӯзи нав”. Ва ҳар шахсе аз роҳи табаррук ба ин рӯз дар таште ҷав кошт. Сипас, ин расм дар эрониён пойдор монд, ки рӯзи Наврӯз дар канори хона ҳафт хел аз ғалла бар ҳафт табақ бикоранд. Ва аз рӯидани ин ғалла ба хубию бадии зироат ва ҳосили солиёна пешгӯӣ кунанд». Имрӯз низ ин анъанаи Наврӯзӣ идома дошта, суманак рамзи асосии сарсабзиву хуррамӣ ва натиҷагирӣ аз ҳосили кишти солона маънидод мешавад.

Берунӣ ҷойи дигар меорад, ки «…ба ақидаи эрониён дар рӯзи Наврӯзи бузург барои сокинони замин хушбахтиро тақсим мекунанд. Аз ин ҷост, ки эрониён ин рӯзро «рӯзи умед» номиданд.

Маълум мегардад, ки Наврӯз аз ибтидои офариниши олам дар дар давраҳои гуногуни таърихӣ бо шаклҳои гуногун таҷлил гардида, дар тамаддунҳои бузурги инсонӣ таъсири худро гузоштааст.

Дар аҳди Ҳахоманишиҳо Наврӯз аҳамияти махсус пайдо карда буд. Шоҳаншоҳ дар Наврӯз «бори ом» медод ва бо раъияти хеш мулоқот мекард. Дар ин рӯз намояндаи ҳар яке аз мамолики тобеъа ба ҳузури шоҳаншоҳ шарафёб мегардид ва ҳадяи сарзамини худро ба шоҳаншоҳ тақдим мекард. Бояд зикр кард, ки мамолику-л-аъроб (Ҳиҷозу Ясриб) низ ба монанди ҳудудҳои ҷуғрофии бузурги Шому Миср дар замони Ҳахоманишиҳо (асрҳои (VI-IVпеш аз милод) ва баъдан дар замони Сосониён (224-651) ба ҳайти ин давлатҳои форсӣ шомил шуда, Наврӯзро ҷашн мегирифтанд ва дар Наврӯз барои шоҳони Ҳахоманишӣ ва Сосонӣ ҳадяҳо пешкаш менамуданд. Дар аҳди давлатдории Ашкониёну Сосониён то зуҳури ислом Наврӯз ба тамоми шукӯҳу шаҳоматаш дар ҷуғрофиёи ориёиҳо таҷлил мегардид. Ҳокимони сатрапҳо-вилоятҳо ба шоҳони аҷам тӯҳфаву ҳадяҳо пешкаш намуда, дар баробари он шоҳаншоҳон низ дар рӯзи ҳафтуми таҷлили Наврӯз ба раъият «бори ом» медоданд.

Пас аз вуруди ислом ба Хуросону Моваруннаҳр мардум чун замони пешин Наврӯзро ҷашн мегирифтанд. Агарчи солшумории исломӣ дар саросари Хуросону Мовароуннаҳр маъмул шуда буд, бо вуҷуди ин солшумории эронӣ, яъне тақвими форсӣ-авастоӣ дар ин ҳудудҳо матрук нагардид ва ҳамчунон ҳисоби аъёдро ба расми қадим ва бар асоси моҳҳо ва рӯзҳои эронӣ нигоҳ медоштанд ва ҳурмати рӯзи аввали моҳ, ҳурмузро, ки аз рӯзҳои мутабаррук буд ҳанӯз ривоҷ медоданд. Абдусамад ибни Алӣ дар ривояте, ки вай онро аз ҷадди худ Ибни Аббос нисбат медиҳад, мегӯяд, ки; -«Дар рӯзи Наврӯз ҷоми симине пур аз ҳалво (эҳтимол ҳамон суманак бошад.Т.Ғ., З.Ш.) барои Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам оварданд. Ва чун эшон сабаби овардани ин ҳадяро пурсиданд дар посӯх гуфтанд, ки ҳадяи Наврӯз аст. Он гоҳ Пайғомбар сала-л-Лоҳу алайҳи ва-с-саллам аз он ҳалво тановул фармуд ва ба асҳоби худ доду гуфт: -«Кош ҳар рӯз барои мо Наврӯз буд».

Салмони Форсӣ саҳобаи пайғомбар (с) низ дар мавриди анъанаҳои наврӯзӣ ва таҷлили Наврӯз гуфтааст, ки; -«Наврӯз рӯзи нахусти фарвардин (ҳурмуздрӯз) аз номҳои худованди ва бисёр муборак аст. Имом Содиқ ба воситаи арзиш ва аҳамияти Наврӯз тавсия кардаанд, ки дар ин рӯз танро шустушӯ диҳед ва покиза бошед ва беҳтарин ҷомаҳоро ба тан кунед ва раёҳин ва хӯшбӯ бикоред ва шукри Худовандро ба ҷо оваред. Вақте Наврӯз фаро мерасад мо мунтазири пирӯзӣ ва нусрат аз ҷониби Худованд ҳастем, зеро он рӯз ба мо тааллуқ дорад, ки порсиён нигаҳдори он будаанд, вале шумо аъроб онро пос надоштаед ва қадри онро пойин овардаед.

Аз шаҳодати ин манбаҳо маълум мешавад, ки дини мубини ислом аз ибтидо ба баъд барои аз байн бурдани Наврӯз ягон монеъае эҷод накардааст. Танҳо дар замони Умавиён, ки халифаҳо ва ҳокимони Умавӣ бартариятҳои қавмивии худро нисбати дигар қавму халқиятҳои мафтуҳа ва исломоварда болотар гузошта, анъанаҳои халқиятҳои дигарро нодида мегирифтанд, мавқеъи ин ҷашнро камобеш танг намуда буданд.

Баъди ба сари қудрат омадани ҳукуматҳои маҳаллии аҳди исломии тоҷик ба монанди Тоҳириёну Саффориён ва Бармакиёну Сомониён Наврӯз дар дигар нукоти хилофати Аббосиён низ ҷашн гирифта мешуд. Чун ширкати тоҷикон дар самтҳои мухталифи давлатдории Аббосӣ аён гардид, Ҷурҷи Зайдон таърихи олами исломро аз соли 750 то соли 850 дар таҳти нуфузи тоҷикон қарор дода, ин матлабро чунин баён кардааст: - «Ин давраро давраи эронӣ номидем, зеро агар чи хулафо ва забон ва дини ин давра аз араб буда, аммо аз ҳайси сиёсат ва идораи умури давлатдорӣ таҳти назари тоҷикон қарор доштааст. Тоҷикон он давлатро ёрӣ карданд ва ба по доштанд ва онҳо идора намуданд. Вазирон ва амирон ва нависандагон ва ҳоҷибони ин давлат ҳама эронӣ буданд». Ширкати тоҷикон дар давлатдории Абосиён боиси он гардид, ки низоми давлаторӣ урфу одот ва анъанаҳои миллии тоҷикӣ аз нав эҳё шаванд. Аз даврони Мутаваккили Аббосӣ (233-247 ҳ\қ) нақл мекунанд, ки вай ба муносибати ин ҷашн ба пайравӣ аз шоҳони Эрон панҷ миллион дирҳам ба рангҳои гуногун зарб мекард ва ба сари мардум мерехт.

Гардезӣ инчунин дар мавриди ҷашн гирифтани Наврӯз дар замони хилофати аббосиҳо маълумот дода, сабаби аз фарвардин ба ҳазирон интиқол додани Наврӯзро чунин нигоридааст: -«Мӯътазид чун бо Амр ибни Лайс дар ҷанг буд, дар Наврӯз ширкат натавонист кардан. Баъд аз он, ки Амр ибни Лайс аз ҷониби Исмоил ибни Аҳмад дастгир шуд, Мӯътазид Наврӯзро дар ёздаҳуми моҳи ҳазирон ҷашн гирифт ва онро ифтитоҳи кори хироҷ кард. Аз ин рӯ ин Наврӯзро Наврӯзи Мӯътазидӣ ном ниҳоданд».

Аз ҳама муҳимаш он аст, ки Наврӯзро на ҳамчун ҷашни динӣ ва ё мазҳабӣ, балки ҳамчун як ҷашни миллӣ тамоми давлатҳои турктабори Хуросону Мовароуннаҳр бо як шукӯҳу шаҳомати хоса ҷашн мегирифтанд. Наврӯз ҳамчун иди миллии тоҷикии форсӣ дар ҳудуди асрҳои миёна дар тамоми марзҳои сарзамини ориёӣ ҷашн гирифта мешуд. Наврӯз дар охири садаи XIX ва ибтидои садаи XX низ дар ҳудуди Осиёи Марказӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардид, ки яке аз шоҳидони ин замон, арбоби сиёсиву ҷамъиятӣ-Садриддин Айнӣ дар «Ёддоштҳо»-и худ аз баргузории он чунин маълумот додаст: -«Иди Наврӯз, ки сари соли шамсӣ дар аввали ҳамал сар мешуд, яке аз идҳои пеш аз исломият аст. Бинобар ин халқи тоҷик, дар ҳолате, ки иди Рамазон ва Қурбон барин идҳои диниро як рӯз барпо медошт, иди Наврӯзро ҳафтаҳо давом медод…Амир Музаффар ҳар баҳор сайри наврӯзӣ ташкил медод, ин сайрҳои ӯ то ду моҳ, ҳатто то ҳафтод рӯз давом мекард».

Аз ташхиси сарчашмаҳои таърихии аҳдиисломии тоҷику араб маълум мегардад, ки Наврӯз аз дуртарин замонҳо ҳамчун рӯзи хотимаи офариниш, санагузориву солшуморӣ, таърих оғоз намудан, баробарии шабу рӯз, фарорасии фасли баҳор, аз дидори бузургону подошоҳон шарафёб шудан, оғози кишту кори баҳорӣ, рӯзи деҳқонон, ташхиси ҳосили солона, пирӯзии гармӣ ба сардӣ, пирӯзии хушбахтӣ ва тақсими он барои кули инсоният ҷашн гирифта мешуд.

Вақти он аст, ки доир бабаъзе аз масоили умдатарине, ки миёни ҷомеаи мусалмони кишвари мо нисбати таҷлили Наврӯз доман паҳн намудаистодааст, мулоҳиза намоем.

Масъалаи аввал ин, ки дар бештари маъохизи исломӣ, таърихи таҷлили Наврӯзро ба замони Каюмарс ва ё Ҷамшед нисбат дода шудааст, ки мувофиқи таърихнигории форсӣ ин ҷашни кӯҳани миллии мо таърихи зиёда 7000 сола дорад. Ин ҳам дар ҳолест, ки замон ва мӯҳлати ҳукмронии баъзе аз шоҳзодагони хонадонҳои Пешдодиён ва Каёниён ба монанди Кайковус, Кайхусрав, Кайқубод, Сиёвуш, Лӯҳросп ва дигарон ба пуррагӣ ва ба таври дақиқ маълум нашудааст.

Масъалаи дуввум ин, ки Наврӯз дар оѓоз ба оини зардуштия ва ё оташи зардуштӣ ягон рабт ва муносибат надошт, балки беш аз 3000 сол пеш аз зуҳури Зардушт ва таълимоти ӯ ин ҷашни миллии мо берун аз ҳамагуна хусусиятҳои мазҳабӣ ва ақидавии динӣ таҷлил мегардид, аммо бо мурури замон ба ин ҷашни ориёӣ ҳар қавму тоифае аз мардум урфу одот ва анъанаҳои худро зам намудаанд.

Масъалаи саввум ин, ки Наврӯз дар тули таърихи таҷлили худ дар фарҳанги қавму халқҳои гуногун таъсири мусбат расонида, аз замонҳои қадим дар Суғд, Хоразм, Бохтар, Бобул, Миср, Мағриб, Рум, Ҳинд, Хуросону Мовароуннаҳр ва қисмати ғарбии Чин ҷашн гирифта мешуд. Дар ин ҳудудҳои ниҳоят фаррох таъсирнок будани Наврӯзи Аҷам аз он шаҳодат медиҳад, ки Наврӯз ҳамчун як ҷашни фарҳангӣ муттаҳидкунандаи тамоми ин қавмҳо мебошад.

Масаъалаи чорум, бошад ин таҷлили Наврӯз дар давраи исломӣ, хилофати Умавиёну Аббосиён ва давлатҳои туркии ҳудудҳои Хуросону Мовароуннаҳр муаррифӣ мешавад. Чуноне, ки ба ин масъала равшанӣ андохта шуд, дар маъхазҳои таърихии аҳдиисломии тоҷик, чи муалиффони араб ва чи муаллифони аҷам Наврӯз накӯҳиш ва сарзаниш наёфта, балки хулафо низ дар таҷлили он ҳамчун як анъанаи мавсимӣ саҳмгузор мешуданд. Волии Хуросон Ҳаҷҷоҷ ибни Юсуф барои ҳадяҳое, ки дар ин рӯз ба ӯ аз ҷониби ҳокимони маҳаллӣ пешкаш мегардид, ин ҷашнро бисёр азизу мукаррам меҳисобид. Халифаҳои дигар Мӯътасим ва Мӯътазид барои таҷили он маблағҳои гарон сарф менамуданд. Ҳатто хонадонҳои ҳукмрони туркии Моваруннаҳр барои таҷаммул ва шукӯҳу шаҳомати он ба Наврӯз либоси нав мепӯшониданд. Яъне, ҳеҷ кадоме аз хонадонҳои ҳукмрони мусалмони Хуросону Мовароуннаҳр (Эрону Осиёи Миёна) барои аз байн бурдани Наврӯз кӯшиш ва ё оддитарин баҳонаеро пеша накарда буданд.

Пас, моро лозим меояд аз ин ҷашни пурифтихори миллии худ, ки бо рисолати бузурги фарҳангияш миллати тоҷикро дар имтидоди асрҳои миёна аз ҳамлаҳои марговари арабию қарахонӣ, туркию муғулӣ ва шайбонию манғитӣ наҷот дода буд, пуштибонӣ намоем.

Бо ба даст омадани истиқлолияти давлатӣ ва кӯшишу заҳматҳои бесобиқаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1993 инҷониб барои эҳё ва ҷаҳонӣ гардидани ин ҷашни миллии ниёгонамон – Наврӯз иқдомҳои зиёде роҳандозӣ шудааст. Маҳз тавассути ҳамин иқдомот 30-сентябри соли 2009 ҷашни Наврӯз ҳамчун мероси пурғановати фарҳанги ғайримоддии бостон ва фарҳангии башарият ба феҳрасти мероси фарҳангии ҷаҳон аз ҷониби ЮНЕСКО ворид карда шуда, 19-феврали соли 2010 дар Анҷумани ҷаҳонии 64-уми Созмони Милали Муттаҳид 21-уми март ҳамчун «Рӯзи байналмилалии Наврӯз» пазироӣ ва тасдиқ гардид, ки минбаъд мувофиқи Қатъномаи он Наврӯзи кӯҳан, эҷоди хиради ниёгони мо ҳамасола дар арсаи байналмилалӣ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад.

Пас, имрӯз дар ҳоле, ки Наврӯзи Аҷам бо кӯшиш ва заҳамоти шабонарӯзии Пешвои муаззами миллат - Эмомалӣ Раҳмон, ба худ унвони «Наврӯзи байналмилалӣ» касб намуда, дар саросари ҷаҳон ҷашн гирифта мешавад, моро зарур аст, ки барои тарғиби ҳар чи бештари арзишҳои таърихию фарҳангӣ ва рисолати инсондӯстона доштани Наврӯз ҷиҳати бохабар намудани сокинони курраи Замин аз фарҳанги оламшумули тоҷик камари ҳиммат бардем. Набояд мо ба гузаштагони дури худ санги маломат зада, Наврӯзро ҳамчун ҷашни «ғайриисломӣ», «ғайримазҳабӣ» ва ё дигару дигар муаррифӣ намоем, балки барои эҳёи суннатҳои инсонии он камари ҳиммат бандем, то ин ҷашни миллии мо дар қатори бузургтарин ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ ва чеҳраҳои фарҳехтаву мондагори асримиёнагии мо муаррифгари таъриху фарҳанги волои инсонии миллати тоҷик қарор гирад.

Мувофиқи маълумоти расмии директори Институти астрофизикаи АМИТ Буризода Анвар имсол тибқи ҷадвали асрономӣ сайёраи Замин 20-уми марти соли 2025 соати 08:06 ба вақти маҳаллӣ нуқтаи эътидоли баҳориро бурида мегузарад ва дар нимкураи шимолӣ фасли баҳор оғоз мегардад. Бо фаро расидани ин соат тамоми тоҷикони дунё ва тамоми таҷлилкунандагони “Наврӯзи байналмилалӣ”-ро самимона муборакбод намуда, ба онҳо хушию хуррамии рӯзгорро таманно мекунем.

Шоев Зиёвиддин, номзади илмҳои фалсафа, ходими калони илмии шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Рӯйхати сарчашмаҳо ва адабиёти истифодашуда

А) Сарчашмаҳо

1. Алӣ ибни Ҳусайни Масъудӣ. «Муруҷу-з-заҳаб ва маъодину-л-ҷавҳар». Теҳрон. –«Итишороти илмӣ-фарҳангӣ», 1387 Тарҷумаи Абӯлқосими Поянда. Ҷ.1. 560 с.

2. Абӯраҳон Берунӣ. «Осору-л-боқия». –Душанбе, 1990. 370 с.

3. Абӯалии Балъамӣ. «Таърихи Табарӣ». Теҳрон. «Интишороти Суруш», 1369. 567 с.

4. Абӯсаъид Маҳмуди Гардезӣ. «Зайну-л-ахбор». Теҳрон. «Дунёи китоб», 456 с.

5. Абӯҷаъфар Муҳаммад Ҷарири Табарӣ «Таъриху-р-русул ва-л-мулук». Теҳрон, «Интишороти Асотир», 1370. Ҷ.1. 345 с.

6. Абулқосим Фирдавсӣ. «Шоҳнома», -Душанбе. «Адиб», 1986. Подшоҳии Ҷамшед.

7. Абубакр Муҳаммад ибни Ҷаъфари Наршахӣ. «Таърихи Бухоро». Теҳрон. «Тӯс». 567 с.

8. Ибни Балхӣ. Форснома. Теҳрон. «Интишороти Асотир». 476 с.

9. Иззуддин ибни Асир. Таърихи комил. Ҷ.1. Тарҷумаи Сайид Муҳаммади Рӯҳонӣ. Теҳрон. «Интишороти асотир», 1370. 689 с.

10. Қуръон: Сураи Аъроф ояти 54. Сураи Ҳуд ояти 7. Сураи Саҷда ояти 4. Сураи Юнус ояти 3.

11. Таврот. Бахши дуввум. Сафри пайдоиш.

12. Шафеъи Кадканӣ «Ал-бидаъ ва-т-таърих». Теҳрон. «Интишороти огоҳ». 1369. 499 с.

13. Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷ.7. – Душанбе, «Ирфон», 1962. 513 с.

Б) Адабиёт:

14. Абӯлқосими Охта. Ҷашнҳо ва ойинҳои шодмонӣ дар Эрон. Теҳрон. –«Интишороти Иттиллоот», 1386 ҳ. 321 с.

15. Одинаев Ё. Умари Хайём ва шоҳасари ӯ «Наврӯзнома». – Душанбе, «Ирфон». 2012. 723 с.

16. Муҳаммад Ризои Ноҷӣ. Фарҳанг ва тамаддуни исломӣ дар қаламрави Сомониён. Теҳрон, «Амири Кабир», 1386. 456 с.

17. Ҷурҷи Зайдон. Таърихи тамаддуни Исломӣ. Теҳрон. «Амири Кабир», 1374 ҳ\қ.1108 с.

Осиёи Марказӣ як минтақаи дорои таърихи ғании фарҳангӣ ва мавқеи хоси ҷуғрофӣ пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ тадриҷан ба як бозигари муҳим дар саҳнаи сиёсати ҷаҳонӣ табдил ёфтааст. Ин сарзамин бо захираҳои фаровони табиӣ, имкониятҳои транзитӣ ва аҳамияти геополитикиаш ҳамеша мавриди таваҷҷуҳи қудратҳои бузург будааст. Дар ин замина, мулоқоти сарони давлатҳои Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон, ки рӯзи 31 марти соли 2025 дар шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, як рӯйдоди муҳим дар таърихи муносибатҳои минтақавӣ гардид. Ин чорабинӣ нишон дод, ки ҳамкориҳои дохили минтақа метавонанд сулҳи пойдорро таъмин намуда, рушди устувори иқтисодӣ ва фарҳангиро ба вуҷуд оранд.

Осиёи Марказӣ дар тӯли асрҳо ҳамчун як маркази муҳими тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар масири Роҳи Бузурги Абрешим хизмат кардааст. Ин минтақа мардумони гуногунро муттаҳид намуда, мероси муштараки таърихӣ ва маънавиро ба вуҷуд овардааст. Пас аз истиқлолияти соли 1991 кишварҳои минтақа бо мушкилоти нав рӯбарӯ шуданд, ки яке аз онҳо муайян кардани сарҳадҳои давлатӣ буд. Дар замони Шӯравӣ сарҳадҳо бидуни назардошти хусусиятҳои қавмӣ ва ҷуғрофӣ кашида шуда буданд, ки ин баъдан боиси баҳсҳои зиёд гардид.

Бо вуҷуди ин Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон тавонистанд муносибатҳои худро дар асоси эҳтироми мутақобил ва ҳамсоягии нек бунёд кунанд. Сафарҳои мутақобилаи роҳбарон, кушодашавии сафоратхонаҳо ва имзои созишномаҳои дуҷониба нишонаи талош барои ҳамкорӣ буданд. Аммо мушкилоти марзӣ ва истифодаи захираҳои муштарак, аз қабили об, гоҳе боиси танишҳо мешуданд. Мулоқоти 31 марти 2025 дар Хуҷанд ин мушкилотро ба як имконияти нав табдил дод.

Мулоқоти сарони се кишвар дар рӯзи ҷашни Наврӯз-2025 баргузор шуд, ки ин рамзи бедории табиат ва ваҳдати мардумон аст. Роҳбари Тоҷикистон дар суханронии худ меҳмонони арҷмандро бо ин ҷашни бостонӣ табрик карда, қайд намуд, ки Наврӯз мардумонро ба дӯстӣ, сулҳ ва ҳамкорӣ даъват мекунад. Ин суханон на танҳо як табрикоти расмӣ, балки як паёми муҳим дар бораи арзишҳои муштараки минтақа буданд.

Дар ҷараёни мулоқот ду қарордоди муҳим ба имзо расид. Яке аз онҳо созишномае буд, ки нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистонро муайян кард. Ин санад ба баҳсҳои тӯлонии марзӣ, ки солҳо идома доштанд, хотима гузошт. Дуюм, қарордоде буд, ки муносибатҳои Тоҷикистон ва Узбекистонро ба сатҳи шарикии стратегӣ бардошт. Ин қадамҳо нишонаи он буданд, ки се кишвар омодаанд аз гузаштаи пуртаниш гузашта, ояндаи муштаракро бунёд кунанд.

Ин мулоқот аз чанд ҷиҳат муҳим буд. Аввалан, он мушкилоти марзиро, ки пас аз истиқлолият ба як омили асосии таниш табдил ёфта буд, ҳал кард. Сарҳадҳое, ки қаблан боиси баҳс ва низоъҳо буданд, акнун ба рамзи дӯстӣ ва ҳамкорӣ табдил ёфтанд. Ин на танҳо барои суботи минтақа, балки барои эътимоди мардумон низ як дастоварди бузург гашт. Қарордоди шарикии Тоҷикистон ва Узбекистон нишон дод, ки муносибатҳои дуҷониба метавонанд ба сатҳи нав ва мустаҳкамтар бароянд. Ин шарикӣ на танҳо ба иқтисод ва амният, балки ба фарҳанг ва маориф низ таъсири мусбат расонд. Сеюм, мулоқот нишон дод, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ қобилияти ҳалли масъалаҳои худро бидуни дахолати беруна доранд. Ин як нишонаи муҳими мустақилият ва қудрати дохилии минтақа буд.

Тоҷикистон дар ин мулоқот ҳамчун як меҳвари асосӣ баромад кард. Бо мавқеи хоси ҷуғрофии худ, ки дар маркази Осиёи Марказӣ ҷойгир аст, ин кишвар тавонист нақши роҳнаморо бозад. Президенти Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешбурди сиёсате, ки бар эҳтироми мутақобил ва ҳамкории созанда асос ёфтааст, заминаи мустаҳкамеро барои сулҳ ва пешрафт дар минтақа фароҳам овард. Ин сиёсат аз он шаҳодат медиҳад, ки Тоҷикистон на танҳо барои манфиатҳои худ, балки барои шукуфоии умумии Осиёи Марказӣ талош мекунад. Таъкид бар арзишҳои дӯстӣ ва накуҳамсоягӣ дар суханронии роҳбари Тоҷикистон нишон дод, ки ин кишвар омода аст дар сохтани ояндаи муштарак саҳми бузург гузорад.

Мулоқоти 31 марти соли 2025 бо роҳбарони Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон дар рушди ҳамкориҳои тарафайн қадами устувору беназир гузошт

Аҳамияти иқтисодӣ. Ҳалли мушкилоти марзӣ ва таҳкими ҳамкориҳо роҳро барои рушди иқтисодии минтақа боз кард. Бо озод шудани сарҳадҳо тиҷорат байни кишварҳо осонтар шуд. Инчунин, имкониятҳои нав барои ҳамлу нақли молҳо ва истифодаи муштараки захираҳои табиӣ, аз қабили об ва энергия ба миён омаданд. Осиёи Марказӣ дубора ба як гузаргоҳи муҳими байналмилалӣ табдил меёбад, ки Шарқро бо Ғарб ва Шимолро бо Ҷануб мепайвандад. Ин мавқеи транзитӣ метавонад ба афзоиши сармоягузорӣ ва беҳбуди зиндагии мардумон мусоидат кунад. Масалан, лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи энергетика ва сохтмони роҳҳо метавонанд иқтисоди минтақаро ба сатҳи нав бароранд.

Аҳамияти фарҳангӣ. Наврӯз ҳамчун ҷашни муштараки мардумони Осиёи Марказӣ дар ин мулоқот рамзи ваҳдати маънавӣ гардид. Ин ҷашн, ки аз қадим мардумонро ба сулҳ ва дӯстӣ даъват кардааст, дар мулоқоти Хуҷанд як паёми муҳим дод: фарҳанг метавонад ҳамчун як пули мустаҳкам байни кишварҳо хизмат кунад. Таҳкими робитаҳои фарҳангӣ, аз қабили табодули маънавӣ ва рушди сайёҳӣ, метавонад мардумони минтақаро боз ҳам ба ҳам наздик созад. Масалан, таблиғи муштараки ёдгориҳои таърихӣ ва анъанаҳои муштарак метавонад сайёҳонро ба ин сарзамин ҷалб кунад ва даромади иқтисодиро афзун намоянд.

Аҳамияти иҷтимоӣ. Яке аз натиҷаҳои муҳими мулоқот беҳбуди вазъи иҷтимоии мардумони минтақа буд. Озодии рафту омад ва ҳамкориҳои наздимарзӣ зиндагии сокинони манотиқи сарҳадиро осонтар кард. Қаблан баста шудани роҳҳо ва гузаргоҳҳо мушкилоти зиёдеро ба миён меовард, аммо акнун мардумон метавонанд бидуни монеа бо хешовандон ва ҳамсоягони худ дар тамос бошанд. Ин ба афзоиши эътимод ва ҳамдигарфаҳмӣ байни мардумони се кишвар мусоидат кард.

Таъсири мулоқот ба оянда. Ин мулоқот барои ояндаи Осиёи Марказӣ якчанд дурнамои мусбат ба вуҷуд овард. Аввалан, сулҳ ва эътимоди мутақобил хатарҳои дохилиро коҳиш дода, фазои амнро барои пешрафт фароҳам кард. Мардумони минтақа акнун метавонанд бидуни монеаҳои марзӣ бо ҳам дар тамос бошанд, ки ин ба беҳбуди зиндагии онҳо мусоидат мекунад. Дуюм, имкониятҳои нав дар соҳаҳои тиҷорат, энергетика ва сохтмон ба афзоиши иқтисодии минтақа кӯмак хоҳанд кард. Масалан, истифодаи муштараки захираҳои обӣ метавонад мушкилоти кишоварзиро ҳал кунад ва истеҳсолотро афзоиш диҳад. Сеюм, ваҳдати фарҳангӣ ва таърихӣ метавонад барои таҳкими робитаҳои маънавӣ ва рушди соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла маориф ва санъат замина гузорад.

Мулоқоти шаҳри Хуҷанд нишон дод, ки ҳамкориҳои дохили минтақа метавонанд аз рақобат бо қудратҳои беруна болотар рафта, ба як омили муҳими рушд табдил ёбанд. Бо истифода аз мавқеи хоси ҷуғрофӣ ва таърихи муштарак, кишварҳои Осиёи Марказӣ тавонистанд роҳи худро ба сӯи субот ва шукуфоӣ муайян кунанд. Ин мулоқот як намунаи барҷастаи он аст, ки чӣ гуна муколама ва эътимод метавонанд мушкилоти тӯлониро ҳал кунанд ва ояндаи беҳтарро созанд. Ин рӯйдод ҳамчунин нишон дод, ки Осиёи Марказӣ метавонад на танҳо як минтақаи транзитӣ, балки як маркази муҳими иқтисодӣ ва фарҳангӣ бошад. Бо таҳкими ҳамкориҳо, кишварҳои минтақа метавонанд аз захираҳо ва имкониятҳои худ самаранок истифода бурда, дар арсаи ҷаҳонӣ мавқеи худро мустаҳкам кунанд.

Ин мулоқот як оғози нав барои Осиёи Марказӣ гашт. Бо ҳалли мушкилоти марзӣ ва таҳкими шарикӣ, кишварҳо метавонанд ба лоиҳаҳои бузурги муштарак, аз қабили сохтмони роҳҳои оҳан, нерӯгоҳҳои барқӣ ва шабакаҳои тиҷоратӣ даст зананд. Ин лоиҳаҳо на танҳо иқтисодро пеш мебаранд, балки ҷойҳои нави корӣ эҷод мекунанд ва зиндагии мардумонро беҳтар месозанд.

Инчунин, ҳамкориҳои фарҳангӣ метавонанд ба як омили муҳими рушд табдил ёбанд. Масалан, баргузории ҷашнҳои муштарак, намоишгоҳҳо ва чорабиниҳои маънавӣ метавонанд мардумонро ба ҳам наздик созанд ва минтақаро ба ҷаҳон муаррифӣ кунанд. Ин раванд метавонад Осиёи Марказиро ба як маркази сайёҳии байналмилалӣ табдил диҳад.

Мулоқоти роҳбарони давлатҳои Тоҷикистон, Узбекистон ва Қирғизистон дар Хуҷанд як саҳифаи нав дар таърихи Осиёи Марказӣ боз кард. Бо имзои созишномаҳои муҳим ва таъкиди арзишҳои дӯстӣ нишонагузорӣ шуд. Тоҷикистон дар ин раванд ҳамчун як давлати асосӣ баромад кард, ки бо пешбурди сиёсати созанда минтақаро ба сӯи ваҳдат ва пешрафт ҳидоят намуд. Ин ҳамкориҳо на танҳо сулҳро таъмин карданд, балки барои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ низ роҳ кушоданд. Осиёи Марказӣ бо ин қадам ба як минтақаи муттаҳид ва шукуфон наздик шуд, ки дар он дӯстӣ ва шарикӣ асоси ҳама чиз аст.

Ин мулоқот як намунаи равшани он аст, ки чӣ гуна кишварҳои минтақа метавонанд бо ҳамкории муштарак аз мушкилот гузашта, ба ояндаи дурахшон раҳнамоӣ кунанд. Осиёи Марказӣ бо ин роҳ на танҳо як минтақаи транзитӣ, балки як маркази муҳими иқтисодӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ хоҳад шуд, ки дар он мардумон дар сулҳ ва шукуфоӣ зиндагӣ мекунанд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дар муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ҳалли одилонаи ҳудудҳои баҳснок ҳамеша барои ҳар давлат як мушкили доимӣ, аксаран драматикӣ ва дар айни замон нозук ва дарднок буд ва боқӣ мемонад. Чомеаи ҷаҳонӣ ба мавзӯи сарҳади давлатӣ таваҷҷуҳи зиёд медиҳад, зеро аҳамияти он барои сулҳу амният хеле бузург аст.

Рӯзи 13 марти соли 2025 миёни Тоҷикистону Қирғизистон протокол дар бораи делимитатсия ва демаркатсияи марзи давлатӣ ба имзо расид, ки дар ҷомеаи Тоҷикистон вокуниши мусбатро ба бор овард. Раванди гуфтушунид мураккаб ва хеле тулонӣ буд. Мавҷудияти сарҳади умумӣ ҷараёни воқеаҳоро тағйир медиҳад, кишварҳо маҷбур мешаванд, ки муносибатҳои дуҷониба барқарор кунанд ва барои Ҷумҳурии Тоҷикистон муносибатҳо бо Ҷумҳурии Қирғизистон самти афзалиятноки сиёсати хориҷӣ ба ҳисоб мераванд.

Омӯзиш ва таҳлили муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон дар формати дуҷониба хеле муҳим аст, зеро ҳарду давлат дорои манфиатҳои муштараки байналмилалӣ, яъне тарафдори таҳкими сулҳу субот дар минтақа, таъмини рушди устувор, пешбурди ташаббусҳои глобалӣ оид ба коҳиш додани тағирёбии иқлим, идоракунии одилонаи захираҳои об, ҳифзи пиряхҳо аз обшавӣ ва ғайра мебошанд.

Ба шарофати дурандешии сиёсии роҳбарияти ду кишвар ва баррасии ҳамаҷонибаи сабақҳои таърихӣ ҳамкориҳои дуҷониба ҳоло симои комилан нав пайдо кардаанд. Рӯзи 31 марти соли ҷорӣ дар вазъияти тантанавӣ се кишвари ҳамсоя - Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон Созишнома дар бораи нуқтаи пайванди марзҳои се кишвари сарҳадиро ба имзо расониданд.

Баъди ба имзо расонидани созишномаи мазкур Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, рӯйдоди 31-уми мартро «бисёр муҳим» арзёбӣ намуда, гуфтанд, ки «мо ба муносибат бо Қирғизистон ва Ӯзбекистон, ки бар пояи накӯҳамсоягӣ, баробарҳуқуқӣ, эҳтиром ва бо назардошти манфиатҳои ҳамдигар асос ёфтаанд, баҳои баланд медиҳем».

Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон муҳтарам Содир Ҷабборов, пешниҳод кард, ки дар се кишвар ба мисли ҳавзаи Шенген виза ё раводиди ягона ҷорӣ шавад, то сайёҳон ба тамоми кишварҳои минтақа озод равуо кунанд. Ба таъкиди С.Ҷабборов, «ҳамгироӣ дар минтақа дар ҳоли рушд аст ва таҳкими равобит дар ҳама бахшҳо метавонад дар рушди устувор ва шукуфоии Осиёи Марказӣ мусоидат кунад».

Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон муҳтарам Шавкат Мирзиёев ба имзо расидани созишномаи сарҳадиро фоли нек хонда, таъкид намуд, ки «Дар солҳои охир гардиши мол миёни Ӯзбекистон, Қирғизистон ва Тоҷикистон даҳ баробар афзудааст. Қариб нисфи он ба минтақаҳои марзӣ рост меояд».

Хизмати боарзиши ҷонибҳо дар он аст, ки онҳо бо иштироки бевоситаи раванди музокирот оид ба масъалаҳои марзӣ бори нахуст ҷиҳати ҳалли масъалаҳои мавҷудаи сарҳадӣ ва аҳамияти он барои муносибатҳои Тоҷикистону Қирғизистон корҳои некро анҷом доданд. Ба ҷонибҳо лозим омад, ки мушкилоти мураккаб ва печидаи марбут ба муқаррар кардани сарҳад байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистонро босаброна ҳал кунанд.

Ҳуҷҷатҳои ба имзорасида проблемаи сарҳади давлатироро дар муносибатҳои тоҷику қирғиз барои абад ба таври одилона ҳаллу фасл кард.

Бо талошҳои ҳайатҳои ҳукуматҳои Тоҷикистону Қирғизистон ҷиҳати роҳандозии музокирот дар формати дуҷониба, низоъе, ки як садсола ҳалли худро наёфта буд ва мушкили таъсиси сарҳади як ҳазор километраи байни давлатҳои номбурда ба маънои томи он масъалаи ҳаёт ва мамоти тарафайн буд, бори нахуст дар таърихи худ мақоми ҳуқуқӣ ва байналмилалӣ гирифт.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон муносибатҳои хешро бар асоси принсипҳои эҳтироми соҳибихтиёрӣ, тамомияти арзӣ, мудохила накардан ба корҳои дохилии ҳамдигар, ҳамсоягии нек пеш бурда, тарафдори таҳкими сулҳу субот ва рушди устувор дар минтақа ва ҷаҳон мебошанд.

Саидумар Раҷабов - мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии

ИФСҲ АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор