(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ)

Паёми имсолаи Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои Миллат муҳтарам, Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии мамлакат рӯзи 16 декабри соли 2025 пешниҳод гардид.

Зимни ироаи Паём, Асосгузори сулҳу ваҳдати милли - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаи обу иқлим, аз ҷумла, доир ба масоили ҳифзи пиряхҳо ва сарчашмаи оби тоза дар ҷаҳон тарафдорон ва ҳамфикрони зиёд пайдо намуда, ҳалли ин мушкилоти муҳимро дар мадди аввали ҷомеаи ҷаҳонӣ гузоштанд. Наметавон дар дунё давлат ё сарзаминеро пайдо намуд, ки дар он масъалаи истифодаи самараноки манбаъҳои об ва ҳифзу нигаҳдории он боиси мушкилот нагардида бошад.

Дар шароити ҳозираи ҷаҳонӣ, ки тағйирёбии иқлим ва коҳиши захираҳои табиӣ ба яке аз мушкилоти глобалӣ табдил ёфтааст, масъалаи ҳифзи пиряхҳо ҳамчун манбаи муҳими оби ошомиданӣ ва обёрӣ намудани заминҳои кишоварзӣ аҳамияти бузург пайдо намудааст. Мавриди зикр аст, аввалин маротиба соли 2009 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз минбари Конфронси байналмилалӣ оид ба тағйирёбии иқлим дар Копенгаген зарурати таъсиси Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳоро пешниҳод намуда буданд. Зимни суханронӣ дар Конфронси 15-уми ҷонибҳои Конвенсияи қолабии Созмони Милали Муттаҳид оид ба тағйирёбии иқлим Пешвои Миллат иброз намуданд: «Мехоҳам таваҷҷуҳи шуморо ба далеле ҷалб намоям, ки қариб 60 фоизи захираҳои оби дар кишварҳои Осиёи Марказӣ истифодашаванда, дар қаламрави Тоҷикистон ташаккул меёбанд. Ба андозаи 2 - 30С боло рафтани ҳарорати ҳаво тибқи пешгӯиҳо ҷараёни обшавии пиряхҳоро тақвият бахшида, дар натиҷа ба коҳиш ёфтани оби дарёҳо оварда мерасонад. Ин якҷоя бо коҳишёбии боришот ва афзудани истеъмоли об метавонад дар ояндаи миёна ва дарозмуддат дар минтақа вазъияти пуршиддатро ба миён орад».

Пажӯҳишҳо нишон медиҳанд, ки дар тӯли 70 соли охир пиряхҳои Тоҷикистон то 30 фоиз ва ҳаҷми пиряхҳо бошад қариб 3 маротиба кам шудаанд. Дар асоси маълумоти Барномаи муҳити зисти СММ, то соли 2050 зиёда аз 50% пиряхҳо дар Осиёи Марказӣ нобуд мешаванд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон роҷеъ ба вазъи имрӯзаи пиряхҳои Тоҷикистон борҳо таъкид намудааст. Обшавии бузургтарин пиряхи воқеъ дар хушкӣ пиряхи Ванҷях (собиқ Федченко) дар Тоҷикистон, - ки 77 километр дарозӣ дорад, намунаи возеҳи ин гуфтаҳо мебошад. Пажуҳишҳо нишон медиҳанд, ки фақат дар тайи 70-80 соли охир пиряхи Ванҷях (Федченко) зиёда аз як километр ақиб рафта, масоҳати он то 44 километри мураббаъ кам шуда истодааст.

Бо мақсади ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор санаду барномаҳои дахлдор қабул гардидааст: Аз ҷумла,

1. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳифзи пиряхҳо»;

2. Стратегияи миллии оби Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040;

3. Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030;

4. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон №407 барои татбиқи қатъномаи Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”

Бо вуҷуди ин ҳама тадбирҳо, пиряхҳои Тоҷикистон зери таъсири манфии тағйирёбии иқлим қарор доранд ва суръати обшавии онҳо сол аз сол меафзояд. Ин боиси нигаронии ҷиддӣ мебошад, зеро дар сурати идома ёфтани раванди мазкур, Тоҷикистон метавонад бо мушкилоти ҷиддии таъминоти об рӯ ба рӯ шавад.

Ҳалли масъалаи обшавии босуръати пиряхҳо сиёсати ҳадафманду мушаххасеро тақозо менамояд, ки ба инобат гирифтани шароити хоси экологӣ ва мавқеи ҷуғрофии ҳар як кишварро тақозо менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз тағирёбии иқлим осеб дида, бо мушкилоти мухталифи экологӣ рӯбарӯ аст. Ҷумҳурии мо барои коҳиш додани пайомадҳои манфии тағйироти иқлим ташаббусҳо ва стратегияҳои мушаххасро таҳия ва амалӣ менамояд.

Аз ҷумла зимни ироаи Паём Президенти мамлакат иброз доштанд, ки «Мавзӯи ҳифзи пиряхҳо, омӯзиши илмҳои криосфера ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим аҳаммияти стратегӣ ва ҷаҳонӣ дорад. Дар робита ба ин, пешниҳод мегардад, ки Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил дода шавад».

Имрӯзҳо дар ҷомеаи илмиву ҷамъиятии мамлакати мо дар партави ташаббуси Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Қатъномаи қабулгардида як ҳавои ҳамрайъӣ ва амалиёти мушаххас дар ҷодаи амалисозии барномаҳои нав дар омӯзиш ва амалҳои мушаххас барои ҳифзи пиряхҳо роҳандозӣ гардида истодаанд. Таъсиси Маркази омӯзиши пиряхҳо дар кишвар аз аввалин иқдомҳои саривақтиву дуруст дар ин ҷода мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ташаббускори ҳалли масъалаҳои экологӣ дар арсаи ҷаҳони мавқеи хосаро касб намудааст. Махсусан, ташаббусҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар ҳалли мушкилоти обу иқлим, махсус бояд зикр кард, зеро Сарвари давлат бо дарки масъулияти бузург барои таъмини шароити мусоиди зиндагӣ, барои наслҳои ояндаи башарият ин қабил андешаҳои инсондӯстонаро пешниҳод мекунад.

Зери сиёсати ҳирадмандонаи Пешвои муаззами Миллат, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба кишвари пешоҳанг дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон табдил ёфт. Тоҷикистон, ки манбаъҳои асосии оби Осиёи Марказӣ аз ҳудуди он сарчашма мегиранд, борҳо ташаббусҳои созанда ва байналмилалиро пешбарӣ намудааст. Аз ҷумла, 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии СММ зимни иҷлосияи 77-ум қатъномаи «Соли 2025 — Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро, ки аз ҷониби Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, бо иттифоқи оро қабул намуд. Ҳамчунин, 13 августи соли 2024 Маҷмаи Умумии СММ қатъномаи “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025–2034”-ро, ки Тоҷикистон ва Фаронса пешбарӣ карда буданд, бо иттифоқи оро қабул намуд. Бо ҳамин тариқ, 12 декабри соли 2025 Ассамблеяи муҳити зисти Созмони Милали Муттаҳид (ЮНЕА) дар қароргоҳи ЮНЕП шаҳри Найробӣ қатъномаро дар бораи «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера» қабул кард. Қатънома давлатҳо ва шарикони рушдро даъват мекунад, ки дар ҳифзи пиряхҳо, мубориза бо тағйирёбии иқлим, густариши ҳамкории байналмилалӣ ва ҷалби маблағҳои молиявӣ фаъол бошанд ва натиҷаҳои Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо (Душанбе, майи 2025) ва дигар ташаббусҳои байналмилалиро истиқбол намуд. Бо қабули ин қатънома солҳои 2025–2034 ҳамчун «Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера» эълон гардида, пешбурди тадқиқот, мониторинг ва ҳамкорӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ барои ҳифзи пиряхҳо таъмин мешавад. Ин иқдом нақши Тоҷикистонро дар пешбурди рӯзномаи обу иқлим ва ҳифзи криосфера дар сатҳи байналмилалӣ боз як бори дигар собит сохт.

Метавон чунин хулоса кард, ки Пешвои миллат - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун поягузори иқдомҳои байналмилалӣ дар соҳаи об, криосфера ва ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ин иқдомҳо боиси болоравии обрӯ ва эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ шудаанд. Имрӯз тамоми чораандешиҳо ва ҷустуҷӯи роҳҳои ҳалли масъалаҳои марбут ба ҳифзи пиряхҳо, таъмини аҳолӣ бо оби тоза ва густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ дар ин самт бо иштироки бевосита ва фаъоли Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ мегарданд.

Насруллоев Ф.Х. - ходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Бовар дорам, ки бонувону занон ва модарону духтарони азизи мо дар амалисозии талаботу муқаррароти қонунҳои миллӣ, пешгири кардани бегонапарастӣ, аз ҷумла сару либос ва ойинҳои барои мардуми мо бегона, ба камол расонидани наслҳои солим, таҳкими сулҳу субот дар ҷомеа, пешрафти давлат ва ободии Ватан минбаъд низ саҳми арзишманди худро мегузоранд.

Эмомалӣ Раҳмон

(Бардошт аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Ҳамасола мардуми шарифи Тоҷикистон чун анъана мунтазири Паёми умедбахши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар” буда, мехоҳанд назар ба андешаҳои Сарвари худро доир ба раванди рушди Тоҷикистони соҳибистиқлол шунаванд. Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун санади муҳимми сиёсӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва раҳнамо барои рушди ҷомеаи муосири мо нақши калиди дорад.

Паёми имсолаи Пешвои миллат шаҳодат медиҳад, ки дар маркази сиёсати созандаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маҳз беҳбудии вазъи зиндагии мардум, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, таъмини рушди бардавоми иқтисодию иҷтимоии мамлакат эҳёву тақвияти фарҳангу арзишҳои миллӣ, таъмини сулҳу пойдор, мақому манзалати зан-модар ва инчунин тинҷию оромӣ ва суботу амнияти ҷомеа, ҷойгоҳи кишвар дар арсаи байналмиллалӣ қарор доранд.

Аз ҷумла, имрӯз дастгирии занон ва ҷалби бештари онҳо ба ҳаёти фаъол ва идоракунии ҷомеа дар сатҳи давлатӣ зери таваҷҷуҳи пайвастаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор дорад.

Сарвари давлат бо қадршиносӣ аз хизматҳои зан – модари тоҷик чунин иброз медоранд: «Мо – мардон вазифадорем, ки ҳамеша ба қадри ранҷҳои кашидаи модарон, заҳмату хизматҳои занону духтарони худ ва умеду интизориҳои онҳо расем. Мо набояд фаромӯш кунем, ки аз пайғамбарон сар карда, тамоми нобиғаву алломаҳои башар аз домони поки модар ба дунё омадаанд ва дар оғӯши гарми ӯ бузург шудаанд».
Пешвои миллат дар Паём бо эътимод ва неруи бузург занону бонувони мамлакат намуда, иброз доштанд, ки “Ҳукумати мамлакат дар сиёсати иҷтимоии худ масъалаҳои марбут ба занонро дар меҳвари фаъолияти рӯзмарра қарор дода, барои рушди ин самти муҳим мунтазам тадбирҳои судманд меандешад”.

Бале бояд иқрор шуд, ки мақому манзалати занону модарон ва нақши онҳо дар эъмори давлати муосир, рушди ҷомеа маҳз дар замони соҳибистиқлолӣ воқеан хеле боло рафтааст. Аз ин хотир, пос доштани иззату эҳтироми зан- модар ва арҷ гузоштан ба мақому манзалати ӯ қарзи муқаддаси ҳар як инсон буда, подоши заҳмату бедорхобиҳои модар, рафтори шоиста ва фазилатҳои неки ҳар як фарди солимфикр ва бонангу номус мебошад.

Пешвои муаззами миллат инчунин таъкид намуданд, ки: “Мо нақши бонувону занон ва духтарони бонангу номуси Ватанро дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти давлат ва ҷомеа ҳамеша қадрдонӣ мекунем ва аз саъю талоши онҳо ба хотири бунёди ояндаи ободу осудаи кишварамон ифтихор дорем”.

Дар Паём ба масъалаи баланд бардоштани сатҳи маърифатнокӣ ва худшиносии занон ва бонувон таваҷҷуҳи хоса зоҳир мешавад. Таъқид мегардад, ки ҷомеаи пешрафта бе иштироки фаъолони занон ва модарон тасаввурнопазир аст. Аз ин рӯ, дастгирии ташаббусҳои занон, ҷалби онҳо ба соҳибкорӣ, касбоммӯзӣ, роҳбарӣ ва хизмати давлатӣ ҳамчун омили рушди устувор арзёбӣ мешавад.

Тавре мебинем, дар Паёми навбатӣ низ Пешвои миллат масъалаи баланд бардоштани мақоми занону бонувон ва тарбия кардану ба вазифаҳои роҳбарикунанда таъин намудани онҳоро бори дигар таъкид намуданд. Имрӯзҳо дар сохторҳои давлатӣ, вазорату идораҳо, корхонаю муассисаҳо шумораи занон зиёд гардида, дар вазифаҳои гуногун пурмаҳсул меҳнат карда истодаанд. Маълумотҳо нишон медиҳанд, ки дар соҳаҳои кишоварзӣ, тандурустӣ, илму фарҳанг, маориф, хизматрасонии ахборотию ҳисоббарорӣ зиёда аз нисфи кормандонро занон ташкил медиҳанд.

Пешвои миллат бо боварии комил иброз доштанд, ки “Бовар дорам, ки занону бонувони мамлакат барои тарбияи фарзандон дар руҳияи омӯхтани илму дониш ва касбу ҳунар, риояи қонунҳои миллӣ «Дар бораи танзими ҷашну маросим» ва «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак», расму ойинҳо ва суннату анъанаҳои мардуми бостонии тоҷик, аз ҷумла сарфаю сариштакорӣ ва пӯшидани либосҳои миллӣ саъю кӯшиши бештар ба харҷ медиҳанд”. Ин рисолати бузург модаронро водор месозад, ки дар баробари тарбияву ба камолоти маънавӣ расонидани фарзандони худ боз дар рӯҳияи худогоҳиву худшиносӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва ҳомии марзу бум будан тарбия намоянд.

Ҳамзамон, Пешвои миллат дар суханронии хеш таъкид намуданд, ки: “Бо эътимоди комил иброз медорам, ки онҳо дар масъалаи муқовимат ба бегонапарастиву хурофот ва исрофкориву зиёдаравӣ дар сафи пеши ҷомеа қарор мегиранд”.

Ҳамин тавр, мо занону бонувонро зарур аст, ки суханони Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кори худ намуда, дар таҳкими мақому манзалати зан -модар дар ҷомеа ва нақши басо муассир дар ҷомеаи имрӯза боз ҳам баланд бардорем. Зеро ҳамеша дар суханрониҳои Пешвои миллат масъалаҳои ҳифзи ҳуқуқи манфиатҳои занон, баланд бардоштани мақоми иҷтимоии онҳо, фароҳам овардани шароити мусоид барои таълиму тарбия, фаъолияти меҳнатӣ ва иштироки фаъолонаи занон ва бонувон дар ҳаёти ҷомеа мавриди таваҷҷуҳи махсус қарор гирифтааст. Татбиқи дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат, ба таҳкими оила, рушди ҷомеаи солим ва тарбияи насли оянда мусоидат намуда, ҷойгоҳи зан-модарро ҳамчун пояи асосии ҷомеа боз ҳам устувортар мегардонад.

Исматзода Шоиста - ходими илмии Институти таърих, бостоншиносӣ ва

мардумшиносии ба номи А. Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шаби ялдо ё шаби чилла аз куҳантарин ва муҳимтарин ҷашнҳои мо – тоҷикон ва ақвоми эронӣ буда, шаби 30-юми озар охирин рӯзи тирамоҳ мусодиф ба 21-уми декабр, дар дарозтарин шаби сол ва 1-уми дай, аввалин рӯзи зимистон фаро мерасад. Ин шаб ба фалсафаи торикии аҳриманӣ ва рушании аҳуромаздоӣ низ гиреҳ хурдааст. Шаби ялдоро барои тақсимбандии рӯзҳои тобистонию зимистонӣ, барои кишту кор ва ҷамъоварии ҳосил истифода мекарданд. Шаби ялдо бо рӯзгори кишоварзон ва офобу рушанӣ, гардиши офтобу замину табиат пайванд мехурад, зеро асоси зиндагии мардумон ба кишту кору замину обу ҳаво вобаста буд. Инчунин шаби ялдоро хур, хуррамрӯз низ гуянд. Тоҷикон ба ин шаб чилла мегӯянд, зеро он оғози чиллаи бузург аст, ки 40 рӯз давом мекунад ва бист руз баъд аз онро чиллаи хурдак мегӯянд.

Шаби ялдо аз ҷашнҳои бостонист, ки қидмати он ба 7000 сол пеш мерасад ва аз соли 502-и пеш аз милод дар замони салтанати Дориюши якум расман ҷашн гирифта мешудааст. Дар бораи маншаи милод ду назари мухталиф ҷой дорад: гурӯҳе онро барҷомонда аз милоди Масеҳ тавассути эрониён донистаанд, ки тибқи он дар қарни 4-и исавиён онро рӯзи таваллуди (25 декабр) Исо қарор додаанд; гуруҳе аз муҳаққиқон онро ба милоди Митро (Меҳр) ё Эзади Меҳр, ки дар аҳди бостон дар кеши меҳрпарастӣ роиҷ буд, рабт медиҳанд.

Донишмандони зиёде бар ин ақидаанд, ки мардуми ориёитабор дар аҳди бостон шаби охирини моҳи озару рӯзи аввали моҳи дайро ҳамчун зодрӯзи Меҳр (ё Митро) ҷашн мегирифтанд. Аз ҷумла, мутафаккири машҳури тоҷик Абурайҳони Берунӣ ба мавҷуд будани ҷашне дар чунин айём ишора кардааст: «Даймоҳ ва онро «хурмоҳ» низ мегӯянд, нахустин рӯзи он Хуррамрӯз аст. Ва ин рӯзу ин моҳ ҳарду ба номи… Ҳурмузд.. номида шуда… Ва гоҳе ин рӯзро «Навадрӯз» мегӯянд ва онро ид мегиранд, зеро миёни он ва Наврӯз навад рӯзи пурра аст.» [Берунӣ 1990, с. 246]. Мусташриқи маъруфи даниягӣ А. Кристенсен “Рӯзи аввали моҳи дайро, ки дар ҳисоби солшумории атиқ ид буда, “Хуррамрӯз” мегуфтаанд. Дар Хуррамрӯз шоҳаншоҳ аз тахт ба зер меомад, либоси сафед мепӯшид ва дар чамане бар фаршҳои сафед менишасту бори омм медод. Ҳар касе метавонист ба ҳузури ӯ дарояд... Он гоҳ шоҳ дар он рӯз чунин мегуфт: Ман имрӯз чун яке аз шумо ҳастам... қавоми ҷаҳон ба ободист, ки дар дасти шумост ва қавоми ободӣ ба подшоҳ аст. Ҳеҷ як аз ин ду аз дигаре бениёз натавонад буд.” [Кристенсен 1393, с. 254]. И.Пурдовуд бо истинод ба китоби “Ойини Митро”-и Б. Кумонт чунин мешуморад, ки дар фарҳанги бостонии мо ду ҷашни Меҳргон (Меҳргони меҳ ва Меҳргони кеҳ) вуҷуд дошт. Меҳргони кеҳро дар Руми қадим рӯзи 25-уми моҳи декабр, ки ҳамчун рӯзи зуҳури хуршед тасаввур мешуд, ҷашн мегирифтанд ва онро рӯзи валодати хуршеди мағлубнашуданӣ (Sol Natals invicti) меномиданд. Ин ҷашн баъди нуфузи дини Исо дар Аврупо ба рӯзи таваллуди Масеҳ табдил меёбад [ниг. Яштҳо 1377, с. 399-400].

Пидром Ҷам бар ин андеша аст, ки дар даврони салтанати Хусрави I ва Хусрави II Сосонӣ дар оғози фасли сармо шаҳривармоҳ (23 август-22 сентябр) маросиме доштанд бо номи Озарҷашн, ки ҳамин шаби ялдост. Ба гуфтаи ӯ тафсири нодурусти тақвими Ҷалолӣ аз ҷониби донишмандони асрҳои миёна боиси сар задани хатову иштибоҳот дар тафсири ҷашну ойинҳои бостонӣ гаштааст. Ба андешаи Пидроми Ҷам “Ҷашни оғози зимистони эрониён на ба милоди ҳазрати Масеҳ иртиботе дошт ва на ба эзади Меҳр ё зоиши хуршед”. Посухи саҳеҳ дар бораи сарчашмаи пайдоиши шаби ялдоро эроншиноси маъруф Раҳом Аша додааст: “Вожаи ялдо аз оромӣ ояд барои зоиш. Ин (яъне шаби чилла) на бо дини масеҳӣ дар пайванд аст, на бо митроӣ. Аз гардиши тобистонӣ, ки ба моҳи июн афтад, хуршед абар дувоздаҳон (дувоздаҳ бурҷ) рӯй ба пойин ояд. Инро ба мироӣ монанд кардаанд, то он ки ба оғози зимистон ба поёнтарин поя афтад, ба нишони марг. Ба гардиши зимистонии хуршед оғозад ба боло шудан абар дувоздаҳон. Инро ба зиндагӣ монанд кардаанд ва он шабонарӯзро замони зоиш хондаанд. Румиён онро “natalis invicti” (милоди шикастнопазир) мехонанд”, ки ҳамон зоиши хур аст. Ба моҳрӯзи румӣ ва низ ба моҳрӯзи шоҳии порсӣ ин рӯз ба 25 декабр меафтад ва ин камубеш оғози меҳрмоҳи шоҳӣ буд. Аз он ҷой, ки тарсоён натавонистанд ин ҷашнро аз миён бардоранд, онро аз садаи панҷум зоиши Исо гирифтанд”. Ин ҷашнро Берунӣ Меҳрмоҳи куҳан (шоҳӣ) хондааст, ки ба оғози зимистон рост меояд, Румиён бо ошноӣ бо порсиён онро гирифтанд ва аз ҳамин рӯ invicti хонанд. Пояи ин ин ҷашн дар оғоз динӣ набуд, ахтарморона (ситорашиносона) буд. Ҳанӯз моҳрӯзҳои румӣ аз садаҳои дувум ва сеюм дар даст дорем, ки сарчашмаи хубе барои баррасиҳоанд”.

Фолклоршинос Р. Раҳмонӣ дар заминаи таҳлилу баррасии ақидаҳои муҳаққиқоне, монанди Ҷ. Фрэзер, А. Кристенсен ва А. Красноволска дар робита ба масъалаи шаби ялдо чунин менигорад, ки мардуми эронитабор шаби аввали зимистонро ҳамчун шаби зоиши хуршеду оғози сол бо бедорӣ ҷашн мегирифтанд ва чунин расму ойин дар байни қавмҳои дигари ориёӣ, аз ҷумла олмониҳо, низ маъмул будааст ва онҳо дар гузаштаи дур таваллуди хуршедро дар саршавии зимистон ҷашн мегиранд. Ин ҷашни бостонӣ бо зуҳури масеҳият бо каме тағйири муҳтаво ба ҳастии худ идома медиҳад. Номбурда баъзе ҷузъиёти ин тағйиротро чунин тавзеҳ медиҳад: “Дар замонҳои қадим кашишҳои (диндорони) англис кӯшиш намуданд, ки солшумории худро (шаби таваллуди Исои Масеҳро ва ё «крисмас»-ро, ки 6-уми январ аст) ба шаби дарозтарин – ба таваллуди хуршед (21-22 декабр) баранд, вале ҳангоми ҳисоб чанд рӯз хато шуд. Дар натиҷа ҳисоби онҳо ба 25-уми декабр (4-уми даймоҳ) рост омад. Ҳамин кӯшиш буд, ки ҳоло соли милодии масеҳиён аз таърихи 25 декабр оғоз мешавад. Дар асл таърихнигорон шаби таваллуди Исои Масеҳро 6-уми январ медонанд, вале дар натиҷаи иштибоҳи руҳониён ҳангоми табдили солшумории ориёӣ ба солшумории масеҳӣ ба ҷои 22-уми декабр онро ба 25-уми декабр интиқол доданд. Ҳоло масеҳиёни дунё шаби 25-уми декбрро чун шаби мавлуди Исо ҷашн мегиранд, ки дар асл он ҳамон шаби ялдои мардуми ориёитабор аст” [ниг. Сайти Институт. Ялдо – шаби зоиши хуршед].

Мутобиқи боварҳои куҳан хуршеди навзод то чил рӯз дар он рӯзҳои сарду кӯтоҳ ва шабҳои торику дарози фасли сармо наметавонист дар муқобили неруҳои аҳриманӣ (торикӣ ва сардӣ) ба тавири мустақил муқовимат кунад. Бинобар ин, мувофиқи ин дидгоҳ мардум вазифадор буданд, ки тавассути амалан анҷом додани расму ойинҳо (монанди оташ афрӯхтан дар шаби торики ялдо ва то субҳ бедор будану дуохониву қиссагӯйӣ ва дигар машғулиятҳои шодибарангез) ба хуршеди навзод нерую тавон бахшанд. Мардум бо анҷоми чунин амалҳо то чилрӯзагӣ хуршеди навзодро муҳофизат мекарданд, зеро тамоми неруи ҳаёту манбаи зиндагии онҳо ба нуру гармии хуршед вобастагӣ дошт. Фолклоршинос Р. Раҳмонӣ муътақид аст, ки расму одатҳои чилланишине (чиллаи кӯдак, чиллагурезон, чиллашинӣ, чиллагӣ, чиллаи арӯс, чиллаи домод), ки то кунун дар зиндагии рӯзмарраи мардуми тоҷик эътибор доранд, ба ин бовари бостонӣ, яъне ба чил рӯзи муроқабату муҳофизати хуршеди навзод (ё Меҳри навзод) иртибот доранд. [ниг. Сайти Институт. Ялдо – шаби зоиши хуршед].

Масъалаи дигаре, ки дар робита ба ин ҷашн диққати донишмандонро ҷалб кардааст, ин мансубияти истилоҳи “ялдо” ба ин ҷашни бостонӣ ба шумор меравад. Дар луғатномаи А. Деҳхудо маънои луғавии калимаи «ялдо» ва моҳияти ҷашни марбут ба он чунин тавзеҳ шудааст: “Луғати суриёнӣ аст, ба маънии милоди арабӣ. Ва чун шаби ялдоро бо милоди Масеҳ татбиқ мекардаанд, аз ин рӯ, бад-ин ном номидаанд. Бояд таваҷҷуҳ дошт, ки ҷашни милоди Масеҳ, ки дар 25-уми десомбар (декабр) тасбит шуда, тибқи таҳқиқи муҳаққиқон, дар асл, ҷашни зуҳури Митро(Меҳр) буда, ки масеҳиён дар қарни чаҳоруми милодӣ онро рӯзи таввалуди Исо қарор доданд.” [Деҳхудо 1380, с. 3220]. Аммо ба андешаи муҳаққиқ Пидром Ҷам ялдо иртиботе ба ин маросими куҳан надорад, “ва ин ном аз мутуни адабӣ ба забони рӯзмарраи мардуми оддӣ роҳ ёфтааст ва дар давраи исломӣ ба маросиме, ки аз даврони куҳан дар вақти инқилоби зимистонӣ баргузор мешавад ва ба номҳое ҳамчун озарҷашн, шаби чилла итлоқ шудааст”. Гап сари он аст, ки дар ёдгориҳои бостон ва тоисломӣ ҷашне бо номи ялдо вуҷуд надорад, инчунин ин вожа дар забону адаби арабӣ истифода намешавад, аз ин ҷо бармеояд, ки вожаи ялдо мустақиман аз забони оромӣ-сурёнӣ ба забони мо роҳ ёфтааст. Аввалин ёддошт аз ин ҷашнро дар “Осор-ул-боқия”-и Берунӣ мебинем, ки он ҳам дар фасле аз аъмоли масеҳиён дар моҳҳои сурёнӣ ва милоди Масеҳ омадааст. Берунӣ онро “милоди акбар” гуфтааст, ки маънии таваллуди офтобро дорад.

Бояд гуфт, ки вожаи “ялдо” аз асри ХI то кунун дар осори адабии адибони зиёде истифода шудааст. Адибони классик вожаи ялдоро дар аксари маврид ҳамчун унсури тавсифӣ барои ифода кардани мафҳуми сиёҳӣ ва дарозии шаб, инчунин барои тавсифи муйи сиёҳу дарози дилбар ба кор бурдаанд ва “зоҳиран маънои луғавии вожа, яъне милод барои онҳо ношинохта буд” (П.Ҷам.). Тавре ки ишора шуд, вожаи ялдоро дар ашъори шоирони зиёде, амсоли Унсурӣ, Қатрони Табрезӣ, Манучеҳрӣ, Боботоҳир, Масъуди Саъди Салмон, Саноӣ, Анварӣ ва дигарон дидан мумкин аст, ки бештар корбурди адабӣ дорад. Танҳо шоироне, монанди Носири Хусрав, Саноии Ғазнавӣ, Хоқонии Шервонӣ ва Амир Муизӣ ин вожаро ба маънии милод (яъне наздик ба маънои шабе, ки дар он як рӯйдоди муҳим, аз қабили зодрузи Меҳр ё милоди Масеҳ ва амсоли инҳо рух додааст) истифода кардаанд. Масалан дар абёти зери Носири Хусрав, Амир Муизӣ ва Ҳаким Саноӣ робитаи байни Масеҳ ва ялдо мушоҳида мешавад.

Носири Хусрав:

Ӯ бар душанбеву ту бар одина,

Ту лайли қадр дорию ӯ ялдо.

Саноӣ:

Ба соҳибдавлате пайванд, агар номе ҳамеҷӯӣ,

Ки аз як чокари Исо чунон маъруф шуд ялдо.

Муизӣ:

Эзади додор меҳру кин ту гӯӣ,

Аз шаби қадр офариду аз шаби ялдо.

З-он ки ба меҳрат бувад тақарруби муъмин,

З-он ки бо кинат бувад тафохури тарсо.

М. Кадканӣ дар шарҳи муфассали байти мавриди назар аз Ҳаким Саноӣ ба ин нукта ишора мекунад, ки дар баъзе фарҳангҳо (манзур “Бурҳони қотеъ”) ялдо иштибоҳан ба маънии чокар (хидматгор)-и Исо ба кор рафтааст. Ба ақидаи ӯ, вожаи “чокарӣ”, ки дар ин байт омадааст, ба ҷуз аз ифодаи маънои аслӣ (ғуломӣ, хизматгорӣ) мафҳуми мулозимат (ҳамроҳӣ, ҳамнишинӣ)-ро низ мерасонад: “Чокарӣ мулозимат аст, Саноӣ дар ин байт мегӯяд: Аз мулозимату ҳамроҳии номи Масеҳ бо ялдо ин ном маъруф шудааст... Ин ки баъзе аз фарҳангҳо ялдоро номи яке аз мулозимони Исо навиштаанд, бакуллӣ иштибоҳ аст ва маншаи он таъбири ғалат аз ҳамин байти Саноӣ аст (муроҷиа шавад ба “Бурҳони қотеъ” ва ёддошти аллома Қазвинӣ дар ҳошияи ҳамон китоб” [Кадканӣ 1372, с. 256].

Зоҳиран, аз мутолиаи ҷумлаи “Аз мулозимату ҳамроҳии номи Масеҳ бо ялдо ин ном маъруф шудааст” чунин маънӣ бармеояд, ки номи Масеҳ дар асари мулозимат бо ялдо (шаб, як падидаи табиӣ) дар ҷаҳон маъруфу машҳур шудааст. Маъмулан баёни чунин матлаб ризоятбахш ба назар намерасад, зеро падидаҳои табиӣ (рӯзу шабу моҳу сол) дар аслу зоти худ сифати хуб ё бадро надоранд ва танҳо рӯйдодҳои дурахшони иҷтимоӣ, ки дар таърихи миллатҳо нақши созанда доранд, монанди рӯзҳои ҷашни Истиқлолу Озодӣ ё зодрӯзи шахсиятҳои муътабар, метавонанд ба падидаҳои табиӣ муҳтаво ва моҳият бубахшанд. Аз ин рӯ, агар мазмуни мисраи Ҳаким Саноиро бо як забони сода баён кунем, чунин натиҷа ба даст меояд, ки ялдо (як шаби тираву сарди зимистонӣ) дар асари рост омадан бо зодрӯзи Исои Масеҳ (як падидаи муҳимми иҷтимоӣ) дар ҷаҳон машҳур гардид. Идомаи мантиқии баҳсро Амир Муизӣ дар байте аз қасидаи худ ҳакимона баён кардааст. Шоир ҷону шамъро бо ҷисму ҷаҳон ва гетиву шаби ялдо муқоиса карда, арзишмандии ҷону шамъро нишон медиҳад:

Ту ҷони латифию ҷаҳон ҷисми касиф аст,

Ту шамъи фурӯзонию гетӣ шаби ялдо.

Инчунин, байти зери Имомии Ҳиравӣ ба яке аз вижагиҳои муҳимми шаби ялдо, яъне маросими оташафрӯзӣ дар ин ҷашн ишора мекунад. Муҳаққиқон оташафрӯзиро яке аз нишонаҳои хосси шаби ялдо арзёбӣ кардаанд: “Маросими ялдо исми вижаи ориёиҳост... маросими махсуси пайравони ойини Меҳр аст, мубориз ва зидди торикӣ... Ба ҳамин муносибат дар шабҳо оташ меафрӯхтанд, то омилони Аҳриман бигрезанд. Оташ ҳамчун хуршед дар назди эрониёни бостон тақаддусе вижа дошт ва дар шаби ялдо ё шаби таваллуди хуршед оташ меафрӯхтанду хони вижае мегустурданду аз меваҳои фасл ва меваҳои хушк дар суфра мениҳоданд...” [Халилии Маҳалла 1394, с. 12]

Имомии Ҳиравӣ:

Туӣ, к-аз партави раъйат бубинад дидаи акмаҳ

Фурӯзон дар ниҳоди санг оташ дар шаби ялдо.

Шайх Аттори Нишопурӣ ва Хоқонии Шервонӣ дар абёти зер шаби ялдоро ҳамчун “шаби обистан” тасвир кардаанд. Тасвири шаби обистан бунмояи маъноиест, ки зеҳни моро ба боварҳои куҳан, ки дар аҳди бостон дар расму ойинҳои мардуми ориёинажод ҷой доштанд, пайванд медиҳад. Дар китоби “Ойинҳои бостонӣ” шаби ялдо ҳамчун шаби обистану омодаи зоиши Меҳр – Митро арзёбӣ шудааст [ниг. Маҷидзода 1384 ,с. 125].

Аттор:

Ба иззати шаби қадру шаби ҳисоби барот,

Ба ҳурмати шаби обистану шаби ялдо.

Хоқонӣ:

Ҳама шабҳои ғам обистани рӯзи тараб аст,

Юсуфи рӯз ба чоҳи шаби ялдо бинанд.

Нуктаи ҷолиб ин ҷост, ки ойини мазкур маншаи тақвимӣ дорад ва он дарозтарин шаби сол ва оғози фасли зимистон мебошад, ки мардумони эронитабор ва мардуми Шарқ онро бо номҳои шаби Ялдо ва шаби Чилла ҷашн мегирифтанд ва масеҳиёни тамоми манотиқи олам низ ин рӯзро милоди Масеҳ дониста, онро бо номҳои “Christmas”, “Рождество” ҷашн мегиранд.

Одоб ва русуми шаби ялдо дар манотиқи гуногун аз ҳам фарқ мекунад. Дар Эрон дар шаби ялдо суфра бо анори донашуда, ки меваи биҳиштӣ маҳсуб меёбад ва аз намоди баракату борварӣ ва ранги сурх паёми рӯзҳои равшан аст, боз мекунанд. Тарбуз рамзи меваи тобистонист, ки нурҳои хуршед, гармову баракатро то оғози зимистон ва хони ялдоӣ меорад. Меваҳои рангаш сурху норинҷӣ аз қабили себу хурмову мандарин инчунин кадуи бо асалу дорчин пухта ва таркибе аз чормағзу пиставу фундуқу бодом ва мева низ мегузоранд. Инчунин ба хони ялдоӣ китобҳои “Шоҳнома” ва ғазалиёти Ҳофизро мегузоранд, зеро бо мурури замон шоҳномахонӣ ва фоли Ҳофиз гирифтан ба русуми ин ҷашн табдил ёфтааст.

Дар Тоҷикистон барои шаби чилла шириниҳое ба шакли ҳайвонот мепазанад ва ба рӯи ҳавлии хонаҳояшон гандум мепошанд. Хонаводаҳо дар шаби чилла ва чиллаи бузург дар гирди сандалӣ нишаста ба нақли афсонаву ривоятҳо мепардохтанд.

Дар Афғонистон низ хони пурғизо ва анвои мева ороста, анорҳоро дар сабад мечинанд, ки ба қавле намоде аз чархаи зиндагиянд. Сипас, дар ин шаби тулонӣ то дами субҳ бо меҳмонҳо ба шунидани достонҳои асотирӣ ва қиссаҳои аз даврони куҳан ба ёдгор монда гӯш медиҳанд. Ҳадя додан ба арусу домод аз суннатҳои қадимии ялдои ин сарзамин аст.

Дар Покистон дар ин шаби тӯлонӣ мардум ба дуо ва ниёиш мепардозанд ва ҳаммом кардан ва оташ афрӯхтану шодиву рақсидан аз суннатҳои ҷашни ин маросим аст.

Ҷашни инқилоби зимистонӣ дар Шарқи Осиё, монанди кишварҳои Чин, Ветнам, Корея, Ҷопон бо фестивалҳои хосе ба ин муносибат баргузор мешаванд. Инчунин Ялдо дар манотиқи мухталифи олам аз ҷумла Амрикои ҷанубӣ, Африқо тибқи маросимҳои сокинони ин манотиқ баргузор мешавад.

Шаби чилла ва ҷашни он аз суннатҳои қадимии мардуми мост. Мусаллам аст, ки тамаддуну фарҳангҳои бузург ва ғанӣ, ки дар муддати хеле тӯлонии таърихӣ ташаккулу такомул ёфтаанд, ҳангоми бархурди тамаддунҳо аз худ муқовимат ва муқобилату устувории матину ҳайратангез нишон додаанд, ҳатто тарафи муқобилу зӯровар аз ин фарҳанги ғанӣ чизҳои арзишмандеро пазируфтааст. Аз ҷумла Наврӯзу шаби Чилла, ки аз умқи таърих то ба имрӯз омада, бино бар устувориву матонати мардуми мо он аз байн нарафт ва ҳатто боиси он шуд, ки ақвоми дигар онро бипазиранд, аммо дар пӯшиши нав. Мутаассифона, дар ҷаҳони муосир бархурдҳои фарҳангӣ шакли зӯровару хушунатомез касб кардаанд. Сарвари давлат дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа доимо аз пос доштани фарҳангу расму ойину суннатҳои гузашта таъкид мекунанд. Маҳз бо шарофати Истиқлолу озодии сиёсиву фарҳангии кишварамон ва ибтикороти Президенти кишвар – муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, “мардуми мо, ҳамчунин, имкон пайдо намуданд, ки расму ойинҳои миллӣ ва маросиму идҳои динӣ – ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргон, Тиргону Сада ва идҳои Рамазону Қурбонро ҳамчун ҷузъи фарҳанги миллӣ эҳё карда, онҳоро бо иштироки озодонаи хурду бузурги мамлакат ва бо ифтихор аз таърихи беш аз шашҳазорсолаи миллати тоҷик таҷлил намоянд”.

Пешниҳод дорем, ки рӯзи 21 декабр – рӯзи оғози фасли зимистону чиллаи бузург ва шаби тӯлонитарини солро, ки ҷанбаи фарҳангиву илмиву таърихӣ дорад, дар радифи ҷашнҳои миллии аҷдодӣ Наврӯзу Меҳргон, Тиргону Сада бо номи Шаби чилла (Ялдо) поси хотири фарҳангу суннатҳои қадимӣ дар тақвими Ҷумҳурии Тоҷикистон пазируфта ва ҷашн гирифта шавад.

Шарифзода Фарангис - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Бухориев Олим – ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Адабиёт:

Берунӣ. Осор-ул-боқия.- Душанбе: Ирфон, 1990. – 432 с.

Кристенсен, А. Эрон дар замони Сосониён / А. Кристенсен / Тарҷумаи Р. Ёсамӣ. – Теҳрон: Шобак, 1393 ҳ. – 888 с.

Яштҳо. Иборат аз 2 ҷилд. Ҷ. 1. / Шарҳу тавзеҳоти И. Пуридовуд. – Теҳрон: Асотир, 1377. – 744 с.

Маҷидзода М. Оинҳои бостонӣ / М. Маҷидзода. – Сорӣ: Пажуҳишгоҳи фарҳангӣ.- 1384. – 192 с.

Кадканӣ, М. Тозиёнаҳои сулук / М. Кадканӣ. – Теҳрон: Огоҳ, 1372 – 544 с.

Деҳхудо, А. Фарҳанги мутавассити Деҳхудо. Иборат аз 2. Ҷилд. Ҷ.1. / А. Деҳхудо. – Теҳрон: Донишгоҳи Теҳрон, 1380. – 1609 с.

Халилии Маҳалла М. ва ҳамкорон. Ҷашнҳои устураии Эрон намоди фарҳанг ва тамддуни қавми ориёӣ / М. Халилии Маҳалла ва ҳамкорон // Ҳамоиши байналмилалии ҷусторҳои адабӣ, забон ва иртибототи фарҳангӣ.– Теҳрон, 1394, давраи баргузории 1. – С. 1-17.

Ҷам П.- Ялдо//Пажӯҳишҳои эроншиносӣ.-Теҳрон, 1397.

Дар даврони пурифтихори соҳибистиқлолии давлатӣ, бо роҳнамоӣ ва талошҳои пайвастаи фарзанди арҷманди миллат, Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар кишвар дигаргуниҳои амиқ ва созанда амалӣ гардиданд. Ислоҳоти иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва гуманитарӣ, ки бо ҳидояти хирадмандонаи Пешвои миллат роҳандозӣ шуданд, ба таҳкими пояҳои давлатдорӣ ва рушди устувори ҷомеа замина гузоштанд. Ин тадбирҳои ҳаётан муҳим Тоҷикистонро ба марҳилаи навини пешрафт ворид намуда, онро ба ҷомеаи мутамаддин ва босуботи муосир табдил доданд.

Паёми Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки санаи 16 декабри соли 2025 дар толори калони “Парлумони Тоҷикистон” ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ироа гардид, самтҳои афзалиятноки сиёсати дохилӣ ва хориҷии мамлакатро барои марҳилаҳои минбаъдаи рушд муайян намуда, ҳамзамон вобаста ба пешрафти соҳаҳои илму маориф, иқтисоду саноат, энергетика ва дигар масъалаҳои муҳими кишвар вазифаҳои мушаххасу муҳимро дар назди сохторҳои дахлдор гузошт. Паём аҳамияти таърихӣ дошта, на танҳо миёни зиёиён ва аҳли илм, балки дар миёни кормандони давлатӣ, роҳбарони сохторҳо ва тамоми шаҳрвандони кишвар интизори гарму самимӣ меёфт. Ҳар бор, ки Пешвои миллат Паёмро ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ироа менамоянд, суханони Сарвари давлат бо андешаҳои тоза ва роҳнамоӣ барои зиндагии шоистаи мардум садо медиҳанд. Ин суханон ба умеду ормонҳои ҷомеа ҳамсадо гардида, дар қалбу зеҳни мардум ҷой мегиранд.

Аз ин лиҳоз, Паём на танҳо як суханронии сиёсӣ, балки дастури ҳаётӣ барои ҷомеа маҳсуб меёбад. Ҳар як шаҳрванди кишвар онро бо эҳтиром ва самимият мепазирад, зеро суханони Сарвари давлат ба орзуву умедҳои мардум ҳамсадо буда, роҳи равшани амалро нишон медиҳанд. Гӯш додан ба Паём маънои пайравӣ аз арзишҳои миллӣ ва умумибашариро дорад, ки мардумро ба ваҳдат, меҳнатдӯстӣ ва масъулиятшиносӣ раҳнамоӣ мекунад. Аз ин ҷост, ки ҳар фарди ҷомеа нуктаҳои Паёмро ба фаъолияти ҳаррӯзаи худ ворид намуда, онро ҳамчун барномаи амал ва меъёри зиндагӣ истифода мебарад.

Паёми и мсола масъалаҳои калидии марбут ба пешрафт ва тамаддуни кишварро фаро гирифта, дар он аз рӯйи ҳамаи самтҳои фаъолияти давлатӣ ҷамъбаст сурат гирифта ва самтҳои афзалиятноки фаъолияти минбаъда муайян карда шудаанд. Дар ин замина, яке аз соҳаҳои муҳими давлатдорӣ, ки пайваста дар меҳвари таваҷҷуҳи Пешвои миллат қарор дорад, соҳаи илму маориф ба ҳисоб меравад. Чуноне ки Сарвари давлат қайд карданд: “Ман аз рӯзҳои аввали фаъолияти худ ба ҳайси Роҳбари давлат то имрӯз дастгирӣ ва рушди илму маорифро самти афзалиятнок эълон карда, дар тӯли беш аз се даҳсола ба ин соҳаҳои ҳаётан муҳим таваҷҷуҳи аввалиндараҷа ва доимӣ зоҳир менамоям”. Маҳз илму маориф омили калидии ташаккули ҷомеаи пешрафта ва кафолати рушди устувори кишвар маҳсуб меёбанд. Сарвари давлат таъкид доранд, ки заминаи мустаҳками рушди ин соҳаҳо имрӯз гузошта шудааст ва он ҳамчун сармояи пойдор ба ояндаи дурахшони кишвар хизмат мекунад. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо раҳбарии Сарвари давлат, дастгирии илму маорифро сармоягузорӣ ба бақои давлат ва рушди устувори ҷомеа арзёбӣ менамояд. Аз ин рӯ, маблағгузории соҳаҳои мазкур сол то сол афзоиш меёбад. Айни замон ҳиссаи хароҷоти буҷети давлатӣ ба илму маориф беш аз 21 фоизро ташкил медиҳад, ки нишондоди равшани сиёсати устувори давлат дар самти таъмини рушди зеҳнӣ ва маънавии ҷомеа мебошад. Тибқи барномаҳои молиявӣ, барои соҳаи маориф дар соли 2026 қариб 14 миллиард сомонӣ аз ҳисоби буҷети давлатӣ пешбинӣ шудааст. Ин маблағ нисбат ба соли 2025-ум 25,4 фоиз зиёд буда, дар муқоиса бо соли 2015 панҷуним маротиба афзоиш ёфтааст. Ҳамаи ин нишондиҳандаҳо далели равшани онанд, ки бо сиёсати босамари Сарвари давлат, рушди илму маориф ҳамчун омили асосии пешрафти ҷомеа ва кафолати ояндаи миллат мавқеи махсус ва аҳамияти хоса дорад.

Дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо дастгириҳои пайвастаи Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, илму маориф ҳамеша мавқеи хоса дорад. Маҳз бо ҳидоят ва пуштибонии Пешвои миллат омӯзиши пиряхҳо ҳамчун яке аз самтҳои муҳим ва афзалиятноки илмии кишвар эътироф шудааст. Пиряхҳо на танҳо манбаи оби тоза, балки омили муҳими тавозуни иқлимӣ ва амнияти экологӣ мебошанд. Аз ин рӯ, ҳифз ва омӯзиши онҳо бо дастгирии роҳбарияти давлат аҳамияти стратегӣ ва ҷаҳонӣ касб намуд.

Бо ташаббус ва дастгирии Тоҷикистон, соли 2025 бо қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» эълон гардид. Ҳамзамон, солҳои 2025–2034 ҳамчун «Даҳсолаи илмҳои криосфера» муайян шуданд. Ин иқдомҳо, ки бо пуштибонии Пешвои миллат амалӣ гардиданд, мавқеи Тоҷикистонро ҳамчун пешоҳанги масъалаҳои обу иқлим дар арсаи байналмилалӣ мустаҳкам сохтанд.

Дар робита ба ин, Сарвари давлат аз тамоми сохторҳои дахлдор даъват ба амал оварданд, ки фаъолияти илмӣ ва амалии худро дар самти омӯзиши пиряхҳо густариш дода, дастовардҳои илмии кишварро дар сатҳи ҷаҳонӣ муаррифӣ намоянд. Ин раванд бо дастгирии роҳбарияти давлат на танҳо ба рушди илмҳои табиӣ мусоидат мекунад, балки Тоҷикистонро ба маркази муҳими таҳқиқоти байналмилалӣ дар соҳаи криосфера табдил медиҳад.

Бо дарназардошти аҳамияти ин масъала ва бо дастгирии Пешвои миллат, пешниҳод шуд, ки Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил дода шавад. Ин иқдом ба таҳкими заминаи илмӣ, густариши ҳамкориҳои байналмилалӣ ва муаррифии васеи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат хоҳад кард.

Бо ҳадафи баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва ҳалли мушкилоти иҷтимоии мардум, Паёми имсолаи Сарвари давлат ба масъалаҳои муҳими рӯзмарра бахшида шуд. Дар он таъкид гардид, ки фароҳам овардани шароити мусоид, зиндагии шоиста ва бароҳати шаҳрвандон аз самтҳои асосии сиёсати давлат ба ҳисоб меравад. Ин нуқтаҳо на танҳо ҳамчун барномаи амал, балки ҳамчун омили таҳкими ваҳдат, суботи иҷтимоӣ ва рушди устувори кишвар арзёбӣ мешаванд. Паём бо равшанӣ нишон дод, ки беҳбуди шароити зиндагӣ ва ҳимояи манфиатҳои мардум дар маркази диққати роҳбарияти давлат қарор дошта, барои ҳар як фарди ҷомеа заминаи зиндагии арзанда ва ояндаи дурахшонро таъмин месозад. Бо ин мақсад, аз 1-уми сентябри соли 2026 маоши вазифавии кормандони муассисаҳои маориф, аз ҷумла муассисаҳои томактабӣ ва миёнаи умумӣ 25 фоиз, дигар муассисаҳои соҳаи маориф, илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ, инчунин стипендияҳо 20 фоиз зиёд карда мешаванд. Ҳамзамон, музди меҳнати кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, хизматчиёни ҳарбӣ ва дигар сохторҳои дахлдор низ 20 фоиз боло бурда мешавад.

Дар баробари ин, ҳадди ақалли музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба андозаи 1300 сомонӣ дар як моҳ муқаррар мегардад. Бо мақсади дастгирии табақаҳои осебпазири аҳолӣ, аз 1-уми сентябри соли 2026 нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ, инчунин иловапулӣ ба онҳо тибқи муқаррароти моддаи 51 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ» ва андозаи нафақаи заминавӣ дар сатҳи таварруми соли 2025, вале на кам аз 15 фоиз аз андозаи муқарраршудаашон индексатсия карда мешаванд.

Ин тадбирҳо далели равшани онанд, ки баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум ҳадафи олии давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Дар ин самт минбаъд низ тамоми чораҳои зарурӣ андешида шуда, барои таъмини зиндагии шоиста ва ояндаи дурахшони ҷомеа заминаи устувор гузошта мешавад.

Дар Паёми имсолаи худ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки масъалаҳои марбут ба занон ва бонувон дар меҳвари сиёсати иҷтимоии Ҳукумати мамлакат қарор доранд. Пешвои миллат иброз доштанд, ки барои рушди ин самти муҳим мунтазам тадбирҳои судманд андешида мешаванд ва нақши занону духтарони бонангу номуси Ватан дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти давлат ва ҷомеа ҳамеша қадрдонӣ мегардад. Аз талошҳои онҳо барои бунёди ояндаи ободу осудаи кишвар ифтихор карда мешавад.

Дар Паём қайд гардид, ки баланд бардоштани мақоми занон, тарбия ва ба вазифаҳои роҳбарикунанда таъин намудани бонувону духтарони лаёқатманд яке аз самтҳои муҳими сиёсати давлат мебошад. Ин раванд дар оянда низ идома хоҳад ёфт ва имконият фароҳам меорад, ки занон дар ҷомеа бо иқтидор ва масъулияти бештар фаъолият намоянд.

Сарвари давлат бо итминон изҳор намуданд, ки занону бонувони мамлакат дар тарбияи фарзандон нақши калидӣ доранд. Онҳо бояд фарзандонро дар руҳияи омӯхтани илму дониш ва касбу ҳунар тарбия намоянд, қонунҳои миллӣ – «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд»-ро риоя кунанд ва дар эҳёи расму ойинҳо, суннату анъанаҳои мардуми бостонии тоҷик, аз ҷумла сарфаю сариштакорӣ ва пӯшидани либосҳои миллӣ саҳми арзанда гузоранд.

Ин таъкидҳо аз Паёми имсолаи Сарвари давлат далели равшани онанд, ки сиёсати иҷтимоии кишвар ба қадршиносӣ ва дастгирии занон равона шудааст. Занон ҳамчун нерӯи созанда ва пешбарандаи ҷомеа дар рушди устувори давлат нақши муҳим доранд ва ин сиёсат минбаъд низ идома хоҳад ёфт.

Дар анҷом метавон гуфт, ки Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на танҳо як суханронии сиёсӣ, балки дастури ҳаётӣ барои ҳар як шаҳрванди кишвар аст. Он ҳамчун барномаи амал роҳи равшани пешрафтро нишон дода, ҷомеаро ба ваҳдат, меҳнатдӯстӣ ва масъулиятшиносӣ раҳнамоӣ мекунад. Паём бо мазмун ва аҳамияти худ мардумро ба ҳамбастагӣ ва созандагӣ даъват намуда, Тоҷикистонро ба сӯи рушди устувор, суботи иҷтимоӣ ва ояндаи дурахшон ҳидоят менамояд.

Қоҳирова Гулчеҳра - узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Рушди устувори ҳар як давлат дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ пеш аз ҳама ба сатҳи рушди илм, маориф ва истифодаи самараноки захираҳои зеҳнӣ вобастагӣ дорад. Дар ин раванд фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ ҳамчун пояи асосии пешрафти илмӣ-техникӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ мақоми калидӣ касб менамоянд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёмҳои худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи рушди ин фанҳо таваҷҷуҳи хос зоҳир намуда, онҳоро яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ дар соҳаи маориф ва илм муайян менамоянд. Паёми Пешвои миллат ҳамчун санади муҳими стратегӣ самтҳои асосии рушди кишварро муайян карда, рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзиро омили муҳими ташаккули иқтисоди донишбунёд ва баланд бардоштани рақобатпазирии миллӣ арзёбӣ менамояд.

Дар шароити рушди босуръати илму техника ва технологияҳои муосир нақши фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар пешрафти ҷомеа пайваста афзоиш меёбад. Ин фанҳо қонунҳои табиат, равандҳои физикӣ, химиявӣ, биологӣ ва ҳисоббарориҳои мантиқиро меомӯзанд, ки маҳз онҳо асоси рушди соҳаҳои саноат, энергетика, нақлиёт, технологияҳои иттилоотӣ, тиб, муҳандисӣ ва инноватсияро ташкил медиҳанд. Пешвои миллат борҳо таъкид намудаанд, ки бидуни рушди илми дақиқ ва риёзӣ ноил гардидан ба ҳадафҳои стратегии миллӣ, аз ҷумла саноатикунонии босуръат, рақамикунонии иқтисод ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ ғайриимкон мебошад. Аз ин лиҳоз, рушди фанҳои дақиқ ҳамчун заминаи асосии таъмини амнияти илмӣ, технологӣ ва иқтисодии кишвар баррасӣ мегардад.

Сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи маориф ва илм таҳти роҳбарии Пешвои миллат ба такмили низоми таълим, навсозии барномаҳои таълимӣ ва мутобиқсозии онҳо ба талаботи замони муосир равона гардидааст. Дар Паёмҳо зарурати бознигарии муҳтавои фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ бо дарназардошти пешрафтҳои илми ҷаҳонӣ ва талаботи бозори меҳнат таъкид карда мешавад. Таҷҳизонидани муассисаҳои таълимӣ бо озмоишгоҳҳои муосир, истифодаи технологияҳои рақамӣ, платформаҳои таълимии электронӣ ва усулҳои интерактивии таълим аз ҷумлаи тадбирҳое мебошанд, ки ба баланд бардоштани сифати таълим мусоидат менамоянд.

Дар Паёми Пешвои миллат нақши омӯзгор дар рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ мавқеи махсус дорад. Омӯзгор ҳамчун шахсияти калидӣ дар ташаккули ҷаҳонбинии илмии насли наврас ва ҷавонон баррасӣ гардида, баланд бардоштани сатҳи касбии ӯ яке аз вазифаҳои муҳими давлат шуморида мешавад. Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки омӯзгор бояд на танҳо донишманд, балки дорои тафаккури навоварона ва қобилияти татбиқи усулҳои муосири таълим бошад. Такмили ихтисоси омӯзгорон, ҷорӣ намудани таҷрибаҳои амалӣ ва таҳқиқоти озмоишӣ дар раванди таълим ба ташаккули тафаккури илмӣ ва эҷодии хонандагон мусоидат мекунад.

Ташаккули тафаккури илмӣ ва мантиқӣ яке аз ҳадафҳои асосии рушди фанҳои дақиқ ва риёзӣ мебошад. Омӯзиши амиқи ин фанҳо қобилияти таҳлил, хулосабарорӣ ва ҳалли масъалаҳои мураккабро дар хонандагону донишҷӯён ташаккул медиҳад. Дар Паёми Пешвои миллат ба масъалаи дастгирии ҷавонони лаёқатманд таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардида, баргузории олимпиадаҳо, озмунҳои фаннӣ, таъсиси синфҳо ва мактабҳои тамоили техникӣ ва риёзӣ ҳамчун роҳҳои муассири рушди иқтидори зеҳнии кишвар арзёбӣ мегарданд. Ин тадбирҳо ба омодасозии мутахассисони баландихтисос ва рақобатпазир замина фароҳам меоранд.

Робитаи илм, маориф ва истеҳсолот яке аз масъалаҳои муҳиме мебошад, ки дар Паёми Пешвои миллат таъкид шудааст. Фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ бояд на танҳо хусусияти назариявӣ дошта бошанд, балки дар ҳалли масъалаҳои амалии иқтисод ва саноат нақши муассир бозанд. Ҷорӣ намудани таҳқиқоти амалӣ, таъсиси марказҳои илмӣ-инноватсионӣ, рушди стартапҳо ва ҳамкории муассисаҳои илмӣ бо корхонаҳои истеҳсолӣ имконият медиҳад, ки натиҷаҳои илмӣ ба маҳсулоти рақобатпазир табдил ёбанд ва рушди иқтисоди миллӣ таъмин гардад.

Саноатикунонии босуръат ҳамчун ҳадафи стратегии миллӣ дар сиёсати давлатӣ мақоми хос дорад. Дар ин раванд фанҳои дақиқ ва риёзӣ заминаи асосии рушди технологияҳои саноатӣ, автоматикунонӣ ва рақамикунонии истеҳсолот маҳсуб меёбанд. Омодасозии муҳандисон, барномасозон, физикон, химикон ва дигар мутахассисони соҳаи техникӣ бевосита ба сатҳи рушди фанҳои дақиқ вобастагӣ дорад. Пешвои миллат ба рушди таҳсилоти техникӣ ва касбӣ таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир намуда, онро омили муҳими пешрафти саноат ва иқтисоди миллӣ арзёбӣ менамоянд.

Ҳамкории байналмилалӣ дар соҳаи илм ва маориф низ яке аз самтҳои муҳими зикршуда дар Паёми Пешвои миллат мебошад. Табодули таҷриба, татбиқи стандартҳои пешқадами ҷаҳонӣ, ҷалби лоиҳаҳои муштарак ва сармоягузорӣ ба инфрасохтори илмӣ ба рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ мусоидат мекунад. Ин ҳамкориҳо имконият медиҳанд, ки сатҳи таҳқиқоти илмӣ боло рафта, мутахассисони ватанӣ дар фазои илмии байналмилалӣ мавқеи устувор пайдо намоянд.

Дар шароити рушди иқтисоди рақамӣ аҳамияти фанҳои дақиқ ва риёзӣ боз ҳам меафзояд. Барномасозӣ, зеҳни сунъӣ, таҳлили додаҳо ва технологияҳои рақамӣ маҳсули рушди илми дақиқ буда, Пешвои миллат ба омодасозии мутахассисон дар ин самтҳо таваҷҷуҳи махсус медиҳанд. Рушди фанҳои дақиқ ҳамчун заминаи асосии рақамикунонии иқтисод ва баланд бардоштани самаранокии идоракунӣ баррасӣ мегардад.

Ҳамин тариқ, рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар меҳвари Паёми Пешвои миллат ҳамчун омили асосии пешрафти илмӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад. Татбиқи пайгиронаи сиёсати давлатӣ дар ин самт имкон медиҳад, ки иқтидори зеҳнии кишвар тақвият ёфта, иқтисоди донишбунёд ташаккул ёбад ва сатҳи зиндагии аҳолӣ беҳтар гардад. Рушди устувори ин фанҳо на танҳо ояндаи илм ва маориф, балки ояндаи давлат ва ҷомеаи Тоҷикистонро таъмин хоҳад кард.

Муовини директор оид ба илм ва таълими Институти математикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ Каримов Олимҷон Худойбердиевич

Соли 2025 барои Ҷумҳурии Тоҷикистон соли муҳим ва сарнавиштсоз гардид. Дар ин сол кишвар на танҳо дастовардҳои назарраси сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро ба даст овард, балки мавқеи худро дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам таҳким бахшид. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ ин воқеиятҳоро бо далелҳои мушаххас ва дурнамои равшан инъикос намуд.

Яке аз рӯйдодҳои таърихии соли 2025 ҳалли пурраи масъалаҳои сарҳадии байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Қирғизистон мебошад, ки барои таъмини сулҳу субот дар минтақа заминаи боэътимод гузошт. Инчунин, имзои шартномаҳои сеҷониба бо Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳури Ӯзбекистон нишонаи болоравии сатҳи эътимод ва ҳамкориҳои минтақавӣ арзёбӣ мегардад.

Дар сатҳи ҷаҳонӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташаббусҳои худ дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо, криосфера, зеҳни сунъӣ ва рушди устувор мақоми пешсафро соҳиб шуд. Қабули як қатор қатъномаҳои Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо ибтикори Тоҷикистон далели эътирофи нақши созандаи кишвар дар ҳалли масъалаҳои глобалӣ мебошад.

Дар даҳ соли охир рушди устувори иқтисоди миллии Тоҷикистон ба ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 3,4 баробар афзоиш ёфта, сатҳи камбизоатӣ то 19 фоиз коҳиш ёфт. Даромади пулии аҳолӣ зиёда аз шаш баробар зиёд гардид ва нишондиҳандаи дарозумрӣ ба 77 сол расид. Ин натиҷаҳо самараи татбиқи пайвастаи стратегияҳои давлатӣ ва ҷалби фаъоли сармояи дохилию хориҷӣ мебошанд. Танҳо дар ин давра беш аз 670 миллиард сомонӣ ба рушди иқтисоди миллӣ равона шудааст.

Дар Паём Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки иқтисоди рақамӣ ва зеҳни сунъӣ бояд ба омили асосии рушди минбаъдаи кишвар табдил ёбанд. Ҷорӣ намудани низоми биллинги рақамӣ дар соҳаи энергетика намунаи равшани коҳиши омили инсонӣ, шаффофият ва самаранокии идоракунӣ мебошад. Дар оянда гузариш ба идоракунии рақамии молияи давлатӣ, тавсеаи пардохтҳои ғайринақдӣ ва рушди инфрасохтори интернет ҳамчун афзалиятҳои калидӣ муайян гардиданд.

Саноатикунонии босуръат ба яке аз ҳадафҳои стратегии кишвар табдил ёфтааст. Танҳо дар ҳафт соли охир беш аз 2600 корхонаи саноатӣ сохта шуда, даҳҳо ҳазор ҷойи корӣ таъсис ёфтанд. Соҳаи энергетика низ бо сармоягузории бузург рушд намуда, иқтидорҳои истеҳсолии неруи барқ ба таври назаррас афзоиш ёфтанд.

Дар баробари ин, соҳаи кишоварзӣ сарфи назар аз тағйирёбии иқлим рушди устувор нишон дода, сатҳи амнияти озуқаворӣ то 85 фоиз баланд бардошта шуд.

Маориф, илм, фарҳанг ва тандурустӣ ҳамчун самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ боқӣ мемонанд. Ҳар сол зиёда аз 21 фоизи буҷети давлатӣ ба соҳаи маориф равона мешавад. Сохтмони муассисаҳои иҷтимоӣ, рушди фарҳанг ва ҳифзи мероси таърихӣ омили муҳимми таҳкими ҳувияти миллӣ арзёбӣ мегардад.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷомеа на танҳо ҷамъбасти натиҷаҳо, балки барномаи равшани амал барои рушди оянда мебошад. Рушди устувор, иқтисоди рақамӣ, саноати муосир, ҳифзи иҷтимоӣ ва фарҳанги миллӣ самтҳое мебошанд, ки Тоҷикистонро ба сӯи давлати пешрафта ва зиндагии шоиста роҳнамои месозад.

Мушовири президенти АМИТ, профессор Қодирзода Ф.А.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар ҳамчун санади муҳими сиёсиву роҳнамо дар марҳалаи нави тараққиёти кишвар аҳаммияти хосса дорад. Яке аз хусусиятҳои фарқкунандаи ин Паём дар он ифода ёфт, ки Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон раванди рушди кишварро дар даҳ соли охир мавриди таҳлили ҳамаҷониба қарор дода, натиҷаҳо, дастовардҳо ва самтҳои асосии сиёсати давлатиро ҷамъбаст намуданд.

Дар Паём ба Маҷлиси Олӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаҳои калидии рушди самараноки сиёсати дохилию хориҷӣ ва таъмини пешрафти устувори соҳаҳои гуногуни кишварро матраҳ намуда, дар самтҳои саноат, энергетика, кишоварзӣ, роҳу нақлиёт, сармоягузорӣ ва рушди соҳибкорӣ, маориф ва илму фарҳанг, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ, меҳнат ва шуғли аҳолӣ, ҷавонону варзиш ва сайёҳӣ, андозу гумрук, амнияту мудофиа, ҳифзи ҳуқуқу тартибот, инчунин рушди муносиботи дӯстию ҳамкорӣ бо кишварҳои хориҷӣ ва созмонҳои байналмилалию минтақавӣ вазифаҳои мушаххас гузоштанд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомали Раҳмон рушди соҳаи гидроэнергетикаро ҳамҷун масъалаи афзалиятнок ва зарурӣ номида, қайд карданд, ки дар доираи татбиқи ҳадафи стратегии истиқлоли энергетикӣ, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон сохтмон ва таҷдиду навсозии неругоҳҳои барқи обӣ ва манбаъҳои энергияҳои барқароршаванда бо суръати баланд идома дорад. Дар солҳои охир таҷдиди агрегатҳои НБО-и «Норак» ва «Қайроққум» амалӣ гардида, сохтмони НБО-и «Себзор» ба марҳилаи ниҳоӣ расидааст. Ҳамзамон, бунёди НБО-и «Роғун» ҳамчун иншооти калидии энергетикӣ босуръат пеш рафта, беш аз нисфи корҳои сохтмонӣ анҷом дода шудаанд. Дар баробари ин, бо мақсади диверсификатсияи манбаъҳои энергия, сохтмони нерӯгоҳи барқии офтобӣ дар вилояти Суғд оғоз мегардад. Татбиқи ин лоиҳаҳо имкон медиҳад, ки иқтидорҳои истеҳсоли неруи барқ афзоиш ёфта, норасоии мавсимии барқ пурра бартараф шуда, заминаи устувори рушди иқтисоди миллӣ фароҳам оварда шавад.

Дар татбиқи ин ҳадафи стратегии мамлакат, яъне ноил гаштан ба истиқлоли энергетикӣ саҳми олимони Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон назаррас ва арзишманд мебошад. Таҳқиқоти илмӣ, арзёбии хавфҳои сейсмикӣ ва таҳияи тавсияҳои муҳандисӣ аз ҷониби олимони Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ зимни лоиҳакашӣ ва сохтмони нерӯгоҳҳои барқи обӣ нақши калидӣ бозидаанд. Натиҷаҳои ин тадқиқот ба баланд бардоштани сатҳи бехатарӣ, эътимоднокӣ ва устувории иншоотҳои гидроэнергетикӣ мусоидат намуда, барои истифодаи дарозмуддати онҳо дар шароитҳои гуногуни геологӣ заминаи боэътимод фароҳам оварданд.

Мушоҳидаҳои доимии ҳолати сарбандҳо яке аз самтҳои муҳими фаъолияти илмӣ ва амалии Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ ба шумор меравад. Ин мушоҳидаҳо бо мақсади назорати устуворӣ, ошкор намудани тағйироти геодинамикӣ ва пешгирии хавфҳои эҳтимолии сейсмикӣ ба таври мунтазам анҷом дода мешаванд, ки ин бевосита ба бехатарии иншоотҳои гидротехникии мамлакат таъсири мусбӣ мерасонад.

Ғайр аз ин, аз ҷониби олимони қонуниятҳои фазогии зуҳуроти ярчӣ ва хусусиятҳои фарқкунандаи онҳо дар ноҳияҳои муҳандисӣ-геологии Тоҷикистон ба таври амиқ мавриди омӯзиш қарор гирифтаанд. Бар асоси натиҷаҳои бадастомада, моделҳои осебпазирии ярчӣ барои минтақаҳои силсиланеругоҳҳои дарёи Вахш, водиҳои дарёҳои Ғунт, Хингоб, Зарафшон ва дигар минтақаҳои ҷумҳурӣ таҳия шудаанд, ки дар онҳо усулҳо ва технологияҳои муосири геоинформатсионӣ истифода шудаанд.

Корҳои илмию амалии иҷрокардаи мо дар самти омӯзиш, таҳлил ва моделсозии равандҳои табиии хатарнок, аз ҷумла зуҳуроти ярчӣ ва хатари сейсмикии ҳудуди Тоҷикистон, барои расидан ба чор ҳадафи стратегии кишвар, аз ҷумла баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, саноатикунонии босуръати кишвар, таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва таҳкими амнияти озуқаворӣ нақши муҳим ва калидӣ доранд. Натиҷаҳои бадастомада имкон медиҳанд, ки ҳангоми тарҳрезӣ, сохтмон ва истифодабарии иншооти муҳандисӣ хатарҳои табиӣ илман арзёбӣ ва пешгирӣ карда шаванд. Ин, дар навбати худ, ба таъмини бехатарии роҳҳо, неругоҳҳои барқӣ, корхонаҳои саноатӣ ва иншооти муҳими иҷтимоӣ мусоидат намуда, заминаи боэътимоди рушди устувори иқтисодию иҷтимоии кишварро фароҳам меорад. Ҳамзамон, чунин тадқиқотҳо ба таҳкими иқтидори илмӣ, татбиқи дастовардҳои илми муосир дар истеҳсолот ва баланд бардоштани нуфузи илми тоҷик дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат мекунанд.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон санади мукаммал ва ҳамаҷониба буда, самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷиро дар бар мегирад. Супоришҳо ва дастурҳои Пешвои муаззами миллатро олимони Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон сармашқи фаъолияти илмию таҳқиқотии худ қарор дода, бо ҳисси баланди масъулиятшиносӣ ва садоқат ба Ватан ва миллат дар роҳи ҳалли масъалаҳои муҳими илмӣ ва амалӣ пайваста фаъолият менамоянд. Онҳо бо истифода аз усулҳои муосири таҳқиқот ва технологияҳои муосири геоиттилоотӣ дар самти коҳиш додани хавфҳои табиӣ, таъмини бехатарии иншооти гуногун ва рушди устувори кишвар саҳми арзанда мегузоранд. Дар баробари ин, дастовардҳои илмии олимони институт дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ гардида, ба баланд бардоштани нуфузи илми тоҷик дар ҷаҳон мусоидат менамоянд.

Ш.А Файзуллоев, ходими калони илмӣ, роҳбари гурӯҳи технологияҳои геоиттилоотӣ ва зондкунии

дистансионии Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз санадҳои муҳим ва сарнавиштсози сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии кишвар ба шумор рафта, самтҳои асосии рушди минбаъдаи давлат ва ҷомеаро муайян менамояд. Паём ҳамчун ҳуҷҷати стратегии давлатӣ на танҳо натиҷаҳои рушди иқтисодиву иҷтимоии кишварро ҷамъбаст мекунад, балки дурнамои миёнамуҳлат ва дарозмуддати рушди иқтисоди миллиро низ муайян месозад. Дар шароити муосир, ки иқтисоди ҷаҳонӣ бо таҳдидҳои гуногун, аз ҷумла буҳронҳои молиявӣ, тағйирёбии иқлим, ноустувории бозорҳои ҷаҳонӣ, болоравии нархҳо ва равандҳои мураккаби геосиёсӣ рӯ ба рӯ мебошад, аҳамияти Паёми Пешвои миллат ҳамчун санади роҳнамо барои таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ боз ҳам меафзояд.

Дар Паём масъалаҳои иқтисодӣ бо дарназардошти воқеияти имрӯзаи ҷаҳонӣ ва ҳадафҳои стратегии Ҷумҳурии Тоҷикистон баррасӣ гардида, рушди иқтисоди миллӣ ҳамчун омили калидии баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ, таъмини суботи иҷтимоӣ ва таҳкими истиқлолияти иқтисодии кишвар арзёбӣ мегардад. Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки иқтисоди миллӣ бояд ба таври мутавозин, рақобатпазир ва устувор рушд ёфта, ба тағйироти ҷаҳонӣ мутобиқ гардад. Дар ин раванд истифодаи самараноки захираҳои табиӣ, захираҳои инсонӣ, иқтидори молиявӣ ва имкониятҳои сармоягузорӣ нақши ҳалкунанда мебозанд.

Яке аз самтҳои асосии дурнамои рушди иқтисодӣ, ки дар Паёми Пешвои миллат инъикос ёфтааст, таъмини рушди устувори иқтисод мебошад. Рушди устувор ҳамчун модели иқтисодӣ дар бар мегирад, ки афзоиши иқтисодӣ бояд бо ҳифзи муҳити зист, истифодаи оқилонаи захираҳо ва таъмини адолати иҷтимоӣ ҳамоҳанг бошад. Пешвои миллат зарурати диверсификатсияи иқтисод, яъне рушди ҳамзамони соҳаҳои гуногуни иқтисодро таъкид намуда, онро омили муҳими коҳиш додани вобастагӣ аз омилҳои беруна ва таъмини устувории иқтисодӣ мешуморанд. Дар ин замина, рушди саноати коркард, васеъ намудани иқтидори истеҳсолӣ ва ҷорӣ намудани технологияҳои муосир ҳамчун самтҳои афзалиятнок муайян карда мешаванд.

Дар Паём ба рушди соҳаи саноат таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардида, саноатикунонии босуръати кишвар ҳамчун яке аз ҳадафҳои стратегии давлат муаррифӣ мегардад. Пешвои миллат рушди саноати ватаниро ҳамчун заминаи асосии таъсиси ҷойҳои нави корӣ, афзоиши ҳаҷми истеҳсолот, зиёд намудани даромади аҳолӣ ва таҳкими иқтидори содиротии кишвар арзёбӣ менамоянд. Таъкид мегардад, ки таъсиси корхонаҳои нави саноатӣ, махсусан дар самти коркарди ашёи хоми ватанӣ, истеҳсоли маҳсулоти дорои арзиши баланди иловашуда ва ивазкунандаи воридот бояд дар маркази сиёсати иқтисодии давлат қарор гирад.

Ҳамзамон, рушди соҳаи энергетика дар Паёми Пешвои миллат мавқеи махсусро ишғол менамояд. Тоҷикистон дорои захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ буда, истифодаи самараноки онҳо метавонад на танҳо истиқлолияти энергетикии кишварро таъмин намояд, балки ҳамчун омили муҳими рушди саноат, ҷалби сармоягузорӣ ва тақвияти иқтидори содиротӣ хизмат кунад. Татбиқи лоиҳаҳои бузурги энергетикӣ, аз ҷумла сохтмони неругоҳҳои барқи обӣ, имконият медиҳад, ки кишвар ба маркази тавлид ва содироти неруи барқ дар минтақа табдил ёбад.

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати иқтисодӣ, ки дар Паём инъикос ёфтааст, рушди соҳаи кишоварзӣ мебошад. Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки кишоварзӣ ҳамчун яке аз бахшҳои калидии иқтисоди миллӣ бояд бо истифода аз технологияҳои муосир, такмили низоми обёрӣ, баланд бардоштани ҳосилнокӣ ва коркарди маҳсулоти кишоварзӣ рушд ёбад. Таъмини амнияти озуқаворӣ ҳамчун ҳадафи стратегии давлат мавқеи муҳим дошта, рушди ин соҳа бевосита ба беҳтар гардидани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ мусоидат менамояд.

Дар Паём ба рушди соҳибкории хурду миёна таваҷҷуҳи хосса зоҳир гардида, он ҳамчун омили муҳими рушди иқтисоди бозорӣ ва ташаккули табақаи миёна арзёбӣ мегардад. Пешвои миллат фароҳам овардани фазои мусоиди соҳибкорӣ, дастгирии давлатии ташаббусҳои соҳибкорон, соддасозии расмиёти маъмурӣ ва беҳтар намудани низоми андозбандиро аз ҷумлаи вазифаҳои муҳим мешуморанд. Рушди соҳибкорӣ метавонад ба таъсиси ҷойҳои нави корӣ, зиёд гардидани даромади аҳолӣ ва таҳкими буҷети давлатӣ мусоидат намояд.

Ҷалби сармоягузории дохилию хориҷӣ низ дар Паёми Пешвои миллат ҳамчун самти афзалиятноки сиёсати иқтисодӣ муайян карда шудааст. Таъмини шаффофияти иқтисодӣ, ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои сармоягузорон, такмили қонунгузорӣ ва рушди инфрасохтори иқтисодӣ шарти асосии ҷалби сармоя ба ҳисоб меравад. Дар ин замина, рушди минтақаҳои озоди иқтисодӣ ва татбиқи лоиҳаҳои сармоягузории муштарак аҳамияти хоса доранд.

Дар Паём ба рушди иқтисоди рақамӣ ва истифодаи технологияҳои иттилоотӣ ва коммуникатсионӣ низ таваҷҷуҳи ҷиддӣ дода шудааст. Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки рақамикунонии иқтисод метавонад самаранокии идоракунии давлатӣ, шаффофияти равандҳои иқтисодӣ ва рақобатпазирии иқтисоди миллиро ба таври назаррас баланд бардорад. Татбиқи ҳукумати электронӣ, рушди хизматрасониҳои рақамӣ ва омодасозии кадрҳои соҳибихтисос дар ин самт яке аз вазифаҳои муҳим ба шумор меравад.

Масъалаҳои иҷтимоӣ низ дар Паёми Пешвои миллат бо рушди иқтисодӣ робитаи зич доранд. Баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ, афзоиши маошу нафақа, беҳтар намудани сифати хизматрасониҳои иҷтимоӣ ва таъмини шуғли пурмаҳсул ҳамчун натиҷаи бевоситаи рушди иқтисоди миллӣ арзёбӣ мегардад. Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки сиёсати иқтисодӣ бояд пеш аз ҳама ба манфиатҳои инсон равона карда шавад.

Дар маҷмуъ, Паёми Пешвои миллат дурнамои равшани рушди иқтисоди миллиро муайян намуда, ҳамчун санади стратегии давлатӣ барои татбиқи сиёсати иҷтимоию иқтисодии кишвар хизмат мекунад. Амалисозии пайгиронаи вазифаҳо ва ҳадафҳои дар Паём зикршуда метавонад заминаи устувор барои рушди босуботи иқтисоди миллӣ, таҳкими истиқлолияти иқтисодӣ, беҳтар гардидани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва баланд бардоштани мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар низоми иқтисоди ҷаҳонӣ фароҳам оварад.

Раҳмонова Фируза Абдуқаюмовна - ходими хурди илмии Шӯъбаи

география ва зондкунонии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон