Дар ганҷинаи пурғановати забони модарии мо чун гавҳари хушоб ва дурри ҷаҳонтоб вожаҳои асилу сараи ба истилоҳ «аҳуроӣ» маҳфузанд, ки реша дар умқи таърих дошта, ба суннат ва расму ойинҳои қадими мардуми мо иртиботи қавӣ доранд ва гузаштаи дури пурифтихори моро ба имрӯз ва имрӯзи моро ба фардои дурахшони он пайванд медиҳанд. Меҳргон ҳам аз чунин вожаҳост.

Ин вожа аз назари сохтмони дастурӣ сохта буда, аз вожаи меҳр бо афзудани пасванди -гон таркиб ёфтааст.

Вожаи меҳр (mihr) (дар авастоӣ: mitra ё miθra; дар порсии бостон: miθ(r)a; дар паҳлавӣ: mitr, miθr) дар фарҳангҳои муътамад, аз ҷумла “Фарҳанги форсӣ”-и Муҳаммади Муин чунин маънишиносӣ шудааст: 1. муҳаббат дӯстӣ; 2. рабуннавъи ориёӣ; 3. хуршед, офтоб; 4. моҳи ҳафтуми ҳар соли шамсӣ; 5. рӯзи шонздаҳуми ҳар моҳи шамсӣ.

Устоди зиндаёд Додихудо Саймиддин маънои нахусти вожаи «меҳр»-ро номи эзад дониста, ба ин назар буд, ки «номи дигари хуршед дар паҳлавӣ mihr «меҳр» ба номи изади Mihr (ав. Miθra-) иртибот дорад. Дар забони форсии миёна ин вожа ба ҳайси вожаи кайҳонӣ бори нахуст истифода гардида, ин маъно махсуси забони авастоӣ нест. Маънои нахусти он, яъне номи изад низ дар паҳлавӣ мустаъмал мебошад: Mihr yazēd ud xwar(x)šed. Меҳр ва хуршедро бипарастед».

Дар иртибот ба ин вожа, бояд таъкид намуд, ки ниёгони мо моҳро аз сӣ рӯз иборат дониста, ба ҳар кадом рӯзи моҳ номе ниҳода буданд, ки ба гуфтаи Абурайҳони Берунӣ дар «Китоб-ут-тафҳим» «ин номҳои эзад ва фариштагонанд». Ин суханони донишманди маъруфи Хоразм воқеият дорад, зеро рӯзи аввали моҳ Ҳурмузд (Аҳурамаздо) ва шаш рӯзи баъди он номи фариштагони вай: Баҳман, Урдибиҳишт, Шаҳривар, Исфандормуз, Хурдод ва Мурдод аст. Рӯзҳои Хур (Офтоб), Моҳ, Тир (Уторид), Баҳром (Миррих) аз номи ситораву сайёрагон гирифта шудаанд. Номи рӯзи шонздаҳуми моҳ, яъне Меҳр низ бегумон ба номи эзад алоқаманд аст.

Ба назар чунин мерасад, ки ҷузъи меҳр дар вожаи меҳргон ба эҳтимоли қавӣ ба маънои яке аз эзадони ориёӣ, яъне эзади офтобу нур вобаста буда, ба маънии мутлақи Офтоб нест, зеро дар тақвими ниёгони мо рӯзи ёздаҳуми моҳ рӯзи Хур ном ниҳода шудааст, ки ба ситораи Хуршед ё Офтоб алоқаманд мебошад.

Абурайҳони Берунӣ дар «Китоб-ут-тафҳим» дар робита ба яке аз ҷашнҳои дигари гузаштагони мо – ҷашни Тиргон ёдовар мешавад, ки «Сездаҳум рӯз аст аз тирмоҳ. Ва номаш тир аст ҳамноми моҳи хеш ва ҳамчунин аст ба ҳар моҳе он рӯз, ки ҳамномаш бошад, ӯро ҷашн доранд. Ва бад-ин тиргон гуфтанд, ки Ораш тир андохт аз баҳри сулҳи Манучеҳр..., бар тирпартобе аз мамлакат. Ва он тири кифти ӯ аз кӯҳҳои Табаристон бикашид то ба сӯйи Тахористон».

Аз ин суханони Абурайҳони Берунӣ метавон чунин натиҷагирӣ кард, ки гузаштагони мо ҳар гоҳ номи моҳ бо номи рӯз мувофиқ ояд, он рӯзро ҷашн мегирифтаанд ва ба номи ҳамон рӯзу моҳ пасванди -гон, ки дар забони модарии мо аломати ҷамъ аст, илова мекардаанд. Аз ҳамин хотир ниёгонамон бо номи моҳҳои дувоздаҳгонаи сол дувоздаҳ ҷашн доштанд: Фарвардингон, Урдибиҳиштгон, Хурдодгон, Мурдодгон Шаҳриваргон, Меҳргон ва ғ.

Бинобар ин, ҷашни Меҳргон (паҳлавӣ mitrakāna) рӯзи шонздаҳум, яъне рӯзи меҳр ва моҳи ҳафтуми солшумории шамсӣ, яъне моҳи меҳр ё меҳрмоҳ таҷлил мегардид. Воқеияти ин суханони Абурайҳони Берунӣ аз байти зерини Масъуди Саъди Салмон низ ба назар мерасад:

Рӯзи меҳру моҳи меҳру ҷашни фаррух Меҳргон,

Меҳр бифзой, эй нигори моҳчеҳри меҳрбон.

Ин нукта ҳам шоистаи зикр аст, ки агар ҷашни Наврӯз дар рӯзи эътидоли баҳорӣ (21 март) мутобиқ ояд, ҷашни Меҳргон ғолибан дар рӯзи эътидоли тирамоҳӣ (22 сентябр) мувофиқ меомад ва ин аз дониши баланди нуҷумии ниёгони мо шаҳодат медиҳад.

Абулқосими Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» бунёд ниҳодани ҷашни Меҳргонро ба Фаридун ва ба тахти шоҳӣ нишастани вай нисбат дода, ҷашни мазкурро ёдгор аз ин шоҳи додгустари Пешдодӣ медонад:

Фаридун чу шуд дар ҷаҳон комгор,

Надонист ҷуз хештан шаҳриёр.

Ба расми каён тоҷу тахти меҳӣ,

Биёрост бо номи шоҳаншаҳӣ.

Ба рӯзи хуҷаста сари меҳру моҳ,

Ба сар барниҳод аз каёнӣ кулоҳ.

Замона беандӯҳ гашт аз бадӣ,

Гирифтанд ҳар як раҳи эзадӣ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба оини кай ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом.

Майи равшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон гашт равшан сари моҳи нав.

Бифармуд то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносоию хӯрдан оини ӯст.

Кунун ёдгор аст аз ӯ моҳи Меҳр,

Бикӯшу бар ранҷ эч манмой чеҳр.

Дақиқии Самарқандӣ (ё Тӯсӣ), ки пештар аз Фирдавсӣ бо ҳидояти амирони сомонӣ ба таълифи «Шоҳнома» камар баста буд, Меҳргонро ҷашни Фаридун ба қалам овардааст:

Меҳргон омад, ҷашни малик Афридуно,

Он куҷо гови наку будаш Бармоюно.

Абурайҳони Берунӣ низ дар «Китоб-ут-тафҳим» оғози ин ҷашнро ба Фаридун ва ба дасти ӯ дар банд кардани Заҳҳок дар кӯҳи Дамованд нисбат дода, дар иртибот ба ҷашни Меҳргон чунин изҳори назар кардааст: «Шонздаҳум рӯз аст аз меҳрмоҳ ва номаш меҳр. Ва андар ин рӯз Афридун зафар ёфт бар Беварасби ҷоду, он-к маъруф аст ба Заҳҳок. Ва ба кӯҳи Дамованд боз дошт. Ва рӯзҳо, ки сипаси Меҳргон аст, ҳама ҷашнанд, бар кирдори он-ч аз паси Наврӯз бувад. Ва шашуми он Меҳргони бузург бувад. Ва Ромрӯз ном аст ва бадин донандаш».

Ба гуфтаи Берунӣ ин ҷашн ба мисли Наврӯз шаш рӯз будааст ва рӯзи охири онро Меҳргони бузург ё Ромрӯз мегуфтаанд.

Муаллифи «Луғати вожаҳои нуҷумӣ» Абулфазли Мусаффо низ Меҳргонро, ки шонздаҳуми моҳи меҳр таҷлил мегардад, аз идҳои куҳани мардуми мо медонад ва ҳамин гуфтаҳои Беруниро дар бобати ба банд кашидани Заҳҳок ба дасти Фаридун тақвият дода, ҳамчунин ин ҷашнро бо таваҷҷуҳ ба тақвими ориёиёни қадим оғози фасли зимистони бузург донистааст: «Чун дар ин рӯз Заҳҳоки Мордӯш ба дасти Фаридуни Обтин аз сулолаи Ҷамшед барафтод ва низ сари фасли зимистони бузург ва интиҳои фасли тобистони бузург ва бароварди маҳсул будааст, ба қиёси Наврӯз, ки сари фасли баҳор ва тобистони бузург ва поёни фасли зимистон ва зимистони бузург низ будааст».

Муаллифи «Гоҳшуморӣ» Саид Ҳасани Тақизода ба ин назар аст, ки «ин рӯз зоҳиран иди Митро-Меҳр (худои нуру Офтоб) буда, ва чун рӯзи мазбур дар ғолиби солҳо дар моҳи боғёдиш (bagyadish аз моҳҳои порсии бостон) воқеъ мешуда лизо исми он моҳ аз ҳамин ид иқтибос шуда, ки моҳи иди бағ (муқоиса шавад, ба вожаи русии «бог» - Ҳ.С), яъне Митро бошад (бағ дар порсии бостон агарчи аслан ба маънии мутлақи худоён буда, лекин баъдҳо батадриҷ… ба Митро итлоқ шуда) чунонки моҳи бобилии муодили он, яъне тишрӣ, моҳи шамс (худои Офтоб) буд ва моҳи зардуштии муодили он дар адвори баъд ҳамон меҳрмоҳ будааст. Ва ҳамчунин дар моҳҳои арманӣ исми моҳе, ки муодили ин моҳ аст, маҳкон ном дорад, ки зоҳиран аз исми иди меҳргон ахз шуда, чунонки исми моҳи суғдии муодили он фағконбо исми иди бағ (дар суғдӣ фағ) зоҳиран асаре аз исми қадими моҳи боғёдиш аст».

Донишманд ва фарҳангнигори шинохта Муҳаммади Муин ақида дорад, ки эрониён дар аҳди бисёр қадим фақат ду фасл доштаанд: аввал тобистон (hama), дувум зимистон (zayana). Наврӯз ҷашни оғози тобистон аст ва Меҳргон ҷашни оғози зимистон. Ҷашни Меҳргон бисёр сурурангез ва бо нишот буд. Катаёзес менависад, ки подшоҳони Ҳахоманишӣ ҳаргиз намебоист маст шаванд, магар дар рӯзи ҷашни Меҳргон, ки либоси арғавонӣ мепӯшиданд ва дар бодапаймоӣ бо майхорагон ширкат мекарданд. Муаррихи дигар Дурис (асри 5 то милод) менависад, ки дар ҷашн подшоҳ мерақсид. Ба қавли Страбон (64-63 то милод - 23-24) шаҳрбони Арманистон дар ҷашни Меҳргон 20 000 курраи асп ба расми армуғон ба дарбори ҳахоманишӣ мефиристод. Ардашери Бобакон ва Хусрави Анӯшервон дар ин рӯз ҷомаи нав ба мардум мебахшиданд. Ҷашни Меҳргон дар тамоми Осиёи Сағир низ маъмул буд ва аз он ҷо бо оини меҳр (меҳрпарастӣ) ба Урупо сироят кард.

Донишманди маъруфи Белгия – Франс Валери Мари Кюмон (1868-1947) дар китоби «Ойини Митра» таҷлили соли нави масеҳиро марбут ба ҳамин ҷашни Меҳргони ниёгони мо медонад. Ба андешаи ӯ: «бидуни шак ҷашни Меҳргон, ки дар мамолики Руми қадим рӯзи зуҳури Хуршед тасаввур мешавад ва онро sol natalis invietil (яъне, рӯзи вилодати Хуршеди номағлуб) мегуфтаанд, ба 25 декабр кашида шуда ва баъд бо сабаби нуфузи дини Исо дар Аврупо рӯзи вилодати Масеҳ қарор дода шудааст».

Дар «Бундаҳишн» омадааст, ки Машо ва Машёна, ки нахустин зану мард, яъне Одаму Ҳаввои ориёиҳои қадим ба ҳисоб мераванд, дар ҳамин рӯз ба дунё омадаанд.

Муҳаммадҷаъфари Ёҳақӣ дар «Фарҳанги асотир ва достонвораҳо дар адабиёти форсӣ» овардааст, ки «ҳамчунин дар ин рӯз Худованд заминро бигустаронид ва колбадҳоро пазирои арвоҳ сохт. Аз Салмони Форсӣ нақл кардаанд, ки Худованд ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон берун овард ва чун Офтоб (Меҳр) дар ин рӯз пайдо шуд онро «Митроконо» (мутааллиқ ба Меҳр) мегуфтанд, ки баъдҳо Меҳргон шуд ва муарраби он «Меҳрҷон» аст. Дар ин рӯз буд, ки Фаридунро аз шир гирифтанд ва ӯ бар гов савор шуд ва дар осмон гове аз нур падид омад, ки шохҳояш аз тило ва поҳояш аз нуқра буд ва чархи қамарро мекашид. Ин гов соате ошкор мешавад ва сипас ғойиб мегардад. Ҳар кас, ки муваффақ ба дидори ӯ шавад, дар соате, ки назар ба ӯ меафканад, дуояш мустаҷоб мегардад».

Ба андешаи ин донишманд «дар Эрони бостон шодию пирӯзӣ мавҳибате (бахшишу эҳсоне) худоӣ буд. Аз ин рӯ ҳар гоҳ пирӯзие барои мардум пеш меомад, ба хусус вақте ситамгареро аз худ меронданд ва адолатро мустақар (пойдор) мекарданд, ба ёдгори он фатҳ аз раҳоӣ аз бедод ҷашне бузург барпо мекарданд. Бинобар ин ин ҷашнро метавон ҷашни боз ёфтани озодӣ ва раҳоӣ аз ситами бегонагон ё ҷашни пирӯзии некӣ бар бадӣ донист».

Меҳргон ба мисли Наврӯз маросиме дошт ва мардум дар ин рӯз барои якдигар ҳадя мефиристоданд. Масъуди Саъди Салмон низ дар ин рӯз зар додан ва бодагусорӣ карданро расми падару бобоёни мо медонад:

Ба хӯйу одати обо ба ҷамъи зоирон зар деҳ,

Ба расми сирати аҷдод ҷашни Меҳргон май хӯр.

Ҷашни Меҳргон баъд аз густариши дини ислом ҳам аз байн нарафт ва дар дарбори подшоҳон ва миёни мардуми ом таҷлил мегардид. Сомониён ба ҷашни Меҳргон арҷ мениҳоданд ва устод Рӯдакӣ ба амири сомонӣ аз расидани ин ҷашни аҷдодии шоҳону хусравони Аҷам мужда расонидааст:

Малико, ҷашни Меҳргон омад,

Ҷашни шоҳону хусравон омад.

Манучеҳрии Домғонӣ ба муносибати истиқболи ин ҷашн дар аҳди султон Масъуди Ғазнавӣ чунин суруда буд:

Шод бошед, ки ҷашни Меҳргон омад,

Бонгу овои дарои корвон омад.

Корвони Меҳргон аз Хаззарон омад,

Ё зи ақсои билоди Чинситон омад.

Вожаи меҳргон ба шакли меҳраҷон ба забони арабӣ низ ворид шуда, дар шеъри араб истифода шудааст. Шоири маъруфи араб Ҷоҳиз дар «Китоб-ул-маҳосин ва-л-аздод» дар фасле бо номи «Маҳосин-ун-найруз ва-л-миҳраҷон» (Некуиҳои Наврӯзу Меҳргон) байти арабии зеринро зикр кардааст:

ал-Миҳраҷону лано йавму насрин биҳи

Йавмун йуъаззимуҳу-л-ашрафу ва-л-муъҷаму

Меҳргон дар луғатҳо ҳамчунин ба дигар маъниҳо, аз ҷумла бинобар таснифи Абунасри Форобӣ ва Сайфии Урмавӣ ба маънии номи мақоми ёздаҳуми дувоздаҳмақом, моҳи аввали пойиз, хазон ва фасли тирамоҳ омадааст: «меҳргон дер кашид ва сармо қувват накард… чун амир Наср ибни Аҳмад Меҳргон ва самароти ӯ бидид, азимаш хуш омад» (аз «Чаҳор мақола»).

Дар забони модарии мо ҳамчунин калима ва ибораҳои марбут ба ин ҷашн: Меҳргони Бузург, Меҳргони Хосса, Меҳргони Омма ва Меҳргонӣ мавҷуданд.

Меҳргони Хосса ё Меҳргони Бузург рӯзи бистуякуми меҳрмоҳ буд, ки ҳамчун Наврӯзи Хосса бо шукӯҳ таҷлил мегардид.

Меҳргони Омма номи ҷашни рӯзи нахустини Меҳргон ва ҳамчунин номи навое дар мусиқиро ифода мекард.

Меҳргонӣ – номи лаҳне буд аз сӣ лаҳни Борбад, чунонки Низомӣ мегӯяд:

Чу нав кардӣ навои Меҳргонӣ,

Бибурдӣ ҳуши халқ аз меҳрбонӣ.

Дар маҷмуъ, вожаи меҳргон дар баробари вожаҳои наврӯз, тиргон ва сада дар забони модарии мо аз вожаҳои зебову сара ва қадиму асили аҳуроист, ки аз ғановати забону фарҳанги дерини мо - тоҷикон гувоҳӣ медиҳад.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи АМИТ 

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомал Раҳмон дар Паёми навбатии худ аз 28 декабри соли 2023 бо мақсади амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия, ва гиромидошти 30-солагии рӯзи қабули ин санади тақдирсоз, пешниҳод намуданд, ки соли 2024 “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон карда шавад. Тибқи иҷрои дастуру супоришҳое, ки аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» бармеоянд, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудани соли 2024 аз 30 декабри соли 2023, №668 қабул гардид.

Мақсад аз қабули Фармони мазкур баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои демократӣ, мустаҳкам намудани Институти ҳуқуқии инсон, муносибати эҳтиромона ба он, баланд бардоштани мақоми қонун, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва таъмин намудани волоияти қонун, ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳама гуна ҳуқуқвайронкунӣ ва ногузир будани масъулияти ҳуқуқӣ, ҳамоҳангсозии фаъолияти тамоми субъектҳои тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ, ташкил намудани механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон мебошад.

Анҷом додани тадбирҳои зикргардида арзиши олӣ будани инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро таъмин намуда, ба эҳтиром ва риояи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии дигар, баланд бардоштани ҳисси ватандӯстӣ, тақвияти рағбати шаҳрвандон ба донишҳои соҳаи ҳуқуқ, васеъ намудани дастрасии шаҳрвандон ба иттилоотии ҳуқуқӣ, иштироки фаъолонаи шаҳрвандон дар фаъолияти ҳуқуқэҷодкунӣ ва паст гардидани сатҳи ҳуқуқвайронкунӣ мусоидат менамояд.

Аз лаҳзаи ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, сиёсати давлат дар самти баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳоли нигаронида шудааст. Бояд гуфт, ки бе ташаккул ва баланд бардоштани сатҳи маърифти ҳуқуқи аҳолӣ риояи талаботи қонун ва дарки моҳияти ҳуқуқу уҳдадориҳо аз ҷониби шаҳрвандон ғайриимкон мебошад. Дар давлате, ки сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ баланд аст, дар он давлат ҳуқуқвайронкуниҳо, сатҳи ҷинояткорӣ хеле паст мешавад, бахусус аҳолӣ ба поймолшавии ҳуқуқу озодиҳои худ роҳ намедиҳанд ва ҳуқуқу озодиҳои дигаронро поймол намекунанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола дар паёмҳои худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрандон таваҷҷӯҳи хоса зоҳир менамояд. Президенти кишвар дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 апрели соли 2008 ба ин масъала таваҷҷуҳ намуда, аз ҷумла қайд намуданд: «Рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ ба сатҳи дониш ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобастагии зиёд дорад. Барои беҳтар ба роҳ мондани тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ зарурати таҳияву қабул кардани барномаи нави дарозмуддати мукаммал ва ба таври самарабахш тадбиқ намудани он ба миён омадааст ».

Сиёсати давлатӣ дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва таълиму тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар асоси санадҳои ҳуқуқии гуногун, аз ҷумла фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997, № 691 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 августи соли 1997, № 383 «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 3 марти соли 2006, № 94, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» аз 6 феврали соли 2018, № 1005, «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020 - 2030», ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 ноябри соли 2019, № 599 тасдиқ гардидааст, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудани соли 2024» аз 31 декабри соли 2023, № 668 амалӣ карда мешавад.

Бояд қайд намуд, ки баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон яке аз вазифаҳои муҳим ва аввалиндараҷаи мамлакатҳое маҳсуб меёбад, ки роҳи бунёди давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёдро пеш гирифтаанд.

Дар моддаи 1-и Конститутсияи Ҷумҳурии Точикистон хусусиятҳои соҳибихтиёрӣ, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонагӣ дарҷ гардидааст. Арзишҳои номбурда собит менамоянд, ки давлат дар пояи қонун ва ҳуқуқ бунёд ёфта, рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ба сатҳи дониш ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобастагии зиёд дорад. Ин аст, ки зарурияти мустаҳкам намудани пояҳои тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон дар сатҳи сиёсати олии давлатӣ ба миён гузошта шудааст. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати 15 – солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин маврид чунин ибрози назар намуданд: “Эҳтиром, риоя ва иҷрои Конститутсия, қонунҳо ва санадҳои дигари меъёрии ҳуқуқӣ ҳам аз шахсони мансабдор ва ҳам аз шаҳрвандон дониши баланди касбӣ ва маърифати ҳуқуқиро тақозо мекунад”.

Барои барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд маърифати ҳуқуқӣ шарти зарурии чунин давлат ба ҳисоб меравад. Давлати ҳуқуқбунёд давлатест, ки дар он ҳуқуқ ҳукмрон аст. Ба таври мушаххастар давлати ҳуқуқбунёд ин шакли ҳуқуқии ташкил ва фаъолияти ҳокимияти сиёсии омма аст. Барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд таваҷҷӯҳи одамони пешқадам, мутафаккирони рӯшанфикри дунёи қадим, асрҳои миёна ва замони ҳозираро ҳамеша ба худ ҷалб мекард ва то ҳол ҷалб мекунад. Ғояҳоро дар хусуси нақши қонун дар давлат, таносуби қонун ва ҳокимияти давлатӣ ҳанӯз Афлотун, Арасту, Полибий, Ситсерон, Сенека ва дигар файласуфон баён кардаанд. Чунончи, Афлотун навиштааст: “Ман фанои давлатеро мебинам, ки дар он қонун қувва надорад ва зери ҳокимияти кадомест. Он ҷое, ки қонун фармон фармои ҳокимон аст ва онҳо ғуломони қонунанд, ман наҷоти давлат ва ҳама гуна хайру саховатро мебинам, ки Худо метавонад ба давлат ато бикунад”. Ё ин ки Арасту таъкид мекард, ки “Қонун бояд ба ҳама ҳукмронӣ кунад”, арбоби сиёсии Рим Ситсерон низ принсипи ҳуқуқиеро баён карда буд, ки тибқи он бояд ҳама “Зери таъсири қонун қарор мегирифтанд, ва натанҳо баъзе шаҳрвандони алоҳида”.

Мафҳуми давлати ҳуқуқбунёд нахустин бор дар яке аз ҳуҷҷатҳои муҳимтарини «Эъломияи Истиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон» 24 августи соли 1990 аз тарафи сессияи дуюми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон зълон гардид. Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ин ғояро ривоҷ дода, кафолатҳои онро муқаррар кард ва бартарии ҳуқуқ дар ҷомеа ва давлат таъкид гардид. Яке аз рукнҳои давлати ҳуқуқбунёд волоият ва ҳукмронии қонун, дар назди қонун баробар будани ҳама мебошад. Давлат ва ҳамаи мақомоти он, шахсан мансабдор, шаҳрвандон ва иттиҳодияҳои онҳо вазифадоранд Конститутсия ва қонунҳоро риоя ва иҷро намоянд. Дар давлати ҳуқуқбунёд арзиши олӣ доштани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ эътироф, риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд - вазифаи муқаддаси давлат мебошад. Дигар талаботе, ки Конститутсия (моддаи 9) дар назди давлати ҳуқуқбунёд мегузорад ин таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, яъне ба мақомоти қонунгузор, иҷроия ва судӣ ҷудо намудани ҳокимияти давлатӣ аст ва ба воситаи он ҳар як мақоми номбурда имконият пайдо мекунад, ки мустақилона дар доираи салоҳияти худ амал намояд, ба шумор меравад.

Асоси бунёди ин ҳама унсурҳои давлати ҳуқуқбунёд бе баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шахрвандон имконнопазир мебошад. Ин аст ки мо маърифати ҳуқуқиро шарти зарурӣ барои барпо намудани давлати ҳуқуқбунёд номидем. Донистани ҳуқуқ вазифаи танҳо мутахассисону коршиносони соҳа набуда, он вазифаи ҳамаи шаҳрвандон аст. Донистани ҳуқуқ қарзи шаҳрвандии ҳар як шаҳрванде мебошад, ки дар ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд зиндагӣ мекунад. Он нишонаи маданият ва нерӯи ақлонию илмии шахсро нишон медиҳад. Шаҳрвандон дар чунин давлату ҷомеа бояд қонун ва дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқиро донанд ва риоя намоянд, чунки дарки моҳияти санадҳои ҳуқуқӣ мавқеи шахсро дар ҷамъият баланд мебардорад, зеро ки ба мафҳумҳои кирдорҳои ношоям ва ҷиноят амиқ сарфаҳм меравад ва аз роҳҳои ҳуқуқвайронкунӣ худро боз медорад. Аз ин дидгоҳ ҳар як нафар узви ҷомеа агар бихоҳад, ки дар зиндагӣ боэътибор бошад, бояд ки дар баробари санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ арҷгузорӣ намояд. Инсон шаъну шарафи хешро танҳо ба василаи қонунҳои мавҷуда ва дигар санадҳои меъёрӣ метавонад ҳифз намояд. Риоя, дарк ва эҳтироми қонунҳо дар моддаи 42-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таври зайл омадааст: «Дар Тоҷикистон ҳар шахс вазифадор аст, ки Конститутсия ва қонунҳоро риоя кунад, ҳуқуқ, озодӣ, шаъну шарафи дигаронро эҳтиром намояд. Надонистани қонун ҷавобгариро истисно намекунад».

Маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон бо роҳи таълиму тарбияи ҳуқуқӣ, тарғибу ташвиқи ҳуқуқӣ, иттилоотонии ҳуқуқӣ, машваратдиҳии ҳуқуқӣ ва расондани ёрии ҳуқуқӣ метавонад ташаккул дода шавад.

Ходими пешбари илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Ҳ. Расулзода

Дар оғози пайдоиш то ба имрӯз исноният ба бисёр кашфиёту ихтироот даст ёфтааст. Дар ин баробар ба нокомиҳову талхрӯзгорӣ ҳам рӯ ба рӯ гаштаву онро аз сар гузарондааст. Зиндагии инсонҳо ду рукни асосиро ташкил медиҳад, ки онро моддӣ ва маънавӣ унвон медиҳанд, агарчи дар моддиёт дастовардҳои бузург овард, вале дақиқан то ҳол ба умқи кашфи маънавиёт нарасидааст. Бузургворе дар ҷашни яксолагии фарзандаш, ба ӯ мегӯянд: «Фарзандам! Як баҳору як тобистон, як тирамоҳу як зимистонро дидӣ! Аз ин пас, ҳама чизи ҷаҳон такрорист, ба ҷуз меҳрубонӣ…!».

Бале, ҳақ бо он бузургвор аст, ки борикбинона ҷамъи зиндагиномаи одамиятро дар ду ҷумла изҳор доштааст. Мақсад аз овардани он андарз ин аст, ки дар гузашта аҷдодони мо тоҷикон ҷашне доштанд, муҳаббат, меҳрубонӣ, садоқат, дӯстдорӣ, адлу дод, арҷ гузоштан ба Модар-Заминро бо як вожа ифода намуданд: «Меҳргон». Аз назари илми решашиносӣ ва пайдоши вожаи Меҳргон дар оғоз мехоҳем ба хонангони арҷманд маълумоти мухтасаре пешкаш намоем.

Тибқи маълумоти луғатномаҳои сарчашмавӣ вожаи меҳргон аз ду ҷузъ иборат ёфтааст: «меҳр»- муҳаббат,самимият, дӯстиро ифода мекунад ва «гон» - асос бар нисбат, яъне ба чизе марбут будан аст. «Гон» одатан дар охири исми рӯз ва моҳи солшумории хуршедӣ (шамсӣ) меояд. Ба ин маъно, ки мардуми эронитабор агар ҳар гоҳ номи моҳ бо номи рӯзи солшумориашон (хуршедӣ, Шамсӣ) мувофиқ ояд, он рӯзро пасванди «гон» гузошта, онро ҷашн мегирифтанд. Барои мисол, метавон аз рӯзҳое ёд намуд, ки охирашон пасванди «гон» доштанд, ки мардум онҳоро бо шукуҳу шаҳомати хос ҷашн мегирифтанд: обонгон, обрезгон, хурдодгон, фарвардгон, тиргон, меҳргон ва ғайра, ки мардум эътимод бар онҳо доштанд. А. Берунӣ низ зикр кардааст, ки «…ҳар моҳе он рӯз, ки ҳамномаш бошад, ӯро ҷашн доранд». Дар иртибот ба вожаи меҳргон, бояд таъкид намуд, ки ниёгони мо моҳро аз сӣ рӯз иборат дониста, ба ҳар кадом рӯзи моҳ номе гузошта буданд, ки ин номҳои эзад ва фариштагон буданд. Аз ин лиҳоз, сарчашмаҳо вожаи меҳрро номи яке аз эзидон низ мегӯянд, ки он ёрирасон ва меҳрубон бар одамон будааст.

«Меҳр», ки шакли аввалаи он «Митра» номи яке аз бузургтарин эзидони ҳиндуэронӣ аст ва чаҳорсад сол пеш аз мелод дар сангнавиштаҳо ҳак шудааст. Вожаи «Меҳр» дар китоби муқаддаси Авасто зикр шудааст ва дар ситоишаш низ суруде омадааст. Чунончи, дар «Меҳряшт»-и Авасто омадааст, Аҳура Маздо Меҳрро мисли худ мешуморад: «Аҳурамаздо ба Спитмон Зартушт гуфт: Эй Спитмон! Ба-д-он ҳангом ки ман Меҳри фарохчарогоҳро ҳастӣ бахшидам, ӯро дар шоистагии ситоиш ва барозандагии ниёиш, баробар бо худ, ки Аҳура Маздоям биофаридам». Аз ин гуфтаҳо бармеояд, ки дар замони бисёрэзидии оини зардуштӣ Меҳр мақому мартабаи баландро доро будааст ва мардум, махсус деҳқонон ва кишварзон ба ӯ муҳаббату меҳри беандоза доштаанд ва эҳтимол дар натиҷаи эътимод ва баргузидагии эзади Меҳр аз ҷониби мардум ҷашни Меҳргон офарида шуда бошад.

Аксарияти мо ин ҷашни инсону табиатро аз хотир бурдаем, вале имрӯзҳо мавзуи асосии ҳарфамон аз бемеҳрии ҳамдигар ва нигаронӣ бар табиат аст. Вале бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷашни Меҳргонро дар мақоми Наврӯз ва дигар ҷашнҳои муқаддаси миллӣ ҷойгузин карданд ва ҳам дар тамоми манотиқи кишвар чандсолаҳо аст, ки ҷашн гирифта мешавад. Албатта, ин иқдомест, ки боз барои шинохти устураву таърихи гузаштаву осору ганҷинаҳои ниёгон ва ниҳоят шинохти миллӣ қадамест бузургу устувор.

Барои хонанда аз хусусиятҳо, асолат ва пайдоиши ҷашни Меҳргон маълумоти мухтасар дар ин мақола овардаем, ки хонандаи хушзавқу боидрокро мутолиаи мақола таҳрик бидиҳад ва аз пайи ҷустуҷӯи маълумоти бештар биравад…

Меҳргон чи гуна ҷашн аст?

Бояд тазаккур дод, ки Ҷашни Меҳргон ба гунаи Ҷашни Наврӯз яке аз ҷашнҳои қадима ва бостонии мардумони эронтарбор маҳсуб меёбад ва байни ин ду ҷашни бузург пайванди ногусастание вуҷуд дорад. Роҷеъ ба пайдоиш ва чигунагии ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихӣ маълумотҳои зиёд омадааст. Аллома ва фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Абурайҳони Берунӣ дар китоби «Осор-ул-боқия»-и хеш дар хусуси ҷашни Меҳргон овардааст, ки: Меҳрмоҳ, рӯзи авали он ҳурмуздрӯз аст. Ва рӯзи шонздаҳум рӯзи меҳр аст, ки иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст, ки хазони дуюм бошад. Ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мардум аст. Ва тафсири он дӯстии ҷон аст. Ва гӯянд, ки «Меҳр» номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд, ин аст, ки ин рӯзро «Меҳргон» гӯянд. Далел бар ин гуфтор он аст, ки аз оини Сосониён дар ин рӯз ин буд, ки тоҷеро, ки сурати Офтоб дар ӯ буд, ба сар мегузоштанд. Ва Офтоб бар чархи худ дар он тоҷ савор буд. Ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад. Аз ин маълумоти додаи Берунӣ метавон бетардид гуфт, ки дар воқеъ Меҳргон ҷашни сирф мардумӣ аст, чун чанд нуктаи Берунӣ воқеан қабили таваҷҷуҳ аст, ки мегӯяд, «ва ин ид монанди дигар идҳо барои умуми мурдум аст», «ва тафсири он дӯстии ҷон аст», «ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре пайдо мешавад». Ҳамин се ҷумла худ бузургӣ ва шукуҳу шаҳомати дар гузашта доштаи Меҳргонро бозгӯ мекунанд.

Абурайҳони Берунӣ пайдоиши ҷашни Меҳргонро ба подшоҳи Пешдодиён Фаридун нисбат медиҳад ва тазаккур медиҳад, ки: Мегӯянд, сабаб ин ки ин рӯзро эрониён бузург доштаанд, он аст, ки чун мардум шуниданд Фаридун хуруҷ кардааст. Пас аз он, ки Кова бар Заҳҳоки Биюросб хуруҷ намуда буду ӯро мағлуб ва нест карда буд. Ва мардумро ба Фаридун хонд. Кова касест, ки подшоҳони Эрон ба раъияти ӯ некӣ меҷустанд, (бар илова, пас аз шоҳ Ҷамшеди Пешдодӣ салтанат аз дасти ин дудмони муборак рафта буд ва дунё дар зери тасарруфи Заҳҳоки бедодгар ва хунхор гардида, мардум аз зулму бедодии шоҳи золим ба дод омада буданд. Коваи шуҷоъ, ки ҳабдаҳ писарашро аз даст дода буд, барои интиқом мардуми бахтбаргаштаро гирди худ ҷамъ овард ва бар зидди Заҳҳок шӯриш кард ва дар он айём аз дудмони Пешдодиён Фаридун низ бархост ва ҳамдаст бо Кова тахту салтанати Заҳҳокро сарнагун сохтанд. Ва пайдоши «Диравши ковиён» низ дар ҳамон замон аст, ки Кова худ оҳангаре буд ва пӯсти пешбанди хешро ба нуки асое баста, мардумро зери он диравш ҷамъоварда буд.)

Дар Шоҳномаи безаволи хеш А. Фирдавсӣ низ оғози ҷашни Меҳргонро дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун нисбат медиҳад. Чунончи, Фирдавсӣ мефармояд:

Замона беандуҳ гашт аз бадӣ,

Гирифтанд ҳар як раҳи эзадӣ.

Дил аз довариҳо бипардохтанд,

Ба ойини кай ҷашни нав сохтанд.

Нишастанд фарзонагон шодком,

Гирифтанд ҳар як зи ёқут ҷом,

Майи равшану чеҳраи шоҳи нав,

Ҷаҳон гашт равшан сари моҳи нав.

Бифармуд, то оташ афрӯхтанд,

Ҳама анбару заъфарон сӯхтанд.

Парастидани Меҳргон дини ӯст,

Таносониву хӯрдан ойини ӯст.

Кунун ёдгор аст аз ӯ моҳи меҳр,

Бикӯшу ба ранҷ эч манмой чеҳр!

Оиди таҷлили ҷашни Меҳргон дар аҳди шоҳигарии Ҳахоманишиёну Сосониён ва дигар сулолаҳои баъдӣ дар бархе сарчашмаҳову тасвирҳо ва гуфторҳое ҷолиб зикр гардидааст. Фолклоршинос Дилшод Раҳимов дар асари худ «Фолклори тоҷик» аз сарчашмаҳои таърихӣ ёдовар шуда меоварад, ки муаррихи юнонӣ- Ктезиус овардааст, ки «подшоҳони ҳахоманишӣ маст шуданро ҳеҷ гоҳ ба худ раво намедиданд, аммо танҳо дар рӯзи ҷашни Меҳргон онҳо иҷозаи нӯшидани майро доштанд. Онҳо ҷомаҳои гаронбаҳои арғувонӣ мепӯшиданд…» Аз рӯи мадракҳои таърихӣ ҷашни Меҳргон ва ойини меҳрпаррастиро ҳахоманишиён дар рӯи ҷаҳон паҳн гардонидаанд ва аз файзу баракат ва инсонпарастиву табиатдӯстдории ин ҷашн аксари ҷаҳониён баҳравар гардидаанд. Донишманди белгиягӣ Франс Валери Мари Кюмон (1868-1947) дар китоби «Ойини Митра» таҷлили соли нави масеҳиро марбут ба ҳамин ҷашни Меҳргони аҷдодони мо медонад: «Бидуни шак ҷашни Меҳргон, ки дар мамолики Руми қадим рӯзи зуҳури Хуршед тасаввур мешавад ва онро sol natalis invietil (яъне, рӯзи вилодати Хуршеди номағлуб) мегуфтаанд, ба 25 декабр кашида шуда ва баъд бо сабаби нуфузи дини Исо дар Аврупо рӯзи вилодати Масеҳ қарор додаанд». Дар аҳди Сосониён низ ин ҷашн бо як шукуҳу шаҳомати хос таҷлил мегардид ва ҳатто бо номи ин ҷашн, чи тавре ки сарчашмаҳо иттилоъ медиҳанд навоҳои « Меҳргонӣ», «Навои Меҳргонӣ», «Меҳргони бузург» ва ғайра аз тарафи навозандагон ва хунёгарон тадвин шуда буданд, ёд мекунанд. Низомии Ганҷавӣ дар ин хусус ишора карда мегӯяд:

Чу нав кардӣ Навои меҳргонӣ,

Бибурдӣ ҳуши халқ аз меҳрубонӣ.

Аз қавли Салмони Форс Берунӣ овардааст, ки: «Мо дар аҳди Зардуштӣ будан мегуфтем, худованд барои зинати бандагони худ ёқутро дар Наврӯз ва забарҷадро дар Меҳргон берун овард. Ва фазли ин ду бар айём монанди фазли ёқуту забарҷад аст ба ҷавоҳири дигар».

Тибқи маълумоти Берунӣ рӯзи таҷлили ҷашни Меҳргонро ба рӯзи шонздаҳуми моҳи меҳр (баробар ба 7-8 октябр) рост меояд ва бисту якуми моҳи меҳр «Меҳргони бузург» ё «Ромрӯз» мегуфтанд. Аҷдодони мо байни Наврӯз ва Меҳргон тафовут намегузоштанд ва ҳар дуро дар мақом гузошта, бо шукуҳи хос таҷлил менамуданд. Чи тавре ки мо худ мушоҳида мекунем, ҳардуи ин ҷашн аз рӯи рукнҳо ва оину хусусиятҳо ба ҳамдигар сахт алоқамандии зич доранд. Чунончи, дар ҷашни Наврӯз наврӯзи омма ва наврӯси хоса ҳаст ва дар ҷашни Меҳргон ҳам меҳргони омма ва меҳргони хоса таҷлил карда мешавад. Расму ойинҳои ба ҳамдигар монанд доштани ин ду ҷашн гувоҳи он аст, ки ҳарду дар як сарчашмаи фарҳангӣ, ки бе шак дар партави хираду дониши гузаштагони мо марбут ҳаст, тавлид ёфтаву инкишоф ёфтаанд.

Ҷашни Меҳргон баъд аз густариши дини Ислом низ қайд карда мешуд, ба хусус дар аҳди Сомониён бо ҳамон шаҳомати қаблӣ таҷлил мегардид. Нигоштаҳои Одам-уш-шуаро Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ шаҳодат бар он гуфтаҳои боло медиҳад, ки ҷашни Меҳргон бо тамоми нафосату назокаташ ҷашн гирифта мешуд:

Малико, ҷашни Меҳргон омад!

Ҷашни шоҳону хусравон омад!

Ҳаз ба ҷои мулҳаму хиргоҳ,

Бадали боғу бӯстон омад.

Мӯрд ба ҷои савсан омад боз,

Май ба ҷои арғувон омад.

Дар осори адибону донишварони қарни IX-X роҷеъ ба пайдоиш ва баргузидагии ҷашни Меҳргон хеле зиёд асарҳо ва ишораҳо гардидаанд ва аз нигоштаҳои шоирони он чанде ин ҷо меоварем, то ки хонандагон аз он баҳравар бигарданд:

Шод бошед, ки ҷашни Меҳргон омад,

Бонгу овои дирои корвон омад.

Корвони Меҳргон аз хизрон омад,

Ё аз ақсои билоди Чинистон омад…

(Манучеҳрӣ)

Меҳргон ҷашни Фаридун мулки фаррух бод,

Бар ту, эй ҳамчу Фаридун мулк фарухфол.

(Фаррухӣ)

Меҳргон омад гирифта фолаш аз некӣ мисол,

Некрӯзу некҷашну неквақту некҳол.

(Унсурӣ)

Рӯзи меҳру моҳи меҳру ҷашни фаррух Меҳгон,

Меҳр бияфзо, эй нигори моҳчеҳри меҳрубон.

(Саъди Салмон)

Аз гуфтаҳову нигоштаҳои адибон ва донишварон хулоса кардан мумкин аст, ки ҷашни Меҳргон аз ҷумлаи ҷашнҳои муқаддаси гузаштагони мо маҳсуб меёфтааст. Чи тавре ки сарчашмаҳо иттилоъ медиҳанд, ниёгони мо дар гузаштаи қадим солро ба ду давра тақсимбандӣ мекардаанд, ки онро дар тақвими Авестоӣ метавон мушоҳида кард. Якеро тобистон {«ҳама=hama»} мегуфтанд ва дигареро зимистон {«зайама=zayama»} меномидаанд. Аз гуфтаҳои муарихон маълум мешавад, ки ҷашни Меҳргон баъди истилои арабҳо ҳам дар байни мардум мақоми баландро соҳиб будааст ва мардум таваҷҷуҳи хос доштаанд. Маъхазҳо иттилоъ медиҳад, то замони ҳуҷуми муғулон ҷашни Меҳргон таҷлил карда мешуд ва баъд аз он дигар мардум натавонистанд, натанҳо аз ҷашни муқаддаси Меҳргон, балки аз бисёри оину маросими гузаштаи худ маҳрум гардиданд.

Хулосаи мо оид ба ин ҷашни бостонӣ ин аст, ки дар воқеъ ҷашни Меҳргон мероси арзишманди ниёгон буда ва барои мо ворисон мояи ифтихор аст. Дар нигоҳи илми нуҷум ҳам ин ҷашн асоси илмӣ дорад ва аз ин бармеояд, ки аҷдодони мо дар замонҳои хеле қадим аллакай ба бисёр кашфиётҳои ҳаётан муҳим даст ёфтаанд.

Бо шарофати истиқлолияти кишвар, имрӯз ба мо шароити мусоид даст додаст, ки барои омӯхтан ва тадвин намудани осори ниёгон бештар фарогир бошем. Дар замина пешниҳод менамоем афроде, ки дар риштаи илмҳои бостоншиносӣ, мардумшиносӣ, фолклошиносӣ ва ғ. фаъолият мекунанд, зарур аст, имрӯз барои бештар пажуҳиш кардан ва омӯхтани осору мероси гузаштагон бикӯшанд дар ин замина аз худ ташаббуси чашмрасе нишон бидиҳанд, то барои сараввал шинохти миллӣ ва оянданигарии миллӣ хидмате карда бошанд. Роҷеъ ба паҳлуҳои ҷашни Меҳргон ҳоло амиқан баррасии илмӣ накардаем ва мебояд ба мисли ҳавзаи наврӯзӣ, ҳавзаи ҷашни Меҳргонро низ ташкил намоем, барои пажуҳиши ин ҷашн олимони соҳа ҷалб карда бишаванд ба салоҳияти ин иқдоми наҷиб аст. Дастандаркорон ва вазорату ниҳодҳои дахлдорро зарур аст, ки ҳар чи зудтар осори илмиву ахлоқӣ ва фалсафии гузаштагонамонро дастраси насли ҷавон бигардонанд ва эшонро фарогири он карда бошанд. Дар ин росто, мо метавонем ба ҷавҳари шинохти худу дурнамои ояндаи давлату миллати фарҳангофари хеш бирасему хидмате карда бошем.

Зоҳири САЙФУЛЛО, - ходими хурди илмии Шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институти фалсафа,сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Ҷашни 100-солагии пойтахти ватанамон - шаҳри Душанбе ба ҷашнҳои 100 солагии таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон, 95 солагии Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон ва 30-солагии қабули Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон рост омад. Барҳақ имсол соли ҷашнҳои бузурги миллиамон аст ва ман ҳамагонро бо ин ҷашнҳои муқаддаси миллӣ табрик менамоям.

Пойтахт-яке аз рамзҳои асосии ҳар як давлат аст ва ин рукни асосии давлату давлатдорӣ мебошад. Шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон 100 сола шуд. Тӯли ин 100 сол Душанбе аз як деҳаи хурди маъмулӣ ба шаҳри азиму зебо ва замонавӣ табдил ёфт.

Тадқиқоти бостоншиносӣ собит сохтаанд, ки ҳанӯз аз замони неолит ҳудуди водии Ҳисор бошишгоҳи одамони ибтидоӣ буда, дар давраҳои минбаъда низ дар ин ҷо одамон мезистаанд. То давраи дар сарчашмаіои хаттӣ дарӣ ёфтани шаҳри Душанбе дар он одамон зиндагӣ карда, дар ҳудуди имрӯзаи шаҳр маҳаллаҳои зиёди шаҳрмонанд вуҷуд доштанд. Қабатҳои фарҳангии бостоншиносон пайдонамуда ва маводи нумизматикӣ гувоҳи онанд, ки дар замони салтанати давлати Юнону Бохтар, Кушониёну Сомониён Душанбе маскангоҳи аҷдодони мо будааст.

Номи Душанбе бори аввал дар мактуби хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоіи рус Федор Алексеевич ёд мешавад. Ин мактуб имкон медиҳад, ки бо назардошти қонунҳои илми таърих, ш. Душанберо дорои таърихи 400-сола гӯем.

Тибқи маълумоти сарчашмаҳо соли 1747 Душанбе дар ҳайати бекигарии Ҳисор ба аморати Бухоро тобеъ мегардад. Дар давраҳои минбаъда бекигарии Ҳисор аксар вақт сиёсати мустақилонаи худро пеш бурда, ба марказ кам итоат мекард. Ҷангҳои феодалии ин давра барои марказонидани минтақаҳои саркаш боиси харобии шаҳру деҳот мегардид. Аз ин ҷост, ки дар асри XIX Душанбе якчанд маротиба мавриди тохтутоз қарор мегирад. Аз ҷумла дар солҳои 40-ӯми қарни XIX шаҳр ду маротиба: аввал аз ҷониби беки Дарвоз –Исмоилхон, сипас аз ҷониби ҳокими Балҷувону Кулоб – Мизробшо вайрон карда мешавад.

Шаҳри имрӯзаи Душанбе дар охири асри XIX аз деҳаҳои Душанбе, Шоҳмансур, Сари Осиё, Ғофилобод, Мири Шикор, Хуҷамбиёи боло ва Хуҷамбиёи поён, Қаримашикор, Чармгарон ва Заргар иборат буд. Деҳаи калонтарин – Душанбе бештар аз 500 ҳавлӣ дошта, дар он 6-8 ҳазор одам мезист. Ин деҳа аз ҷониби шимол то меҳмонхонаи ҳозираи «Авасто», аз ҷануб то кӯчаи Шотемур, аз шарқ то чойхонаи «Роҳат», аз ғарб то нишеби соҳили дарёи Душанберо ишғол мекард. Дар деҳа қалъаи начандон калоне воқеъ буд, ки дар он гарнизони ҳарбӣ ҷойгир буд. Дар атрофи қалъа хонаҳои похсагин бо бомҳои бо қамиш пӯшидашуда ҷой гирифта буданд. Душанберо бо дигар минтақаҳо кӯпрукҳои чӯбин мепайвастанд.

Пас аз заминларзаи 8- сентябри соли 1907 дар Қаротоғ, ки бар асари он ҳазорон нафар ҳалок гардиданд, беки Ҳисор Шоҳимардонқул барои таъмини бехатарии худ бо оилааш ба Душанбе мекӯчад ва онро истироҳатгоҳи тобистонаи хеш қарор медиҳад. Аз ҳамин вақт сар карда, Душанбе ба маркази тобистонаи бекҳои Ҳисор мубадал мегардад. Ба маркази маъмурии водии Ҳисор табдил ёфтани шаҳр ба якбора зиёд шудани аҳолии он мусоидат менамояд. То соли 1920 аҳолии шаҳр то 14-16 ҳазор нафар меафзояд.

Аҳолии Душанбе асосан аз деҳқонон, савдогарон, ҳунармандон ва сӯдхурон иборат буд. Қисми камтарро ғуломон, хизматгорон ва аробакашҳо ташкил медоданд. Дар ибтидои асри XX дар шаҳр ба гайр аз тоҷикон, ки аксари кулли аҳолиро ташкил медоданд, узбекҳо, афғонҳо, ҳиндувон, чиниҳо, яҳудиёни бухорӣ, эрониён ва ғайра зиндагӣ мекарданд.

Тамоми ҳукумати маъмуриро беки Ҳисор бо дастгоҳи мансабдоронаш, ки ба он амлокдорон, ясавулбошӣ, девонбегӣ ва ғайра шомил буданд, иҷро мекард. Амлокдорони Душанбе ба беки Ҳисор тобеъ буданд, охирин амлокдори Душанбе Элҷон буда, ӯ дар як вақт ҷонишини беки Ҳисор низ буд.

Душанбе бо боғоти мевагии бошукуҳу чинорҳои куҳансолаш, ки зери онҳо чойхонаҳо ва кӯкнорхонаҳо ҷой гирифта буданд ва бозиҳои саргармкунанда –бедонабозию кабкбозӣ меоростанд, диққатро ҷалб мекарданд. Сокинони он бо ҳунармандӣ низ шӯҳрат доштанд.

Дар асри X1X ва ибтидои асри XX мансабдорони бешумори ҳарбӣ ва олимони хориҷӣ –Ҷ Вуд, С. Гедин, Лилиентал, Б. Литвинов, А. Федченко, М. Маев, Н. Минаев, В.И. Липский ва дигарон ба Душанбе омаданд. Маҳз навиштаҳои онҳо ба мо имкон медиҳанд, ки ҳаёти он давраи Душанберо то дараҷае омӯзем.

Шаҳр бо оби канали сунъии Ҳазора таъмин карда мешуд. Канали дигар-канали Шоҳмансур буд, ки аз дарёи Кофарниҳон меомад, қад-қади кӯчаи имрӯзаи Айнӣ мегӯзашт.

Дар Душанбе рӯзҳои асосии ҳафта якшанбе ва чоршанбе ба ҳисоб мерафтанд. Ба шаҳр аз тамоми Бухорои Шарқӣ ва мамолики хориҷӣ савдогарону харидорон, ки барояшон зиёда аз 300 дӯкон хизмат мекарданд, ҷамъ меомаданд. Дар майдони бозор 12 чойхона сохта шуда буд, ки дар сояи чанорҳои бисёрасра чой гирифта, ба мардум хизмат мекарданд. Соли 1911 бо фармони Генерал –губернатори Туркистон ба Бухорои Шарҳӣ отряди духтурон ва муҳандисони рус бо мақсади омӯзиши вазъи эпидемиологӣ дар маҳал ва сохтмони беморхона фиристода мешаванд. Ин беморхона дар ш. Душанбе сохта мешавад, ки аввалин бинои шакли аврупоӣ дар шаҳр ва тамоми Бухорои Шарқӣ буд. Бино соли 1915 қомат рост карда, аз сабаби ҷанги якуми ҷахон то охир сохтмони он анҷом наёфт. Ин бино бо номи «хонаи рӯсӣ» машҳур буд.

Куллан таъғир ёфтани вазъияти ҷамъиятиву сиёсии аморати Бухоро ва пошхурии он, таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро ва пойдоршавии сохти шӯравӣ ба он мусоидат намуданд, ки дар ибтидои солҳои 20-и асри сипаришуда шаҳри Душанбе оҳиста-оҳиста ба маркази маъмурии Бухорои Шарқӣ ва сипас Тоҷикистони тозабунёд табдил меёбад. Муҳимтарин воқеоти сиёсии минтақа минбаъд дар ҳамин собиқ деҳаи кӯчак сурат мегиранд.

Баробари таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро, ки собиқ бекигариҳои аморатро ба вилоятҳо табдил дод (бо баъзе таъғироти марзиву номҳо) вилояти Душанбе низ таъсис дода шуд ва аз 20 октябр то 31 декабри соли 1920 ш. Душанбе маркази маъмурии вилояти Душанбе маҳсуб меёфт, ҳарчанд, ки аз миёнаҳои моҳи сентябри соли 1920 то 21 феврали соли 1921 дар шаҳр амири фирорӣ маскан гирифта, онро ба маркази мубориза алаҳи сохти нави шӯравӣ табдил дода буд. Дар ин ҷо амир сафи артиши хешро пурра намуда, ба муҳориба омодагӣ мегирифт. Вале ӯ дар шаҳр зиёд истода натавонист, зеро қушунҳои якҷояи Артиши Сурх ва Ҷумҳурии Халқии Шуравии Бухоро ӯро дунболагир намуда, ба озодкунии Бухорои Шарқӣ (ҳудуди имрӯзаи Тоҷикистони ҷанубиву марказӣ) аз амир ва тарафдорони ӯ оғоз намуданд. Ин дастаи муттаҳида ки дар таърих бо номи Отряди экспедитсионии ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор ном гирифтааст, дар як муддати кутоҳ тамоми Бухорои Шарқиро таҳти назорати хеш қарор дода, амирро маҷбур сохт, ки ба Афғонистон фирор намояд.

Пас аз ишғоли Душанбе ва дигар навоҳии Бухорои Шарқӣ моҳҳои феврал-марти соли 1921 намояндагони масъули ҳукумати навтаъсиси Ҷумҳурии Бухоро ба шаҳр меоянд ва ба созмон додани органҳои нави ҳокимият машғул мешаванд. Онҳо дар ин ҷо сараввал кумитаи инқилобии тумани Душанберо таъсис доданд, ки ба вилояти Ҳисор шомил буд. Ғайр аз намояндагони масъули ҳукумати Бухоро қароргоҳи отряди ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор низ дар Душанбе мемонад ва аз ин вақт ба баъд Душанбе ба маркази сиёсиву маъмурии Бухорои Шарқӣ табдил меёбад.

Пас аз маркази вилояти Душанбе интихоб намудани шаҳр дар моҳи марти соли 1921 дар ин ҷо Назирати вилоятии маориф ба кор оғоз мекунад. Дар муддати кутоҳ ин ташкилот тавонист корҳои зиёдеро анҷом диҳад. Аз ҷумла моҳи апрели ҳамон сол дар пойтахт курси семоҳаи таълимӣ ба кор шурӯъ намуда, дар он қариб 40 нафар таълим мегирифтанд. Аз сабаби нарасидани муаллимон вазифаи онҳоро мудири шӯъбаи маорифи вилоят, сардори милисия, котиби кумитаи инқилобӣ ва амсоли онҳо иҷро мекарданд. Бо кушиши шӯъбаи вилоятии маориф дар Душанбе анҷумани аввалин кормандони маорифи вилоят барпо мегардад, ки масъалаи ҷорӣ намудани корҳои таълимиро дар ҳудуди вилоят баррасӣ менамояд.

Дар масоили фарҳангӣ низ чорабиниҳо амалӣ мешаванд. Курсҳои маҳви бесаводӣ ба кор оғоз намуда, барои бо васоити таълим таъмин намудани толибилмон маблағ ҷудо карда мешавад. Соли 1923 ба Душанбе аз Қаршӣ се ҳазор нусха китоб меоранд, ки дар асоси он аввалин китобхона бунёд меёбад. Худи ҳамон сол типографияи хурд ба кор медарояд. Моҳи декабри соли 1923 аввалин маротиба дар Душанбе рӯзномаи ҳарбиён «По басмачу» чоп мешавад.

Аввали соли 1922 – ибтидои 1923 дар шаҳр аввалин амбулатория ва соли 1923 стансияи пешгирии касалиҳои сирояткунанда (противомалярийная ст.) ба кор шурӯъ мекунанд.

Аз нимаи дуюми соли 1924 вазъият дар Бухорои Шарқӣ то андоза муътадил мегардад ва имконияти пиёда намудани чорабиниҳои сиёсӣ пайдо мешавад. Аз ин хотир, бо қарори Кумитаи Марказии Умумибухороӣ аз 7 июни соли 1924 Комиссияи Фавқуллодаи Диктаторӣ фаъолияти хешро хотима медиҳад ва ба ҷои он Кумитаи Марказии Иҷроияи муваққатии шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ бо марказ дар Душанбе созмон меёбад. Ин органи демократии ҳокимият дар давоми моҳҳои июл-августи соли 1924 дар Бухорои Шарқӣ маъракаи интихоботи вакилонро барпо мекунад ва моҳи сентябри соли 1924 дар натиҷаи ин интихобот анҷумани якуми Шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ барпо мешавад. Ин анҷумани таърихӣ масоили ба пуррагӣ маҳв сохтани босмачигарӣ, барқарор намудани хоҷагии халқ, тақсимоти миллӣ-марзии халқҳои Осиёи Миёнаро баррасӣ ва қарорҳои дахлдор қабул менамояд. Анҷуман инчунин ҳайати роҳбарикунандаи КИМ-и Бухорои Шарқӣ ва вакилонро ба анҷумани V-и умумибухороии Шӯроҳо интихоб мекунад. Бояд зикр намуд, ки дар Душанбе баргузор шудани ин анҷуман ва ширкати аҳолии камбизоат ба сифати вакил аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, боварии мардумро ба ҳукумати нав афзуд, дар шуури мардуми асрҳо беҳуқуқу бепуштибон инқилоберо ба вуҷуд овард.

Боиси таваҷҷӯҳ аст, ки дар рӯзи дуюми кори анҷумани якуми Шӯроҳои Бухорои Шарқӣ ба ифтихори чорумин солгарди инқилоби Бухоро, дар ш. Душанбе аввалин электростансияи дизелӣ ба кор шурӯъ намуд, ки қобилияти таъмини 200 нуқтаи равшанидиҳандаро бо барқ бархурдор буд. Ин иқдом барои тамоми шаҳри онвақтаро бо равшанӣ таъмин намудан басанда буд.

Ҳамин тариқ, пас аз баргузор шудани анҷумани 1-и Шӯроҳои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ ва маркази он таин шудани ш. Душанбе, пойтахти минбаъда статуси худро ҳамчун маркази минтақа мастаҳкам месозад ва муҳимтарин масоили ҳаёти ҷамъиятии Бухорои Шарқи дар Душанбе баррасӣ мешаванд.

14 октябри соли 1924 сессияи навбатии КИМ_и Умумироссиягӣ дар хусуси тақсимоти марзи миллии Осиёи Миёна қарор қабул менамояд, ки тибқи он Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон созмон меёбад ва Раиси Кумитаи Инқилобии ҶМШС Тоҷикистон Нусратулло Махсум интихоб мешавад, ки то ин дам дар шаҳри Душанбе дар ҳайати Комиссияи Фавқулоддаи Диктаторӣ ва Кумитаи муваққатии Марказии Иҷроияи Бухорои Шарқӣ фаъолият намуда, дар ин ҷо таҷрибаи кории лозима дошт ва минтақаро хуб медонист. Аз сабаби он, ки ҳайати ҳукумати ҷумҳурӣ дар ш. Тошканд қарор доштанд, онҳо то омадан ба Душанбе дар Тошканд якчанд ҷаласа мегузаронанд, ки аксар ба масоили ташкилӣ ва ба Душанбе интиқол додани пойтахт бахшида шуда буданд.

Аввалин ҷаласаи ҳукумати Тоҷикистон – Кумитаи инқилобӣ 7 декабри соли 1924 дар ш. Тошканд бо иштироки Б. Додобоев, Ҳомидов, Ч.Имомов, Ҳоҷӣ Раҳматулло Бобоҷонов, С.Соколов, Ш.Шотемур, А.Қурбӣ, И.Федко ва ба таври даъват- Дяков Ҷ.Зокирӣ ва М.Исмоилов, баргузор мешавад.

Масъалаи асосии ҷаласаи аввалин ба маркази ҷумҳурӣ – ш. Душанбе кучонидани ҳукумат буд, ки дар ин бора аъзои ҳукумат С.Соколов маърӯза намуд. Тибқи қарори қабулшуда рӯзи ба Душанбе омадан 29 декабр муайян шуда, аъзои Кумитаи инқилобӣ Шириншо Шотемур вазифадор карда мешавад, ки пешакӣ ба Душанбе рафта барои ҳукумат ва муассисаҳои ҳукуматӣ биноҳои мувофиқ интихоб намояд ва барои иҷрои ин чораҳо 10 ҳазор рубл ӣудо карда мешавад.

Ҳайати якуми ҳукумат 16 январи соли 1925 ба воситаи ҳавопаймо ба Душанбе омад. Боқимонда аъзоёни ҳукумат ба воситаи нақлиёти бобоӣ – аспу ароба ва таҳти муҳофизати ҳарбиёни полки 13-и тирандозии куҳӣ пас аз ду ҳафта ба Душанбе меояд ва танҳо 5 феврали соли 1925 ҳайати ҳукумат дар Душанбе пурра ҷамъ мешавад.

Ҳамин тариқ, воқеоти ибтидои солҳои бистум, ки дар собиқ аморати Бухоро ба вуқуъ пайвастанд, вазъи ҷамъиятиву сиёсии минтақаро ба куллӣ тағир доданд, ба он мусоидат намуданд, ки собиқ даҳае, ки дар ҳаёти сиёсии минтақа саҳме надошт, ба яке аз марказҳои маъмуриву сиёсии Осиёи Миёна мубаддал гардад ва минбаъд ҳамчун пойтахти ҶШС Тоҷикистону имрӯз ба сифати пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол шинохта шавад.

2 ноябри соли 1926 дар ҷаласаи Раёсати Кумитаи инқилоби ҶШМС Тоҷикистон (суратҷаласаи №23) нақшаи аз ҷониби меъморон тартибдодаи шаҳри Душанбе аз назар гузаронида шуда ва доир ба номи аввалин кӯчаҳои шаҳр ва он ҷойҳое, ки онҳо мегузаранд, қарор карда шуд. Дар он гуфта мешуд, ки «Ноҳияҳои зерини кӯчаҳои Душанбе-Пенин, Коммунистӣ, Интернатсионал, Советӣ, Карл Маркс, Деҳқон, Қӯрғонтеппа… ҳамагӣ ҷамъ 18 номгӯй тасдиқ карда шавад».

27 апрели соли 1927 Шӯрои комиссарони халқи ҶШМС Тоҷикистон «Дар бораи сохтмони шаҳри Душанбе» қарор қабул намуд, ки барои шаҳрсозии мураттаб аз рӯи барнома замина муҳайё намуд. Соли 1927 аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе аввалин қасри бошукӯҳ барои гузаронидани анҷуман, конференсия ва ҷаласаҳои гуногун – Қасри деҳқон сохта шуд. Ҳоло дар ин бино Театри драммавии русӣ ба номи В. Маяковский ҷойгир аст. Соли 1928 ҷанубтар аз кинотеатри ҳозираи ба номи Абдураҳмони Ҷомӣ бинои Комиҷроияи Марказии ҶШМС Тоҷикистон сохта шуд.

Ташкилёбии ҶШС Тоҷикистон дар роҳи минбаъдаи давлатдории халқи тоҷик давраи муҳим ба шумор мерафт. Дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати нав пайдо гашт, ки пойтахти он шаҳри Душанбе гардид. 19 октябри соли 1929 Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШСК Тоҷикистон дар хусуси табдил додани номи Душанбе ба Сталинобод қарор қабул намуд. 1 декабр Раёсати КИМ ИҶШС ба қарори Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШС Тоҷикистон дар хусуси табдил додани Душанбе ба Сталинобод ризоият дод.

10 сентябри соли 1929 ба Душанбе қатораи нахустин омад. Алоқаи роҳи оҳан бо Москав кушода гардид. Маҳз аз ҳамин давра болоравии қатъии иқтисодӣ ва фарҳангии Тоҷикистон оғоз меёбад. Ба василаи қаторахои аввалин барои сохтмони заводҳо оиди тайёр намудани хишти пухта ва оҳану бетон таҷҳизоти зарурӣ оварда шуд.

Соли 1930 Ҳукумати Тоҷикистон аввалин лоиҳаи банақщагирии шаҳри Душанберо тасдиқ намуд. Моҳи феврали соли 1930 дар ҷаласаи Шӯрои шаҳри Душанбе оиди сохтмони фурудгоҳ дар қафои бино вокзали роҳи оҳан ва харидорӣ намудани таҷҳизод ба маблағи ҳазор сӯм қарор қабул карда шуд. Аз соли 1931 дар Душанбе ба тарзи доимии ду ҳавопаймои Ф –13 ҷойгир гашта, дар назди Шӯрои шаҳр аэроузел ташкил карда шуд. Миёнаҳои солҳои 30-уми фурудгоҳ бо ҳавопаймоҳои тамғаи АНТ –9, ПС-5, П-5, Стал –2 пурра карда шуд.

Дар нимаи якуми солҳои 30-ум аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе нахустин биноҳои дуошёна-Кумитаи Шӯрои халқ (рӯ ба рӯи бинои Ҳукумати шаҳр) ва Комиссариати халқии кишоварзӣ (ҳозира бинои Вазорати адлия) сохта шуд. Соли 1934 дар хиёбони ба номи академикон С. ва З. Раҷабовҳо (собиқ кӯчаи ба номи Кӯбышев) аввалин мактаби тоҷикии дуошёна сохта шуд, ки ҳоло дар ин бино Осорхонаи бостоншиносони Тоҷикистон ҷой гирифтааст. Моҳи июни соли 1935 дар кӯчаи Лоҳутӣ (хиёбони Рӯдакӣ) ба сохтмони бинои Кумитаи марказии ҳизби Коммунистии (КМ ҲҚ) Тоҷикистон ба гармидиҳии буғӣ оғоз намуданд (ҳозира бинои Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон). Дар ҳамин сол бинои Бонки Давлатӣ–Бонки Миллии Тоҷикистон ба истифода дода шуд.

Дар соли 30-ум индустриякунонии ба тадриҷи шаҳр оғоз ёфт, ки дар он 20 корхонаи саноатӣ –заводҳои хишт, чарм, чӯбкоркунанда, таъмири мошинҳо, пивокашӣ, гаҷбарорӣ, шоҳибофӣ, ду фабрикаи дузандагӣ, комбинати гӯшт, ГЭС – и Варзоб ва ғайра пайдо гардид. Агар дар соли 1929 ҳаҷми маҳсулоти умумии дар соли 1939 он 45,2 млн. сӯмро ташкил медод.

3 марти соли 1938 Ҳукумати Тоҷикистон нақшаи генералии шаҳри Душанберо, ки меъморони Ленингради М. Баранов, Н.Баранов, муҳандисон Г. Сидко ва Г.Шлеховский таҳия намуда буданд, тасдиқ намуд. Нақша барои 170 ҳазор истиқоматкунандагон муқаррар шуда буд ва сохтмони шаҳр танҳо дар соҳили чапи дарёи Душанбе пешбинӣ шуда буд. Вале аллакай дар соли 1939 сохтмончиёни пойтахт ба соҳили рости дарёи Душанбе қадам ниҳоданд. Ҷавонони шаҳр ба сохтмони кӯли Комсомол ва боғи он шурӯъ намуданд, корҳо оиди бунёд намудани иншоотҳои варзишӣ, ки ба оғози сохтмони комплексӣ бузурги варзиши асосгузоштанд, саршуданд.

23 январи соли 1939 бо фармони Раёсати Шӯрои вазирони ҶШСТ дар Душанбе се ноҳияи маъмурӣ –Душанбе (соли 1961 ноҳияи Октябр, соли 1999 –ноҳияи Исмоили Сомонӣ) Маркази ва Роҳи Оҳан таъсис дода шуд.

Дар соли 1939 шумораи аҳолии Душанбе ба 82,5 ҳазор нафар расида буд.

Душанбе дар ду даҳсолаи аввал, ҳамчун пойтахт роҳи пуршарафи меҳнатиро тай намуд. Вале дар пеши чашм мувофиқи он замон аз қишлоқи оддии ба шаҳри замонавӣ мубаддал гардид. Душанбе дар индустриякунонии Тоҷикистон саҳми зиёд гузошт. Маҳсулоти он ба сохтмонҳои муҳимтарин ва корхонаҳои дурдасттарини ҷумҳурӣ расонда мешуданд. Синфи коргарӣ пойтахт дар баланд бардоштани хоҷагии кишоварзӣ ва гузаронидани системаҳои муҳими ирригатсионӣ кӯмаки зиёд расонд. Душанбу маркази фарҳангии мамлакат гардид. Дар ин ҷо бешатри мактабҳои олӣ ва омӯзишгоҳҳои касбию техникӣ мутамарказонида шуданд, беҳтарин кадрҳои илмӣ меҳнат мекарданд, аҳли санъату адаб эҷодкорона кор мекарданд.

Субҳи 22 июни соли 1941 Германияи фашистӣ бе имони ҷанг ногаҳон ба Иттиҳоди Шӯравӣ ҳуҷум намуд. Ҳукумати Шӯравӣ дар изҳороти хурд ба воситаи радио дар ҳудуди ҳамин рӯз халқ ва армияро барои муборизаи беамон ба зидди истилоҳгарон даъват намуд. Ҷанги Бузурги Ватанӣ оғоз ёфт.

Фиристодаҳои Душанбе дар набардҳо Ҷанги Бузурги Ватанӣ мардонаги ва диловарӣ зоҳир мекунанд. Ягон задухурди калоне набуд, ки дар он ҷанговарони душанбегӣ иштирок надошта бошанд. Даҳҳо ҳазорҳои онҳо бо ордену медалҳо ИҶШС мукофотонида шуданд, ба ҳаждаҳ нафар душанбегиён унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ дода шуд. Фиристодагони Душанбе бо мардонагию диловарӣ дар ғалабаи умум бар душман саҳми арзандаи худро гузоштанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ хоҷагии халқи Душанбе ба тарзи ҳарбӣ гузаронида шуд. Сохтмонҳои саноатӣ якбора паст рафт, зеро маблағгузории асосӣ дар навбати аввал барои тадбирҳои мудофиавӣ масраф мегаштанд. Бо вуҷуди ин дар ҳамин давра Навбати аввали комбинати бофандагӣ, заводи семент, фабрикаи трикотажӣ, якчанд корхонаҳои соҳаи озуқаворӣ, Канали Калони Ҳисор ба истифода дода шуданд.

Ҳарсола симои шаҳри Душанбе низ зеботар мегашт. Аз соли 1946 васеъ намудану асфалтпӯш кардани кӯчаҳо оғоз гардид. Дар нимаи дуюми солҳои 40-ум сохтмони муҷтамаи зебое, ки сохтмонаш аз соли 1939 оғоз ёфта буд, ба охир расид. Нақшаи асосиро дар он театри Академии опера ва балети ба номи С. Айнӣ, майдони ба номи 800-солагии Маскав, меҳмонхонаи «Вахш» ва бинои истиқоматии сеошёна бо мағозааш мебозиданд. Дар айни замон майдони ба номи 800-солагии Маскав яке аз ҷойҳои зеботарини пойтахт ба ҳисоб меравад.

Дар соли 1946 сохтмони Қасри Ҳукумат, ки ҳоло дар он Маҷлиси Намояндагони маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷой гирифтанд, ҳамчунин майдони Дӯстӣ ба охир расонда шуд.

Соли 1964 аз ҷониби меъморони Тоҷикистон «Муқарароти асосии инкишофи шаҳри Душанбе барои солҳои 1965-1980» (муаллифон В. Пекарский, И. Ткачев, С. Самонина, Т. Терещенко, В. Бирюков) пешниҳод карда шуд, ки дар ин маврид он барои 460 ҳазор нафар аҳолӣ пешбинӣ шуда буд. Ин муқарарот дар шакли лоиҳаи сохтмони Душанбе, ки 25 апрели соли 1966 тасдиқ ёфт, барои сохтмони муттасили шаҳракҳои истиқоматӣ дар кӯчаҳои Московский, хиёбони Саъдии Шерозӣ, маҳалаҳои истиқоматии 1 ва 2-юми Советӣ, микрорайони 82 такони сахт буд. Дар ибтидои солҳои 60-ум фурудгоҳ, вокзали роҳи оҳан, меҳмонхонаи «Душанбе», дар Осиёи Миёна калонтарин беморхонаи клиникии № 3 сохта шуданд.

Дар солҳои 70-80 кӯча ва хиёбонҳои пойтахтро биноҳои нави бошукӯҳ – Пажӯҳишгоҳҳои бешумори Академияи имлҳо, Вазоратҳои корҳои дохилӣ ва амният, муҷтамаи ёдгории Садриддин Айнӣ, меҳмонхонаи «Тоҷикистон» ва «Авесто», муассисаҳои фарҳангӣ – Қасри фарҳангии иттифоқҳои касаба, комплекси киною консерти «Борбад», Сирк, Театри бачагонаи лӯхтак, Театри ҷавонон ба номи М. Воҳидов, мактабҳои олии таълимӣ – Донишкадаи ҳунарҳои зебои ба номи М. Турсунзода, Донишкадаи тарбияи бадан ва варзиш, Донишкадаи забонҳо зеб доданд. Навбатҳои аввали комплексҳои Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Донишгоҳи давлатии тибби Тоҷикистон, боғҳои фарҳангию фароғатӣ- Дӯстии халқҳ, Ғалаба ба муҷтамаи ёдгориаш, даҳҳо биноҳои ҷамъиятӣ, таълимгоҳҳои таъсилоти ҳамагонӣ, муассисаҳои тиббӣ, даҳҳо боғ, кинотеатрҳо ва ғайра ба истифода дода шуданд. Дар роҳҳо гузаргоҳҳои пиёдарави зеризаминӣсохта шуданд.

Соли 1974 ба муносибати 50-солагии ташкилёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барои комёбиҳои хоҷагию фарҳангӣ, барои саҳми меҳнаткашони тоҷик дар таъмини ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ бо фармони Раёсати Шӯрои Олии ИҶШС шаҳри Душанбе бо ордени Байрақи Сурхи Меҳнат мукофонида шуд.

Дар охири солҳои 100-ум бо сабаби вазъи ноустувори ҷамъиятию сиёсӣ ва бар асари он якбора ҳиҷрат намудани мардуми русзабон, аҳолии Душанбе аз 650 ҳазор то 540 ҳазор кам гардид.

Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон яке аз давраҳои вазнинтарин ва тезутунд дар таърихи халқи тоҷик ба шумор меравад, зеро сабабҳои ин зиддияти яроқнокро муайян кардан хеле душвор аст. ҷанг бо оштинопазирӣ ва бераҳмиаш ҳамто надошт. Дар он бо тарзи вазеҳ бартарии сиёсат бар омилҳои ҳарбию стратегӣ, бахусус нақши сабабҳои иҷтимоию рӯҳӣ – боварии сангарнишастагон ба ҳақиқати кори худ, ташаббускорӣ, ҷонфидоии фавқулодда ва ғайраҳо ҷой доштанд. Фоҷеаи ҷанг ҳамчунин аз он иборат буд, ки бераҳми бераҳмиро ба бор меовард ва ба гирдоби ҳаводиси фоҷеавӣ миллионҳо одамони бегуноҳи аз мансабҳои дур кашида шуда буданд.

Ҷанги шаҳрвандӣ моҳи маи соли 1992 ба задухрди тезутунди як халқ дар ду майдони Душанбе – Шаҳидон (собиқ майдони ба номи И. Путовский) ва Озодӣ, ки дар хиёбони Рӯдакӣ дар масофаи 500 метр аз ҳамдигар дурӣ доштанд, оғоз ёфт.

Шаҳри дӯстию меҳмоннавоз, ки дар он халқҳои гуногун дӯстона мезистанд, дар рӯзҳои башумор ба шаҳри ноором, ваҳшат, ғаму андӯҳ ва дарду аламталаб табдил ёфт.

Хушбахтона, Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар қасри Арбоби ш. Хуҷанд моҳҳои ноябр-декабри соли 1992 баргузор гардид, пеши роҳи парокандагии давлату миллатро боздошт ва пойтахти азизи мо ба давраи нави тараққиёти хеш ҳамчун пойтахти давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон ворид гашт.

А. Гафуров, Номзади илмҳои таърих, дотсент

Тавре, ки иттилоъ дорем, субҳи 11 октябри соли 2024 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо боздиди корӣ ба Туркманистон сафар намуданд.

Дар фурудгоҳи байналмилалии шаҳри Душанбе Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон, Муовини якуми Роҳбари Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар шахсони расмӣ гусел намуданд.

Дар ин сафар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро вазири корҳои хориҷӣ, ёрдамчиёни Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба масъалаҳои робитаҳои хориҷӣ ва оид ба масъалаҳои рушди иҷтимоӣ ва робита бо ҷомеа, дигар шахсони расмӣ ҳамроҳӣ мекунанд.

Дар фурудгоҳи байналмилалии Ашқобод Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро муовини Раиси Девони вазирони Туркманистон Тангригули Атахаллиев ва дигар намояндагони воломақом самимона пазироӣ карданд.

Зимни ин сафар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Ашқобод дар Ҳамоиши байналмилалӣ ба муносибати 300-солагии шоир ва мутафаккири туркман Махдумқулӣ Фироқӣ зери унвони “Робитаи замонҳо ва тамаддунҳо - асоси сулҳу тараққиёт” иштирок ва суханронӣ намуданд. Қобили тазаккур аст, ки имсол бо қарори ЮНЕСКО 300-солагии шоир ва мутафак­кири маъруфи туркман Мах­думқулии Фироқӣ васеъ ҷашн гирифта мешавад. Бо фармони Президенти Туркманистон соли 2024 «Соли Махдумқулӣ» эълон шудааст. Осори Махдумқулиро, ки аз шоирони классики тоҷик Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Ҷало­лиддини Балхӣ, Саъдӣ, Ҳофиз ва дигарон илҳом гирифтааст, тоҷи­кон низ хондаву хуб дар хотир доранд. Шеърҳои фалсафии ӯ дорои бадеияти баланд ва инъ­икоскунандаи тобишҳои зиндагии бошарафона мебошанд.

Қобили зикри хос аст, ки Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми суханронӣ оид ба робитаҳои дӯстию бародарӣ бо мардуми туркман, ҳамкории аҳли зиё ва гиромидошти шоир ва маорифпарвари маъруфи Туркманистон Махдумқулӣ Фироқӣ, ки зери сарпарастии ЮНЕСКО 300-солагии зодрӯзаш васеъ таҷлил мегардад, андешаронӣ намуданд. Сарвари давлати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки дар Тоҷикистон низ ба солгарди мутафаккири бузург эҳтиром гузоштанд. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Тоҷикистон баргузор кардани мизҳои мудаввари байналмилалӣ бахшида ба ҳаёту эҷодиёти Фироқӣ, гузоштани пайкараи Махдумқулӣ дар шаҳри Душанбе, номгузории яке аз кӯчаҳои зебои пойтахти кишвар ва мактаби таҳсилоти миёнаи умумӣ дар ноҳияи Дӯстии вилояти Хатлонро нишони возеҳи дӯстӣ ва муносибатҳои созандаи мардумони бародари Тоҷикистону Туркманистон унвон намуданд. Таъкид шуд, ки эҷодиёти шоир бо мероси бузурги адабии тоҷику форс пайванди ногусастанӣ дорад. Аз осори Фироқӣ бармеояд, ки ӯ аз мероси адабии мутафаккирони маъруфи сатҳи ҷаҳонии тоҷику форс, аз ҷумла Абулқосими Фирдавсӣ, Умари Хайём, Саъдии Шерозӣ, Ҷалолиддини Балхӣ ва Ҳофизи Шерозӣ илҳом гирифтааст. Бисёр ходимони адабиёт ва тарҷумонҳои шинохтаи тоҷик даҳҳо маҷмӯаи осори ӯро ба забони тоҷикӣ тарҷума ва нашр кардаанд. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи мазмуну мундариҷаи эҷодиёти Махдумқулӣ ба монанди ғояҳои инсонпарварӣ, дӯстию бародарӣ ва рафоқат изҳори андеша карда, мероси эҷодии ӯро пули муҳими густариши робитаҳои фарҳангӣ ва ба ҳам наздик кардани кишварҳову мардумон номиданд. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки ҳамкории фарҳангӣ ҳамчун омили муассири робитаи миёни миллатҳо ва таҳкими ҳамдигарфаҳмии мардумон аз иқтидори бузург бархурдор аст. Дар ин замина зарур шумурда шуд, ки кишварҳо бо муносибати эҳтиромона ва таҳаммулгароёна нисбат ба анъанаву арзишҳо ва мероси маънавию фарҳангии ҳамдигар намунаи ибрат бошанд. Гуфта шуд, ки дар ин замина, Тоҷикистон пайваста аз иқдомоти амалии муштарак барои тавсеаи ҳамкорӣ дар соҳаи башариро ҷонибдорӣ мекунад. “Мо минбаъд низ барои рушди ҳамкории фарҳангиву гуманитарӣ бо ҳамаи шарикони худ, аз ҷумла бо Туркманистони бародар талошҳои зарурӣ ба харҷ хоҳем дод”- изҳор доштанд Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон. Дар фароварди сухан Сарвари давлати мо аз сатҳи сифатан баланди тамоми маҷмӯи муносибатҳои миёни Тоҷикистону Туркманистон, ки хусусияти “шарикии амиқи стратегӣ”-ро касб кардаанд, ёдовар шуда, роҳбарияти олии кишвари дӯстро барои танзими бошукӯҳ ва сатҳи баланди баргузории ин ҳамоиш табрик гуфтанд.

Дар Ҳамоиши байналмилалӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо медали ҷашнии “300-солагии Махдумқулӣ Фироқӣ” сарфароз гардонида шуданд.

Имрӯз, ки дар байни Тоҷи­кистону Туркманистон дӯстӣ ва муносибатҳои хуби ҳамсоягӣ ба роҳ монда шуда, робитаҳои иқтисодию фарҳангӣ рӯз аз рӯз иншикоф ёфта, паҳлуҳои нави он татбиқ мегарданд, меро­си бадеии ҷовидонаи Махдумқу­лии Фироқӣ барои халқи тоҷик боз ҳам аҳаммияти муҳим касб хоҳад кард.

Дар ҳамин замина ёдовар шудан ба мақсад мувофиқ аст, ки муносибатҳои сиёсӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон ҳамчун ду давлати мустақил 27 январи соли 1993 бо имзои Протокол “Дар бораи барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон” заминаи ҳуқуқӣ пайдо намуд.

Аз моҳи феврали соли 1995 Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ашқобод ва аз 26 июни соли 1999 Сафорати Туркманистон дар Душанбе ба фаъолият шуруъ карданд.

Тамосҳои сиёсӣ дар сатҳи олӣ ва баланд дорои ҳусни эътимод буда, ба дастгирии мутақобила асос меёбанд.

Боиси хушнудӣ ва сарфарозист, ки робитаҳои мутақобилан судманди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Туркманистон рӯ ба инкишоф ниҳода, дар сатҳи беҳтар амалӣ гардидани нақшаҳои созандаи ҳамгироӣ саҳми арзанда мегузоранд.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна – ходими пешбари илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа

Ҷашни Меҳргон яке аз чаҳор ҷашнҳои куҳантарини мардуми тоҷику форси даврони бостон дар баробари Сада, Наврӯз ва Тиргон мебошад, ки ҳар кадоми ин ҷашнҳо ба ҳам пайванд ва дар идомаи ҳам омада, рамз ва арзишҳои ҷавҳарӣ доранд. Ин ҷашнҳо намоёнгари равшани ҷаҳонбинии хосса ва тафаккуроту дониши баланди мардуми форсизабон мебошанд, ки сабаби сарфарозии ҳар як аз мост. Ба шарофати соҳибистиқлолӣ ва бо ташаббус ва талошҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҷашнҳо ва расму ойинҳои суннатии бостонӣ аз нав эҳё гардидаанд. Дар навиштаи мазкур, пеш аз таҳлили ҷашни Меҳргон, муаррифии мухтасари ҷашнҳои зикрёфта низ баён мегардад.

Ҷашни Наврӯз аз эҳё гардидани табиат, омадани баҳори сарсабз ва фарорасии соли нав хабар дода, мардумро ба берун омадан аз сахтиҳои фасли зимистон омода намуда, ба ҳамкорӣ ва ҳамзистии осоишта, ба кишту кор ва покиву озодагӣ, сохту соз, тадорукот ва омодагӣ ба фаъолиятҳои нави корӣ, ба хусус дар соҳаи кишоварзӣ, даъват менамояд. Таърихи пайдоиш ва ҷашнгирии Наврӯз ба яке аз авлодони нажодии Каюмарс (нахустинсон) Ҷамшед, ки аз сарватмандтарин подшоҳони тоҷику форс буд, мансуб дониста мешавад. Дилбастагии мардуми форсизабон ба суннатҳои гузаштагони худ боис шуд, ки то ба имрӯз Наврӯз, ҳамчун намудори азамат ва шукӯҳи мардум боқӣ монда, тантанавор ҷашн гирифта мешавад.

Тиргон ҷашнест, ки дар замони фарорасии фасли тобистон таҷлил шуда, мардуми форсинажод аз он бо самимият истиқбол менамуданд ва маросимҳои бошукӯҳе барпо мекарданд. Дар таърихи фарҳанги ҷашнгирии Тиргон, оинҳои ба монанди рӯзи гиромидошти камонандозии Ораши камонгир ва ситораи бороновар Тиштар, обу обпошӣ, саршурон, фоли кӯза, хӯрдани гандуми пухташуда, пошидани об ба якдигар бо рамзи расидан ба рӯшноиву покӣ, осоишу хушҳолӣ ва амсоли инҳо ёдрас шудааст.

Ҷашни Сада аз бузургтарин ҷашнҳои оташ, ки намоде аз нур, гармӣ ва рӯшаноӣ дар бостон буд, бо афрӯхтани оташи дастиҷамъӣ, рамзи ҳамкорӣ ва ҳамбастагии мардумро нишон медиҳад ва он дар фасли зимистон баргузор мегардад, ва намоёнгари омодабошӣ ба ин фасл ва ҳифз аз нерӯҳои баду торикӣ, ғалабаи нур бар зулмот мебошад. Расми оташафрӯзӣ ниҳоятан муждаи наздик шудан ба фасли баҳору соли нав - ҷашни Наврӯзро хабар медиҳад, ки то ба ҳол ин расм дар Эрон идома дорад. Дар таърихи дунёи бостони мардуми тоҷику форс пайдоиши оташ ва ҷашнгирии бошукӯҳи онро бо номи Сада ба яке аз наберагони Каюмарс, фарзанди Сиёмак Ҳушанги Пешдодӣ нисбат медиҳанд. Ҳушангшоҳ пас аз кашфи оташ нахустин касест, ки ба ихтирои фузулот, хонасозӣ, роҳсозӣ ва шаҳрсозӣ рӯй овард ва мардумро ба кишоварзию домдорӣ ҷалб намуд ва ба онҳо чигуна кандани ҷӯю рӯдҳо ва дарахтшинониро ёд дод.

Ҷашни Меҳргон низ таърихи қадимӣ ва беш аз 4000 сола дорад. Бар асоси матнҳои Авесто (китоби муқаддаси зардуштиён), пеш аз сулолаи Ҳахоманишиён, тақвими бостонӣ танҳо дорои ду фасли сол: тобистон ва зимистон буд, ки Наврӯз ҷашни оғози соли нав ва фасли тобистон ва Меҳргон ҷашни оғози нимаи дуввуми сол ва фасли зимистон будааст. Фирдавсӣ низ дар «Шоҳнома»-и худ ба равшанӣ ба ин ҷашни бостонӣ ва пайдоиши он дар даврони подшоҳии Фаридун ишора кардааст, ки ба навиштаи ӯ, оғози ҷашни Меҳргон дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун мебошад. Ҳамчунин Абурайҳони Берунӣ дар китоби худ Осор-ул-боқия дар бораи Меҳргон чунин навиштааст: «…иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст.. ва ин ид барои умуми мардум аст ва тафсири он дӯстии ҷон аст ва гӯянд, ки Меҳр номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд. Ин аст, ки ин рӯзро Меҳргон гӯянд…».

Ҳамчунин ишора шудааст, ки ҷашни он дар замоне буд, ки дар тирамоҳ шабу рӯз баробар мегашт. Ҷашни Меҳргон аз даҳум то шонздаҳумин рӯз аз ҳафтумин моҳи сол – Меҳррӯз дар Меҳрмоҳ дар Эрони бостон баргузор мешуд ва онро дар қадим Митрокана мехонданд. Имрӯза ин ҷашни бузургро дар тоҷикӣ-форсӣ Меҳргон меноманд. Ҳамин тавр ҷашни Меҳргон пас аз Наврӯз яке аз маросимҳои дорои аҳамияти бузургтарини мардуми тоҷику форси бостон буда, дар оғози фарорасии фасли зебою заррини тирамоҳ баргузор мегардад.

Ҷашни Меҳргон ба монанди Наврӯз бо расму одоб ва маросимҳои ба худ хосса ва ягона баргузор мешавад. Дар ин маросим низ дастархони Меҳргонӣ, ки аз порчаи арғувониранг паҳн карда мешавад ва дар мобайни он гули «ҳамеша шукуфта» (гули «Ҳамешабаҳор»-ро Т.М.) мегузоранд. Сипас атрофи онро бо гулҳои дигар меороянд ва дар паҳлӯи он гулҳо чанд шохаи сабзи дарахтро гузошта ва аз паси он меваҳои хушбӯю рангоранги тирамоҳӣ монанди ангур, санҷид, анор, хурмо, себ, анҷир, бодом, писта, фундуқ, зардолу, шафтолу, чормағз ва амсоли инҳоро рӯи дастархон мечинанд. Ҳамчунин дастархони Меҳргонӣ бо нӯшиданиҳои гулобу шири рақиқ, оби бо гиёҳ омехтаи хушбӯй ва хӯрданиҳо ба монанди нонҳои махсус боз ҳам пурнеъматтар ороста мешуд. Изофа бар ин дар гирди суфраи пурнеъмати Меҳргонӣ нугчаи шамъ ва ё ҷоми оташи гирён, ширинӣ, хӯрданиҳои маҳаллӣ ва ғайраҳо гузошта мешуд. Пас аз хӯрдану нӯшидани неъматҳо, мардум шурӯъ мекарданд ба навохтани мусиқиву рақсу хушҳолӣ ва баъдан гиёҳҳои хушбӯю дуркунандаи балову офатҳоро дар оташ ҳамроҳ карда, ба мисли исфанду заъфарон ва анбар оташро боз ҳам дурашон мекарданд. Мардум дар ҳадди тавоноӣ бо либосу ҷомаҳои ранго-ранги арғувонӣ вориди маҷлиси дастархони Меҳргонӣ мешуданд ва дар ибтидо ҷашнро бо шукргузориву дуо аз неъматҳо оғоз мекарданд. Ба ғайр аз ороиши дастархони меҳргонӣ боз ойинҳои дигар ба монанди тарошидани санг ва рӯӣ навиштан ва ё нигориши шахсҳои таърихӣ-асотирӣ, аз ҷумла нигораҳои Митра, Митра – Варуна, Рита ва амсоли инҳо вуҷуд дошт. Дар охири маросими ҷашнӣ ба шӯълаҳои оташ дастҷамъӣ нигариста, барои таҷдиди пойбандӣ ба паймонҳои гузашта дасти ҳамдигарро фишурда, рӯи паймону аҳди хеш устувор мемонанд. Аз ин ҷо, муҳимтарин фалсафаи ҷашни Меҳргон ин сипосгузорӣ аз Офарандаи якто барои фузунии неъматҳое, ки ба инсонҳо бахшидааст ва ҳамчунин устувории аҳду пайванду меҳрварзӣ, садоқату муҳаббат ва бастани паймонҳои дустӣ байни инсонҳо мебошад.

Мардуми Эрон аз ҳамон даврони қадим то замони ҳол, оғози тирамоҳ, ки моҳи Меҳр шурӯъ мешавад, аз шаш (6) то даҳ (10) рӯзи онро бо ойину одоб ва расми хос ҷашн мегиранд. Умед аст, ки ин ҷашн дар кишвари мо ба монанди ҷашни Наврӯз бо тантана барпо гардад, зеро агар ҳикмати ҷашни Наврӯз сохту соз ва поккуниву озодагӣ пас аз зимистон, заминагузорӣ ва кошти неъматҳои моддӣ, барномагузории корҳои эҷодиву маънавӣ ва амсоли инҳо бошад, Меҳргон намоди ҷамъбасту ҷамъоварии неъматҳои моддӣ, фикрӣ-маънавӣ ва сохту созҳои заҳматҳои иҷтимоии ҷомеа мебошад.

Меҳр, дар «Авесто» Митра ва дар паҳлавӣ Миҳр, ҳамчун рамзи фуруғу рӯшноӣ ва паймоншиносӣ ва дар асотири ҳиндуэронӣ баракатовар, нигаҳбони паймон ва шарик дар фармонравоии ҷаҳон, посдору пуштибони ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоии ҷомеа, нигаҳбонӣ аз ростиву ростгӯӣ ва ғайраҳо мебошад. Аз ин рӯ, Меҳр мутародифи «паймоншикан» аст.

Митра аз муқаддасоти саршиноси Ҳинду Аврупо ва тоҷику форси бостон аст, ки маънии Митра аз решаи мирӣ ба маънои аҳду паймон ва меҳру садоқат омадааст ва аз инҷо ӯро ба назм дароварандаи рафтору гуфтор ва муносиботу иртибототи инсонро бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд. Ҳамчунин Митра, дар миёни мардуми тоҷику форс бо унвони Миҳр ва ё Меҳр аст, ки рамзи дӯстӣ, муҳаббат ва отифа байни мардум ва зоти паймон буда, намоёнгари фазоест, ки иртиботи одамон бо якдигар бар он устувор аст.

Достони Митро ва ё Митра дар байни мардуми бостони Ҳинд ва тоҷику форс бо унвони худои Хуршед машҳур аст. Мувофиқи таҳқиқотҳои бостоншиносӣ вуҷуди маъбадҳои мухталифе дар Ҳинд, Эрон, Байнаннаҳрайн, Юнон, Италияю Олмон баёнгари он аст, ки онҳо барои ниёиши ин маъбуд бино шудаанд ва аз ин ҷиҳат Митраро танзимкунандаи иртиботи афрод бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд.

Аммо таъбиру тафсири Миҳр дар Авесто нисбат ба Митраи Ҳинду Европа фарқ дорад. Зеро ки андешаю ҷаҳонбинии мардуми тоҷику форси даврони бостон нисбат ба Ҳинду дигар кишварҳои Европоӣ хеле пешрафта ва аз хурофот дур буд. Дар фаҳмиши ҳиндиҳо «Митра» бо «Варуна» ҷуфти абадиро ташкил медиҳанд, ки аз тарафи мардум ба ёрӣ хонда мешаванд ва дар фарҳанги онҳо «Митра» гардунаи дурахшон ва иқоматгоҳи заррин дорад. Чунин тарзи тафаккурот аз ҷаҳонбинии мардуми Ҳинди қадим то замони кунунӣ ҳам оиди «Митра» вуҷуд дорад. Аммо, «Митра» дар таълимоти ойини зардуштӣ дар мақоми пойинтар аз Аҳурамаздо ва офаридаи ӯ ҳисоб мешавад: «Меҳр – шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем, ки Аҳура Маздо ӯро фараҳмандтарини изадони менуӣ биофарид. Бишавад, ки он бузургворон – Меҳр ва Аҳура Маздо – ҳарду ба ёрии мо оянд».

Ҳамин тавр тафаккуроти мардуми тоҷику форс дар бораи кайҳони нуҷумӣ хеле воқеитару ба ҳақиқат наздиктар нисбати Ҳинди бостон шарҳу баён ёфтааст. Тафаккуроти мардуми Ҳинд бештар дар асоси асотир ташаккул ёфта, дар атрофи худоён ва олами нуҷумӣ мечархад ва онҳо Хуршеду Меҳр ва ё Митраро ба номи яке аз худоёни худ мегузоранд.

Дар андешаҳои Зардушт («Авесто») Меҳр ё Митра пеш аз Хуршед зоҳир мешавад ва ҳамроҳии ӯ бо Хуршед сабаб шудааст, ки баъдҳо Меҳр маънии Хуршед пайдо кунад. Аз ин ҷо, дар Авесто омадааст, ки «Хуршеди ҷовидонаи ройуманди тезаспро меситоем, Меҳр–шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем,». Ҳамин тавр Меҳр-Хуршед яке аз мақомҳои асосиро дар олами кайҳони ахтарони осмонӣ фаро мегирад ва бисёре аз дарахту гиёҳҳону гулҳо ба монанди нилуфари обӣ, гули офтобгардон, дарахтони сарву нахлу коҷ намодҳои Хуршеданд, ҳамчунин аз аносир оташ, аз рангҳо сурху зард ва аз фузулот тилло мансуб ба Хуршед аст.

Таҷлили ҷашни Меҳргон дар радифи ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Тиргон, ки ҳама мероси арзишманди ниёгон мебошанд, ҷашни мавсимии тақвимӣ буда, фарҳанги алалхусус кишоварзиро ташвиқ менамоянд ва ба ҷамъоварии ҳосили зироатҳо ва обу замин робитаи мустақим доранд. Ҳамчунин Меҳргон таҷассумгари одобҳои неки инсонӣ аст ба монанди ситоиши Худованд, сипосгузорӣ аз заҳмат ва дастоварди кишоварзон, ривоҷ додани арзишҳои Замин, парастиши меҳрубонӣ, кирдорҳои дуруст, аҳду паймонҳо ва озодихоҳии мардум.

Боиси ифтихор ва хушҳолӣ аст, ки рамзу мафҳум ва русуми баргузории ин ҷашнҳои бостонии мо аз қадим то ба имрӯз боқӣ мондаанд ва сол ба сол мавриди омӯзиш ва баррасии бештар мебошанд. Ин ҷашнҳои мавсимии тақвимӣ шоҳиди ҷовидонагии маънавият, фарҳанг ва андешаҳои болои мардуми тоҷику форс мебошанд ва бешубҳа падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонианд. Аз нав бозсозии ин ойинҳои бостонӣ сабаби эҳё ва шинохти бештари ҳувияти миллии мардуми кишварамон Тоҷикистон хоҳад буд.

Муродова Тоҷинисо – н.и. фал., дотсент, ходими пешбари
илмии ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

( Дар ҳошияи эълон гардидани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда”)

Воқеияти даҳаи дуюми садаи XXI баёнгари он аст, ки рушди муносибатҳои байналмилалӣ ҳамоно дар давраи гузариш қарор дошта, низоми ҷаҳонии бисёрқутбӣ дар ҳоли ташаккул мебошад. Дар манзари геополитикии ҷаҳони муосир, дигаргуниҳои амиқи сиёсиву иқтисодӣ сурат гирифта, боиси тағйироти муассир дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ мегарданд.

Вусъати рӯзафзуни раванди ҷаҳонишавӣ аз муҳимтарин хусусиятҳои замони муосир дониста мешавад. Ин раванд дар баробари мусоидат ба муносибатҳои наздики халқу кишварҳо ва ташаккули низоми фарогири равобити сиёсиву иқтисодӣ ва илмиву фарҳангӣ миёни онҳо, ҳамзамон метавонад пайомадҳои номатлуберо, аз қабили амиқтар шудани фарқи байни кишварҳои пешрафта ва ақибмонда, шиддат гирифтани фишор ба арзишҳои миллӣ ва фарҳангии халқҳо ва ғайра ба дунбол дошта бошад. Илова бар ин, таҳти таъсири бевоситаи раванди ҷаҳонишавӣ мушкилот ва таҳдиду чолишҳои замони муосир низ хусусияти глобалӣ касб карда, ба омилҳои нигаронкунандаи ҷомеаи инсонӣ табдил ёфтаанд [Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон. 27 январи соли 2015, №332].

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо гузаштан аз марҳилаи аввали пас аз истиқлол, ки даврони ба эътидол овардани ­вазъият ва таҳкими пояҳои давлатдорӣ буд, дарҳои худро ба рӯи кишварҳои олам боз кард ва бо эъломи «сиёсати дарҳои кушода» равобити байналмилалиро баҳри муаррифии Тоҷикистон дар ҷаҳон ва ҷалби сармояи хориҷӣ барои бозсозии кишвар оғоз намуд. Имрӯз мо самараи чунин робитаи гуногунсамту гуногунҷанбаро дар арсаҳои гуногун мебинем. Ин сиёсат боис шуд, то кишвари мо на танҳо мақом ва нуфузи худро дар арсаи байналмилалӣ қавитар созад, балки бо ёфтани равиши хоси дипломатияи худ, дар ҳалли масоили минтақавӣ ва ҷаҳонӣ фаъолона иштирок намояд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бар асари талошҳои муассир ва масъалагузориҳои мантиқию саривақтии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, ­Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам ­Эмомалӣ Раҳмон имрӯз дар арсаи байналмилалӣ чун кишвари фаъолу ташаббускор шинохта шудааст.

Мусаллам аст, ки башарият дар оғози қарни 21 мувоҷеҳи хатар ва таҳдидҳои номатлубе гардид, ки чунин падидаҳои номатлуб барои рушди ҳмаҷанибаи ҷомеаи ҷаҳонӣ, густариши муносибатҳои байнидавлатии кишварҳо монеаҳои назаррас ба миён овард. Аз тарафи дигар, рӯйдодҳои рӯзафзун дар арсаи ҷаҳонӣ, чун нуфузи технологияҳои иттилоотӣ, зуҳури манфию ифротгароёнаи ҷаҳонишавиро ба қаламрави таърихи асри нав ворид намуданд.

Дар шароити нави давлатдории миллии тоҷикон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳузури мунаввари хеш ва афкору андешаи наҷибона ва созандаву бунёдкоронаашон, муҳимтарини василаи наҷот ва саодатмандиро, ки Сулҳ номдорад, бунёд намуданд. Пас, Сулҳ омили асосии таъминкунандаи зиндагии шоиста барои инсоният аст. Сулҳ ҳаёт аст. Сулҳ зиндагист. Сулҳ нишот васт. Сулҳ хурсандиву фараҳ аст. Сулҳ тавъам бо нерӯи Офтоб ва ҷилои Моҳу тобиши Ситорагон аст.

Ан рӯ, маҳз ана ҳамин падидаи поку ояндаофаро, ки Пешвои муаззами мо ба миллати тоҷик ҳадя карданд, дар марҳалаи ниҳоят ҳассос ва мушкилу мураккабу тақдирсоз пеши роҳи он ҳама ҷангу хунрезӣ гирифта шуда, кишвари азизи мо, воқеан аз вартаи нобудӣ наҷот ёфт. Ба ин васила дар Тоҷикистон ва минтақа, таъмини сулҳу субот падид омад.

Далели равшану возеҳ аст, ки ибтикорот ва ташаббусҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дорои аҳаммияти умумибашарӣ буда, дар меҳварашон дониш, илм, маърифат, фарҳанг, сулҳу оромӣ, инсонгароию таҳаммулпазирӣ қарор доранд. Аз ин лиҳоз, пеш гирифтани чунин роҳи бузург, яъне даъват ба Сулҳ аз ҷониби фарзанди асили миллати тоҷик дар асри нав аз ҷониби аҳли олам эътироф гардидааст.

Вуруд ба мавзӯъ:

Қобили зикр аст, ки Ташаббуси шашуми Пешвои миллат тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид вобаста ба «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда», аз минбари баланди Созмони Милали Муттаҳид 24 сентябри соли 2024 ба ҷомеаи ҷаҳонӣ эълон гардид. Чунин Ташаббус ва ибтикорот дар таърихи муносибатҳои байналхалқӣ бори нахустин нақш ёфта, дар масири сулҳҷӯиву сулҳофарӣ ба хотири ояндаи босубот ва осоиштаву пурсаодати аҳли башар мусоидат хоҳад кард.

Дар қаринаи шаклгирии нави низоми муносибатҳои байналхалқӣ ҷиҳати ҳалли масоили байналмилалӣ, даъвати ҷомеаи ҷаҳон ба ҳамдиливу ҳамфикрӣ, роҳандозии ташаббуси ҷаҳонии сулҳ дар ҳамкориҳои байналхалқии кишварҳо нақши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят назаррас, бориз ва боиси зикр аст. Зеро ба ақидаи коршиноси ватанӣ Зубайдулло Давлатов фаъолият ва тадбирҷӯиҳои саривақтии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар пояи адолат бунёд ёфта, дар он ҷаҳонбинии илмӣ, фалсафӣ ва миллӣ бо ҳам тавъам буда, баробарӣ, адолати иҷтимоӣ, сулҳу бародарӣ, таҳаммулпазирӣ на танҳо ба шаҳрвандони худ, балки бо тамоми башарият манзур шудааст. Пас, ин арзишҳои умумӣ ва бунёдии инсонӣ мебошанд, ки на танҳо ҳуввияти тоҷикӣ, балки ҳуввияти миллии дигар қавму халқҳоро низ дар тули таърих ҳифз намуданд. Ғояҳои дурбинонаи Сарвари давлати тоҷикон дар бораи фалсафаи сулҳ ва эҷоди мактаби сулҳофаринӣ метавонанд ба хотири бартараф кардани паҳлуҳои ихтилофовари ҷаҳонишавӣ, пешгирии доман паҳн кардани падидоҳои номатлуби аср, ифротгароӣ, шиддат гирифтани низоъҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нақши муассир ва мусбӣ дошта бошад.

Илова бар ин, Ташаббуси Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар заминаи консепсияи сулҳофарии ин шахсияти нотакрори таърихӣ ба миён омада, на танҳо аҳаммияти миллӣ, балки байналмилалӣ дорад. Чунки пеш гирифтани таъмини сулҳ дар ҳамкориҳои байналмилалии кишварҳо ҳамчун иқдоми беназир барои ҳаллу фасли мушкилоти сулҳ дар саросари ҷаҳон ва ҳама манотиқи он мусоидат хоҳад кард.

Ба тариқи хулоса метавон иброз дошт, ки ҳастии инсоният ва таъмини зиндагонии босаодати ӯ дар оянда аз устувории сулҳ вобастагии нагусастанӣ дорад. Зеро сулҳ сарчашмаи рушду тараққиёти давлату миллатҳо дар ҳама давру замон аст.

Воқеан, боиси ифтихор ва сарфарозии мо тоҷикон аст, ки имрӯз аҳли сайёра Пешвои муаззами миллати моро ҳамчун Роҳбари дорои Мактаби бузурги сулҳофарӣ мешиносанд. Воқеан, афкори сулҳҷӯёнаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминагузори пойдории сулҳу субот дар минтақа ва ҷаҳон буда, таҷрибаи волои сулҳофарӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сатҳи Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудааст. Аз ин лиҳоз, ташаббуси Роҳбари давлати мо иқдоми ояндасоз ва наҷотовари заминиён буда, бозгӯи дигарбора тасдиқи мақому манзалати азалӣ ва бузургу беқиёси Пешвои миллатамон дар ҳалли масъалаҳои мубрами ҷаҳони муосир ба ҳисоб меравад. Зеро, дар марҳалаи кунунии муносибатҳои байналхалқӣ ва шиддатёбии равандҳои мураккаби геосиёсии сайёра омили наҷот ва раҳоии аҳли башар аз ҳама гуна низоъ, нофаҳмӣ, носуботӣ, ноамнӣ ва ифротгароиву ҷудоихоҳӣ танҳо дар устувории сулҳи саросарии курраи Замин маънидод мегардад.

Ардамеҳр Ашуров - ходими пешбари илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои таърих

(дар ҳошияи Пешниҳоди Пешвои миллат дар бораи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар “Саммити Оянда” – и Иҷлосияи 79 – уми Созмони Милали Муттаҳид)

Чӣ метавонад дар ин ҷаҳон қиматтар аз сулҳ бошад! Ба ақидаи ин ҷониб ҳеҷ як падидаи дигар барои мардуми сайёра қимматтар аз сулҳ буда наметавонад. Сулҳ пеш аз ҳама барои инсоният, хурсандӣ ва хушбахтӣ аз ҳаёт аст. Сулҳ ин робитаҳои дӯстона, ҳамфикрии байни одамон, амният, субот, оромӣ ва тинҷиву амонӣ аст.

Сулҳу субот, осоиш ва саодатмандии халқҳои алоҳида ва тамоми ҷаҳон ба ҳамдигар вобастаанд. Бинобар ин танҳо бо воситаи сулҳ барпо намудани тартиботи хушбахтона, суботона ва сулҳона танҳо дар як вақт дар ҳамаи мамлакатҳои ҷаҳон имконпазир аст. Некуаҳволии ҳар як инсон дар ҷаҳон ба некӯаҳволии ҳамаи аҳолии кураи замин вобаста аст. Дар ҳоле ки падидаҳои гуногун, ҷангу куштор, хиёнату душманӣ миёни мамлакатҳо дар ҳама давру замонҳо рух додаанд, аммо огоҳӣ аз онҳо инсониятро маҷбур кардааст, ки тағйир ёбад.

Сулҳ, амният ва оянда се эҳтиёҷоти асосии одамоне мебошад, ки дар минтақаҳои аз низоъҳои мусаллаҳона зарардида зиндагӣ мекунанд ва онҳо орзуи зиёд доранд ва ба таври ҷидди онҳоро ҷустуҷӯ мекунанд. Дар давоми 5,5 ҳазор соли охир дар рӯи замин 14500 ҷанг ба амал омадааст, ки дар он 4 миллиард нафар одамон ҳалок гардидааст. Муноқиша, ноамнӣ, институтҳои заиф ва дастрасии маҳдуд ба адолат ҳамчун таҳдиди ҷиддӣ барои рушди устувор имрӯз низ боқӣ мондааст. Теъдоди одамоне, ки аз ҷанг, таъқиб ва низоъ фирор кардаанд, дар соли 2018 аз 70 миллион нафар гузашт, ки баландтарин сатҳест, ки Агентии Созмони Милали Муттаҳид оид ба гурезагон (UNHCR) дар тақрибан 70 соли охир сабт кардааст. Дар соли 2019 Созмони Милали Муттаҳид 357 куштор ва 30 ҳодисаи нопадидшавии иҷбории ҳомиёни ҳуқуқи башар, рӯзноманигорон ва иттифоқҳои касабаро дар 47 кишвари ҷаҳон пайгирӣ кардааст. Имрӯз бошад, зиёда аз 1,5 миллиард нафар одамон дар кишварҳое зиндагӣ мекунанд, ки аз даргириҳои мусаллаҳона осеб дидаанд. Дар ҳоли ҳозир 59,5 миллион нафар дар саросари ҷаҳон овора шудаанд, ки 19,5 миллион нафари онҳо гурезаанд ва нисфи онҳо кӯдакон мебошанд. Аз рӯи маълумотҳои гуногун имрӯз дар саросари дунё бештар аз 80 бархурду муноқишаҳо мавҷуданд, ки хатари ҷиддиеро дар таҳкими сулҳи давлатҳои алоҳида ва ҷаҳон эҷод кардааст. Дар бистсолаи охир дар ҷаҳон зиёда 28 ҷанги шаҳрвандӣ, амалиёти ҷангӣ, ҷангҳои байнидавлатӣ, низоъҳои дохиливу байналмилалӣ рух дода, баъзеашон даҳсолаҳо ва то имрӯз давом ёфта истодаанд. Ҷангҳои байни давлатҳо, низоъҳои дохилӣ, таҷовуз ба ҳаёти арбобони давлатӣ, ҷосусӣ, таҷовуз ба истиқлолияти давлатӣ, тамомият ва дахлнопазирии арзӣ, иқтидори мудофиавӣ, бо роҳи зӯроварӣ тағйир додани сохти конститутсионӣ, бо роҳи зӯроварӣ ғасб ва нигоҳ доштани ҳокимияти давлатӣ, терроризм, экстремизм, қоҷоқи силоҳ ва маводи мухаддир аз ҷиноятҳое мебошанд, ки ҳамасола 4,5-5 миллион қурбониву талафоти ҷониро дар байни аҳолии осоишта дар пай дошта, таҳдиди асосӣ ба сулҳ ва зиндагии осоиштаи башарият ба ҳисоб мераванд. Ин ҳама омилҳои болозикр рушду инкишофи бомаром ва суботи сайёраро зери хатар ва нободӣ қарор додааст. Тибқи ҳисоботи Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид, ҷомеаи ҷаҳонӣ то соли 2030 фақат ба 17 фоизи Ҳадафҳои рушди устувор ноил шуда метавонад, ки омилҳои дар боло ишорашуда бевосита таъсир мерасонанд. Аз ин ҳисоботи пешниҳодшудаи Дабири кулли СММ Пешвои миллат изҳори нигаронӣ карда, аз ҷумла таъкид доштанд, ки “нооромиҳои сиёсӣ, буҳронҳои иқтисодию молиявӣ, гармшавии бесобиқа бар асари тағйирёбии иқлим ва талафоти гуногунии биологӣ, инчунин, паҳншавии бемориҳои сироятӣ, аз ҷумлаи мушкилоти расидан ба рушди устувор мебошанд”.

Кӯшишҳои муштараки миёнамӯҳлат ва дарозмуддат, инчунин иродаи сиёсие лозим аст, то ба мамлакатҳо ва одамон дар муайян ва ҳал кардани сабабҳо ва омилҳои муноқишаву бархӯрдҳо ба мавқеъи ягона оянд. Имрӯз даҳшатҳои ҷанг дар Сурия, Яман, Фаластин, Лубнон ва Украина хеле равшананд. Аммо ҳоло ҳам чунин ба назар тааҷҷубовар аст, ки дар ҷомеаҳои таҳҷоии Шарқ ва Ғарб бисёр ҷомеаҳои сулҳҷӯ вуҷуд доранд. Омӯзиш аз таҷрибаи ин ҷомеаҳо ва муайян кардани омилҳои асосии ҳамоҳангӣ як раванди муҳимест, ки метавонад ба сулҳи ҷаҳон мусоидат кунад. Аз ҷумла, модели сулҳи тоҷикон, яке аз ноёбтарин моделҳои сулҳофарӣ дар ҷаҳон маҳсуб меёбад, ки имрӯзҳо аз ҷониби марказҳои бонуфузи олам мавриди таҳқиқи ҳаматарафа қарор гирифтааст. Аммо то ҳол қобилияти ҳозираи мо барои дарёфти чунин механизмҳои осоишта хеле нокофӣ аст.

Пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Созмони Милали Муттаҳид дар шаҳри Ню-Йорки ИМА дар “Саммити Оянда” дар бораи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” боз як ташаббуси ояндасоз барои башарият ба хотири таъмини сулҳу субот дар ҷаҳон мебошад. Пешвои миллат аз минбари баланди СММ кишварҳои ҷаҳонро ба таҳкими сулҳи байналмилалӣ даъват карда, зикр намуданд, ки “ба ҳадафҳо ва хотима бахшидан ба ҳамаи ҷангу низоъҳо ва амалисозии ҳадафҳои сулҳҷӯёна муттаҳид шаванд”. Ташаббуси мазкур барои таъмини амният дар сайёра мусоидат карда, ҳамкории байналмилалиро тақвият мебахшад ва ояндаи устувору осоиштаро барои наслҳои имрӯзу оянда таъмин менамояд.

Шарифов Искандар - ходими илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ