(Илҳом аз иштирок дар маҷлиси васеи Кумитаи иҷроияи марказии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз 17.07.2025)

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон воқеан ҳизби халқӣ ва демократӣ мебошад ва маҳсули тафаккуру эҷоди халқи фарҳангофар ва созандаи мост. Идеологияи ҳизби мазкур ба хотири мардуми азиаткашидаамон созмон дода шудааст. Дар сафҳои он дар аз рӯзҳои аввал дар атрофи Раиси ҳизб муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мардуми шарифамон ҷамъ омадаанд. Ваҳдати миллӣ, ки яке аз рукнҳои идеологии ин ҳизб аст, вобаста ба ин дар атрофи ин ҳизб ҳам коммунистон, ҳам демократҳо, ҳам аъзои Растохезу ҳам диндорон, ҳам фронтҳои халқиву ҳам намояндагони аҳзоби мухолиф ҷамъ омадаанд. Зеро ғояи аслии ҳизб, ки дар давраи ҷангу ҷидол ҳамчун як қувваи сиёсии муътадил ба вуҷуд омада буд, ин пеш аз ҳама ваҳдати миллӣ буд. Ҳизб бо халқ буд ва халқ бо ҳизб аз ин хотир номаш ҳам халқӣ шуд.

Агар аз дидгоҳи имрӯз ба равандҳои он замон нигарем, дарк хоҳем кард, ки дар он рӯзҳои вазнин тарғиб намудани ғояҳои ҳизби нави сиёсӣ кори саҳл набуд. Мардум баъди ҳодисаҳои фоҷиабори ибтидои солҳои 90-ум, вақте ки баъзе ҳизбҳои сиёсӣ ва ҳаракатҳои мардумӣ зери ниқоби муборизаи сиёсӣ даст ба экстремизм заданд ва қариб буд, ки миллатро ба вартаи ҳалокат ва мамлакатро ба порашавӣ оварда расонанд, дигар ба ҳизбҳои сиёсӣ бовар надоштанд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар чунин шароити таърихӣ по ба арсаи ҳастӣ гузошт. Ин вазифа хеле душвор буд, зеро ҳамаи онҳое, ки ҳизб бунёд кардан ба сиёсатбозӣ машғул буданд. Ин матлабро Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба таври муфассал чунин шарҳ додааст:

Аввал, охири солҳои 80-ум ва ибтидои 90-ум ҳизбҳое арзи ҳастӣ намуданд, ки соҳиби ҳокимият шудан мехостанд. Аммо Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистонро шахсоне ташкил доданд, ки аллакай ҳокимият доштанд. Онҳо мехостанд ба давлатдорӣ ва ҳамкории сиёсӣ ҳазорон нафар одамони ҳаммаслаконашонро ҷалб кунанд, ки дар сояи мансабталошиҳо аз назар дур монда буданд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун роҳнамои демократия ба вуҷуд омад.

Дуюм, Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамчун ҳомии манфиати мардуми Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард, на манфиати қишри алоҳидаи ҷомеа гурӯҳи ҷудогонаи одамон, балки тамоми халқро таҳти ҳимояи худ эълон намуд ва ин орзуи тамоми мардум буд. Номи ҳизб низ аз ҳамин усули фаъолият бар меояд.

Сеюм, Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба муқобили дини мубини ислом ҷанг накарда, эҳтироми имон ва озодии виҷдонро эътироф намуд, гузашта аз ин ҳизби мазкур ба ҳизбҳои дигар, намояндагони муасисаҳои динӣ дар як қатор масъалаҳои муҳим, аз ҷумла дар покии ахлоқи ҷомеа ва дар мубориза алайҳи мафкураи ба халқи шарифи тоҷик бегонаи ахлоқию этникӣ ҳамкорӣ намудааст. Маҳз ин ва дигар ғояҳои воқеан миллии халқи мо дар барномаи амали ҳизбамон инъикос ёфт ва бо шарофати онҳо Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар умқи ҷомеа реша давонд.

Аз ин сабаб, бо мушкилиҳои зиёд бошад ҳам ба Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон муяссар гардид, ки мақсад ва ҳадафҳои худро ба мардум фаҳмонад ва бо мурури замон боварии халқро ба даст биёрад. Ба Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар як муддати нисбатан кӯтоҳ муяссар гардид, ки дар назди тақдири давлати соҳибихтиёри тоҷикон масъулияти комилро ба уҳда гирифта дар ҳамин мақом аз тарафи аҳли ҷомеа шинохта ва пазируфта шавад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар давраи сарнавиштсоз ба фаъолият шурӯъ намуд. Аз рӯзҳои аввали таъсисёбӣ барои устувориву пойдории сулҳ ва ободии Ватан кӯшиш ба харҷ дода, ҳадафи асосии ҳизб низ ваҳдату ягонагӣ, таъмини ояндаи неки кишвар аст. Имрӯз аъзои Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон ғояи умумӣ ва вазифаҳои бузурге, ки ҳалли онҳо танҳо ба манфиати ҷомеа аст, муттаҳид менамояд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон яке аз ҷавонтарин ҳизбҳои сиёсии кишвар буда, метавон онро зодаи даврони истиқлол номид. Ҳадафи ташкили ин ҳизб, ки дар он нерӯҳои ақлонии кишварро ба ҳам оварданд, бо роҳи мусолиҳа ва гуфтушунид ҳал кардани масоили сиёсӣ буд. Маҳз ин таҷрибаи аъзои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон метавонад худ як омили сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дар кишвар бошад. Дар ҳамон давра зиёиёни кишварамон дарк намуданд, ки Тоҷикистон дигар бо сохти тоталитарӣ ва маҳдуд намудани озодиҳои инсон, матбуот ва баёни сухан наметавонад дар ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеи сазовор ёбад. Дар оиннома, барнома ва доктринаи ҳизб фикрҳои нав зиёд буданд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар фаъолияти худ ба одамони касбӣ, босалоҳият ва кордон такя мекунад, ки василаи муҳими ба даст овардани ин мақсад мебошад.

Дар ин давра (солҳои аввали ташаккулёбии ҳизб) ҳизб на онқадар пурқувват буд, зеро заминаи иҷтимоии он ҳанӯз қавӣ набуд. Ин ҳолат аз соли 1994 то соли 1998 давом кард.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар он солҳои ноорому мухолифатомез худро чун ҷонибдори равандҳои демократикунонии ҷомеа, сохтори бисёрҳизбӣ, озодии сухан, бунёди давлати демократӣ, дунявӣ ва ҳуқуқбунёд муаррифӣ намуд. Вай ҳамчун нерӯи тозаву бунёдгару созанда ва навовар дар умқи ҷомеа реша давонда, нафарони хирадманд, сиёсатмадорон ва халқи меҳнаткашу ватандӯстро ба ҳам оварда сарҷамъ намуд. Ҳар як аъзои ҳизб аз оғози фаъолияти худ аз сиёсати пешгирифтаи Пешвои миллат содиқона пайравӣ менамуд. Барои ҳарчи зудтар хотима бахшидан ба оташи ҷанги шаҳрвандӣ ва барқарор кардани рӯзгори осоишта, аз байн бурдани парокандагӣ ва ба даст овардани ваҳдату якпорчагии миллӣ кӯшиш менамуданд. Ҳизби Халқи демократии Тоҷикитон аз рӯзҳои аввали бунёдаш амалҳои террористии нангинро маҳкум намуда, роҳи пешгирифтаи сарвари давлатро, ки ба таъмини сулҳу ваҳдат ва оромии сиёсӣ дар ҷомеа равона шудааст, дастгирӣ мекунад. Ҳизб мавқеи бетарафиро низ дар ягон ҳолат ишғол накардааст, баръакс дар ҳаёти сиёсии кишвар фаъолона иштирок намуда, ба воқеаҳои сиёсии баамаломадаи кишвар саривақт баҳои сиёсӣ дода, дар амалӣ шудани дигаргунсозиҳои сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар дастгирии худро баён намудааст.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он роҳи ояндаи Тоҷикистон чун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, ягона ва иҷтимоӣ мушаххас гардидааст созмон дода шудааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ифодакунандаи иродаи маҳз он мардуме аст, ки ба ин Контитутсия овоз дода буд ва роҳи ояндаи Тоҷикистонро дар сулҳу субот, оромӣ, ваҳдати миллӣ, гулгулшукуфӣ, некуаҳволии халқ, таҳкими истиқлолияти давлатӣ ва ташаккули давлати миллӣ медид ва имрӯз ҳам дида истодааст. Сабаби дар атрофи ин ҳизб ва раиси он ҷамъ омадани мардум низ маҳз ҳамин ғояҳои худи халқ аст, ки он ба сиёсати воқеӣ табдил ёфтааст.

Обрӯю нуфузи ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон маҳбубияти он дар байни мардум дар умқи ҷомеаи мо реша дорад ва ҷонибдории роҳи сиёсии мо пеш аз ҳама ба он вобастааст. Чӣ тавре ки дар Конститутсия таъкид шудааст давлати мо давлати иҷтимоӣ аст, ин хусусияти хоси давлатии миллии мост, ки он маҳбуби ҳамагон гардидааст. Тамоми руҳияи Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ва Раиси он ба бунёдкориву созандагӣ, ваҳдати милливу некуаҳволии шаҳрвандон, рушди иҷтимоиву иқтисодии ҷомеа, амали гаштани озодиҳо ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шудааст. Маҳз ҳамин ҷиҳати ҳизб маҳбубияташро дар байни қишрҳои васеи ҷомеа таъмин менамояд. Ҳифзи гуногунандешӣ, озодии сухан, интихоботи шаффофу демократӣ, ҳифзи арзишҳо ва анъаноти миллӣ, рушди шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ, дастгирии соҳибкорӣ, чун ормонҳои наҷиби ҳизби номбурда зина ба зина амалӣ шуда истодааст, ки он мавқеи ҳизбро дар ҷомеа беш аз пеш мустаҳкам мегардонад.

Асосгузори Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон зикр намудааст: “Мушкилоти мардум ин мушкилоти ҳизби мо ва сиёсати мост. Мо ҳизби худро на барои афзудани шумораи бюрократҳо, балки барои эҷоди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ, барои марҳила ба марҳила баланд бардоштани сатҳи зиндагии халқ ва амнияти иҷтимоии ӯ созмон додаем”.

Таъмини осоиштагии мардуми шарифи кишвар ҳамеша зери назари Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва махсусан Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат қарор гирифтааст. Ҳамасола дар асоси маблағгузории соҳаҳаҳои хоҷагии халқи кишвар лоиҳаҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки алббата, ба баланд бардоштани ҳуввияти миллӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ мусоидат менамоянд.

Бояд қайд намуд, ки Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҷои холӣ бунёд гардида, таҷрибаи мусбии аҳзоби сиёсии дигарро ба кор бурда, аз амалияи сиёсии ҷаҳонӣ истифода бурдааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали ташаккулёбӣ тарафдори роҳу равиши пешрафт буд. Ин аст, ки дар байни халқи шарифи кишвар имиҷи баланди сиёсӣ пайдо карда тарафдораш зиёд гардидааст.

Чи тавре ки Асосгузори Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китоби «Бист қадами созанда»-и худ иброз доштаанд: “мақсади стратегии ҳизби мазкур сарфи назар аз мансубияти миллӣ, баромади иҷтимоӣ, дину мазҳаб, тамоюлҳо ва одати фарҳангӣ, ҷонибдори муттаҳид намудани ҳамаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар атрофи ҳалли масъалаҳои мушаххас ва таърихан ҳалшавандаи умумимиллӣ, пойдор намудани тараққиёти аз ҷиҳати сиёсӣ соҳибихтиёри иқтисодӣ, якпорчагии мамлакат ва давлати ҳуқуқбунёди аз ҷиҳати ахлоқи устувор мебошад, ки он ҷузъи таркибии сохтори ҳозиразамони хоҷагидории умумиҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналхалқӣ буда, тавонад бо ҳамаи мамлакатҳои хориҷии ҳам Шарқу ҳам Ғарб дар фазои мусолимат вуҷуд дошта бошад”.

Асос ва ҷавҳари ин меъёри сиёсиро бояд риояву ҳифз намудани манфиатҳои олии миллӣ ва давлатӣ аз ҷониби ҳар як ҳизби сиёсӣ ва ҳар узви он ташкил диҳад, зеро Ватан, Миллат, Истиқлолият, Ваҳдати миллӣ ва оромиву осудагии ҷомеа муқаддастарин арзишҳое мебошанд, ки ягон ҳизб, гурӯҳ ё шахсе ҳаққи халалдор кардани онҳоро надорад. Аз ин рӯ, ҳизбҳои сиёсӣ дар баробари озодона ва мустақилона амалӣ намудани мақсаду мароми худ дар фаъолияти ҳаррӯзаашон бояд ба ин арзишҳои муқаддас содиқ бошанд. Ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳар фарди алоҳида бояд кӯшиш намояд, ки Тоҷикистон кишвари ободу пешрафта, орому босубот ва мояи ифтихори мардуми ин сарзамини бостонӣ бошад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамеша кӯшиш менамояд ва талош дорад, ки татбиқи онҳоро таъмин намояд.

Ҳадафи ягона аз ташкили Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муттаҳид намудани нерӯҳои пешбарандаву босалоҳият, ваҳдатсозу сулҳовар ва дорои масъулияти баланди давлатсозиву давлатдорӣ ва бо ҳамин роҳ гузоштани саҳми арзанда дар бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ буд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз ҷониби Вазорати Адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 декабри соли 1994 ба қайд гирифта шуд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон масъалаи баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, эҳтиром ва риояи қонунро вазифаи муҳими фаъолияти худ медонад. Риоя накардани қонун ва беэътиноӣ нисбат ба талаботи он боиси фалаҷ гардидани мақомоти давлатӣ, ба миён омадани бенизомӣ ва поймол шудани ҳуқуқи инсон мегардад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба меъёри Конститутсияи кишвар оид ба арзиши олӣ эълон шудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ содиқ буда, барои амалӣ шудани онҳо пайваста мекӯшад. Барои ин бояд сатҳи маърифатию ҳуқуқии ҷомеа баланд бардошта шуда, эҳтиром ба қонун дар ҳар як оила аз кӯдакӣ тарбия карда шавад, зеро маърифати ҳуқуқӣ аз муҳимтарин шартҳои бунёдии ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд мебошад.

Масъалаи дигаре, ки Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба он таваҷҷуҳ менамояд, ин эҳтиром гузоштан нисбат ба ҳамаи гурӯҳҳои миллӣ ва этникии сокини ватанамон мебошад. Ҳизб барои фарҳанги хоси ин гурӯҳҳои миллӣ ва этникӣ тамоми шароитро фароҳам овардааст. Дар баробари ин ҳизби мазкур маҳалгароиро ҳамчун падидаи номатлуб маҳкум мекунад. Ҳам дар сатҳи давлатӣ ва ҳам ҳизбӣ, ҳизб барои дар вазифаҳои масъулиятнок ҷой гирифтани занону духтарон талош мекунад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон созандагиву бунёдкорӣ, сулҳу субот ва ваҳдати милливу ҳифзи истиқлолияти давлатиро шиори хеш қарор додаву пайваста аз пайи амалӣ кардани орзуву ормонҳои мардуми Тоҷикистон аст. Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон ҳизби садоқат ва соҳибиродаву пурмасъулият аст. Хислати демократӣ ва иҷтимоӣ дошта, созандаи давлати миллӣ мебошад.

Ғояҳои худшиносии миллӣ, ватандӯстӣ, эҳтироми анъанаҳои милливуарзишҳои фарҳангӣ, аз ҷумла арзишҳои беҳтарини тамаддуни башарӣ, кисми ҷудонашавандаи сиёсати Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ва Асосгузори он мебошад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

  МУҚАДДИМА

Муҳимтарин масъалае, ки устод Садриддин Айнӣ ҳаёти худро ба ҳаллу фасли он сарф намудааст, тарғиби зарурати донишандӯзӣ, маърифаткунонии саросарӣ, ташвиқи оммаи мардум барои расидан ба истиқлоли руҳиву равонӣ ҷиҳати ноил гаштан ба пирӯзии инқилоби маданӣ, таъсис, рушд ва пойдории давлати миллии тоҷикон буд.

Мутаассифона, дар шароити кунунӣ, агар бо такя ба принсипи таърихии дарки воқеияти ҳастӣ муҳокимаронӣ кунем, раванди ташаккули мафкураи қисме аз насли ҷавон самти диалектикии инкори баръакс – буҳрони хавфноктар аз замони Айниро касб кардааст.

Ҷаҳонбинӣ ва идеологияи хурофотӣ сабаб гашт, созмонҳои экстремистиву террористӣ давра ба давра шакл бигиранд. Ҳалқаҳои махфии он тамоюл ва имконоти барои давлати миллӣ хатарзои афзояндаро аз худ нишон диҳанд.

Ин ҷараёнҳои махлут бо ифротгароӣ дар ягон давр чунин вусъати паҳншавӣ надоштанд, агар даҳшати замони ҷанги шаҳрвандиро истисно кунем.

Омилҳои аслии фоҷиа аз камбуди тарбия дар шароити оила (1), нотавонии мактаб (2), заифии муҳити маънавӣ (3) ва инфрасохтори ташаккули ҳисси ватандории баробарвазн ба ҷаҳонбинии таассубгароёна (4), адами масунияти (иммунитети) ақидавӣ дар муқобили таҳрики ғояҳои зиддимиллӣ (5) сарчашма мегиранд.

Маълум аст, ҷаҳонбинӣ маҷмуи систематикунонидашудаи муҳтавои руҳи инсон – ангезандаи вокуниши амалии ӯ нисбат ба муҳити атроф аст. Маҳз ҳамин ҷавҳар воқеиятро ба тарзи идеалӣ дар худ инъикос мекунад. Баҳогузорӣ, ҳамзамон, нақшаи тағйири онро тарҳрезӣ менамояд. Тимсоли (образи) вазъ ва намунаи ояндаи чунин дигаргуниро дар ақли худ ҷой медиҳад. “Мебинад”. Роҳу восита ва усули бамақсадрасиро интихоб мекунад.

Бидуни шак, тафсири мазкур ифодаи классикии таърифи шинохти табиат, ҷамъият ва тафаккур аст. Муҳим ба назар мерасад, ки ҳангоми арзёбии инкишофи ҷаҳонбинии узви ҷомеа, дар маҷмуъ, шуури ҷамъиятӣ, формулаи ёдшуда мадди назар гирифта шавад. Махсусан, вақте сухан дар бораи ҷараёни ифротишавии ҷомеа, оқибатҳои на чандон дур ва агар пешгирӣ нашавад, фоҷиабори он равад.

Адабиёт муҳимтарин воситаи ташаккули руҳ, ҷаҳонбинии воқеӣ — муассиртарин василаи сохтани давлати миллӣ аст. Агар ин амал бо дарки интихоби мавзуи рӯз, ҳамчун ниёзи иҷтимоӣ – таърихӣ, мақсаднок, устодона, нишонрас, ба умеди ноил гардидан ба натиҷаи меҳнати нависанда тарҳрезӣ ва анҷом шавад. Чуноне ки мо онро дар эҷодиёти устод Садриддин Айнӣ мебинем.

Мавзуи баҳси мо, тавассути хотиррасон кардани заҳматҳои эҷодии ин нобиғаи илм ва каломи бадеӣ, кӯшиши наздик кардани адибон ва адабиёти муосир ба дарки ҳолати буҳронии руҳиву равонӣ ва воқеияти вазъи маънавии қисме аз узви ҷомеаи имрӯза мебошад. Зеро муътақид ҳастем: “Суханҳо ҳеҷ арзише надоранд, агар идеяҳоро ифода намуда, бо далелҳо зарурат ва ҳақиқати онҳо исбот нагарданд” (В.Г. Белинский. Собрание сочинений. Т. 8. – М.: 1982. – С.107).

                                     ЗАРУРАТИ ИҶТИМОИИ АЙНИШИНОСӢ

Аз давраи ба Истиқлоли давлатӣ расидани миллати тоҷик чанд даҳсола сипарӣ гашт.

Таърихи навтарин бори дигар исбот кард, халқ замоне соҳибдавлат мегардад, ки зарурати ногузир ва бебозгашти аз кашмакашҳои дохилии ҷомеа раҳо шудани хешро ба куллӣ эҳсос намояд (1), руҳ, маънавиёт ва соҳибиродагии сиёсӣ нишон диҳад (2), шароити таърихӣ ба он созгор ояд (3) ва сарвари қудратманди дорои сифатҳои фавқулода дошта бошад, ки таъсис, ташкил ва раҳбарии давлатро ба уҳда бигирад (4), дар фаъолияти сиёсӣ нақша ва ормонҳои тамаддунии миллатро собитқадамона амалӣ созад (5).

Ба бахти таърихии халқи тоҷик дар вазъи фоҷиабор, ки Тоҷикистон на ҳамчун мафҳуми ҳуқуқии давлат, балки дар доираи истилоҳи ҷуғрофиёии мамлакат ҳанӯз ҳам арзи ҳастӣ менамуд, Пешво, саробон ва роҳнамои худро пайдо кард.

Ӯ тавонист шароит, захираҳои маънавӣ ва моддии мардуми хешро ба хотири барқарории давлат, таъмини сулҳу субот, рушду тараққии он хирадмандона сафарбар кунад. Давлати мус- тақили барои таъмини ниёзҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва маданӣ комгор ва дар муносиботи байналхалқӣ соҳибихтиёр барпо намояд. Ба тарзи дигар, бунёди муассисаи ҷавобгӯ ба манфиатҳои миллиро, бо дарназардошти шароити рақобатҳои пешгӯинашавандаи геополитикӣ, асос гузорад ва устувор созад.

Дуруст аст, “ёдоварии давлат набояд чизи дигаре бошад, ғайр аз рӯйдодҳои муассир. Давлат муҳокимаронӣ намекунад. Ҳарф намезанад. Аз худ фаъолияти натиҷаманд нишон медиҳад”. (В.Г. Белинский. Т. 4. – М.: 1954. – С.7). Ин аст табиати таъйиноти принсипалӣ ва императивии давлат.

Аммо яке аз классикони фалсафаи эмпиризм меомӯзад: “Инъикоси табиатро дар тафаккури инсон бояд на ба тарзи “шахшудамонда”, на ба тарзи “номуайян”, на бидуни ҳаракат, на бидуни зиддият, балки дар шакли абадии ҳаракат, рух додани зиддиятҳо ва ҳаллу фасли онҳо фаҳмидан лозим аст” (Иқтибос аз асари Л. Живкович. Теория социального отражения. – М.: Прогресс, 1969. – С. 49).

Собиқ давлати пуриқтидори дар шашяки рӯйи замин истиқрор, ин қонунмандии диалектикиро сарфи назар кард. Шикаст хӯрд. Аз харитаи сиёсии олам нопадид гашт.

Дар алоқамандӣ бо чунин воқеият, дар шароити кунунӣ масъалаи ҳифз ва афзун гардонидани дастовардҳои муҳимми замони Истиқлол аз мавзуъҳои марказии давлатдорӣ ба ҳисоб меравад.

Аммо дарки ҳақиқати воқеӣ ва тибқи он ноил гаштан ба пешрафт ва муваффақият, дар раҳи рост муяссар намегардад. Тибқи ифодаи мантиқии Аристотел дар асари машҳураш “Сиёсат”, давлат мебояд раванди ташаккули мафкураи сиёсии аҳли ҷомеаро мадди назар бигирад. Ба он таъсиргузор бошад.

Дар ин маврид, формулаи ҳолати муайянкунандагӣ доштани ҳастӣ нисбат ба руҳ ва ҷаҳонбинӣ, зуҳуротеро касб кардааст, ки мутаассифона, дараҷаи донишу хиради қисме аз узви ҷомеаи мамлакатҳои мусулмоннишин ба фаҳми муҳтавои найрангҳои геополитикӣ намерасад. Ба осонӣ, дар кӯтоҳмуддат онҳоро раҳгумзада мекунонад. Аз манзалати истифодабаранда ва ҳимоякунандаи манфиатҳои миллӣ, “дареғу дард, ки ғофил зи кори хештан” (Ҳофиз), ба унсури истифода ва роҳбаришаванда ҳамчун усулу восита мубаддал мегардад.

Ба ин мантиқ, сухани Уинстон Черчил шоистаи ёдоварист. Ӯ дар оғози Ҷанги дуюми ҷаҳон, дар хусуси нафари ташаббускори он, бо таассуфу нафрат, изҳор дошта буд: “Бубинед, як ефрейтор тамоми дунёро ба даҳшат овард”.

Сухан сари муаммоест, ки ҳамагӣ чанд ашхоси ҷаҳолатпешаи аз мантиқи миллат ва манфиатҳои миллӣ, давлат ва давлатдорӣ ноогоҳ, бар болои “ҷумҳурии мардумаш саросар босавод”, чунон мушкил эҷод карданд, ки ҳазорон назариётчӣ, олим, мутафаккир ва сиёсатмадору давлатдор дар посухгӯйӣ ба он суолот лол монданд.

Сабаби ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон низ аз ҳамин ҳақиқат иборат буд.

Боиси таассуф аст: “Таърих ба инсон меомӯзад, ки инсон аз таърих чизеро намеомӯзад” (Г.В.Ф. Гегель. Лекции по философии. – Санкт-Петербург: 2000. – С. 55).

Акнун ҳамарӯза шоҳиди он муаммое ҳастем, ки ҷаҳолат, таассуб, торикӣ, бефарҳангӣ, нодонӣ, чорагарӣ, бедонишиву носипосӣ, осоиш аз омӯхтан, илмситезӣ ва натиҷаи он оҳарманӣ – ҳанӯз ҳам дар ҳазор шакли хурофот дар муқобили сохти давлатдорӣ, донишситоӣ, ақлгароӣ, нексиголӣ, додгарӣ, ватанпарварӣ, хидматгузорӣ ба халқу миллат, рисолатшиносӣ, ҳушмандӣ, балоғатсолорӣ, номусгароии аҳли Аҷам муборизаи ошкору пинҳон мебаранд. Дар олами ғаразпарвар растагор меҷӯянд. Пуштибон меёбанд. Гоҳе муваффақ ва дастболо мешаванд.

Тули асрҳо мушкили аслӣ ва фоҷиабори миллати тоҷик ҳамин буд ва ҳаст.

Ба ҳамаи ин суолҳо дар осори ҷовидонаи Садриддин Айнӣ посух ёфтан мумкин аст. Онҳо дастур ва роҳнамои маорифи халқ мебошанд, на танҳо барои Вазорати маориф.

САДРИДДИН АЙНӢ – САРЧАШМАИ МАЪНАВИИ ТАЪСИС 

ВА ТАҲКИМИ СОХТИ ДАВЛАТДОРӢ

Масъалаи муҳтаво, руҳ, мантиқ, мундариҷа ва маънавиёти миллӣ истилоҳоти мураккаб ҳастанд. Агар мо онҳоро ҳамчун мафҳум, категория ё дефинитсия истифода карданӣ бошем. Агар мо бо ин “силоҳ” вориди баҳс шуданӣ бошем.

Дар яке аз мусоҳибаҳои охирин, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, мунаққиди барҷаста Соҳиб Табаров коромад, сифат, мундариҷаи адабиёти пешин ва муосирро бо ҳам муқоиса карда, аз ҷумла, мегӯяд:

“… бо вуҷуди ин мани 23-соларо соли 1947 ба аъзогии Иттифоқи нависандагон пазируфтанд. Он вақт иттифоқ 33 аъзо дошт. Ҳоло 400-500. Он вақт ҳар сол, ақаллан, 10-15 асари нағз ба дасти хонанда мерасид. Аммо имрӯз дар 10-15 сол як асари хуб ҳам ба майдон намеояд. Имрӯз ҳама узви Иттифоқ…

Канӣ шумо ду се адиби замони Истиқлолро ба ман гӯед, ё китобашро ба ман оред… ман кӯру кар. Асарашро баланд – баланд хонед. Ман фаҳмам. Ана баъд мебинем. Наметавонед! Зеро нест!” (Ҳафтаномаи “Тоҷикистон”, №15. 15.04.2015).

Ба гуфти В.Г. Белинский, асар ҳамон аст, ки хонанда онро на кам аз ду бор, батакрор, бо иштиёқ хонад. Ва ба дигарон бо завқи баланд қисса намояд.

Дар муддати сад соли мавҷудияти Тоҷикистон ҳамчун истилоҳи сиёсӣ, муҳтаво ва ҷараёни ташаккулёбии шуури миллӣ аз мавзуъҳои марказии қаламбадастони ватанпараст маҳсуб мегардид.

Сарфи назар аз камбудиҳо, адабиёти бадеӣ, матбуот, васоити ахбори умум, дар маҷмуъ, дар ин ҷараёни масъулиятноки таърихӣ нақши мусбат доштанд.

Албатта, иҷрои муваффақонаи ин вазифа кори саҳл нест.

Қудрати нависанда, тавоноии ӯ дар истеъдод (1), донишу хирад ва фазилати (2) ӯст. Асоснокии ин фарзияро академик будани нависандагони бузург Садриддин Айнӣ, Мирзо Турсунзода, Чингиз Айтматов ва баъзе аз қаламкашони сатҳи ҷаҳонӣ тасдиқ мекунад.

Адабиёт илм аст. Нависандаи ҳақиқӣ олим. Ӯ медонад, ки адабиёт ҳам шакли фаъолияти пурмуҳтавои ҷомеаи инсонист. Мақсад аз он омӯхтан, тадқиқи оламу одам, тафаккур, равандҳои ҷомеа, ҷараёнҳои табиат ва қонунмандиҳои тараққиёти онҳост. Баръакс, ба адабиёти воқеънигорӣ ҳеҷ зарурат намемонд, агар байни зуҳурот ва моҳияти раванди ҳастии ҷамъиятӣ номуайянӣ, нофаҳмӣ, мавҳум ва тазод вуҷуд намедошт.

Шарт нест, ки адиб аз доираи салоҳияти худ берун ва ба илм машғул шавад. Не. Аммо ӯ бояд донишманд, то дараҷае энсиклопедист бошад. Дар ин маврид, дониш ба сифати тасаввуроти илмӣ мадди назар аст. Агар хоҳад, ки асари хотирмон ва барои ҷомеа судманд эҷод намояд, то “аз боду борон, наёбад газанд”.

Бартарии Садриддин Айнӣ дар кори эҷодӣ, дар замири як шахс тавъам омадани хотироти таърихӣ, истеъдоди камназири нависандагӣ бо донишманди бузурги илмҳои таърих, мардумшиносӣ, забоншиносӣ, адабиётшиносӣ ва руҳшиносист. Баркамолӣ ва безаволии асарҳои бадеии ӯро низ сабаб ҳамин аст. Ин хосиятро дар ҳар шакл нависандагони машҳури олам, аз ҷумла, Уилям Шекспир (1564 -1616), Иоган Волфанг Гёте (1749 – 1832), Оноре де Балзак (1799 – 1850), Лев Толстой (1828 -1910), Робендранат Такур (1861 — 1941) нишон дода буданд.

Бидуни шак, Садриддин Айнӣ аз ҷумлаи онҳост. Ҳамзамон, афзалияти ин абармард нисбат ба дигарон дар матонат, ҷасорат, аз худ гузаштанҳо, мубориз будан ва руҳияи инқилобӣ доштани ӯст.

Садриддин Айнӣ медонист, ки натиҷаи муборизаи ҳазорсолаи миллати тоҷик ба муқобили нимғуломдорӣ тавассути Инқилоби Бухоро, мисли ҳадяи таърих ба орзуву омол ва фаъолияти ҷоннисоронаи халқи ӯ амалӣ гардид. Мутафаккир, ҳамчун фарзанди намаксипос, ки аз хислатҳои ҳамидаи халқи бузургаш аст, ин инқилобро бо ташбеҳи “машъали рахшони адолат” ва “мурғи ҳумо” васф кард. Ҷавонмардона, бе дудилагӣ дар олами ақибмондаи хатарнок, пешгӯинашавандаи сиёсӣ ва иҷтимоии асримиёнагии Шарқ, худро шогирди чилсолаи Инқилоб эълон намуд. Инқилобе, ки асли онро дунявият ташкил мекард.

Худи Айнӣ, вобаста ба замон ва муҳити ба камол расиданаш, имкони даст ёфтан ба адабиёти илмӣ, ки инқилоби иҷтимоиро ҳамчун дигаргун кардан, барҳам задан, шикаст додани форматсияи иҷтимоӣ-иқтисодии куҳна, ба минбар нишондани низоми пешбар, мутараққӣ ва инсонмеҳвар тафсир мекард, надошт.

Дар шароити Бухорои асримиёнагӣ чунин табақаи иҷтимоӣ, назарияи илмӣ ва шуури инқилобӣ аз худ дарак ҳам намедод.

Дар чунин ҳолат, Айнӣ ҳама гуна дигаргуниҳои иҷтимоиро дар натиҷаи амалҳои фаъол ва таъсирбахши маорифпарварона – инқилоби маданӣ тасаввур мекард ва медид.

Аз лиҳози дигар, агар Айнӣ Аҳмад – махдуми Донишро “доҳии модарзод” номида бошад, худи ӯ низ аз ҷумлаи нобиғагони банӣ башар буд, ки қобилияти ирсӣ, табиӣ ва фавқулодаи дарки воқеияти ҳастиро дошт. Бидуни инқилоб ҳам, то дами марг рисолати худро мисли Гомер, Шекспир, Гёте, Байрон, Мартин Лютер ва дигар қаҳрамонони миллатсоз иҷро мекард. Як шахсияти одӣ набуд.

Дар шароити хатари марговар ба ӯ ва ҷигарбандонаш, ду сол қабл аз Инқилоби Бухоро, ҳанӯз соли 1918, бидуни такягоҳу пуштибон сохти амириро рӯирост чун “хонаи бедоду ситам”, “маҳкамаи ҷабр” маҳкум, “он қозиву муфтиву он шоҳу вазир”-ро орзуи сарнагун кардан дошт. Ҳамчун инқилобчӣ мардонавор қад барафрохт. То охири умр ба муқобили ҷаҳонбинӣ, руҳу маънавиёти миллаткуш ва урфу одати боқимондаи замони куҳан мубориза бурд.

Бидуни шак, “Ҳар як инсон таърих дорад. Шахсро дар ин таърих лаҳзаҳои хатарнок ҳамраҳӣ мекунанд: дар бораи одам бошад, фақат ҳамон вақт бехато муҳокимаронӣ кардан мумкин аст, ки ӯ дар он асно чӣ тавр фаъолият кард, чӣ гуна рафтор нишон дод, вақте ки дар ду паллаи тарозу ҳаёту мамот, шаъну шараф ва хушбахтии ӯ меистоданд.

Чӣ қадар инсон баландмоя бошад, ҳамон қадар таърихи вай пуршукӯҳтар, лаҳзаҳои хатаровар барояш даҳшатбортаранд. Ҳамзамон, берун гаштан аз чунин ҳолати фалокатбор барои ӯ ҳамон қадар тантанавор ва ба дараҷаи баланд муассир ҳастанд. Ҳаёти чунин шахс ба ҳаёти халқаш тавъам меафтад” (В. Г. Белинский. Собрание сочинений. Т. 2. – М.: Художественная литература, 1977. – С. 138-139).

Садриддин Айнӣ фақат баъди инқилоб ҳамсони худро дар шахсияти Абулқосим Лоҳутӣ пайдо кард. Аз рӯйи дарку қобилият ва ҷавонмардиву матонат, сарсупурдагиву садоқат, дӯсти дар парешонҳоливу дармондагии худро дарёфт.

Руҳи инқилобии Лоҳутӣ ҳам ба Айнӣ бетаъсир намонд.

Садриддин Айнӣ, ба ғайр аз ҷаҳонбинии динӣ – схоластикӣ, боз ба вуҷуд доштани назарияи дигар – нақши инсони донишманд дар дигаргунсозии ҳаёти ҷомеа ниёз дошт. Ва аз адабиёти дастрас ба ҳамин суолҳои худ посух меҷуст.

Албатта, баъдан ин дастоварди маънавӣ дар суханони Садриддин Айнӣ иброз гаштааст.

Аммо раванд ва воқеияти ташаккули шахсияти худи мутафаккирро ҳам бояд ба инобат гирифт. Ҳамчун ҷавонмарди ташнаи дониш, то замони шиносоӣ бо эҷодиёти Аҳмади Дониш, Айнӣ бо маъхазҳои асосии инсонпарваронаи адабиёти классикӣ оғоз аз Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Абуалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Носири Хусрав, Низомии Ганҷавӣ, Абдурраҳмони Ҷомӣ, Саъдии Шерозӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ, Сайидои Насафӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил ва даҳҳо мутафаккирони бузурги таърихи ҳазорсолаи адабиёти тоҷик шиносоии баркамол дошт. Ва баҳраварии эҷодкорона аз мафкураи таърихӣ – ҷоннисориҳои абармардони майдони сиёсат ва ақидаҳои маорифпарваронаи адабиёти классикӣ – тамаддуну фарҳанги ниёгон, оқибат ҳимоя кардан ва ба истиқлол расидани миллатро тавассути ин нависандаи баркамол ва дигар ҷавонмардони муборизу фидоӣ сабаб шуд.

Ҳамзамон бо ин, асарҳои равшангаронаи Аҳмади Дониш, ҳамчун дидгоҳи бозбинии замони истибдоди амирӣ, ҷамъбасти мантиқӣ ва ифодакунандаи вазъи ҷаҳонбинӣ ва фазошиносии давр, такони ҷиддӣ барои дарк ва инъикоси воқеияти замони Айнӣ маҳсуб мегарданд.

Таърихи таҳаввули ҷаҳонбинӣ ва афкори миллати тоҷик дар тули ҳазор сол, бори дигар исбот кард, ки руҳ, маънавиёт, дидгоҳ, нуқтаи назари сиёсӣ, ки онро дар маҷмуъ, идеология ном мебаранд, хосияти иманентии диалектикӣ надоранд. Он аз воқеият, ки амали мақсаднок ва бошууронаи инсон, аз муҳимтарин ҷузъи он мебошад, вобаста аст.

Оғоз аз ҳамин нуқтаи дарк ва камоли андеша, муборизаи ақидавӣ ва инқилобии Айнӣ муҳтавои баробарвазн ба воқеият гирифт.

Дар ин маврид, Айнӣ муносибати худро ба ҳукумати амирӣ аз лиҳози мавқеъгирии сиёсӣ комилан тағйир дод (1). Хурофотро ҳамчун усул, восита, ҳамсафар ва ҳимоятгари аслии маънавӣ ва ҷисмонии ҷиноятҳои амирӣ бар зидди оммаи мардуми ноогоҳу бесарпаноҳ шинохт (2). Донист, ки идеологизми таҳмилӣ ва урфу одати аҷнабиён, дар ягон ҳолат наметавонад созгори имрӯзу ояндаи босубот ва умедбахши халқи азияткашидаи тоҷик бошад (3). Ба хулосае омад, ки ягона роҳи озодӣ, аввалан, дар тағйири моҳият ва мундариҷаи ҷаҳонбинӣ, руҳиву равонӣ – дар истиқлоли зеҳни инсон аст. Бидуни он озодии воқеӣ ва ояндасоз хобу хаёлу шиору орзуе беш нест (4). Ва ин дастовард, танҳо тавассути рӯ овардан ба илм, босавод кардани оммаи мардум (5) ва баҳраварӣ аз нуқтаи бунёдӣ, такягоҳӣ – таърих ва тамаддуни миллати ӯст. На афсона ва тахайюли дигар (6).

Ин ақидаҳои барои миллат ҳаётбахшро Садриддин Айнӣ дар тули умри бобаракати худ ҳам бо сухан, ҳам бо қалам ва ҳам бо қадам исбот кард.

АЙНӢ –

ДОҲИИ АДАБИЁТИ НАВИНИ ТОҶИК

Садриддин Айнӣ дар таърихи тоҷикон, аз ҷумла, дар мураттабсозӣ, муаррифӣ, рушди адабиёти он сармашқ, абармард, воломақом, соҳибдафтар, баландҳиммат, Рустами таърихсози миллат, муҳандис ва бозофарандаи забони адабии ҳозираи тоҷик, масъулиятшинос, инқилобчии матин, озодихоҳ, муҷассамаи бузурги ҳувияти миллӣ буд, ҳаст ва мемонад.

Дар давраи навини Истиқлоли давлатӣ, ки худшиносии миллӣ аз муҳимтарин масъалаи суботи давлатдорист, ҷойи Айнӣ ҳамчун олим ва адиби мубориз холист.

Дар оғози асри гузашта, Айнӣ бо вуҷуди маҳдудияти зимом ва тангии замон, дар байни обу оташ роҳи зиндагии худро интихоб кард.

Аммо дар ин маънӣ Айнӣ мисли худ ҳамфикру ҳамақидаи якдилу рӯинтан надошт.

Ба дарбор ҳамчун шоир даъват гардид. Онро рад кард. Нахост қаҳрамони ягонаи ба миллати худ бегона бошад. Дар сахтиҳо дилшикаста нашуд. Муборизаашро идома дод. Ба оммаи мардуми бесаводи азияткашида, маҳкум ба бадбахтӣ ва “тири фалак” хӯрда муроҷиат намуд. Онро омӯхт. Қаҳрамон интихоб кард. Хост мардумро ба худи мардум шиносонад. Онҳоро оинаи якдигар қарор бидиҳад. То фаҳманд, ки ҳазор соли бандагӣ, адами истиқлол онҳоро ба чӣ аҳвол рӯ ба рӯ кардааст. Хост адабиёти миллии бошахсият, анъана ва урфу одати тоҷикиро асос гузорад. Ба истилоҳҳои “халқ”, “миллат”, “манфиатҳои миллӣ” ҷон бахшад.

Айнӣ аз аввалин адибони миллии воқеиятшинос буд. Кӯшид, ба одамони одӣ сабаб ва воситаи раҳоӣ аз мушкилоти фоҷиабори иҷтимоиашро фаҳмонад. Онҳоро ба бесуботии тафаккури афсонавии “малакутӣ” (олами фариштаҳо), дом ва доди бедоди гиряолуди идеологияи шикоятомези нотавонӣ, оҷизӣ, ночорӣ, дармондагии дастҳо сӯйи “фалак” (осмон, тақдир, гардише, ки инсон дигар наметавонад дар он нақш дошта бошад, маҷбур аст ба чунин қисмат тан диҳад) муътақид созад. Фаҳмонад, ки озодӣ ва шоистасолории инсон фақат аз Ақл, Хирад, Илму Дониш ва рафторҳои заминии ӯ вобастагӣ доранд.

Нобиғагӣ ва заковатмандии толибилми мадрасаи Бухорои асримиёнагӣ дар он буд, ки дарк кард, арзиши дониш дар муносибат ва муқоиса ба воқеияти ҳаёт санҷида мешавад. Ва дараҷаи муҳиммияти ҳама гуна назария дар алоқамандӣ бо таҷрибаи зиндагист.

Шогирди солманди Инқилоби навини иҷтимоӣ нисбат ба худ ва пайравон ниҳоят серталаб буд. Таъкид менамуд, сухани бадеӣ ҳеҷ чизеро ифода намекунад, агар он ормону орзу ва афкори пешқадамеро тафсир ва тасвир нанамояд. Муътақид накунонад. Одамро ба шахсият мубаддал насозад. Посухгӯи ниёзҳои иҷтимоии давр набошад.

Чунин эътиқодмандӣ на танҳо дар асарҳои бадеӣ, илмӣ ва илмӣ–таърихии Айнӣ, балки дар мукотибаҳои ӯ бо аҳли илму адаб ҳам ба назар мерасад. Ин мактаби нави адабиёт ва адабиётшиносии тоҷик буд.

Барои мисол, таваҷҷуҳ карда шавад, ба як номаи ватандӯсти беамсол, ниҳоят пуркору масруфу гирифтору масъулиятшиносу фаъол, ки умре ба хурдтарин зуҳуроти ҷаҳонбинии миллӣ бетарафӣ накарда, аҳаммият додааст. Фурсат пайдо карда, онро баҳогузорӣ ва хулосабарорӣ намудааст. Мутаносибан, барои ислоҳи вазъи тарбия дар мактабҳо, мундариҷа ва муҳтавои ҷаҳонбинии муаллимон тавсияҳо манзур сохтааст:

“Ман дар бораи аз ҳама ҷо дар Ленинобод зиёд будани хурофоти динӣ ба шумо як мисол нишон медиҳам. Дар тобистони соли 1946 ба Самарқанд як студенти ленинободӣ, ки дар Москва таҳсил мекунад, омад. Аз рӯйи шуниди ман, он студент бародари хурдтараки худро, ки «кокулаш ба Шоҳи Зинда назр будааст», гирифта овардааст, то ки гӯсфанде харида, ба сари мазори мазкур бурда, кокули бародарашро тарошонад.

Ин корро ягон касе аз аҳолии ҳозираи Самарқанд ва Бухоро намекунад. Ин факт ҳаминро нишон медиҳад, ки агар шумо бинои сари мазори шайх Маслаҳатро вайрон карда партоед ҳам, хурофотпарастон аз ҷоҳои дур ҳам бошад, барои қонеъ кунонидани орзуи хурофотпарастии худ, мазоре меёбанд ва инчунин, ин факт ҳаминро ҳам нишон медиҳад, ки дар Ленинобод – дар мактабҳо ҳанӯз тарбияи советӣ–коммунистӣ дуруст ба амал монда нашудааст, вагарна як студент ин корро намекард.

Бинобар ин, аз ҳама пештар ба воситаи мактабҳо муборизаро ташкил кардан лозим аст ва аз ҳама пештар муаллимонро аз назари тавфиқ гузаронидан даркор аст” (С. Айнӣ. Мактубҳо. – Душанбе: Дониш, 2024. – С. 449).

Дар олам инсони бешахсият буда наметавонад. Агар мо ин истилоҳро ҳам аз лиҳози маънавӣ, ҳам аз лиҳози ҷисмонӣ ва ҳам аз лиҳози иҷтимоӣ баррасӣ намоем. Аммо наметавон инкор кардан ҳақиқатеро, ки баҳогузорӣ ва қимати шахсият ҳам дараҷабандӣ дорад. Гарчанде дар ин арҷгузорӣ сифр ҳам меъёр аст.

Шахсияти гениалӣ дараҷаи олии сифати инсон аст, ки дар соҳаи муайян шуурнокӣ, ақл, хирад, дониш, касбият, тахассус, тавон, истеъдод, иродатмандӣ, ҷавонмардӣ ва масъулиятшиносии фавқулодаеро аз худ ба намоиш мегузорад. Аз замони худ чанд зина пештар меистад. Дар илму адаб ва паймону пайкор намунаи афзалияти бебаҳси иҷтимоӣ нишон медиҳад. Ин хосият ва дастовардҳои ба мерос мондааш барои аҳли башар чанд аср хидмат мекунанд.

Як аломати гениалии нависанда он аст, ки ӯ вазъиятро меомӯзад. Қисмати ҳассоси ба талаботи иҷтимоӣ нигаронидашудаи онро ҳамчун ҷузъ аз кулл тасаввур ва интихоб мекунад. Дар тасвир мегирад. Нуқтаи калидиашро пайдо намуда, ин вазъро мутобиқ ба манфиати ҷомеа саҳнасозӣ, роҳбарӣ ва роҳнамоӣ мекунад.

Чунин эҳсоси баланди миллатдӯстӣ ва ватанпарварии Айнӣ дар очеркҳои таърихӣ – бадеии “Исёни Муқаннаъ” ва “Қаҳрамони халқи тоҷик Темурмалик” боз ҳам аниқтар ба назар мерасад.

Маълум аст, ки ин ду асар дар замони Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ навишта шудаанд. Қаҳрамониву фидокории миллати тоҷикро ҳини асрҳои VIII ва ХIII, дар мудҳиштарин лаҳзаҳое, ки мардуми мо ба муқобили фашизм муборизаи беамон мебурд, бо далелҳо, чун мафкураи таърихии ҳифзи Ватан ва нангу номуси миллӣ, на танҳо ба оммаи тоҷик, балки дар назди оламиён тафсир ва исбот менамояд. Дар ин ҳамосаҳо нависанда характери миллӣ, моҳияти маънавии миллати тоҷик, корномаҳои воқеӣ–таърихии фарзандони ӯ, ки маънан ба рафти муборизаи башарият ба муқобили вабои аср тавъам афтода буданд, ҳамчун арзиши умумибашарӣ тафсир ва ба оламиён манзур кард.

Яъне, “Исёни Муқаннаъ” ва “Қаҳрамони халқи тоҷик Темурмалик”, ки ҳамосаҳои ҷовидонаи қаҳрамонҳои миллати тоҷик ҳастанд, дар баробари идеалҳои бузурги маънавии умумибашарӣ гузошта шуданд. Шакл ва воситаи муаррифии миллати куҳанбунёди муаллифи асарҳои ҷовидона ба ҷаҳониён мебошанд.

Нависанда намунаҳои тавонмандии фитрии хешро ҳанӯз дар аввалин шеърҳои худ “Дар фоҷиаи шиаву суннӣ”, “Бомдоди баҳорон”, “Саҳаргоҳон”, “Заминро мафрӯш”, “Марсия”, “Суруди озодӣ” ва дигар ашъораш тахассусмандона нишон дода буд. Яъне, нишонаҳои нобиғагии нависанда то замони эълони принсипҳои синфият, ҳизбият ва халқият, ки гоҳо Айниро мехоҳанд ба онҳо пойбанд кунанд, арзи ҳастӣ доштанд.

Албатта, метавон, тавре имрӯз барои иддае ҳукми анъана касб кардааст, худро шоиру нависандаву олим номид ё номаълумакак соҳибунвон гашт.

Аммо табиат дар тақсими истеъдоду қобилият ниҳоят хасис аст. Ва мардум баҳогузори сахтгир.

Агар Садриддин Айнӣ дар алоқамандӣ ба ҳар як зуҳуроти муҳимми сиёсӣ ва иҷтимоӣ ҳамқадам будани худро бо дарди ҷомеа ва ватандорӣ нишон дода бошад, дар маҷмуъ, ӯ тули ҳаёти эҷодии худ фақат асарҳое офаридааст ва оммаи мардумро бо дарк, фаҳм, инъикоси равонӣ ва вокуниши баробарвазн ба он даъват кардааст, ки барои таъмини суботи сохти давлатдорӣ ва рушди миллӣ ҳаётан муҳим аст. Яъне, воқеан, дар амал суварнигори ҳадис будани худро исбот намудааст.

Доҳии адабиёти навини тоҷик муътақид буд: “Маданият, агар он ба тарзи стихиявӣ инкишоф ёбад, на бошуурона мудирият шавад, инкишоф ёбад, рушд намояд, баъди худ биёбонро мемонад” (Иқтибос аз асари В.Н. Сагатовский. Вселенная философа. – М.: 2013. – С. 15).

Ҳақиқат доштани ин назарияро мо дар таърихи на чандон дури инсоният ва замони муосир дар ҳама кунҷу канори олам дидем ва баръало дида истодаем.

Масъулиятшиносии меъмори бузурги руҳи миллӣ тули фаъолияти эҷодӣ, сарфи назар аз маҳрумият ва мушкилоти даҳр, вазъи сангини иҷтимоӣ, гоҳҳо дар ҳолати ногувори руҳиву ҷисмонӣ ҳам, собитқадамона эҳсос мегардад.

Таҳлили характер, рафтор, сифатҳои шахсӣ ва тақдири қаҳрамонҳои Айнӣ дар қисса, повест, роман ва ёддоштҳо, аз ҷумла, Муқаннаъ, Темурмалик, Одина, Ёдгор, Абдуллоҳхоҷа, Сафар, авлоди Раҳимдод, Гулбибӣ, Гулнор, падараш Сайид Муродхоҷа, Тутапошшо, Муҳаммадсиддиқи Ҳайрат, Аҳмади Дониш, Шарифҷон – махдуми Садри Зиё ва садҳо персонажҳои мусбату манфии офаридаи ӯ ҳамагӣ образҳои типӣ ҳастанд.

Нависанда қаҳрамонҳои офаридаашро аз маъхазҳои таърихӣ, таърихӣ – бадеӣ омӯхтааст. Бо чашми худ дидааст. Ба гӯши худ шунидааст. Дар рӯзгор санҷидааст. Онҳо бо дарки илмӣ, бадеӣ ва воқеъбинона дар тасаввур ва қалами нависанда инъикос ёфтаанд.

Баъзе мунаққидҳо Айниро дар сустирода будани Одина мазаммат кардаанд. Баръакс, Одинаро чунин тасвир намудани нависанда аз афзалиятҳои эҷодии ӯст.

Адиб дар кӯҳистони ақибмондаи тоҷик ҳамин симоро дарёфт ва нишон додааст. Субъекти намунаи умумияти иҷтимоӣ офаридааст. Бадбахтӣ ва камҳавсалагии ӯро сабаби фоҷиаи шахсиаш ва ҳамчун намунаи фоҷиаи миллӣ, дар маҷмуъ, тасвир кардааст.

Аммо Ятим, Ёдгор, Сафар, Абдуллоҳхоҷа ва насли дуюму сеюми Раҳимдодро пайдо намуда, аз онҳо шахсони воқеан фаъол, мубориз, сафшикан, дар муборизаи ҳаёт пирӯз тарбия карда, ба воя расонида, қаламдод намудааст. Дар муқобили Одинаҳои азияткашида, таҳқирдида, дар азоби хурофот ва урфу одатҳои ақибмонда танида гузоштааст.

Адибони имрӯза, ҳамасрони замони Истиқлоли моро чӣ мушкил домангир аст, ки чунин андешаву маҳсули эҷодро ба намоиш гузоранд. Аз тоҷики раҳгумзадаи замони ҷанги шаҳрвандии ба ном “демократ”, “муҷоҳид”, “муборизи роҳи исломи ноб”, муаллимбадбини пойбанди ҷаҳолату торикӣ, “зиёӣ” – профессорону журналис- тони (дар ҳоли ҳозир забондарози пушаймоннагаштаи) думрави муллоҳои ташаббускори ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ ва акнун, дар даҳаи чоруми замони Истиқлол – ҷавонони гумроҳи узви созмонҳои террористии байналхалқӣ, зархаридони бозигарони геополитикӣ, соҳибунвонҳову мансабдорони хурофотзадаи бетарафи дампову хомӯши розӣ ба авҷи ҷаҳолату бегонапарастӣ қаҳрамонони воқеан табдилгаштаи бошууру муборизи роҳи эъмори давлати миллӣ офаранд. Тарзе ишора шуд, вазъи фоҷиаборро “бигиранд” ва аз он фазои маънавии шахсияти бунёдкор “созанд”. Дар амал “фалакро сақф бишкофанду тарҳи нав дарандозанд”. Ба “фатвои хирад хилофомади одат талабанд”, “субҳхезиву саломатталабӣ”-ро (маъниҳо аз Ҳофиз) ба хотири суботу гул-гулшукуфоии Ватан – модари азиз, Тоҷикис- тон кунанд. Шанси фавқулодаи таърихро аз даст надиҳанд. “Типҳое офаранд, ки дар он муҳри нишони муаллиф насб шуда бошад. Барои коғаз, барои як шумораи маҷалла нанависанд. Китоб не, асар офаранд. Эҷодашон аломати расмиятчигӣ, намоишӣ, ҳисоботдиҳӣ ва рӯякӣ надошта бошад. Ва адиб қаҳрамони парварида, комил ва пирӯзи худро дар зиндагиаш бо чашми худ бинад. Ифтихор намояд. Агар қаҳрамон, персонажи барои нависанда тип бошад, хонанда онро дар ҷомеа эҳсос намояд, бишиносад. Аз ӯ омӯзад. Пайрави ӯ бошад (В.Г. Белинский). Ин аст асари зинда, коромӯз, коргар ва тавре дар боло ишора шуд, офаридае, ки масъули нақди сухан ҳам аз набудани он эҳсоси таассуф наварзад.

Агар Айнӣ ҳозир ҳам зинда мебуд, ҳамин масъулият ва нақшу мартаба барҳақ моли ӯ буданд. Баъди сад соли дигар ҳам, ин афзалият мансуби ӯ мемонд.

Қаламкаши бузургро тақдир ва таъйин ҳамин аст, чуноне ки нишонаҳои барҷастаи онро мо баъдтар дар эҷодиёти Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Ҳабиб Юсуфӣ, Ғаффор Мирзо, Ҷалол Икромӣ ва Фазлиддин Муҳаммадиев медидем.

АЙНӢ –

АСОСГУЗОРИ МАЪНАВИЁТИ МИЛЛӢ

Садриддин Айнӣ дар чандин лаҳза худро, барҳақ, инқилобчӣ номидааст. Албатта, ин хулосаро, замоне ки нависандаро ҷабри рӯзгор ва аъмоли ҳасудони фурӯмояи дурӯяи чоплуси замонасози носозгор ба ҷон расонидаанд, иброз доштааст. Аммо чашми воқеъбин ва гӯши ҳақшунав ниёз ба изҳори чунин мавқеъ надошт.

Аз лиҳози дигар, ҷаҳонбинӣ маҷмуи дидгоҳи инсон аст, ки он муносиботи назариявии ӯро ба табиат, ҷамъият ва худи инсон муайян мекунад. Муҳтавои фаъолияташро мақсадгузорӣ ва роҳнамоӣ месозад. Фаъолияти ӯро ба танзим медарорад.

Бидуни шак, ҳама шахс ҷаҳонбинӣ дорад. Аммо агар дар як нафар он ба тарзи номуназзам, ғайриихтиёрӣ, механикӣ, таҳти омилҳои ғайриинтизор ташаккул ёбад, нафари дигар мекӯшад, тавассути аз худ кардани илму маърифат, донишҳои баробарвазн ба воқеият ва таҷрибаи рӯзгор зиндагиро дарк намояд, фаҳмад, ба он ворид гардад.

Фарзияи охирин дар ҳаёти Айнӣ бо омили фавқулодаи генетикӣ, табиӣ, чун зуҳуроти муайянкунандагии ҳаёти ӯ тавъам омада буд.

Мубориза барои инқилоби маънавӣ ва тавассути он расидан ба таҳаввулоти иҷтимоӣ аз мақсадҳои Айнӣ ба шумор мерафт. Агар инқилоб ӯро раҳоӣ намебахшид, Айнӣ дар ҷодаи интихобкардааш ҷоннисорӣ мекард, чунончи режими зиддимиллии асримиёнагии амирӣ барои қасдгирӣ аз ин ҷавонмарди акнун дар роҳи инқилоб қадамҳои устувормонда, бо палидии хабисона бародари ҷигарбанди маъсуми ӯро ба қатл расонд.

Муборизаҳои таърихӣ ва тақдирсози Садриддин Айнӣ барои исбот кардани тоҷикон ҳамчун миллати тамаддунофари бумӣ, бо таърихи зиёда аз шашҳазорсола (1), забони тоҷикӣ – воқеияти мустақили ҷамъиятӣ ва далели барҷастаи шуури таърихӣ, зеҳниятсоз, воситаи акумулятсия ва инкишофи илм, адабиёт ва яке аз намунаҳои бузурги тамаддуни ҷаҳонӣ (2), аслияти руҳ, анъана, урфу одат, фарҳангу маданият ва характери миллӣ, ки дар муборизаҳои шадиди сафшикан “зи баҳри бару буму фарзанди хеш” ба муқобили истилогарони аҷнабӣ зуҳур ёфтаанд (3), қобилияти пазируфтан, таҳаввул дидан, рушд ёфтан, ғанӣ гардонидан, мутобиқ кардан ва ҳамқадам буда тавонистани миллати тоҷик ба ҳама гуна дастовардҳои пешқадами тамаддуни ҷаҳонӣ, ки инқилоби иҷтимоии даҳаи дуюми асри ХХ (4), аз зумраи онҳо маҳсуб мегарданд, равона шуда буданд.

Таърихи тафаккури инсониро аз нигоҳи фалсафӣ, адабӣ, ҳуқуқ, ахлоқ ва маънавиёт асрҳо боз ду раванди ба ҳам зид ҳамроҳӣ мекунанд. Яке иртиҷоӣ, (хурофотии асримиёнагӣ, бегонапарастӣ, рукуди зеҳнӣ ва ҷаҳолат) ва дигаре пешқадам (миллатдӯстӣ, меҳанпарастӣ, хештаншиносӣ, тарғиби идеяҳои маорифпарварӣ, илму хирад, ростиву растагорӣ, пайкор ба беадолативу дурӯғ, тороҷу ғорати мардуми бесарпаноҳ).

Ҳардуи ин ҷараёнро манфиат ҳамчун категорияи фалсафӣ, иқтисоди сиёсӣ, идеологӣ, ахлоқиву маънавӣ муҳтаво мебахшад. Шакл меофарад. Ба намоиш мегузорад.

Дар як масъала ду ҳақиқати мухолиф вуҷуд дошта наметавонад.

Ҷаҳонбиние, ки аз исёни Муқаннаъ сарчашма мегирифт, барои Садриддин Айнӣ ҳамчун манбаи ғоявии эҷодиёт ва ҳақиқати оштинопазир боқӣ монд.

Минбаъд на дар тарҷумаи ҳол, на дар асарҳои бадеӣ, илмӣ, бадеӣ – таърихӣ, публитсистика, мукотибаҳо ва на дар гуфтору рафтор, муколама ва муносиботи рафиқона ҳаргиз дудилагӣ, замонасозӣ ва расмиятчигии ноҷо, ки шахсият, роҳи интихобкарда ва бузургвории ин доҳии модарзоди илму адаби миллати тоҷикро зери шубҳа гузошта бошад, дида намешавад.

Садриддин Айнӣ Қаҳрамони барҳақи миллати тоҷик аст, ки Пешвои муаззам, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ӯро ба ин унвон сазовор донистааст.

ДАЛЕЛИ АҚИБМОНДАГИИ ШУУРНОКӢ АЗ ВОҚЕИЯТИ ҲАСТӢ

Бо шарофати Истиқлол орзу ва нияту мақсадҳои Садриддин Айнӣ амалӣ гардиданд. Миллати тоҷик соҳибдавлат шуд. Аммо тавассути прототипҳои персонажҳои манфии таърихии Айнӣ, давлати тозабунёд ба хоку хун оғушта ва ҳукумат сарнагун гардид.

Ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ аланга зад.

Бо шарофати тақдир ва ба бахти мардуми ҷафокашида, шахсияте сари қудрат омад, ҳаракати озодихоҳонаи миллатро раҳбарӣ кард, ки устоди забардасти илму маърифат ва адабиёту маданият Садриддин Айнӣ сифоташро дар замири хеш мепарварид. Дар асарҳои бадеӣ ва илмию таърихӣ образи қаҳрамононаи ӯро тасвир ва тафсир мекард. Ба хотири тантанаи пирӯзӣ ва адолат қасидаҳои ҳамсони “Ҷанг ва зафар” менавишт. Онеро инъикос мекард, ки баъди ҳазор сол давлати миллӣ сохт. Анъана, урфу одат, фарҳанг ва маданияти миллиро эҳё намуд. Тамаддуни беш аз шашҳазорсолаи ӯро аз нав ҷон бахшид. Тасдиқ кунонд. Муҳру васиқа кард. Эътиқодмандона ҳамчун сарвати поённопазир ва шиносномаи беназир ба ҷаҳониён муаррифӣ сохт.

Иқтисодиёт ва иҷтимоиёти мардуми кишварашро тарзе ташкил кард, инкишоф дод ва рушд бахшид, ки миллати тоҷик ҳазорсолаҳо орзуи онро мекард.

Ҳамзамон, хотирнишони кардани як нукта зарур аст – рисолати адабиёт, театр, кино, ки онҳоро классикони илм ва адабиёти ҷаҳон меъмору созандаи руҳи инсон номидаанд, баробари масъулияти давлатсозист.

Мо аз ғарази бадхоҳони миллат ва руҳияи таърихии бегонапарастии онон огаҳӣ дорем. Ва медонем, “фаъолияти мақсадгузорӣ (дар муносибат ба руҳ, андеша, идея, образ, мафкурасозӣ – С. Я.) ба худи он (ташаббускор – С. Я.) равона нагардидааст. Баръакс, ба он нигаронида шудааст, ки тавассути нобуд кардани хосият, аломат ва зуҳурот – ҳадафҳои ҷаҳони беруна (дидгоҳ, ҷаҳонбинӣ, маънавиёт – С. Я.), воқеят доштани фаъолияти худро дар муҳити атроф бубинад, тасдиқ кунонад. (Г.В.Ф. Гегель. Илми мантиқ. – М.: 2013. – С. 8).

Вобаста ба ин ҳар вақте мо зуҳуроту рӯйдодро аз паси худ набарем, аёну ноаён зуҳуроту рӯйдод моро аз паси худ мебаранд.

Чунин муносибат зуҳуроти нобахшиданист.

Воқеияти имрӯзаи ҷомеаи Тоҷикистон, дар масъалаи вазъи ҷаҳонбинии миллӣ, сарфи назар аз дастовардҳое, ки дар кулли соҳаҳои замони истиқлол рух доданд, ниёз ба бознигарӣ дорад. Гап сари он аст, ки маънавиёти (дидгоҳ, арзишҳои ҷамъиятӣ) хештаншиносии қисме аз узви ҷомеа, аз дараҷаи суръати тараққиёти иқтисодӣ – иҷтимоии мамлакат, таҳаввулоти инқилобие, ки ҳукумати кишвар ба тарзи пешгӯинашаванда рушди онро таъмин кард, фарсахҳо қафо монд.

Аз як тараф, ин камбуди ҷиддии дастгоҳи идеологӣ ва маорифи халқ (на Вазорати маориф дар танҳоӣ) – падару модар, муҳити оилавӣ, маҳал, деҳа, мактабҳои миёна, олӣ, иттифоқҳо ва иттиҳодияҳои эҷодии мафкурасози ҷомеа, васоити ахбори умум, муассисаҳои фарҳангӣ, коргоҳҳо – дар маҷмуъ, ниҳодҳои масъули ташаккули муносиботи ҷамъиятӣ мебошад.

Аз лиҳози дигар, ин падида хосияти қонунмандӣ ҳам дорад.

Гурӯҳҳои ифротӣ ҳаргиз рӯшод намегӯянд, ки ҳукумат мехоҳанд. Онҳо амалҳои террористӣ ва мақсаду мароми худро бо шиору суханҳои муқаддас пӯшонида, зебу зинат ва обу ранг медиҳанд. Нигаред ба ҳодисаҳои солҳои навадуми Тоҷикистон, воқеаҳои тули таърихи на чандон дуру наздики кишварҳои Шарқи Наздику Миёна, ба ҳамсоякишвари мо.

Далел ва зуҳуроти фоҷиабори ақиб мондани шуурнокӣ аз воқеияти зиндагиро мо дар таърихи бисёр кишварҳо, аз ҷумла, Тоҷикистон, ҳамчун падидаи хатарнок, баръало мебинем.

Вазъи баамаломада мебояд ҳамчун ҳадаф ва мавзуи тадқиқоти илмӣ, таърихӣ – бадеӣ ва бадеӣ интихоб шавад. Омӯзиш бинад. Амалан тат-биқ гардад.

Дар ин маврид, дониста бошем, ҷаҳонбинӣ ва идеологияҳое, ки ҳамакнун мардумро ба раҳгумӣ андохтаанд, аз нигоҳи назарӣ ва таҷрибаи таърихӣ нисбат ба идеяҳои эҳёгарии миллӣ, ҳувиятсозӣ, худшиносӣ, давлатдории миллӣ, ватанпарварӣ, равшангароӣ, таърихофаринӣ, ҷамъияти маданӣ, дунявият ва халлоқияту додхоҳӣ ҳазор сол ва зиёда аз он собиқаи бештар доранд. Ба қавли мардуми англис: ‘’Devil is very wise, because He is very old’’.

Аз лиҳози дигар, омили этногенетизм наметавонад, рефлексия ва ё инъикоси хотираи таърихии ирсиятро дар рафторҳои иҷтимоӣ сарфи назар кунад.

Ин воқеият масъулияти зиёиёни миллиро, ки ба тақдири мардуми хеш бетараф нестанд, боз ҳам зиёдтар мекунад.

Акнун майдони адабӣ нависандаеро тақозо дорад, ки айнивор қудрати кушодан ва фош кардани муаммои сарбастаи раҳгумии фоҷиаи иддае аз намояндагони ҳамин миллатро дошта бошад, ки ӯро бо шиорҳои дурӯғини хурофотӣ назди оламиён дар хиҷолат монда ва садҳои дигарро, ки барои як порча нон дар талошанд, дар вазъи бозгардониву сарсониву ҳайронӣ гузоштааст. Гарчанде мо медонем, ки ҳозира натиҷаи гузаш- та ва ишора ба оянда аст. Ва сухани ёдшудаи он абармарди Ғарб: “як ефрейтор дунёро ба таҳлука даровардааст”, аз ҳар гӯшае акси садо медиҳад.

Дарк ва тафсири вазъи рӯз ба рӯз мушкилшудаистодаи ҷаҳонбинии як қисми фаъоли ҷомеа навъи ҳушдор аст, ки раванди онро аз нигоҳи методологӣ, ҳазор сол қабл Абуалӣ ибни Сино пешбинӣ ва хотирнишон мекунад: “Валекин ҳар он чӣ ба чизи ҳозирбуда далолат намояд, инчунин, ба чизи интизорбудаамон низ далолат мекунад” (Абӯалӣ Сино. Осори мунтахаб. Ҷ. 2. – Душанбе: Ирфон, 1980. – С. 270).

Аз Шимолу Ҷанубу Шарқу Ғарб акси садои ҷаҳолат, ифротгароӣ ва терроризми идорашавандаи маҳсули адами адабу фарҳангу масъулияти ватандорӣ баланд мешавад. Ана ҳамин аст, ба назари мо, суоли матраҳ ба “пайравони (имрӯзаи) Айниву Турсунзода”, масъалаи коҳилии баҳсбарангези муҳандисони руҳ ва самтгирии маънавӣ дар мавзуи рӯз – фанатизми динӣ ва тантанаи шабаҳи фарогири бадбахтӣ.

ХУЛОСА

Чун Инқилоби соли 1917 ва 1920 мардуми тоҷикро аз ғуломӣ озод кард, ба ӯ ихтиёр, шароит ва раванди давлатсозӣ ато намуд, фарде доно ва нигорандае тавоно, зиндакунандаи руҳи Муқаннаъу Темурмалику Рӯдакиву Фирдавсӣ, Саъдиву Ҷомӣ, Восифиву Аҳмади Дониш ва даҳҳо дигар бузургони ҷодаи набарди руҳу ҷисми миллат – Садриддин Айнӣ ба ҳайси ҳимоятгари ин лаҳзаи мусоиди гардиши бузурги таърихӣ, лаҳзаи бедорию бедорсозӣ ба майдон бархост.

Дар шароити зарурати бозсозии руҳ, эҳтиром гузоштан ва афзалият бахшидан ба арзишҳои миллӣ, дар муқобили ҳама гуна равияҳои хурофотӣ, бегонапарастӣ ва ифротгароӣ, ки авҷи он рӯз ба рӯз нигаронкунанда ва харобиовар мегардад, адабиёту фарҳанг ниёз ба Рустами дунёи сухан, додгару додҷӯву хирадманд ва сафшикани руҳи Оҳарман доранд.

Мақсад – бо эҷоди асарҳои синну солӣ, публитсистика, очерк, қисса, ҳикоя, повест, роман, драматургия, саҳнасозӣ, филмҳои ҳуҷҷативу бадеӣ бо қаҳрамон, персонаж – образҳои бадеӣ бархостан, қад афрохтан ва қотеона ҳимоя кардани сохти давлатдории дунявӣ – давлатдории миллӣ аз бузургтарин вазифаи адабиёти имрӯз ба ҳисоб меравад.

Муҳим ба назар мерасад, мисли ҷонфидоиҳои устод Садриддин Айнӣ, ки раҳбарии инқилоби мадании тоҷикро сад сол қабл ба уҳда гирифта, дар он пирӯз гашта буд, тавонем, то бори дигар “ҷаҳонро ба бад наспарем”. Ангуштнамои таърих нагардем.

Мавзуи рӯзмарра ҳамин аст.

Ахиран, ягона аз ҳамасроне, ки Садриддин Айнӣ ӯро дар номаҳои худ, бо арзи эҳтиром ва истифода аз мартабаи “устод” (С. Айнӣ. Мактубҳо. – Душанбе: Дониш, 2024. – С. 242, 276, 294) ва “рафиқи шафиқ” ном мебарад, Абулқосими Лоҳутӣ мебошад. Ва доҳии адабиёти давр як шеъри бузургворонаи дӯсти ҷонии худро борҳо, эҳтиромона, ҳамчун шиор, рамзи дилсӯзиву мас- ъулияти ватандории ӯ ва ҷавобгӯи талаботи замон ёдоварӣ кардааст, ки ин аст:

                            Бо ҳама нуқсу мавонеъ кор мебоист кард,

                            Тӯдаи тоҷикро бедор мебоист кард…

                            Сустию навмедӣ андар роҳи заҳматкаш хатост,

                            То нафас боқист дар тан, кор мебоист кард.

Саймумин ЯТИМОВ,
узви вобастави АМИТ

Бознашр аз маҷаллаи академии илмӣ-оммавии “Илм ва Ҷомеа”, №2 (40), 2025

Пайдоиши прототипҳои ҳизбҳои сиёсии муосир ба давраи бостонии таърихи башар рост меояд. Он ҳангом барои дастгирии як сиёсатмадори муайян ва пешбарӣ кардани номзади онҳо ба эшелонҳои ҳокимият гурӯҳҳои гуногуни сиёсӣ ба таври стихиявӣ таъсис ёфта, ҳамоҳангсозии минбаъдаи амалҳо ба вуҷуд меомадаанд. Аммо ба вучуд омадани аввалин ҳизбҳои сиёсӣ ба маънои классикиашон ба садаи XIX тааллуқ дорад. Раванди таъсиси ҳизбҳои сиёсӣ тӯлонӣ ва душвор буда, марҳилаи ибтидоии муборизаи ҷонибдорони самтҳои гуногуни давлатдории навбунёдро инъикос мекард. Ба вучуд омадани аҳзоб дар қитъаи Аврупо бо ташаккули буржуазия алоқаманд аст. Дар кишварҳои Осиё, Африқо ва Амрико пайдоиши аҳзоби сиёсӣ бинобар ба миён омадани ҳаракатҳои миллӣ-озодихоҳӣ сурат пазируфта, гурӯҳҳои ҷамъиятӣ дар ин кишварҳо дар заминаи манофеи миллӣ ташкил мешудаанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун татбиқкунандаи ормонҳои миллӣ дар шароити басе мушкилзо ба вуҷуд омада, яке аз ҳадафҳои он хомӯш сохтани алангаи ҷанги шаҳрвандӣ буд. Ҳизби мазкур таҳти сарварии Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳизби мардумиро дар он давраи нобаҳангом таъсис дода, ба вазифаи Раиси ҳизб интихоб гардиданд, дар муддати кӯтоҳ ба ин ҳадафи пешгузошта шарафёб гардиданд. Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (аз апрели соли 1998) зимни суханронии пурмуҳтаво дар анҷумани XV ҲХДТ авзои ҳамонвақтаро таъкид сохта, илова намуданд, ки ҳизби мо масъулияти дифоъ аз озодиҳои шаҳрвандон монанди озодии сухан, виҷдон, эътиқод, матбуот ва ғайраро дорост: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар раванди басо мушкилу мураккаби хомӯш кардани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, вусъат бахшидани музокироти сулҳ ва таҳкими оромиву суботи ҷомеа нақши босазои худро гузошт. Ҳизби мо ба сифати нерӯи муқтадири сиёсии кишвар барои воқеан амалӣ гардидани озодиҳои сиёсиву иқтисодӣ, аз қабили гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, озодии сухан, матбуот ва эътиқод, интихоботи шаффофу демократӣ, волоияти қонун, иқтисодиёти гуногуншакл, рақобати озоди иқтисодӣ, рушди соҳибкории хурду миёна, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва монанди инҳо ҳамчун ҳадафҳои барномавии худ то имрӯз талош меварзад. Натиҷаи ҳамин аст, ки намояндагони аксари қишрҳои ҷомеа ифодаи манфиатҳояшонро дар барномаи ин ҳизб мебинанд ва онро ҷонибдорӣ мекунанд».

Лозим ба ёдоварист, ки ҳизби мардумӣ барои халқ таъсис ёфта, бобати ҳимояи тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии мардумӣ фаъолият менамояд. Бинобар ин, дар назди аъзои он вазифаи ҷалби одамон ва таблиғи давлатдорию давлатсозии мардумӣ бо вижагиҳои ҳуқуқбунёду дунявӣ истодааст. Ҳар фарде, ки аз қишрҳои гуногун бо ҳизби мардумӣ мепайвандад, ба хубӣ дарк хоҳад кард, ки омили рушду тараққӣ кардани дилхоҳ давлат дар шароити ҷаҳонишавӣ тақвият додани ҷаҳонбинии дунявӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, ҳизби мардумӣ ҳадафи асосии хешро дар таҳия ва татбиқи давлати муосири демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ дида, бо марому пайвастагӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани он амалан ҷаҳду кӯшишҳои собитқадамонаро аз ҳар узви хеш талаб менамояд. Аз ҳамин хотир аст, ки Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сохтани роҳу нақбҳо ва мактабу бохчаҳо ва дигар муассисаҳои такмили инсон беш аз пеш таваҷҷуҳ намуда, мустақилиятро аз авомили рушду тараққӣ донистаанд: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳанӯз аз оғози фаъолияти худ эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоиро ҳамчун ҳадафи асосӣ пеш гирифт.

Амалӣ шудани ин ҳадафи барномавии ҳизбро мо дар иқдомоти ҳамарӯзаи Ҳукумати мамлакат, дар мисоли сохтмони мактабу шифохонаҳо, роҳу нерӯгоҳҳо ва дигар иншооти инфрасохторӣ, дар муҳайё сохтани ҷойҳои нави корӣ ва дар амри дастгирии пайвастаи табақаҳои камбизоати аҳолӣ – ятимону маъюбон, шахсони бесаробонмонда ва оилаҳои камбизоат мебинем».

Иҷрои вазифаҳои асосии худ аз ҷониби ҳизбҳои сиёсӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки ба фаъолияти тамоми системаи сиёсӣ самараноктар таъсир расонанд ва онҳоро ба субъектҳои асосии ҳаёти ҷомеа табдил диҳанд. Бояд қайд кард, ки дар ҷаҳони муосир фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ на танҳо дар давлатҳои демократӣ амалӣ карда мешавад, аммо чун қоида, дар дигар низомҳои сиёсӣ вазифаҳои тамоман дигар амалӣ карда мешаванд. Дар шароити муосир ҳизбҳои сиёсӣ дар давлатҳои демократӣ як навъ механизми муштараки ҳамкорӣ, «миёнарав»-ии байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва сохторҳои ҳукуматӣ, назорат аз болои он аз ҷониби аввалӣ мебошанд. Дар баробари ин ташаккули низоми ҳизбӣ дар асоси муборизаи софдилонаи рақобати ҳуқуқӣ барои қудрати сиёсӣ бо рушди институти ҷомеаи шаҳрвандӣ ва манфиатҳои устувори гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ пайваста алоқаманд аст.

Намояндагони манфиатҳои аҳолӣ бо роҳи муттаҳид кардани манфиатҳои интихобкунандагон, бо шаклҳои гуногуни фаъолият пардохта, нақши худро зимни интихоботи сиёсӣ ба андозаи каму беш мегузоранд. Дар чунин шароит таваҷҷуҳ ба сифати фаъолияти сиёсӣ бештар гардида, раванди бо ҳар роҳу васила афзудани сафи ҳизбиён чандон истиқбол намегардад. Бинобар ин, Сарвари давлат ба ин масъала диққат дода, зимни суханронӣ таъкид намуданд, ки ҳангоми қабули шаҳрвандон ба сафи ҳизб бояд ба сатҳи маърифатнокии довталабон аҳаммият дода шавад: «Дар робита ба масъалаи қабули аъзои нав ба сафи ҳизб ба масъулини ҳизбӣ бори дигар таъкид месозам, ки набояд танҳо аз пайи шумора рафт, баръакс бештар ба сифатҳои шахсии аъзои ҳизб эътибор дода, пеш аз ҳама, хоҳишмандон ва шахсонеро ба сафҳои ҳизб ҷалб бояд кард, ки маърифату маънавиёти баланд дошта бошанд ва ғояҳои созандаи ҳизбро содиқона ҷонибдорӣ намоянд».

Яке аз таъкидҳои саривақтии Пешвои миллат, Раиси ҲХДТ мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон истифода аз лаёқату қобилиятҳои занон мебошад. Дар ҷомеаҳои муосир зан фаъолтарин шаҳрванд дониста шуда, дар рушду тараққии ҷомеа нақши босазо мегузорад. Дар сурати ба кору фаъолият ҷалб нашудани занон ҷомеа дар ҳоли нохудогоҳӣ қарор гирифта, наслҳое ба воя мерасанд, ки дар таассуб ғарқаанд. Бинобар ин, Раиси ҲХДТ ин навбат низ таъкид намуданд, ки ба фаъолияти ҳизбӣ занон низ ҷалб карда шаванд: «Дар марҳалаи таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ истифодаи самараноки нерӯи созандаи занон яке аз омилҳои муҳимми таъмини рушди иқтисодиву иҷтимоӣ, суботи сиёсӣ ва болоравии сатҳи худшиносиву худогоҳии мардум мебошад. Гузашта аз ин, таваҷҷуҳи доимӣ ба ҳалли масоили занон ва ташаккули чеҳраи сиёсии онҳо яке аз ҳадафҳои асосии барномавии ҳизби мост. Тадбирҳои ҳизб дар ин бобат бояд ба ташаккули ҷаҳонбинии муосир, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ, ҳимояи манфиатҳои занон, воридшавии онҳо ба раванди муносибатҳои нави ҷомеа ва дастгирии ташаббусҳои созандаи занон равона карда шавад».

Ҳизбҳои сиёсии муосир дар хидмати худ ба манфиатҳои ҷамъиятӣ як қатор вазифаҳоро иҷро мекунанд, ки тавассути онҳо нақши он дар ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои синфҳо, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, табақаҳои иҷтимоӣ зимни иҷрои вазифаҳои мушаххас ошкор карда мешавад. Вазифаи рӯйимизии дилхоҳ ҳизб дар давлати демократи пеш аз ҳама, муайян кардани ҳадафи рушд мебошад. Ҳизбҳо барои таҳкими фаъолияти сиёсии шаҳрвандон ва фароҳам овардани замина барои фаъолияти дарозмуддати сиёсӣ пешбинӣ шудаанд. Ҳизбҳои сиёсӣ дар ҳоле ки субъекти муҳимми сиёсат боқӣ мемонанд, дар кишварҳои демократии пешрафта таҳаввули муайянеро аз cap гузарондаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ормони «Ваҳдати миллӣ» ва таҳкими сулҳу суботи иҷтимоӣ яке аз вазифаҳои рӯзмарраи инсонҳо гардидааст ва ҳизбию ғайриҳизбӣ барои тақвияти ин масъала талош меварзанд. Раиси ҲХДТ ин мавзуро чунин баррасӣ намуданд: «Сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, сарҷамъиву ҳамдигарфаҳмӣ дар ҷомеа рӯз ба рӯз густариш ёфта, ба шарофати ин раванди нек сатҳи зиндагии мардум торафт баланд мегардад. Воқеан, истиқлолият ҳамон вақт маъниву моҳияти ҳақиқӣ пайдо мекунад, ки ҳар фарди ҷомеа, аз ҷумла аъзои ҳамаи аҳзоби сиёсӣ, аз ҷумла ҳар як узви ҳизби мо ба қадри он расанд ва ин неъмати муқаддасу бебаҳоро ҳамчун дастоварди бузурги таърихӣ ҳифз намоянд ва таҳким бахшанд».
Раванди ҷаҳонишавӣ ва авзои кунунии ҷаҳони муосир моро водор мекунад бобати таъмини сулҳу суботи кишварамон андеша кунем. Махсусан, фаъолгардии ҳаракатҳои мухталифи экстремистӣ ва ифротгароии динӣ кишвари моро низ асар карда, минбаъд моро водор хоҳад кард, ки ҷиҳати ҳифзу якпорҷагии мамлакатамон чораҷӯйӣ намоем. Сарвари давлат дар анҷумани навбатии ҲХДТ иктифо намуда, таъкид сохтанд, ки айни ҳол бо ниқоби ислом қариб ҳамаи рухдодҳои ваҳшиёна роҳандозӣ мешаванд ва моро зарур аст, ки қурбони ифротгароӣ нашавем: «Имрӯз мо шоҳиди густариши бесобиқаи фаъолияти ҳаракату равияҳои экстремистӣ ва ифротгароии динӣ мебошем. Яке аз онҳо давлати ба ном исломии Шому Ироқ мебошад, ки ҳомиёну сарпарастони маънавии он ҷавонони зиёдеро қариб аз 80 кишвари гуногуни олам ба доми ғаразноки худ дароварда, ба ҷангҳои бисёр даҳшатноку ҷоҳилона бар зидди худи мардуми мусулмон сафарбар карда истодаанд. Мутаассифона, чунин аъмоли ваҳшатнок бо истифода аз номи ислом сурат мегирад, ки боиси бадномии дини мубини ислом ва мардуми мусулмон мегардад. Табиист, ки як қисми чунин ҷавонон минбаъд ба кишварҳои худ бармегарданд ва барои нооромиҳои иҷтимоӣ замина мегузоранд. Аз чунин ҳолат Тоҷикистони мо низ истисно нест».

Барои аҳзобе, ки дар замони муосир нисбат ба соири ҳизбҳо дар дохили як кишвар бартарӣ дошта, ҷиҳати пайвастани ҷомеаи шаҳрвандӣ бо қудрати сиёсӣ нақши муҳимро адо менамояд, вазифаҳо ва фаъолияти сиёсӣ ба ду бахши мувофиқ тақсим мешаванд: дохилӣ ва хориҷӣ. Қисмати дувуми ин вазифаҳо имкон фароҳам меоранд, ки ҳизб бо унсурҳои ифротгароёна дар муқовимат қарор гирифта, бобати ҳифзи якпорчагию сулҳу суботи дохилӣ иқдом намояд. Чунки сулҳу суботу оромии дохилии дилхоҳ давлат айни замон аз сатҳи баррасиҳои хориҷӣ вобаста буда, фаъолияти сиёсиро хориҷ аз ҳизбҳо таманно менамояд. Аз ин хотир, муборизо бо терроризму экстремизм низ барои ҲХДТ дар замони муосир яке аз ҳадафҳои асосӣ бояд баррасӣ шавад. Раиси ҳизби мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханрониашон аз он таъкид намуда, бо қатъият илова намуданд, ки мубориза бо терроризму экстремизм чун ифротгароии динӣ вазифаи ҳар шаҳрванд новобаста аз мансубияти ҳизбӣ маҳсуб мешавад.

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих

муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Пайдоиши прототипҳои ҳизбҳои сиёсии муосир ба давраи бостонии таърихи башар рост меояд. Он ҳангом барои дастгирии як сиёсатмадори муайян ва пешбарӣ кардани номзади онҳо ба эшелонҳои ҳокимият гурӯҳҳои гуногуни сиёсӣ ба таври стихиявӣ таъсис ёфта, ҳамоҳангсозии минбаъдаи амалҳо ба вуҷуд меомадаанд. Аммо ба вучуд омадани аввалин ҳизбҳои сиёсӣ ба маънои классикиашон ба садаи XIX тааллуқ дорад. Раванди таъсиси ҳизбҳои сиёсӣ тӯлонӣ ва душвор буда, марҳилаи ибтидоии муборизаи ҷонибдорони самтҳои гуногуни давлатдории навбунёдро инъикос мекард. Ба вучуд омадани аҳзоб дар қитъаи Аврупо бо ташаккули буржуазия алоқаманд аст. Дар кишварҳои Осиё, Африқо ва Амрико пайдоиши аҳзоби сиёсӣ бинобар ба миён омадани ҳаракатҳои миллӣ-озодихоҳӣ сурат пазируфта, гурӯҳҳои ҷамъиятӣ дар ин кишварҳо дар заминаи манофеи миллӣ ташкил мешудаанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун татбиқкунандаи ормонҳои миллӣ дар шароити басе мушкилзо ба вуҷуд омада, яке аз ҳадафҳои он хомӯш сохтани алангаи ҷанги шаҳрвандӣ буд. Ҳизби мазкур таҳти сарварии Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳизби мардумиро дар он давраи нобаҳангом таъсис дода, ба вазифаи Раиси ҳизб интихоб гардиданд, дар муддати кӯтоҳ ба ин ҳадафи пешгузошта шарафёб гардиданд. Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (аз апрели соли 1998) зимни суханронии пурмуҳтаво дар анҷумани XV ҲХДТ авзои ҳамонвақтаро таъкид сохта, илова намуданд, ки ҳизби мо масъулияти дифоъ аз озодиҳои шаҳрвандон монанди озодии сухан, виҷдон, эътиқод, матбуот ва ғайраро дорост: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар раванди басо мушкилу мураккаби хомӯш кардани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, вусъат бахшидани музокироти сулҳ ва таҳкими оромиву суботи ҷомеа нақши босазои худро гузошт. Ҳизби мо ба сифати нерӯи муқтадири сиёсии кишвар барои воқеан амалӣ гардидани озодиҳои сиёсиву иқтисодӣ, аз қабили гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, озодии сухан, матбуот ва эътиқод, интихоботи шаффофу демократӣ, волоияти қонун, иқтисодиёти гуногуншакл, рақобати озоди иқтисодӣ, рушди соҳибкории хурду миёна, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва монанди инҳо ҳамчун ҳадафҳои барномавии худ то имрӯз талош меварзад. Натиҷаи ҳамин аст, ки намояндагони аксари қишрҳои ҷомеа ифодаи манфиатҳояшонро дар барномаи ин ҳизб мебинанд ва онро ҷонибдорӣ мекунанд».

Лозим ба ёдоварист, ки ҳизби мардумӣ барои халқ таъсис ёфта, бобати ҳимояи тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии мардумӣ фаъолият менамояд. Бинобар ин, дар назди аъзои он вазифаи ҷалби одамон ва таблиғи давлатдорию давлатсозии мардумӣ бо вижагиҳои ҳуқуқбунёду дунявӣ истодааст. Ҳар фарде, ки аз қишрҳои гуногун бо ҳизби мардумӣ мепайвандад, ба хубӣ дарк хоҳад кард, ки омили рушду тараққӣ кардани дилхоҳ давлат дар шароити ҷаҳонишавӣ тақвият додани ҷаҳонбинии дунявӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, ҳизби мардумӣ ҳадафи асосии хешро дар таҳия ва татбиқи давлати муосири демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ дида, бо марому пайвастагӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани он амалан ҷаҳду кӯшишҳои собитқадамонаро аз ҳар узви хеш талаб менамояд. Аз ҳамин хотир аст, ки Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сохтани роҳу нақбҳо ва мактабу бохчаҳо ва дигар муассисаҳои такмили инсон беш аз пеш таваҷҷуҳ намуда, мустақилиятро аз авомили рушду тараққӣ донистаанд: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳанӯз аз оғози фаъолияти худ эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоиро ҳамчун ҳадафи асосӣ пеш гирифт.

Амалӣ шудани ин ҳадафи барномавии ҳизбро мо дар иқдомоти ҳамарӯзаи Ҳукумати мамлакат, дар мисоли сохтмони мактабу шифохонаҳо, роҳу нерӯгоҳҳо ва дигар иншооти инфрасохторӣ, дар муҳайё сохтани ҷойҳои нави корӣ ва дар амри дастгирии пайвастаи табақаҳои камбизоати аҳолӣ – ятимону маъюбон, шахсони бесаробонмонда ва оилаҳои камбизоат мебинем».

Иҷрои вазифаҳои асосии худ аз ҷониби ҳизбҳои сиёсӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки ба фаъолияти тамоми системаи сиёсӣ самараноктар таъсир расонанд ва онҳоро ба субъектҳои асосии ҳаёти ҷомеа табдил диҳанд. Бояд қайд кард, ки дар ҷаҳони муосир фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ на танҳо дар давлатҳои демократӣ амалӣ карда мешавад, аммо чун қоида, дар дигар низомҳои сиёсӣ вазифаҳои тамоман дигар амалӣ карда мешаванд. Дар шароити муосир ҳизбҳои сиёсӣ дар давлатҳои демократӣ як навъ механизми муштараки ҳамкорӣ, «миёнарав»-ии байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва сохторҳои ҳукуматӣ, назорат аз болои он аз ҷониби аввалӣ мебошанд. Дар баробари ин ташаккули низоми ҳизбӣ дар асоси муборизаи софдилонаи рақобати ҳуқуқӣ барои қудрати сиёсӣ бо рушди институти ҷомеаи шаҳрвандӣ ва манфиатҳои устувори гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ пайваста алоқаманд аст.

Намояндагони манфиатҳои аҳолӣ бо роҳи муттаҳид кардани манфиатҳои интихобкунандагон, бо шаклҳои гуногуни фаъолият пардохта, нақши худро зимни интихоботи сиёсӣ ба андозаи каму беш мегузоранд. Дар чунин шароит таваҷҷуҳ ба сифати фаъолияти сиёсӣ бештар гардида, раванди бо ҳар роҳу васила афзудани сафи ҳизбиён чандон истиқбол намегардад. Бинобар ин, Сарвари давлат ба ин масъала диққат дода, зимни суханронӣ таъкид намуданд, ки ҳангоми қабули шаҳрвандон ба сафи ҳизб бояд ба сатҳи маърифатнокии довталабон аҳаммият дода шавад: «Дар робита ба масъалаи қабули аъзои нав ба сафи ҳизб ба масъулини ҳизбӣ бори дигар таъкид месозам, ки набояд танҳо аз пайи шумора рафт, баръакс бештар ба сифатҳои шахсии аъзои ҳизб эътибор дода, пеш аз ҳама, хоҳишмандон ва шахсонеро ба сафҳои ҳизб ҷалб бояд кард, ки маърифату маънавиёти баланд дошта бошанд ва ғояҳои созандаи ҳизбро содиқона ҷонибдорӣ намоянд».

Яке аз таъкидҳои саривақтии Пешвои миллат, Раиси ҲХДТ мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон истифода аз лаёқату қобилиятҳои занон мебошад. Дар ҷомеаҳои муосир зан фаъолтарин шаҳрванд дониста шуда, дар рушду тараққии ҷомеа нақши босазо мегузорад. Дар сурати ба кору фаъолият ҷалб нашудани занон ҷомеа дар ҳоли нохудогоҳӣ қарор гирифта, наслҳое ба воя мерасанд, ки дар таассуб ғарқаанд. Бинобар ин, Раиси ҲХДТ ин навбат низ таъкид намуданд, ки ба фаъолияти ҳизбӣ занон низ ҷалб карда шаванд: «Дар марҳалаи таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ истифодаи самараноки нерӯи созандаи занон яке аз омилҳои муҳимми таъмини рушди иқтисодиву иҷтимоӣ, суботи сиёсӣ ва болоравии сатҳи худшиносиву худогоҳии мардум мебошад. Гузашта аз ин, таваҷҷуҳи доимӣ ба ҳалли масоили занон ва ташаккули чеҳраи сиёсии онҳо яке аз ҳадафҳои асосии барномавии ҳизби мост. Тадбирҳои ҳизб дар ин бобат бояд ба ташаккули ҷаҳонбинии муосир, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ, ҳимояи манфиатҳои занон, воридшавии онҳо ба раванди муносибатҳои нави ҷомеа ва дастгирии ташаббусҳои созандаи занон равона карда шавад».

Ҳизбҳои сиёсии муосир дар хидмати худ ба манфиатҳои ҷамъиятӣ як қатор вазифаҳоро иҷро мекунанд, ки тавассути онҳо нақши он дар ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои синфҳо, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, табақаҳои иҷтимоӣ зимни иҷрои вазифаҳои мушаххас ошкор карда мешавад. Вазифаи рӯйимизии дилхоҳ ҳизб дар давлати демократи пеш аз ҳама, муайян кардани ҳадафи рушд мебошад. Ҳизбҳо барои таҳкими фаъолияти сиёсии шаҳрвандон ва фароҳам овардани замина барои фаъолияти дарозмуддати сиёсӣ пешбинӣ шудаанд. Ҳизбҳои сиёсӣ дар ҳоле ки субъекти муҳимми сиёсат боқӣ мемонанд, дар кишварҳои демократии пешрафта таҳаввули муайянеро аз cap гузарондаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ормони «Ваҳдати миллӣ» ва таҳкими сулҳу суботи иҷтимоӣ яке аз вазифаҳои рӯзмарраи инсонҳо гардидааст ва ҳизбию ғайриҳизбӣ барои тақвияти ин масъала талош меварзанд. Раиси ҲХДТ ин мавзуро чунин баррасӣ намуданд: «Сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, сарҷамъиву ҳамдигарфаҳмӣ дар ҷомеа рӯз ба рӯз густариш ёфта, ба шарофати ин раванди нек сатҳи зиндагии мардум торафт баланд мегардад. Воқеан, истиқлолият ҳамон вақт маъниву моҳияти ҳақиқӣ пайдо мекунад, ки ҳар фарди ҷомеа, аз ҷумла аъзои ҳамаи аҳзоби сиёсӣ, аз ҷумла ҳар як узви ҳизби мо ба қадри он расанд ва ин неъмати муқаддасу бебаҳоро ҳамчун дастоварди бузурги таърихӣ ҳифз намоянд ва таҳким бахшанд».
Раванди ҷаҳонишавӣ ва авзои кунунии ҷаҳони муосир моро водор мекунад бобати таъмини сулҳу суботи кишварамон андеша кунем. Махсусан, фаъолгардии ҳаракатҳои мухталифи экстремистӣ ва ифротгароии динӣ кишвари моро низ асар карда, минбаъд моро водор хоҳад кард, ки ҷиҳати ҳифзу якпорҷагии мамлакатамон чораҷӯйӣ намоем. Сарвари давлат дар анҷумани навбатии ҲХДТ иктифо намуда, таъкид сохтанд, ки айни ҳол бо ниқоби ислом қариб ҳамаи рухдодҳои ваҳшиёна роҳандозӣ мешаванд ва моро зарур аст, ки қурбони ифротгароӣ нашавем: «Имрӯз мо шоҳиди густариши бесобиқаи фаъолияти ҳаракату равияҳои экстремистӣ ва ифротгароии динӣ мебошем. Яке аз онҳо давлати ба ном исломии Шому Ироқ мебошад, ки ҳомиёну сарпарастони маънавии он ҷавонони зиёдеро қариб аз 80 кишвари гуногуни олам ба доми ғаразноки худ дароварда, ба ҷангҳои бисёр даҳшатноку ҷоҳилона бар зидди худи мардуми мусулмон сафарбар карда истодаанд. Мутаассифона, чунин аъмоли ваҳшатнок бо истифода аз номи ислом сурат мегирад, ки боиси бадномии дини мубини ислом ва мардуми мусулмон мегардад. Табиист, ки як қисми чунин ҷавонон минбаъд ба кишварҳои худ бармегарданд ва барои нооромиҳои иҷтимоӣ замина мегузоранд. Аз чунин ҳолат Тоҷикистони мо низ истисно нест».

Барои аҳзобе, ки дар замони муосир нисбат ба соири ҳизбҳо дар дохили як кишвар бартарӣ дошта, ҷиҳати пайвастани ҷомеаи шаҳрвандӣ бо қудрати сиёсӣ нақши муҳимро адо менамояд, вазифаҳо ва фаъолияти сиёсӣ ба ду бахши мувофиқ тақсим мешаванд: дохилӣ ва хориҷӣ. Қисмати дувуми ин вазифаҳо имкон фароҳам меоранд, ки ҳизб бо унсурҳои ифротгароёна дар муқовимат қарор гирифта, бобати ҳифзи якпорчагию сулҳу суботи дохилӣ иқдом намояд. Чунки сулҳу суботу оромии дохилии дилхоҳ давлат айни замон аз сатҳи баррасиҳои хориҷӣ вобаста буда, фаъолияти сиёсиро хориҷ аз ҳизбҳо таманно менамояд. Аз ин хотир, муборизо бо терроризму экстремизм низ барои ҲХДТ дар замони муосир яке аз ҳадафҳои асосӣ бояд баррасӣ шавад. Раиси ҳизби мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханрониашон аз он таъкид намуда, бо қатъият илова намуданд, ки мубориза бо терроризму экстремизм чун ифротгароии динӣ вазифаи ҳар шаҳрванд новобаста аз мансубияти ҳизбӣ маҳсуб мешавад.

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих

муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Об арзишмандтарину муҳимтарин сарватест, ки тамоми мавҷудоти зинда ба он ниёз доранд ва он ягона қувваи сабзишу инкишоф аст. Норасоии андаки об мушкилоти бузург ба вуҷуд меорад.

Захираи фаровони оби мамлакат моро водор месозад, ки аз он оқилона истифода барем ва барои покиза нигоҳ доштани он масъулият эҳсос намоем. Дар ин роҳ талошу иқдомҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ шоистаи таҳсинанд. Сарвари давлат аҳамияти ҳалли масъалаҳои вобаста ба норасоии обро сари вақт дарк намуда, онро бо камоли хирад ба ҷаҳониён расонд, то аз ин ганҷинаи нодири дунё қадрдонӣ намоянд.

Аҳамияти ташаббусҳои беназири Президенти Тоҷикистон имрӯзҳо дар чорчӯбаи роҳандозии Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 – 2028» бештар бозтоб мегардад. Вобаста ба татбиқи даҳсолаи номбурда ҳоло дар бештари нуқоти олам чорабиниҳо амалӣ мегарданд, ки Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 - 2028» дар шаҳри Душанбе аз зумраи онҳост.

Ҷамъомадҳои сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ доир ба иҷрои муқаррароти даҳсола, бешак, аз андешаҳои инсонпарваронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки натиҷа ва бузургии онро ҷаҳониён имрӯз шоҳиданд. Ин амал барои шаҳрвандони кишвар мояи ифтихору сарбаландӣ буда, онҳоро муваззаф месозад, ки дар роҳи ҳифзу сарфакорона истифода бурдани об пешдастӣ намоянд.

Сарзамини Тоҷикистон аз обҳои тоза саршор буда, сарфи оқилонаи ин неъмати худодод дар кишвар барои рушди устувори иқтисодию иҷтимоии давлат мусоидат менамояд. Ҳамчунин, ҳифзи манбаъҳои обӣ яке аз омилҳои мустаҳкамшавии ҳамкориҳо бо кишварҳои ҷаҳон, хусусан ҷумҳуриҳои Афғонистону Покистон, мебошад. Ташрифи намояндагони олии Вазорати оби Покистон ба Тоҷикистон ва баргузории семинари омӯзишӣ дар мавзӯи "Об барои рушди устувор - Тоҷикистон ташаббускори асосӣ» дар Исломобод аз рушди ин ҳамкориҳои минтақавӣ шаҳодат медиҳад, ки аҳамияти бузурги стратегӣ доранд. Об ва арзиши волои он аз ҷониби донишмандону муҳаққиқони ҷаҳонӣ ҳамчун масъалаи муҳими стратегӣ шинохта шудааст. Дар китоби "Ҷаҳон дар соли 2020", ки аз ҷониби нависанда Ҳамиш Мекрой таҳия гардидааст, об чун манбаи асосии ҳаёт номбар шуда, зикр шудааст, ки он солҳои баъдӣ ба мисли сӯзишворӣ ба омили чолишҳои сиёсӣ дар байни кишварҳо табдил хоҳад ёфт. Ҳамин аст, ки ташаббуси навбатии Тоҷикистон баҳри назорат ва мудирияти захираҳои обӣ роҳи асосии пешгирии моҷароҳо ва ҳалли масоили марбут ба мушкилоти вобаста ба об мебошад.

Дар ҳошияи конфронси навбатӣ доир ба даҳсолаи байналмилалӣ имконият фароҳам меояд, ки коршиносони ҷаҳонӣ фикру андешаҳои худро дар бораи ҳалли масъалаҳои зикршуда мавриди табодул қарор дода, дар асоси таҷрибаҳои навин роҳҳои истифодаи дурусту самараноки обро муайян намоянд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими илмии Институт омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АИ ҶТ

«Зафарнома»-и Шарафуддин Алии Яздӣ ҷумлаи беҳтарин асарҳои таърихӣ буда, дар пажӯҳиши таърихи Хатлон сарчашмаи муҳим ва дар баъзе мавридҳо сарчашмаи ягона ба ҳисоб рафта, дар он доир ба воқеаҳои сиёсӣ, ҳокимон ва воҳидҳои маъмурию ҷуғрофии Хатлон маълумоти муҳим мавҷуд аст.

Аввалин маълумоти ба Хатлон додаи Алии Яздӣ ба вақеаҳои соли 752/1352-53 рост омада, матнаш чунин аст: «… Амирзода Абдуллоҳ писари амир Қазаған аз Самарқанд лашкар мураттаб дошта ба Хоразм рафт ва онро тасхир кард. Амир Қазаған зимистон Соли Саройро мухайями иқомат сохтӣ ва дар баҳор дар гулзори Қаронӯр бардохта ва тобистону хазон дар шаҳри Мунк райати таваттун афрохта ва бештари авқот сайд кардӣ ва ҷонвар андохтӣ»2. Дар матни боло ду воҳиди ҷуғрофӣ ва маъмурии Хатлон-Солӣ Сарой ва Мунк зикр гаштааст. Солӣ Сарой ноҳияи имрӯзаи Панҷи Тоҷикистонро фаро гирифта, дар ҳудуди он яке аз гузаргоҳҳои асосии обӣ ҷойгир шуда буд. Мунк, ки дар «Зафарнома» ҳамчун қароргоҳи тобистона ва тирамоҳонаи амир Қазаған ёд шудааст, Ховалинги имрӯза мебошад, ки дар ин ҷо ҷойгиршавии онро олимон ҳануз замони шӯравӣ муайян карда буданд.Танҳо академик В.В.Бартолд ба хато Балҷувони имрӯзаро Мунки асримиёнагӣ дониста буд. Вобаста бо номи амир Қазаған ҳамин нукта ҷолиб аст, ки ҳоло дар ноҳияи Ховалинг чашмае бо номи Қазаған (Қазған) мавҷуд аст ва ин чашма ба номи амири муғулӣ номгузорӣ шудааст, ки онро Шарафуддини Яздӣ дар «Зафарнома» зикр карда буд3. Вале номи ин шаҳр на дар ҳамаи нусхаҳои «Зафарнома» ба шакли «Мунк» омадааст4.

Шарафуддин Алии Яздӣ илова бар чунин ҷузъиёт доир ба вазъияти умумии Варазрӯди давраи Темуриён маълумоти муҳим медиҳад. Аз ҷумла, тибқи маълумоти «Зафарнома» Варазрӯд ва дигар вилоятҳои атрофи он дар аввали нимаи дуюми асри XIV ба майдони задухӯрдҳои амирони муғултабор табдил ёфта, дар ин кашмакашиҳо ҳокимони Хатлон, ки Кайхусрави Хатлонӣ аз ҷумлаи онҳо буд, низ фаъолона иштирок менамуданд.

Соли 1360 амир Хусайн баъд аз забти Бадахшон бародари Кайхусрави Хатлонӣ- Кайқубодро ба қатл мерасонад. Тибқи маълумоти «Зафарнома» соли1361дар соҳили дарёи Вахш байни Туғлуқ Темурхон ва амир Ҳусайн муҳориба ба вуқуъ омад. Дар ин ҷанг Кайхусрави Хатлонӣ бо сабаби оне, ки амир Ҳусайн соли 1360 дар Бадахшон бародари ӯ-Кайқубодро кушта буд, ба тарафи Туғлуқ Темур мегузарад ва ин рафтори ҳокими Хатлон сабаби асосии шикасти амир Ҳусайн мегардад. Ҳокими Хатлон бо мақсади таҳкими ҳокимияти худ бо Туғлуқ Темурхон пайванди хешӣ пайдо мекунад. Баъдтар мебинем, ки дар аввал байни Кайхусрави Хатлонӣ ва Темурланг низ чунин қаробат пайдо мешавад ва дар муноқишаҳои минбаъдаи байни амир Ҳусайн ва Темурланг бо 2000 сарбозаш ба тарафдории Темурланг меҷангад.

Дар рафти ин муноқишаҳо шоҳи Бадахшон ба Қундуз ҳамла оварда, онро ғорат менамояд. Ин ҳодиса амир Темур ва амир Ҳусайнро водор менамояд, ки онҳо муттаҳид гашта, ба Бадахшон лашкар кашанд. Шоҳи Бадахшон- Шайх Алии Бадахшонӣ ба дасти онҳо асир меафтад. Ва аз маълумоти Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки ҳангоми дар Бадахшон будани амир Темур ва амир Ҳусайн дар Хатлон бо роҳбарии Кайхусрави Хатлонӣ ва Шайх Муҳаммади Баён исёне бармехезад. Бо фикри мо ин исён аслан бар зидди амир Ҳусайн равона шуда буд. Зеро амир Ҳусайн чанд соле пеш ҳангоми забти Бадахшон барода ри Кайхусрави Хатлонӣ- Қайқубоди Хатлониро ба қатл расонида, яке аз духтарони онро ба ҳарами худ дохил менамояд. Ва «чун хабари ҷасорату мухолифати Шайх Муҳаммад Баён ва Кайхусрав ба ҳазрати соҳибқирон (Темурланг) расид ба азми муроҷиат аз Бадахшон савор шуд… ва равон гашт»5. Дар навбати худ Кайхусрав ва Шайх Муҳаммад Баён аз ҳаракати Темурланг ба сӯи онҳо огоҳ шуда, ба ӯ нома навишта равон менамоянд. Вале номаи онҳо ба Темурланг намерасад. Зеро амир Ҳусайн ин номаро ба даст оварда, аз Темурланг пинҳон медорад ва ӯ мақсад дошт, ки дар аввал дар байни ҳамсафони Темурланг низоъ ба вуҷуд оварад. Аз маълумоти Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки дар соли 1369 бо зиракии амир Ҳусайн амир Темур бар зидди Кайхусрави Хатлонӣ ва Шайх Муҳаммад Баён қиём намуда, онҳоро шикаст медиҳад: «Лашкари соҳибқирон бо лашкари худ аз об (-и Ҷайҳун) » бигзашт ва он чи дилхоҳи ӯ буд ва ба ҳусул пайваст ва чун ба Зинда Ҳашм ва сипоҳи манғилой расид лашкар ороставу сафҳо мураттаб дошта рӯи ҳиммат ба дафъу рафъи душманон ниҳод ва эшон чун аз таваҷҷуҳи он ҳазрат (Темурланг) воқиф шуданд… пушт ба хизмат доданд. Кайхусрав гурехта ба роҳи Қиртегин§ ба тарафи Олой рафт ва Зинда Ҳашм дар ақиби ӯ такомашӣ намуда равон шуд ва Шайх Муҳаммад Баёни сулдӯз ба роҳи Дарзӣ ба ҷониби Хуҷанд гурехт ва ҳазрати соҳибқирон такомашӣ фармуда, ӯро то Хуҷанд биронд ва ӯ аз Сайҳун гузашта ба тарафи Тошканту Утрор шитофт»6. Вобаста ба ин воқеа пурсише ба миён меояд, ки пас аз ба Олой гурехтани Кайхусрави Хатлонӣ Хатлон дар тобеияти амир Темур мемонад ё дар тобеияти амир Ҳусайн? Аз мазмуни матни «Зафарнома»-и Яздӣ бармеояд, ки ихтилофи байни амир Ҳусайн ва Темурланг соли 1370 ба ҳадди интиҳо расида, Темурланг аз Шаҳрисабз бар зидди амир Ҳусайн, ки дар Балх буд, лашкар мекашад:«…Ҳазрати соибқирон аз Биё наҳзат фармуда ба тарафи Ҷағоно- болооби Ҷағонрӯд равон шуд. Ва чун дар Ҷағоно ба саодат нузул кард амир Ҷокӯро ба ҷамъи лашкари атроф фармон дод. Ӯ ба имтисоли амир мубодират намуда, мутавваҷҷеҳ шуд ва сипоҳи он навоҳиро аз сулдӯз ва ғайриҳум ҷамъ оварда равонаи урдӯи ҳумоюн сохт ва худ озими ҷониби Хатлон гашт то қазияи лашкари он ҷо низ саранҷом кунад»7. Аз мазмуни матни боло маълум мешавад, ки Хатлон тобеи Темурланг буд. Гузашта аз ин, Кайхусрави Хатлонӣ аз ин юриши Темурланг огоҳ шуда, аз Олой ба Хулм омада бо Темурланг муттаҳид мешавад. Амир Ҷокӯи барлос низ аз Хатлон лашкар гирд оварда, дар Хулм ба сипоҳи асосии Темурланг мепайвандад: «ва амир Кайхусрав, ки вилояти худ Хатлонро гузошта буд ва аз бими амир Ҳусайн ба тарафи Олой гурехта. Чун (аз) азми ҳазрати соҳибқирон огоҳ шуд фарҳону шодмон ба мъаскари (лашкаргоҳи) зафарпаноҳ пайваст ва амир Ҷокӯ низ бо лашкари Хатлон бирасид». Бояд гуфта, ки ин амир Ҷокӯ бародари кеҳтари амир Ғиёсиддини Барлос мебошад ки номи он дар яке аз ёдгориҳои эпиграфии шаҳри Кӯлоб ҳакк шудааст. Оқибат Темурланг қалъаи Ҳиндувони Балхро, ки қароргоҳи асосии амир Ҳусайн буд муҳосира намуда, лашкарашро шикаст дода, ӯро асир мегирад. Дар ин ҳангом «амир Кайхусрави Хатлонӣ забони тазаллум баркушод, ки амир Ҳусайн бародари маро-Кайқубод(ро) куштааст. Бифармоед, ӯро ба ман супоранд то ба муқтазои шаръ ӯро ба қасос расонам. Ҳазрати соҳибқирон Кайхусравро таскин фармуданд, ки ту аз ин даъво бигзар… ». Ба ин нигоҳ накарда, бо ишораи амир Улҷойтӯ Кайхусрави Хатлонӣ бо ёрии амир Муйид амир Ҳусайнро бе ризоияти Темурланг ба қатл мерасонад. Дар бораи муносибати баъдинаи Темурланг ва Кайхусрави Хатлонӣ Шарафуддин Алии Яздӣ вобаста ба ҳуҷуми Темурланг ба Хоразм, ки соли 773 ҳиҷрӣ ба вуқуъ омада буд, чунин нигошта: «Кайхусрави Хатлониро моддаи адолату ҳасад, дар ботин дошт ва ба ҳукми зарурат пардаи нифоқ мепӯшид дар ҳаракат омад ва қосиди пӯшида пеши Ҳусайни Сӯфӣ фиристод, ки «Аслан эътимод манамой ва дари дӯстӣ макушой ва лашкар мураттаб дошта аз дарвоза берун ой то ман аз ин ҷониб баргашта бо тумони худ ба ту пайвандам». Ҳусайни Сӯфӣ ба он суханони беҳосил, ки маҳзи афсоду азлол буд фирефта шуд ва аз лашкару раъият касрате тамом аз шаҳр берун овард… ва бар лаби ҷӯи Қовун, ки дар дуфарсахии Хоразм воқеъ аст раияти инод барафрохтанд»8. Дар ин ҷанг Ҳусайни Сӯфӣ шикаст хурда, Темурланг ӯро аз тахти Хоразм сарнагун карда, ба ҷояш писараш - Юсуфи Сӯфиро ҳокими Хоразм таъин менамояд. Баъди ин Темурланг фармон медиҳад, ки «Кайхусрави Хатлониро ба девони музолим ҳозир кунанд ва нуйинону умаро ярғуи ӯро бипурсанд. Ва чун ба интисоли амр қиём намуда қазияи ӯро некӯ таҳқиқу тафтиш намудан аз ҷиҳати қосиде, ки пеши Ҳусайни Сӯфӣ фиристода буд. Ва ӯро ба мухолифату исён дошта … ва аз дигар ҷиҳод гуноҳони ӯ собит шуд ва баъд аз субути гуноҳ ӯро банд карда ба Самарқанд бурданд ва ба навкарони амир Ҳусайн супориданд. Эшон ӯро ба қасоси амир Ҳусайн ба қатл оварданд ва тумони Хатлонро ҳазрати соҳибқирон ба писари Шербаҳром-Муҳаммад Мирка, ки хеши Кайхусрав буд, арзонӣ дошт»9.

Баъди кушта шудани Кайхусрави Хатлонӣ писари ӯ- Султон Маҳмуд муборизаи зидди Темурлангро идома дода, ба Хоразм пеши ҳокими навтаъини он-Юсуфи Сӯфӣ рафта, ӯро ба муборизаи зидди Темурланг ташвиқ карда, шаҳри Котро ғорат менамоянд. Темурланг ба Хоразм ҳуҷум намуда, Юсуфи Сӯфиро таслим менамояд.

Баъди таъиноти Муҳаммад Мирка ба ҳокимии Хатлон ва шикасти Юсуфи Сӯфӣ Султон Маҳмуд гурехта, ба назди яке аз душманони ашаддии Темурланг-Туқтамишхон меравад. Ҳангоми дар Шероз будани Темурланг соли 1388 Туқтамишхон ба Варазрӯд (Мовароунаҳр) ҳуҷум меорад, Султон Маҳмуд- писари Кайхусрави Хатлонӣ зидди Темурланг ҷангида, лашкари Туқтамишхонро дар Варазрӯд роҳнамоӣ карда, баъзе шаҳрҳоро ғорат менамоянд: «чун мухолифон (сарбозони Туқтамишхон) аз тасхири Бухоро оҷиз шуданд, ба зарурат аз он ҷо бархостанд ва ба харобии вилоят Мовароуннаҳр машғул гаштанд ва Занҷирсаройро оташ заданд ва далели эшон Султон Маҳмуд писари Кайхусрави Хатлонӣ буд ва аз Қаршӣ ба Хузор гузашта то Култон ва лаби оби Омӯя тохт кардан(д)»10. Тақдири баъдинаи Султон Маҳмуд ба мо маълум нест.

Аз таҳқиқи матни «Зафарнома»-и Шарафуддин Алии Яздӣ бармеояд, ки Муҳаммад Мирка ба мисли дигар ҳокимони вилоятҳои тасхиркардаи Темурлданг ҳамеша кӯшиш менамуд, ки мустақил бошад. Вале баръакси ҳокимони марказгурез Темурланг онҳоро зери итоати хеш нигоҳ медошт ва дар забткориҳои худ иҷборӣ истифода менамуд. Ба ҳар ҳол Муҳаммад Мирка интизори вақти мусоиде буд, то бар зидди Темурланг исён намояд. Ва чунин вақти муосид соли 790/1388 -89 фаро мерасад. Дар ин сол Темурланг шаҳри Хоразмро ба хок яксон карда, бо фармони ӯ аҳолии Хоразм ба Самарқанд кӯчонида шуда, дар он ҷо ҷав корида мешавад. Шарафуддин Алии Яздӣ баъди нақли ин воқеа чунин менигорад: «Абулфатҳ бародари кӯчаки Муҳаммад Мирка аз остони давлати ошён рӯгардон шуда, бигрехт ва шабгир карда худро дар чӯл андохт». Вале ӯро Лолам Баҳодури кучин дар мавзеъи Ҳисорак дастгир намуда, сабаби гурехтанашро пурсон мешавад ва ҷавоб медиҳад, ки «бародарам Мирка ёғӣ шуда, касеро ба талаби ман фиристода буд ва ба ман ба он восита фирор ихтиёр карда пеши ӯ мерафтам». Бо ин ҷавоби Абулфатҳ исёни Муҳаммад Мирка барои Темурланг ошкор мешавад. Зеро Лолам Баҳодур Умар Шайхро аз ин воқеа огоҳ менамояд ва дар навбати худ ӯ ин хабарро ба Темурланг, ки дар Хоразм буд, мерасонад ва худаш ба Самарқанд пас гашта, ба муборизаи зидди Муҳаммад Мирка омода мегардад. Ва ба навишти Шарафуддин Алии Яздӣ «Муҳаммад Мирка бо вуҷуди он ки шарафи қаробату мусоҳирати ҳазрати соҳибқиронӣ ёфта буд, чи маҳдӣ аъло Султонбахтбегимро дар ҷибола дошт ва аз маёмини тарбияти он ҳазрат вилояти Хатлон ва айли он навоҳӣ тамом дар таҳти фармони ӯ буд… Он роҳи истиғно нашъаи ғурури шафқату ҳашамат роҳи саодату савоб аз дидаи басирати ӯ пӯшонида, ба савдои маҳол андешаи тасаллуту истиқлол ба хотир роҳ дода буд… собиқаи шақоваташ домангир омада азми мухолифат (-и Темурланг) ҷазм карда ва бо лашкар, ки Самарқанд расида буд ёғӣ ва аз он ҷо бозгашта ва чун аз Қаҳлуға (дарби оҳанин) гузашта буданд, лашкариёни Хатлон дар вилояти Тирмиз дасти бебокӣ ва ғорат бароварда буданд ва нафси шаҳрро Темуртош писари Абоҷии Сӯфӣ бародари Оқбӯғо, ки доруғаи он ҷо буд муҳофазат намуда ба кӯча банд карда аз осеби тааррузи он бадкирдорон нигоҳ дошта буд…»11. Албатта Шарафуддин Алии Яздӣ дар матни боло қиёми истиқлолхоҳӣ ё худ марказгурезии Муҳаммад Мирка пардапӯшона, вале хеле моҳирона инъикос намудааст. Ин қиёми Мирка ҳатто қувваҳои дар шимоли Афғонистон будаи Темурлангро ба худ ҷалб намуда, зарба мезанад. Чунончи ҳангоми дар Бағлон ба задухӯрдҳои зидди бурулдоиён машғул будани писари дигари Темурланг-Ҷаҳоншоҳ ба ӯ хабар медиҳанд, ки «Мирка ёғӣ шудааст ва лашкар ҷамъ карда дар вилояти Ҳисор нишастааст. Амир Ҷаҳоншоҳ сипоҳи нусратпаноҳро мураттаб сохта мутаваҷҷеҳи ӯ шуд. Ва Хоҷа Юсуф ҷиҳати забти лашкари худ ба Арҳанг рафт ва Пиралии Ноз равонаи Балх шуд то лашкаре, ки дар он ҷо монда биёварад ва муқаррар гардид, дар канори оби Ҷайҳун ба ҳам расид. Ва чун Ҷаҳоншоҳ ба канор об расид… ба тамомии лашкар ба шино аз об бигзашт ва ҳамонҷо таваққуф кард ва чун шаб даромад, Ҷунайди бурулдоӣ ва бародараш Боязид ва Алии Акбар бо тамоми лашкари худ ёғӣ шуда, шабехун оварданд ва» эшон се ҳазор савор буданд ва бо амир Ҷаҳоншоҳ шаст мард беш намонда буд…»12. Яъне аз қиёми Муҳаммад Мирка саркардаҳои дигар қабилаҳои зидди барлосиён буда истифода намуда, ба онҳо зарба мезаданд ва ин худ нишонаи муборизаи тезу тунди байниқабилавӣ дар давлати ташкилкардаи Темурланг мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки Шарафуддин Алии Яздӣ доир ба рафти ин қиёми Муҳаммад Мирка муфассал маълумот дода, вобаста ба ин воқеа воҳидҳои ҷуғрофиеро номбар менамояд, ки онҳо дар дигар сарчашмаҳои хаттии ба мо маълум зикр нашудаанд. Аз мазмуни матни «Зафарнома» бармеояд, ки чун Умар Шайх аз ҳуҷуми Мирка ба Тирмиз огоҳ мешавад, аз Самарқанд бар зидди ӯ лашкар мекашад «ва ӯ (яъне Мирка) қавми худро гирдоварӣ карда буд ва ба бедодхонаи Додмалики барлос ва Оқтемур Баҳодур, ки аз гумоштагони ҳазрати соҳибқиронӣ буданд, ғоратида ва амволи эшонро тасарруф намуда ва зарродхонаи хос, ки дар он ҷо буд кушода ва маҷмӯи аслиҳаву асбоб ва олоти ҷангро ба азозилу авбош бахш карда, асбу ҷома дода ва ҳашаре бе тоил ба андешаи ботил фароҳам овардаву камари мухолифат дар миёни туғён баста, муқовимату ҷидолро омода гашта буд… Ва пасон «амирзода (ба Мирка) наздик расид… аз қуввати давлати ҳазрати соҳибқирон ақди ҷамъияти мухолифон аз ҳам фурӯ гусаст ва ба муҷарради овозаи вусули асокири гардунмаосир ҳазимат ёфта, мутафарриқу пароканда гаштанд. Ва Миркаро чун оташи нахвату истибкор, ки аз боду ғурур… боло гирифта буд, фурӯ нишаст шикаст. Шикаставу хоксор аз оби Вахш аз Тошкупрук гузашта, ба ҷониби Хатлон гурехт. Шоҳзода (Умар Шайх) ба таъҷили тамом дар ақиби ӯ равон шуд ва аз Ҳисор ба роҳи Тиркании Қабҷиғой (تيرکنى قبجغاى) шитофта ба канори оби Вахш расид ва ба шино аз об бигзашт. Мираки рӯй аз давлат бартофта рӯй ба савби ҳимояти Шоҳ Ҷалолиддин оварда ба дараи Дарвоз рафта буд». Шоҳи Дарвоз – Ҷалолиддин аз тарси Темуриён ба ҳокими Хатлон ёрӣ намерасонад ва буздилию турсуии шоҳи Дарвоз яке аз сабабҳои асосии шикаст ва ба қатл расидани Миркаи Хатлонӣ мегардад. Чи тавре ки Шарафуддини Алии Яздӣ навиштааст «чун Мирка хоибу хосир (ноумеду зиёндида) аз дараи Дарвоз бозгашт, бештари навкаронаш, ки мулозим буданд даст аз ӯ боздошта ва сари худ гирифтанд. Ва чун лашкари мансур (сарбозони Умар Шайх) дар куҳу дашт ва росту чап ва пешу пас дар талаби ӯ (Мирка) бисёр биштофтанд ва аз ӯ хабаре наёфтанд, амирзода Умар Шайх дар Хатлон ба мавзеи Қибҷиғоқ ( Қабҷиғоқ) дар Оқсарой, ки қасри Мирка буд нузул фармуд ва мунтазир мебуд» 13. Аз порчаи матни боло нуқтаи муҳим ҳамин аст, ки дар он қасри ҳокими Хатлон – Оқсарой ва мавқеи ҷойгиршавии он –Қибҷиғой номбар шуда ва илова бар Ҳулбук ин дуввумин қасри ҳокимони Хатлон аст, ки аз он Шарафуддин Алии Яздӣ дар «Зафарнома» ном бурдааст. Мо то ин вақт дар асоси маводи «Равзату-с-сафо»-и Мирхонд доир ба ҷойгиршавии қасри Оқсарой фикри худро изҳор намуда будем14. Вале Мирхонд дар Хатлон будани Оқсаройро номбар карда, доир ба мавзеи Қибҷиғоқ ҳарфе намегуяд. Баъакси он Шарафуддини Алии Яздӣ дар мавеи Қибҷиғоқи Хатлон ҷойгир шудани Оқсаройро зикр кардааст ва вобаста ба маълумоти Яздӣ дар бораи дар Қибҷиғоқи Хатлон ҷойгир будани Оқсарой, зикри ағбаи Батотӯ ва нақли муфассали хати ақибнишинии Муҳаммад Мирка ва дар атрофи шаҳри имрӯзаи Кӯлоб мавҷуд будани топонимҳои Бодомту, Тутӯ, Қипчоқ, Турконӣ, роҳи тиҷоратии Баҳорак, ки тавассути ин роҳ аз он тарафи Ҷайҳун гузашта ба Самарқанду Бухоро мерафтанд ва дар ин минтақа мавҷуд будани роҳи Дарвоз бо боварии пурра метавон гуфт, ки қасри даврони темуриёни Хатлон –Оқсарой дар қисми шарқию шимолии имрӯза шаҳри Кӯлоб ҷойгир будааст. Сиккаҳои темурии аз инҷо ёфтшуда ин фикрро тақвият мебахшанд. Инчунин ҳаминро бояд ба назар гирифт, ки ашхоси маъруфу машҳури Кӯлоби давраи темурӣ аз он ҷумла, амир Омиршоҳ- падари Хоҷа Исҳоқи Хатлонӣ ва Хоҷа Алишоҳи Хатлонӣ дар ин минтақа зиндагӣ менамуданд.

Давоми нақли қиёми Муҳаммад Мирка чунин аст, ки «иттифоқо Усмон писари Оруғ Умар бо чанд навкар ба Самарқанд мерафт ва аз ақбаи Батотӯ гузашта ба сарчашма расид ва паи асбон дид, ки аз ҷода бурун рафта буд… бо навкарон равон шуд ва чун аз чанд пушта бигзашт Муҳаммад Миркаро дид бо чаҳор навкар, ки нишаста буданд ва асбонро ба алаф раҳо карда. Филҳол атрофу ҷавониби ӯ фуру гирифтанд ва Усмон Умар тохта асбонро, ки раҳо карда буданд ба даст оварда ва баъд аз он эшонро ҳам гирифта дар банд кашид ва хабар ба амирзода Умар шайх фиристод ва ӯро маҳбуси худ гардонида бозгашт ва мутаваҷҷеҳи шоҳзодаи мушорун илайҳ шуд. Ва ӯро (Миракро) рӯзи душанбе (соли 1388/89) дар аснои роҳ бинобар ишорате, ки аз он шоҳзода (Умаршайх) расид ба ёсоқ (қатл) расонид ва Абдулфатҳ бародарашро низ ҳамон шарбат чашониданд» 15. Ҳамин тавр, исёни яке аз ҳокимони саркаши Хатлон Муҳаммад Мирка, ки домоди Темурланг буд, фоҷиабор анҷом ёфта, Хатлон дар тобеияти империяи Темурланг боқӣ мемонад. Шарафуддин Алии Яздӣ дар бораи баъди марги Муҳаммад Мирка ҳокими Хатлон таъин шудани каси дигар маълумот надодааст.

Дар охир зарур донистем, ки як хатои олими узбекистонӣ Б.Урунбоевро, ки дар матни тавзеҳотии чопи соли 1969 «Зафарнома» вобаста ба номи яке аз ашрофзодаи темурӣ-Амирак Мири Донишманд ба назар мерасад чанд ҳарфе бигӯем. Гап сари он аст, ки баъди марги Темурланг, ки соли 1405 ба вуқуъ омада буд, Шарафуддин Алии Яздӣ дар бораи аз Ҳирот ба Бухоро омадани писари Темурланг- Мирзо Шоҳрӯх хабар дода, дар қатори дигар ашрофзодаҳое, ки ӯро ҳамроҳӣ мекарданд, Амирак Мири Донишманд ном ашрофзодаро номбар менамояд. Урунбаев Б. ҳамин шахсро дар тавзеҳот Муҳаммад Мирка донистааст, ки хатост. Зеро чи тавре, ки гуфтем Муҳаммад Миркаро соли 1388/89 Усмон писари Орӯғ Умар ба қатл расонда буд. Олими эронӣ Муҳаммад Аббосӣ ба хато Амирак Мири Донишмандро низ Муҳаммад Мирка донистааст.

АБДУВАЛӢ ШАРИФЗОДА - мудири шуъбаи таърихи илм ва техникаи ИТБМ ба номи Аҳмади Дониши АМИТ

2 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 207 (л. 94 а).

3 Шарипов А. Чилчанори Ховалинг/Пажӯҳишҳо дар Осорхонаи миллӣ- Душанбе:Эҷод,№1, 2005-с.29-33

4 Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафаронма/ Тасҳех ва таҳқиқи Сайид Саъид Мирмуҳаммад Содиқ, Абдуҳусайни Навоӣ- Теҳрон, Ҷ. I.,1387 ҳ.,- с. 257

5 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 285 (л. 133а).

§ Қаротегини имрӯзаи Тоҷикистон дар назар дошта шудааст, ки номаш дар матни «Зафарнома» ба шакли «قير تگين» омадааст. Шояд ин қадимтарин зикри номи Қаротегин ҳамчун воҳиди ҷуғрофӣ дар ҳамин шакл бошад. Албатта номи ин нохия дар шакли «Рашт»ва шаклҳои дигар низ дар сарчашмаҳои қадимтар ба назар мерасад.

6 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 286-287 (л. 133б,134а).

7 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 292 (л. 136б).

8 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.178

9 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.181

10 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- с.320

11 Мавлоно Шарафуддин Алии Яздқ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон,1, 1336- с.490

12 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Мавлоно Шарафуддин Алии Яздӣ. Зафарнома. Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Муҳаммад Аббосӣ.- Теҳрон, Ҷ.1, 1336- Фан, 1972.- с. 409 (л. 195а).

13 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 411 (л. 195а).

14 Шарипов А. Хатлон дар аҳди Темуриён/Тоҷикистон- Душанбе.№4-6.2004-с.18-19

15 Шарафуддин Али Яздий. Зафарнома/Подготовка к печати…А. Урунбаева.- Ташкент: Фан, 1972.- с. 411 (л. 196а).

(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

Зеҳни сунъӣ дар Штатҳои Муттаҳидаи Амрико ба яке аз технологияҳои пешрафтаи асри 21 табдил ёфтааст, ки дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла тандурустӣ, молия, нақлиёт, амният ва тиҷорат, таъсири беназир дорад. Бо вуҷуди афзоиши босуръати татбиқи зеҳни сунъӣ, зарурати танзими ҳуқуқии он барои ҳифзи ҳуқуқи инсон, пешгирии ғаразҳои алгоритмӣ, таъмини амнияти ҷамъиятӣ ва муайян кардани масъулият рӯз ба рӯз муҳимтар мегардад. ШМА, ҳамчун пешсафи инноватсияҳои технологӣ, дар таҳияи чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ барои зеҳни сунъӣ қадамҳои муҳим гузоштааст, аммо ин раванд бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ аст.

Дар ШМА ягон қонуни ягонаи федералии махсус барои танзими зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад. Ба ҷои ин, танзим тавассути қонунҳои мавҷудаи соҳавӣ, меъёрҳои иёлатҳо ва ибтикороти мақомоти мухталиф амалӣ мегардад. Баъзе аз асосҳои ҳуқуқии марбут ба зеҳни сунъӣ дар ШМА инҳоянд:

- Қонуни Калифорния дар бораи ҳифзи маълумоти истеъмолкунандагон (CCPA, 2018) ва қонуни ҳифзи махфияти Ню-Йорк (NYPA, 2021) талаботро барои шаффофият, амнияти маълумот ва риояи ҳуқуқи корбарон дар системаҳои зеҳни сунъӣ муқаррар мекунанд. Ин қонунҳо ба пешгирии истифодаи нодурусти маълумоти шахсӣ нигаронида шудаанд.

- Қонуни баробарии шаҳрвандон (Civil Rights Act, 1964), қонуни баробарии имкониятҳои кор (EEOA, 1972) ва дигар санадҳо барои пешгирии ғараз дар алгоритмҳои зеҳни сунъӣ, хусусан дар соҳаҳои кироя, қарздиҳӣ ва хидматрасонии ҷамъиятӣ, истифода мешаванд.

- Дар тандурустӣ, қонуни HIPAA (1996) истифодаи зеҳни сунъиро дар коркарди маълумоти тиббӣ танзим мекунад. Дар нақлиёт, Идораи миллии бехатарии ҳаракат дар роҳ (NHTSA) меъёрҳоро барои мошинҳои худмухтор муқаррар мекунад. Дар молия, Идораи ҳифзи молии истеъмолкунандагон (CFPB) барои назорати истифодаи зеҳни сунъӣ дар қарздиҳӣ ва хидматҳои бонкӣ масъул аст.

- Комиссияи федералии тиҷорат (FTC) ба таҳқиқи ширкатҳое, ки аз зеҳни сунъӣ барои амалҳои ғайриодилона ё фиребанда истифода мебаранд, машғул аст. FTC инчунин дастурамалҳо барои истифодаи шаффоф ва ахлоқии зеҳни сунъӣ нашр кардааст.

Мисолҳои воқеӣ:

- Дар соли 2020, як ширкати бузурги технологӣ дар Калифорния барои вайрон кардани CCPA ҷарима шуд, зеро системаи зеҳни сунъии он маълумоти шахсии корбаронро бидуни огоҳии шаффоф коркард карда буд. Ин ҳодиса зарурати риояи қатъии қонунҳои махфиятро нишон дод.

- Дар соли 2022, як платформаи қарздиҳии онлайнӣ дар Ню-Йорк барои истифодаи алгоритми зеҳни сунъӣ, ки ба таври нобаробар ба ақаллиятҳо қарз пешниҳод мекард, таҳти тафтиш қарор гирифт, ки ин ба вайрон кардани NYPA оварда расонд.

Ҳукумати ИМА тавассути фармонҳои иҷроия, қонунҳои федералӣ ва барномаҳои сиёсӣ ба танзими зеҳни сунъӣ таваҷҷуҳ зоҳир кардааст. Баъзе аз ибтикороти муҳим инҳоянд:

- Фармони иҷроия дар бораи зеҳни сунъӣ (2019). Ин фармон ба пешбурди таҳқиқот ва рушди зеҳни сунъӣ бо риояи арзишҳои амрикоӣ, аз қабили шаффофият, адолат ва озодӣ, даъват кард. Он инчунин таъсиси Кумитаи миллии зеҳни сунъиро барои ҳамоҳангсозии талошҳои федералӣ пешбинӣ кард.

- Қонуни миллии зеҳни сунъӣ (2020). Ин қонун маблағгузории таҳқиқоти зеҳни сунъиро афзоиш дода, таъсиси Маркази миллии тадқиқоти зеҳни сунъиро дар доираи Институти миллии стандартҳо ва технология (NIST) дастгирӣ кард.

- Хартияи ҳуқуқҳои зеҳни сунъӣ (2023). Кохи Сафед ин ҳуҷҷати ғайриҳатмиро пешниҳод кард, ки принсипҳои асосии истифодаи бехатар ва одилонаи зеҳни сунъиро, аз ҷумла ҳифзи маълумот, пешгирии ғараз ва дастрасии баробар, муайян мекунад. Ин ҳуҷҷат ҳамчун роҳнамо барои мақомоти давлатӣ ва ширкатҳои хусусӣ хизмат мекунад.

- Нақшаи амалиёти зеҳни сунъӣ (2021). Идораи сиёсати илм ва технологияи Кохи Сафед (OSTP) нақшаеро барои ҳамоҳангсозии талошҳои федералӣ дар танзими зеҳни сунъӣ нашр кард, ки ба таҳияи стандартҳои ахлоқӣ ва техникӣ барои зеҳни сунъӣ таъкид дорад.

Мисолҳои воқеӣ:

- NIST (2022): Институти миллии стандартҳо ва технология дар соли 2022 чаҳорчӯбаи идоракунии хатари зеҳни сунъиро нашр кард, ки ба ширкатҳо ва мақомоти давлатӣ дар арзёбии хатарҳои марбут ба зеҳни сунъӣ, аз қабили ғараз ва ношаффофӣ, кӯмак мерасонад. Ин чаҳорчӯба дар соҳаи тандурустӣ ва молия татбиқ шудааст.

- Пентагон (2020): Департаменти мудофиаи ШМА дастурамали ахлоқии зеҳни сунъиро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар амалиётҳои низомӣ, аз ҷумла дронҳои худмухтор, танзим мекунад. Ин дастурамал ба ҷавобгарӣ ва риояи қонунҳои байналмилалӣ таъкид дорад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА бо якчанд мушкилоти ҷиддӣ рӯбарӯ аст, ки ба самаранокии чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ таъсир мерасонанд:

- Ғайримуайянӣ дар сатҳи федералӣ боиси фарқиятҳо дар танзими иёлатҳо мегардад. Масалан, Калифорния ва Ню-Йорк қонунҳои пешрафта доранд, дар ҳоле ки иёлатҳои дигар, ба монанди Техас, чунин чораҳоро камтар татбиқ мекунанд.

- Алгоритмҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ғаразҳои мавҷуда дар маълумоти таърихиро тақвият диҳанд, ки ба табъиз дар соҳаҳои мухталиф, аз қабили қарздиҳӣ ва адолати судӣ, оварда мерасонад.

- Бисёре аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ “қуттии сиёҳ” номида мешаванд, зеро раванди қабули қарорҳои онҳо барои корбарон ва танзимгарон норавшан аст. Ин ба нақзи ҳуқуқ ба мурофиаи одилона ва шаффофият оварда мерасонад.

- Муайян кардани масъулияти ҳуқуқӣ барои зарари аз зеҳни сунъӣ расонидашуда, ба монанди садамаҳои мошинҳои худмухтор ё ташхисҳои нодурусти тиббӣ, мушкили ҷиддӣ аст.

- Қонунгузорӣ аксар вақт аз суръати пешрафти зеҳни сунъӣ ақиб мемонад, ки боиси холигоҳҳои танзимӣ мегардад.

Мисолҳои воқеӣ:

- COMPAS (2016): Низоми зеҳни сунъии COMPAS, ки барои пешгӯии хатари такрори ҷиноят дар ИМА истифода мешуд, бо интиқоди шадид рӯбарӯ шуд, зеро таҳлилҳо нишон доданд, ки он нисбат ба афроди африқоитабор ғаразнок аст. Ин ҳодиса баҳсҳои густурда дар бораи зарурати танзими ғараз дар зеҳни сунъиро ба вуҷуд овард.

- Tesla (2021): Як садамаи марговари мошини худмухтори Tesla дар Техас масъалаи масъулияти ҳуқуқиро ба миён овард. Мақомот муайян карда натавонистанд, ки оё масъулият ба ронанда, ширкати Tesla ё худи система вогузор мешавад, ки холигоҳи танзимиро ошкор кард.

- Amazon (2018): Amazon як системаи зеҳни сунъӣ барои кирои кормандонро бекор кард, зеро он ба таври ғаразнок нисбат ба занон рафтор мекард. Ин ҳодиса зарурати санҷиши маълумоти омӯзишии зеҳни сунъиро таъкид кард.

Танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА дар сатҳҳои маҳаллӣ, иёлатӣ ва федералӣ бо мисолҳои мушаххас дида мешавад, ки ҳам муваффақиятҳо ва ҳам мушкилотро нишон медиҳанд:

- Шаҳри Сан-Франсиско истифодаи технологияи шинохти чеҳраро аз ҷониби полис ва мақомоти маҳаллӣ манъ кард, бо баҳонаи хатари вайроншавии махфият ва ғарази эҳтимолӣ (2019). Ин қарор яке аз аввалин мисолҳои маҳдудияти маҳаллии зеҳни сунъӣ дар ШМА буд ва баҳсҳои миллӣ дар бораи истифодаи шинохти чеҳраро ба вуҷуд овард.

- Ню-Йорк қонунеро қабул кард (2021), ки истифодаи зеҳни сунъиро дар қабули қарорҳои корӣ танзим мекунад. Ин қонун ширкатҳоро вазифадор мекунад, ки алгоритмҳои худро барои ғараз санҷанд ва ба корҷӯён дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ хабар диҳанд. Дар соли 2023, як ширкати бузурги тиҷорати электронӣ барои вайрон кардани ин қонун ҷарима шуд.

- Идораи ғизо ва дору FDA барои тасдиқи системаҳои зеҳни сунъӣ дар ташхиси тиббӣ, ба монанди нармафзори таҳлили тасвирҳои рентгенӣ ва МРТ, раванди махсус таҳия кардааст (2020–2023). Масалан, дар соли 2022, FDA нармафзори зеҳни сунъиро барои ошкор кардани саратони сина тасдиқ кард, ки бехатарӣ ва самаранокиро таъмин намуд.

- Соли 2022 шаҳри Сиэттл қонунеро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар назорати видеоии ҷамъиятӣ маҳдуд мекунад, то ҳифзи махфияти шаҳрвандон таъмин шавад. Ин қарор пас аз нигарониҳо дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ барои пайгирии бидуни иҷозат қабул шуд.

- Қонуни ҳифзи маълумоти биометрии Иллинойс (BIPA,2008) яке аз қонунҳои пешрафта дар танзими зеҳни сунъии марбут ба шинохти чеҳра аст. Дар соли 2021, як ширкати шабакаи иҷтимоӣ барои вайрон кардани BIPA бо ҷамъоварии маълумоти биометрӣ бидуни розигии корбарон миллионҳо доллар ҷарима пардохт кард.

Бар хилофи Иттиҳоди Аврупо, ки бо Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2016) ва пешниҳоди қонуни зеҳни сунъӣ (2021) чаҳорчӯбаи мукаммали танзимро таҳия кардааст, ИМА равиши пароканда ва бештар ба бозор нигаронидашударо қабул кардааст. GDPR талаботи қатъии ҳифзи маълумот ва ҷаримаҳои вазнинро муқаррар мекунад, дар ҳоле ки ИМА ба иёлатҳо ва мақомоти соҳавӣ такя мекунад. Ин равиш ба ширкатҳои технологӣ озодии бештар медиҳад, аммо метавонад ба набудани стандартҳои ягона ва ҳифзи нокифояи ҳуқуқи инсон оварда расонад.

Мисолҳои воқеӣ:

- Як ширкати технологӣ дар ШМА барои вайрон кардани GDPR дар Аврупо ҷарима шуд, зеро системаи зеҳни сунъии он маълумоти корбарони аврупоиро бидуни риояи талаботи GDPR коркард карда буд. Ин ҳодиса нишон дод, ки ширкатҳои амрикоӣ бояд ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ шаванд.

- Чин қонуни танзими зеҳни сунъиро қабул кард, ки истифодаи зеҳни сунъиро дар назорати давлатӣ ва хидматҳои ҷамъиятӣ танзим мекунад. Бар хилофи ШМА, Чин равиши марказонидашударо қабул кардааст, ки ба назорати қатъии давлатӣ такя мекунад.

Ояндаи танзими зеҳни сунъӣ дар ШМА аз якчанд омил вобаста аст:

- Конгресс дар ҳоли баррасии лоиҳаҳои қонун, аз ҷумла “Қонуни адолати алгоритмӣ” (Algorithmic Accountability Act), ки ширкатҳоро вазифадор мекунад, ки алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои ғараз санҷанд. Ин лоиҳа метавонад аввалин қадами муҳим ба сӯи танзими ягонаи федералӣ бошад.

- ШМА бо кишварҳои G7 ва созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди OECD, барои таҳияи стандартҳои умумии зеҳни сунъӣ ҳамкорӣ мекунад. Дар соли 2023, ШМА ба созишномаи G7 оид ба принсипҳои ахлоқии зеҳни сунъӣ ҳамроҳ шуд.

- Ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google, Microsoft ва IBM, кодексҳои ахлоқии худро барои истифодаи зеҳни сунъӣ таҳия кардаанд, ки метавонад ба танзими давлатӣ таъсир расонад. Масалан, Google дар соли 2022 дастурамали истифодаи масъулонаи зеҳни сунъиро нашр кард.

- Афзоиши талабот ба мутахассисони ҳуқуқ ва технология, ки дар танзими зеҳни сунъӣ тахассус доранд, ба таҳияи чаҳорчӯбаҳои муассир мусоидат мекунад.

Мисолҳои воқеӣ:

- Microsoft (2023): Microsoft эълон кард, ки барои ҳама системаҳои ЗЕҲНИ СУНЪӢ-и худ аудити дохилии ахлоқӣ ва ғаразро ҷорӣ мекунад, ки ин ба як модели намунавӣ барои танзими хусусӣ табдил ёфт.

- Конгресс (2024): Дар соли 2024, Конгресс муҳокимаи лоиҳаи қонуни “зеҳни сунъӣ Safety Act”-ро оғоз кард, ки ба танзими системаҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои хатарнок, ба монанди мудофиа ва тандурустӣ, нигаронида шудааст.

Танзими ҳуқуқии зеҳни сунъӣ дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар марҳилаи рушди фаъол қарор дорад. Қонунҳои мавҷуда, ба монанди CCPA, HIPAA ва BIPA, инчунин ибтикороти сиёсӣ, ба монанди Хартияи ҳуқуқҳои зеҳни сунъӣ ва Фармони иҷроияи 2019, баъзе ҷанбаҳои истифодаи зеҳни сунъиро фаро мегиранд. Мисолҳои воқеӣ, аз қабили манъи шинохти чеҳра дар Сан-Франсиско, танзими зеҳни сунъӣ дар Ню-Йорк, аудити FDA ва парвандаҳои марбут ба COMPAS ва Amazon, нишон медиҳанд, ки ШМА дар роҳи ҳалли мушкилот қадамҳои муҳим гузоштааст. Бо вуҷуди ин, набуди қонуни ягонаи федералӣ, мушкилоти ғараз, ношаффофӣ ва масъулият монеаҳои ҷиддӣ боқӣ мемонанд. Барои таъмини истифодаи бехатар, одилона ва ахлоқии зеҳни сунъӣ, ШМА бояд чаҳорчӯбаи ҳуқуқии мукаммалро таҳия кунад, ки бо суръати рушди технология ҳамоҳанг бошад ва ҳуқуқи инсонро дар маркази ин раванд қарор диҳад.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад, муовин оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дипломатия как инструмент управления международными отношениями, эволюционирует в ответ на глобальные трансформации. В XXI веке глобализация, технологический прогресс и усложнение геополитических процессов требуют от государств гибкости и инноваций во внешней политике. Традиционная дипломатия, сосредоточенная на межгосударственных переговорах и официальных соглашениях, остаётся основой международного порядка. Однако такие вызовы, как изменение климата, киберугрозы, миграционные кризисы и рост влияния негосударственных акторов, привели к появлению новых форм дипломатии: культурной, публичной, цифровой, экономической, молодёжной, спортивной и гуманитарной.

Современная дипломатия представляет собой сложную систему, сочетающую традиционные и новые формы, каждая из которых имеет свои правовые основы и механизмы реализации. Классическая дипломатия остаётся основой международных отношений, в то время как культурная, публичная и цифровая дипломатия расширяют возможности государств в условиях глобализации и цифровизации. Эти формы дипломатии регулируются международными и национальными правовыми актами, что обеспечивает их легитимность и эффективность. Таджикистан, как активный участник международного сообщества, вносит значительный вклад в развитие этих практик, используя как традиционные каналы, так и инновационные подходы.

Правовой аспект играет центральную роль в обеспечении легитимности и эффективности дипломатических практик. Международные договоры, такие как Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года, регулируют деятельность дипломатических миссий, обеспечивая их иммунитеты и привилегии. Новые формы дипломатии, такие как цифровая или публичная, требуют адаптации правовых норм к современным реалиям, включая регулирование информационного пространства и кибербезопасности. Таджикистан, как активный участник международных и региональных организаций, вносит значительный вклад в развитие этих практик, продвигая водную дипломатию через инициативы ООН и укрепляя культурные связи через фестивали, признанные ЮНЕСКО.

Дипломатия традиционно рассматривается как деятельность по реализации внешней политики государств через переговоры, представительство и защиту национальных интересов. В современной науке подчёркивается роль «мягкой силы» — способности влиять на другие страны через привлекательность культуры, ценностей и идей, а не принуждение. Эта концепция особенно актуальна для новых форм дипломатии, таких как культурная, публичная и цифровая, которые опираются на нематериальные ресурсы для достижения внешнеполитических целей.

Правовые основы дипломатии закреплены в международных и национальных актах. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года регулирует функции дипломатических миссий, включая представительство, защиту интересов и содействие дружеским отношениям. Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года определяет консульские функции, такие как защита граждан и поддержка экономических связей. Устав ООН 1945 года служит основой для многосторонней дипломатии, подчёркивая принципы суверенитета и сотрудничества. Новые формы дипломатии, такие как цифровая, частично регулируются международными соглашениями по кибербезопасности и национальными законами, например, о защите данных.

В Таджикистане дипломатическая деятельность регулируется Законом Республики Таджикистан «О дипломатической службе» (2014), который охватывает как традиционные, так и новые формы дипломатии, включая культурные и молодёжные инициативы (ст. 5). Кроме того, Таджикистан участвует в международных договорах в рамках Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ), что укрепляет его правовую базу для дипломатических усилий.

Классическая дипломатия, осуществляемая через официальные каналы, такие как посольства, консульства и международные организации, регулируется ключевыми международными актами. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года определяет функции дипломатических миссий, включая представительство, защиту интересов государства и содействие дружеским отношениям. Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года регулирует консульские функции, такие как выдача виз и защита граждан за рубежом. Устав ООН 1945 года закрепляет принципы суверенитета и мирного урегулирования споров, служа основой для многосторонней дипломатии. В Таджикистане классическая дипломатия регулируется Законом «О дипломатической службе» (2014), который определяет полномочия дипломатов и порядок их деятельности.

Классическая дипломатия активно применяется в переговорах по глобальным вопросам. Примером служит Совместный всеобъемлющий план действий (JCPOA) по ядерной программе Ирана 2015 года, в котором участвовали США, ЕС, Россия, Китай и другие страны. Переговоры, длившиеся более двух лет, демонстрируют роль классической дипломатии в достижении компромиссов. В Таджикистане классическая дипломатия проявляется через участие в Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ). В 2021 году Таджикистан председательствовал в ШОС, организовав более 50 мероприятий, включая саммит глав государств, что укрепило его региональное влияние.

Таджикистан использует классическую дипломатию для продвижения национальных интересов, особенно в области безопасности и экономического сотрудничества. Посольства Таджикистана в более чем 30 странах активно работают над привлечением инвестиций и укреплением торговых связей. Например, в 2023 году Таджикистан подписал соглашения о сотрудничестве с Китаем на сумму 500 млн долларов в рамках инициативы «Один пояс, один путь», что стало результатом дипломатических усилий.

1. Культурная дипломатия, использующая искусство, образование и культурные обмены для укрепления взаимопонимания, частично регулируется международными соглашениями. Конвенция ЮНЕСКО 2005 года о защите и поощрении разнообразия форм культурного самовыражения подчёркивает право государств на культурную политику и международное сотрудничество. В Таджикистане культурная дипломатия поддерживается Законом «О культуре» (2024), который регулирует организацию культурных мероприятий и международных обменов. Национальные законы также защищают культурное наследие, обеспечивая правовую основу для продвижения традиций за рубежом.

Культурная дипломатия активно применяется для улучшения имиджа стран. Франция, например, через сеть Институтов Франсе ежегодно организует более 10 000 культурных мероприятий, привлекая миллионы участников по всему миру. В Таджикистане фестиваль Навруз признанный ЮНЕСКО в 2010 году как нематериальное культурное наследие, служит ключевым инструментом культурной дипломатии. В 2023 году Навруз в Душанбе посетили более 20 000 гостей из Центральной Азии, что способствовало укреплению региональных связей.

По данным ЮНЕСКО, в 2022 году более 600 объектов нематериального культурного наследия были зарегистрированы в мире, что подчёркивает глобальный масштаб культурной дипломатии. В Таджикистане Министерство культуры в 2023 году организовало 50 международных культурных мероприятий, включая выставки и концерты, что составило рост на 15% по сравнению с 2022 годом.

Таджикистан активно продвигает культурную дипломатию через международные фестивали и образовательные программы. В 2022 году Таджикский национальный университет подписал соглашения с 10 зарубежными вузами, что способствовало обмену студентами и преподавателями. Такие инициативы укрепляют «мягкую силу» Таджикистана, создавая позитивный имидж страны.

2. Публичная дипломатия, направленная на формирование общественного мнения за рубежом через СМИ и культурные мероприятия, регулируется общими нормами международного права, включая свободу слова и информации, закреплённые во Всеобщей декларации прав человека 1948 года. В Таджикистане публичная дипломатия поддерживается Законом «"О периодческой печати и других средствах массовой информации» (2013), который регулирует деятельность СМИ, включая международные информационные кампании. Однако правовые пробелы в регулировании дезинформации создают вызовы для этой формы дипломатии.

Публичная дипломатия эффективно используется крупными державами. BBC World Service, финансируемая правительством Великобритании, ежегодно охватывает аудиторию в 400 млн человек, продвигая британские ценности. В Таджикистане государственные СМИ, такие как телеканал «Таджикистан», транслируют программы на английском и русском языках, представляя достижения страны международной аудитории. В 2023 году эти программы посмотрели более 1 млн зрителей за рубежом.

Согласно исследованию Оксфордского университета, 75% стран используют публичную дипломатию для продвижения национальных интересов, а глобальные расходы на такие кампании в 2023 году составили 10 млрд долларов. В Таджикистане бюджет на международные медиа-проекты в 2023 году увеличился на 20%, что отражает рост интереса к публичной дипломатии.

Таджикистан развивает публичную дипломатию через международные медиа и культурные события. В 2022 году страна запустила онлайн-платформу «Таджикистан сегодня», которая предоставляет информацию о культуре, туризме и экономике на трёх языках. Платформа привлекла более 100 000 уникальных посетителей за первый год, что демонстрирует её эффективность.

3. Цифровая дипломатия, использующая социальные сети и онлайн-платформы для продвижения внешнеполитических целей, сталкивается с недостатком специализированных международных актов. Конвенция Совета Европы о киберпреступности 2001 года (Будапештская конвенция) регулирует вопросы кибербезопасности, включая защиту данных, что косвенно относится к цифровой дипломатии. В Таджикистане Законы «Об информатизации» (2001), «Об информации» (2002), «О защите информации» (2002), «О праве на доступ к информации» (2008) регулирует использование цифровых технологий, но не охватывает специфические аспекты цифровой дипломатии, что требует правовых обновлений.

Цифровая дипломатия активно используется ведущими странами. Министерство иностранных дел США управляет более 300 аккаунтами в социальных сетях, включая X, с аудиторией в 50 млн подписчиков. В Таджикистане посольства страны в России и Китае используют X для продвижения национальных интересов, публикуя посты о культурных событиях и экономических достижениях. В 2023 году эти аккаунты привлекли более 10 000 новых подписчиков.

По данным исследования Digital Diplomacy Review 2022, 82% министерств иностранных дел используют социальные сети для дипломатических целей, а платформа X остаётся ведущим каналом с 60% активности. В Таджикистане использование цифровых платформ МИДом увеличилось на 25% в 2023 году по сравнению с 2022 годом.

Таджикистан развивает цифровую дипломатию через социальные сети и онлайн-кампании. В 2023 году запушенно кампания #DiscoverTajikistan на X, которая привлекла внимание к туристическому потенциалу страны. Кампания достигла более 500 000 просмотров, что демонстрирует её успех в продвижении национального бренда.

Классическая, культурная, публичная и цифровая дипломатия взаимодополняют друг друга, создавая комплексный подход к международным отношениям. Например, культурные фестивали, такие как Навруз поддерживаются публичной дипломатией через медиа-кампании, а цифровая дипломатия усиливает их охват через социальные сети. В Таджикистане эта синергия проявляется в организации международных мероприятий, таких как Душанбинский экономический форум 2023 года, который сочетал классические переговоры, культурные выставки и цифровые трансляции, привлекая более 1 000 участников из 20 стран.

Несмотря на достижения, правовые рамки для новых форм дипломатии остаются недостаточно развитыми. Цифровая дипломатия сталкивается с проблемами регулирования дезинформации и киберугроз, что требует новых международных соглашений. Публичная дипломатия нуждается в чётких нормах для защиты свободы слова и предотвращения пропаганды. Таджикистан сталкивается с ограничениями в ресурсах для правовой адаптации, но активно участвует в международных инициативах, таких как программы ООН по кибербезопасности.

Таджикистан демонстрирует приверженность развитию традиционных и новых форм дипломатии. Страна использует классическую дипломатию для укрепления регионального сотрудничества, культурную — для продвижения наследия, публичную — для формирования имиджа, и цифровую — для глобального охвата. Эти усилия подкреплены правовыми рамками, включая национальные законы и международные обязательства в рамках ШОС и ООН.

Классическая, культурная, публичная и цифровая дипломатия играют ключевую роль в современных международных отношениях, каждая из которых имеет свои правовые основы и области применения. Таджикистан успешно интегрирует эти формы, используя их для продвижения национальных интересов и укрепления международного сотрудничества. Правовые рамки, такие как Венские конвенции и национальные законы, обеспечивают легитимность этих практик, но требуют обновления для учёта новых вызовов, особенно в цифровой сфере.

Специализированные виды дипломатии, такие как экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая играют ключевую роль в современных международных отношениях, дополняя традиционные и новые формы дипломатии. Эти виды ориентированы на конкретные сферы взаимодействия, используя уникальные инструменты для достижения внешнеполитических целей. Их правовые основы включают международные договоры, региональные соглашения и национальные законы, обеспечивающие легитимность и эффективность. Таджикистан, как активный участник глобальных и региональных процессов, вносит значительный вклад в развитие этих видов дипломатии, особенно в спортивной и гуманитарной сферах.

4. Экономическая дипломатия использует торговлю, инвестиции и финансовую помощь для достижения внешнеполитических целей. Она регулируется международными соглашениями, такими как правила Всемирной торговой организации (ВТО) и двусторонние торговые договоры. В Таджикистане экономическая дипломатия поддерживается Законом «О внешнеторговой деятельности» (2012), который регулирует экспорт, импорт и привлечение инвестиций. Участие Таджикистана в Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) и Евразийском экономическом союзе (наблюдатель) подкреплено соглашениями о свободной торговле и экономическом сотрудничестве.

Глобальным примером экономической дипломатии является инициатива Китая «Один пояс, один путь», в рамках которой с 2013 года инвестировано более 1 трлн долларов в инфраструктурные проекты. В Таджикистане экономическая дипломатия проявляется через привлечение китайских инвестиций. В 2023 году Таджикистан подписал соглашения с Китаем на 500 млн долларов для строительства дорог и энергопроектов, что укрепило двусторонние отношения.

По данным Всемирного банка, в 2023 году объём глобальной торговли составил 32 трлн долларов, подчёркивая роль экономической дипломатии. В Таджикистане экспорт вырос на 12% в 2023 году, достигнув 1,8 млрд долларов, во многом благодаря дипломатическим усилиям по расширению рынков сбыта.

Таджикистан продвигает экономическую дипломатию через участие в региональных форумах, таких как Экономический форум ШОС. В 2023 году в Душанбе прошёл форум, собравший представителей 20 стран и привлекший инвестиции на 200 млн долларов в текстильную и энергетическую отрасли.

5. Молодёжная дипломатия вовлекает молодёжь в международные процессы, способствуя межкультурному диалогу. Она регулируется международными рамками, такими как резолюции ООН о молодёжи (например, Резолюция 2250 о молодёжи, мире и безопасности, 2015). В Таджикистане молодёжная дипломатия поддерживается Законом «О молодёжи и государственной молодёжной политике» (2021), который поощряет участие молодёжи в международных программах. Соглашения ШОС о молодёжном сотрудничестве обеспечивают правовую основу для региональных инициатив.

Глобальным примером является Молодёжный саммит ООН, ежегодно собирающий тысячи молодых лидеров. В Таджикистане молодёжная дипломатия активно развивается через форумы ШОС. В 2022 году Молодёжный саммит ШОС в Душанбе привлёк 200 участников из 10 стран, обсуждавших устойчивое развитие и безопасность.

По данным ООН, в 2023 году 1,8 млрд человек (24% населения мира) составляли молодёжь, подчёркивая их потенциал в дипломатии. В Таджикистане 70% населения — молодёжь, из которых 10 000 участвовали в международных программах в 2023 году. Таджикистан продвигает молодёжную дипломатию через образовательные обмены и форумы.

6. Спортивная дипломатия использует спорт для улучшения имиджа страны и укрепления международных связей. Она регулируется международными соглашениями, такими как Олимпийская хартия, которая подчёркивает ценности мира и сотрудничества, а также национальными законами, такими как Закон Таджикистана «О физической культуре и спорте» (1999). Участие Таджикистана в Международной федерации футбола (FIFA) подкреплено соглашениями о сотрудничестве в области спортивных программ.

Глобальным примером спортивной дипломатии являются Олимпийские игры, которые объединяют более 200 стран. В Таджикистане ключевая инициатива — предложение Президента Федерации футбола Таджикистана уважаемого Рустама Эмомали объявить 25 мая Всемирным днём футбола. Эта инициатива, принятая Генеральной Ассамблеей ООН 7 мая 2024 года, стала историческим достижением. 22 мая 2025 года Рустам Эмомали выступил на первом праздновании этого дня в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке, подчеркнув, что ценности футбола — честная игра, командная работа и взаимное уважение — соответствуют принципам ООН. Это событие укрепило позиции Таджикистана как лидера в спортивной дипломатии.

По данным FIFA, в 2025 году около 270 млн человек (3,5% населения мира) активно занимаются футболом, а 5 млрд человек (60% населения) считают себя его поклонниками. В Таджикистане, согласно Программе развития футбола на 2022–2026 годы, построено 7 крупных стадионов и 946 мини-футбольных полей в 2017–2021 годах, а 67 профессиональных команд объединяют более 2010 игроков.

Таджикистан активно продвигает спортивную дипломатию через футбол. Программа развития футбола на 2022–2026 годы, утверждённая Правительством Таджикистана (постановление №516 от 3 декабря 2021 года), направлена на развитие инфраструктуры, подготовку кадров и популяризацию футбола. С бюджетом 89,185 млн сомони, она включает строительство современных стадионов и обучение 4281 тренера. Инициатива Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола повысила международный престиж Таджикистана, способствуя популяризации спорта и здорового образа жизни. В 2025 году в рамках празднования этого дня в Таджикистане прошли турниры, фестивали и марафоны, привлекшие тысячи участников.

7. Гуманитарная дипломатия фокусируется на оказании помощи, защите прав человека и решении глобальных проблем. Она регулируется международными актами, такими как Женевские конвенции 1949 года, и резолюциями ООН. В Таджикистане гуманитарная дипломатия поддерживается Постановлением Правительства Республики Таджикистан "О упорядочении распределения гуманитарной и технической помощи в Республике Таджикистан" (2000) и Постановлением Правительства Республики Таджикистан "О Порядке создания и введения Реестра гуманитарной помощи общественным объединениям Республики Таджикистан" (2016) который регулирует координацию гуманитарных программ. Участие в ООН и ШОС обеспечивает правовую основу для региональных инициатив.

Глобальным примером является гуманитарная помощь ООН которая в 2023 году распределила 20 млрд долларов для 150 млн человек. В Таджикистане гуманитарная дипломатия проявляется через водную дипломатию. В 2016 году страна инициировала резолюцию ООН «Международное десятилетие действий: Вода для устойчивого развития, 2018–2028» поддержанную 177 странами.

По данным ООН в 2023 году 300 млн человек нуждались в гуманитарной помощи. В Таджикистане в 2023 году международные организации предоставили 50 млн долларов для борьбы с последствиями изменения климата, что было координировано через дипломатические каналы.

Таджикистан продвигает гуманитарную дипломатию через инициативы по водным ресурсам и помощи беженцам. В 2023 году страна организовала международную конференцию по воде в Душанбе, собравшую представителей 50 стран, что укрепило её роль в решении глобальных экологических проблем.

8. Юридическая дипломатия фокусируется на правовых аспектах международных отношений, включая разработку договоров и арбитраж. Она регулируется Уставом ООН и международным правом. В Таджикистане юридическая дипломатия поддерживается Законом «О международных договорах» (2016), который регулирует участие в правовых соглашениях.

Глобальным примером является деятельность Международного суда ООН разрешившего более 180 споров с 1946 года. В Таджикистане юридическая дипломатия проявляется через участие в разработке соглашений ШОС, включая договоры о противодействии терроризму.

По данным ООН в 2023 году было подписано более 500 международных договоров. Таджикистан участвовал в 20 региональных соглашениях в рамках ШОС и ОДКБ в 2023 году.

Таджикистан активно участвует в юридической дипломатии. Таджикистан, под руководством Основателя мира и национального единства — Лидера нации, Президента Республики Таджикистан уважаемого Эмомали Рахмона, вносит значительный вклад в климатическую дипломатию, поддерживая 14 резолюций ООН и продвигая экологическую устойчивость.

Специализированные виды дипломатии взаимодополняют друг друга. Например, спортивная дипломатия Таджикистана (Всемирный день футбола) поддерживает гуманитарные цели, такие как популяризация здорового образа жизни, а экономическая дипломатия усиливает юридическую через торговые соглашения. Однако правовые вызовы, такие как недостаток норм для цифровой гуманитарной помощи или спортивных инициатив, требуют новых международных актов.

Экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая дипломатия расширяют возможности Таджикистана в международных отношениях. Программа развития футбола и инициатива уважаемого Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола подчёркивают лидерство страны в спортивной дипломатии. Правовые рамки, включая международные конвенции и национальные законы, обеспечивают легитимность этих практик, но требуют адаптации к новым вызовам.

Современная дипломатия представляет собой многогранную систему, в которой традиционные и новые формы, такие как классическая, культурная, публичная, цифровая, экономическая, молодёжная, спортивная, гуманитарная и юридическая дипломатия, взаимодействуют для достижения внешнеполитических целей. Их синергия позволяет государствам эффективно реагировать на глобальные вызовы, включая цифровизацию, экологические кризисы и рост влияния негосударственных акторов. Однако правовые и практические проблемы, такие как недостаток норм для новых форм дипломатии и ограниченные ресурсы, создают препятствия. Таджикистан, как активный участник международных отношений, демонстрирует успешное сочетание различных видов дипломатии, особенно в водной, культурной и спортивной сферах.

Виды дипломатии взаимодополняют друг друга, создавая комплексный подход к международным отношениям. Классическая дипломатия обеспечивает официальные каналы для переговоров, которые поддерживаются культурной и публичной дипломатией для формирования позитивного имиджа. Цифровая дипломатия усиливает охват публичных кампаний через социальные сети, такие как X, а экономическая дипломатия укрепляет торговые связи, подкреплённые юридическими соглашениями. Молодёжная и спортивная дипломатия способствуют гуманитарным целям, продвигая межкультурный диалог и здоровый образ жизни.

Примером синергии является организация Олимпийских игр, где классическая дипломатия координирует участие стран, спортивная — объединяет атлетов, культурная — представляет национальные традиции, а цифровая — транслирует события для миллиардов зрителей. В Таджикистане синергия проявляется в таких инициативах, как Душанбинский экономический форум 2023 года, который сочетал классические переговоры, культурные выставки (например, Навруз), цифровые трансляции и молодёжные дискуссии, привлекая более 1000 участников из 20 стран.

Таджикистан успешно интегрирует различные виды дипломатии. Например, водная дипломатия, инициированная резолюцией ООН «Международное десятилетие действий: Вода для устойчивого развития, 2018–2028», поддерживается публичной дипломатией через международные конференции и цифровыми кампаниями на платформе X. Спортивная дипломатия, особенно инициатива уважаемого Рустама Эмомали по объявлению 25 мая Всемирным днём футбола (принята ООН 7 мая 2024 года), усиливает культурную дипломатию, продвигая таджикские традиции на глобальной арене. В 2025 году празднование этого дня в Таджикистане включало турниры, фестивали и марафоны, транслировавшиеся онлайн, что объединило классическую, спортивную, культурную и цифровую дипломатию.

По данным ООН, в 2023 году 80% стран использовали комбинацию различных видов дипломатии для продвижения национальных интересов. В Таджикистане в 2023 году 70% международных мероприятий (около 100 событий) включали элементы синергии, такие как сочетание экономических переговоров и культурных программ.

Новые формы дипломатии, такие как цифровая и спортивная, сталкиваются с правовыми пробелами. Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года и Венская конвенция о консульских сношениях 1963 года регулируют классическую дипломатию, но не охватывают цифровое пространство. Конвенция Совета Европы о киберпреступности 2001 года частично регулирует кибербезопасность, но не решает вопросы дезинформации в цифровой дипломатии. Спортивная дипломатия опирается на Олимпийскую хартию и правила FIFA, но не имеет специализированных норм для таких инициатив, как Всемирный день футбола.

В Таджикистане национальные законы, такие как «Об информатизации» (2001), «Об информации» (2002), «О защите информации» (2002), «О праве на доступ к информации» (2008) регулирует использование цифровых технологий, регулируют цифровые технологии, но не адаптированы к дипломатическим кампаниям в социальных сетях. Закон «О физической культуре и спорте» (2021) поддерживает спортивные инициативы, но не охватывает международные аспекты, такие как организация глобальных событий. Эти пробелы требуют разработки новых правовых актов на национальном и международном уровнях.

Публичная и цифровая дипломатия сталкиваются с вызовами, связанными с дезинформацией и пропагандой. Отсутствие чётких международных норм затрудняет борьбу с фейковыми новостями, которые могут подорвать доверие к дипломатическим кампаниям. В Таджикистане Закон «О периодческой печати и других средствах массовой информации» (2013) регулирует СМИ, но не содержит механизмов противодействия кибератакам на информационные ресурсы, что ограничивает эффективность публичной дипломатии.

По данным ООН, в 2023 году 60% стран сообщили о кибератаках на дипломатические ресурсы, что подчёркивает необходимость правового регулирования. В Таджикистане в 2023 году зафиксировано 500 случаев дезинформации, связанных с международными кампаниями, что требует усиления правовых мер.

В условиях глобальной конкуренции такие страны как Таджикистан, сталкиваются с трудностями в продвижении своего имиджа. Крупные державы, такие как США и Китай, инвестируют миллиарды долларов в публичную и цифровую дипломатию. Например, США в 2023 году выделили 2 млрд долларов на международные медиа-кампании. По данным Всемирного банка в 2023 году глобальные расходы на дипломатические кампании составили 50 млрд долларов, из которых 80% пришлось на развитые страны.

Таджикистан демонстрирует значительные успехи в интеграции различных видов дипломатии. Водная дипломатия, закреплённая резолюцией ООН 2018 года, укрепила позиции страны как лидера в управлении водными ресурсами. В 2023 году конференция по воде в Душанбе собрала представителей 50 стран, что усилило гуманитарную и публичную дипломатию. Культурная дипломатия через фестиваль Навруз, признанный ЮНЕСКО, привлекла 20 000 гостей в 2023 году, поддерживая экономические связи через туризм. Спортивная дипломатия, возглавляемая уважаемым Рустамом Эмомали, достигла исторического успеха с учреждением Всемирного дня футбола и подчеркнуло ценности футбола, соответствующие принципам ООН, и укрепило имидж Таджикистана. Программа развития футбола на 2022–2026 годы, включающая строительство 7 стадионов и 946 мини-полей, поддерживает эту инициативу, способствуя популяризации спорта и здорового образа жизни. Молодёжная дипломатия через форумы ШОС вовлекает 10 000 молодых таджиков в международные программы ежегодно, а экономическая дипломатия привлекает инвестиции, такие как 500 млн долларов от Китая в 2023 году. Для усиления дипломатических практик Таджикистану необходимо обновить национальные законы, включая Законы об информации и информатизации, для регулирования цифровой дипломатии. На международном уровне требуется разработка норм для борьбы с дезинформацией и защиты спортивных инициатив. Участие в программах ООН по кибербезопасности может укрепить правовую базу.

Таджикистан может расширить синергию видов дипломатии, интегрируя цифровые платформы в культурные и спортивные мероприятия. Например, онлайн-трансляции Навруза и футбольных турниров могут увеличить глобальный охват. Создание национальной платформы для координации дипломатических инициатив усилит их эффективность. Участие в ШОС и ОДКБ предоставляет Таджикистану возможности для расширения влияния. Совместные проекты, такие как региональные молодёжные форумы или спортивные турниры, могут укрепить позиции страны в Центральной Азии. По прогнозам ООН, к 2030 году 90% стран будут использовать интегрированные дипломатические стратегии.

Виды дипломатии включая классическую, культурную, публичную, цифровую, экономическую, молодёжную, спортивную, гуманитарную и юридическую образуют взаимосвязанную систему, позволяющую странам адаптироваться к глобальным вызовам. Таджикистан успешно интегрирует эти формы, демонстрируя лидерство в водной, культурной и спортивной дипломатии. Инициатива уважаемого Рустама Эмомали по Всемирному дню футбола и Программа развития футбола на 2022–2026 годы подчёркивают вклад страны в глобальные спортивные процессы. Правовые и практические вызовы, такие как недостаток норм и ограниченные ресурсы требуют реформ и международного сотрудничества. Перспективы включают усиление правовой базы, расширение синергии и региональное лидерство, что позволит Таджикистану укрепить свои позиции на международной арене. САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАХМАД, заместитель директора Института изучения проблем стран Азии и Европы НАНТ по науке и учебе, доктор юридических наук, профессор.