«Дар шароити ҷаҳонишавӣ ба таври ҷиддӣ баланд

бардоштани сифати таҳсилот яке аз масъалаҳои асосӣ

дар самти таълиму тарбия маҳсуб мешавад»

Эмомалӣ Раҳмон

Дар Паёми имсолаи Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаҳои рушди сармояи инсонӣ, маърифати ҳуқуқӣ, тақвияти иқтидорҳои истеҳсолӣ ва истифодаи технологияҳои муосир, ташкили истеҳсоли молу маҳсулоти рақобатнок бо арзиши баланди иловашуда, пайванди илм бо истеҳсолот ва ихтироъкориву навоварӣ пиёда гардида, вижагиҳои он дар партави рушди иқтисодӣ асос ёфтаанд. Инчунин, дар Паём хусусиятҳои самтҳои мухталифи рушди моддӣ ва маънавӣ дар асоси эҳё ва таҳаввули фикрии инсонӣ ва такомули технологияҳои муосир дар заминаи қобилияти зеҳнӣ ва амалӣ мавриди таҳқиқу баррасӣ қарор ёфтааст. Дар ин замина, дар ҷомеаи мутамаддини муосир танҳо тавассути илму дониш имкониятҳои худро барои расидан ба ҳадафи олӣ барои бартараф кардани ниёзҳо ва ҷолишҳо бояд аз таҷрибаи дигар давлатҳо, ки бо кадом роҳҳо онҳо тавонистанд бар заъфу ноумедӣ ғолиб баромадаанд, биомӯзанд ва таҳқиқ намоянд.

Илму маориф дар ҳар давру замон ва бахусус дар ҷомеаи мутамаддини ҳозира самти асосии пешрафти фарҳангии ҳар як кишвар мебошад. Рушду нумӯи илму маърифат аз пешрафти иқтисодиёт, иҷтимоиёт ва фарҳанги сиёсӣ вобастагӣ дорад. Сарвари давлат дар ҳар як Паёми ирсолшудаи худ доир ба илму маориф сухани тозае иброз мекунанд. Ба қавли Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд ба рушди соҳаи маориф таваҷҷуҳи аввалиндараҷа дода шавад.

Аз таъриху фарҳанги халқи тоҷик маълум аст, ки мутафаккирони тоҷик дар ҳар давру замон саъюу талош доштанд, ки илму донишро ҳамчун ганҷинаи асосии осори моддиву маънавии ниёгон ҳифз намоянд. Танҳо хиради солим, рӯҳи озодихоҳии гузаштагони мо тоҷикон фаъолияту заҳмати давлатдорон, сиёсатмадорон, мероси пурарзиши мутафаккирон ба хотири истиқлолияти ватан, худшиносии миллӣ ва адолати иҷтимоӣ дар осори ҷовидонаи абармардони илму адаб ва дар таърихи миллатамон боқӣ мондааст.

Мутафаккирони барҷастаи фарҳангу тамаддунамон, аз қабили Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Абуали Сино, Носири Хусрав, Саъдии Шерозӣ, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Сайидои Насафӣ, Камоли Хуҷандӣва дигарон барои бунёд ва таҳкими гуманизм, сулҳу иттиҳод, ватандӯстӣ, меҳанпарастӣ, ҳувияти миллӣ ва адолати иҷтимоӣосори пурарзиши худро ба мерос гузоштаанд. Ин мутафаккирон новобаста бар он, ки дар тӯли таърих фосилаи зиёди замонӣ аст, аммо тавонистаанд шахсонеро тарбия намоянд, ки бо афкори илмӣ ва назарияи нав созгор буда, дар табаддулотҳои навини илмию техникии замони муосир мувофиқбошанд.

Маҳз ин ҳадафро метавонем дар ҷомеаи шаҳрвандии имрӯз, ки шакли иттиҳоди одамон аст ва он ҳаёти моддию маънавиро таъмин месозад, талаботу манфиатҳои онҳоро қонеъ мегардонад, низ амалӣ гардонем. Дар ин ҷо суоле ба миён меояд, дар замони муосир чи зарурияте падид меояд, ки мо бояд дидгоҳ ва ё ба таври аниқтар таҳаввулоти зеҳнии ҷавононро доир ба шинохти маърифат, худогоҳии инсон ва ташаккули низоми давлатдорӣ равона намоем?

Доир ба мавзуи зерин инчунин дар Паёми имрӯза таъкид бояд кард, ки «ҳамеша дар хотир бояд дошт, ки ҳамаи пешравию пирӯзии ҳар як давлат ва ҷомеаро мактабу маориф ва илму дониш таъмин мекунанд».

Аз ин рӯПешвои миллат барои баланд бардоштани сифати иҷтимоии кормандони илму маориф бо дарназардошти ин масъала, мақому манзалати илм, олимону донишмандон, аҳли маориф ва зиёиёни эҷодкорро дар ҷомеа аз нигоҳи иҷтимоӣ, маънавӣ ва молиявӣ давра ба давра баланд бардоштааст. Таърихи халқи тоҷик гувоҳӣ аз он медиҳад, ки дар ҷаҳони муосир танҳо кишварҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз карда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд.

Имрӯз шоҳиди ҳолем, ки чӣгуна кишварҳои мухталифи дунё бар пояи илму дониш, ихтироъкориву истеҳсол ва истифодаи техникаву технологияҳои муосир чӣ гуна тараққӣ карда истодаанд. Аз ин бармеояд, ки инсоният бо кашфу ихтироъ дар самти технология, барои ба вуҷуд омадани тамаддуни нисбатан нав шароит фароҳам овардааст. Вижагиҳои ин марҳилаи минбаъдаро дар раванди ташаккули технология натиҷагирӣ намуда, муайян намудан мумкин аст, ки дар ин марҳила на фақат арзиши меҳнати ҷисмонӣ коҳиш меёбад, балки дар заминаи барномарезии зеҳни сунъӣ ва истифодаи он дар раванди истеҳсолот, ба қувваи кории инсонӣ дигар эҳтиёҷ намемонад. Инчунин, дар бозори меҳнат ба зарфияти зеҳнии инсонҳо, ки аз тариқи илмҳои муосир шакл гирифтааст, эҳтиёҷ бештар мегардад. Аз ин рӯ, дар раванди ташаккули технология ба инсонҳои донишманд бештар такя карда мешавад, аммо дар ҳама давлатҳо дар самти омода намудани мутахассисони сатҳи баланд мушкилоти ҷиддӣ вуҷуд дорад.

Ба ҳамин хотир, мумкин аст дар чанд даҳсолаи оянда дар бисёр соҳаҳо технология ҷойи инсонро иваз намояд. Зеро технологияи имрӯза бидуни масрафи қувваи инсонӣ метавонад он кореро, ки даҳҳо инсон анҷом бидиҳанд, дар як муддати кӯтоҳ иҷро намояд. Чунин ҳолатҳо на фақат дар соҳаи истеҳсолот, балки дар самти хизматрасонӣ низ дида мешаванд. Ҳоло истифодаи «зеҳни сунъӣ» дар ҷабҳаҳои гуногуни ҳаёти ҷомеаи ҷаҳонӣ торафт густариш пайдо карда истодааст. Ба ин маънӣ, дастоварди олимон на танҳо пешрафти як давлату миллатро такон мебахшад, балки метавонад мавриди истифодаи башарият қарор гирад.

Пешвои миллат барои барои маърифатнокии ҷомеа ва баланд бардоштани сатҳи дониши аҳолӣ бо вуҷуди корҳои то имрӯз дар соҳаи маориф амалигардида, ба Ҳукумати мамлакат, Вазорати маориф ва илм ва роҳбарони мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣсупориш дода мешавад, ки бо дарназардошти афзоиши аҳолӣва зиёд гардидани шумораи кӯдакону наврасон тадбирҳои мушаххас андешанд. Яъне дар панҷ соли оянда бо истифода аз ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣва бо дарназардошти ҳадафи гузошташуда барои фарогирии 50 фоизи кӯдакони синну соли томактабӣбунёди 800 муассисаи таҳсилоти томактабӣва беш аз 1000 муассисаи таҳсилоти умумиро таъмин намоянд.

Имрӯз дар соҳаи маорифи мамлакат ҳашт барномаи давлатӣва ду стратегияи дарозмуддат татбиқшуда истодааст, ки ба рушду инкишофи таълиму тарбия, амалигардонии ислоҳоти соҳа, дастгирии мактабу омӯзгор, таълифи китобҳои дарсӣ барои насли нав ва такмили мазмуну мундариҷаи таҳсилот мусоидат менамояд. Илова бар ин, дар замони соҳибистиқлолӣбеш аз 117 ҳазор ҷавонони боистеъдоди мамлакат барои таҳсил ба донишгоҳҳои бонуфузи 42 кишвари пешрафтаи ҷаҳон фиристода шудаанд. Имрӯз 42400 нафар ҷавонони мо дар 42 давлати мутараққии ҷаҳон таҳсили илм доранд, ки 13 ҳазор нафар ё беш аз 30 фоизи онҳо духтарон мебошанд.

Бояд гуфт, ки дар зинаи таҳсилоти олӣмасъалаҳои сатҳу сифати таълим, дараҷаи касбии омӯзгорон ва истифодаи технологияҳои муосир аз ҷониби онҳо, ҷорӣнамудани технологияҳои рақамӣдар раванди таълим, таҳкими заминаи моддиву техникӣ, ҳамкориҳои байналмилалӣ, табодули илмии омӯзгорону донишҷӯён, корҳои илмиву таҳқиқотӣва тадбирҳои тарбиявӣ ҳанӯз ба тақвият ниёз доранд.

Аз ин лиҳоз, Ҳукумати мамлакат, роҳбарони Вазорати маориф ва илм, Академияи Миллии Илмҳои Тоҷикистон, Академияи таҳсилот ва муассисаҳои таҳсилоти олӣдоир ба ин масъалаҳо тадбирҳои муассир андешида, рушди босуботу устувори муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро дар солҳои наздик бояд таъмин намоянд. Мусаллам аст, ки рушди маориф бо пешрафти соҳаи илм пайванди ногусастанӣ дорад.

Пешвои миллат дар соли 2024-ум бо аҳли илм ва маорифи кишвар ду маротиба мулоқот карда, мушкилот ва дурнамои соҳаро ҳаматарафа таҳлилу баррасӣнамуда, барои ислоҳи вазъ дастуру супоришҳои қатъӣдоданд. Ҳоло амалисозии онҳо тибқи нақшаи чорабиниҳои тасдиқшуда бомаром идома дорад.

Илова бар ин, Пешвои миллат дастур доданд, ки вазоратҳои маориф ва илм, рушди иқтисод ва савдо, Академияи Миллии Илмҳои Тоҷикистон, Комиссияи олии аттестатсионӣ, академияҳои соҳавӣва дигар сохторҳои марбутаро зарур аст, ки «Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021–2030» - ро дар муддати ду моҳтаҷдиди назар карда, ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд. Дар шароити рушди босуботи ҳамкориҳои байналмилалӣ ва вусъат ёфтани ҳамгироии Тоҷикистон бо ҷомеаи ҷаҳонӣталабот ба мутахассисоне, ки сатҳи касбияти баланд дошта, забонҳои хориҷӣ, махсусан, русӣ ва англисиро хуб медонанд, рӯз ба рӯз меафзояд. Бинобар ин, зарур аст, ки омӯзиши забонҳои хориҷӣаз зинаи таҳсилоти томактабӣба роҳмонда шавад.

Яъне имрӯз мақоми забони англисӣ ва русӣ бояд ба сатҳи байналмиллалӣ посухгӯй бошанд. Дар Паёми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ таъкид гардид, ки «минбаъд ба ҷанбаҳои сифатии рушди иқтисоди миллӣ, тақвияти нерӯи инсонӣ, бо истифода аз технологияҳои муосир ва ҷорӣ намудани инноватсия, вусъат додани истеҳсоли маҳсулоти ниҳоӣ, баланд бардоштани фаъолнокии иқтисодии аҳолӣ, такмили низоми дастгирии соҳибкориву сармоягузорӣ ва тавсеаи иқтисодиёти рақамӣ диққати аввалиндараҷа дода шавад». Яъне зарур аст, ки дар соҳаи худ барои ноил шудан ба ягон дастовард бояд ҳар як мутахассис забондон бошад, то ки тавонад идея ва ё кашфиёти худро ба ҷаҳониён муаррифӣ кунад.

Хеле муҳим аст, ки дорандаи забон қобилияти фикрикунонии худро бидуни саҳмгузории дигарон ба мисли дигар мутахасиссони кишварҳои пешрафта муааррифии ҷаҳониён гардонида, пешбарандаи ифтихори кишвари худ бошанд. Дар ин ҷода, Вазорати маориф ва илм вазифадор карда мешавад, ки ҷиҳати таҷдиди назар кардани стандартҳо ва нақшаву барномаҳои таълимӣ, ворид намудани воҳидҳои нави кории омӯзгорони забонҳои хориҷӣ, таҳияи маводи муосири таълимӣ, истифодаи босамари технологияҳои рақамӣ, усулҳои навини омӯзиши забон ва такмили маҳорати касбии омӯзгорон чораҳои қатъӣандешанд.

Ҳамеша дар хотир бояд дошт, ки ҳамаи пешравию пирӯзии ҳар як давлат ва ҷомеаро мактабу маориф ва илму дониш таъмин мекунад Имрӯз, чуноне ки мусаллам аст, маорифу илм дар Британияи Кабир, Кореяи Ҷанубӣ, Чин, Япония, Амрико, Дания, Финландия, Сингапур ва Эстония хеле пеш рафтааст. Аз ин рӯ, мо бояд, пеш аз ҳама таҷрибаи давлатҳои мутамаддинро таҳти омӯзиш қарор дода, ташаккули иқтисоди рақамиро дар мамлакат дар ҳама самтҳо дар сатҳи баланд ва замонавӣ ба роҳмонем.

Пешвои миллат, муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон низ дар Паём қайд намуданд, ки чи гуна бояд таҷрибаи онҳоро, ки идеяҳоро барои назарияи кашфиёт мефурӯшанд ва аз он ба сармояи кишвари худ манфиати зиёд ба даст меоранд, пешниҳод намуданд. Пешвои миллат кишвареро дар паёми имсола мисол овард, ки чандон бузург нест, вале аз лиҳози иқтисодӣва технологӣ бисёр пешрафтаву неруманд аст. Зеро ин давлат ҳар сол фақат аз фурӯши идеяҳо ва кашфиёту ихтироот, ки маҳсули ақли шаҳрвандони он мебошанд, 35 миллиард доллар фоидаи соф ба даст меорад. Саҳми хонандагони мактабҳои миёна дар ин дастовард, яъне ихтироот 1 миллиард долларро ташкил мекунад. Харидорони ин идеяҳо асосан ширкатҳои бузургтарини дунё мебошанд.

Дар баробари ин, бояд гуфт, ки сабаби асосии бадбахтии ҳар як миллат ва давлат эътибор надодан ба сифати мактабу маориф, саҳлангорӣкардан ба тарбияи кӯдак аз хурдсолӣва фароҳам наовардани муҳити мусоид барои таълиму тарбия мебошад. Аз таърихи ниёгони халқамон ба мо мусаллам аст, ки калиди ҳамаи бадбахтиҳои ҷаҳлу нодонӣ аст ва ҷаҳлу нодонӣдар ҷомеа танҳо дар он сурат коҳиш меёбанд, агар мардуми ин диёр хирадманду заковатманд бошанд. Танҳо хирад метавонад садди роҳи тамоми бадбахтиҳо бошад.

Аз ин рӯ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекунад, ки яъне то вақте, ки тамоми ҷомеа ба мактаб ва низоми маориф рӯй наоварад, миллат дастнигар, хору зор, таҳқиргашта ва афроди он моил ба ҳама гуна ҷиноятҳои сангину пешгӯйинашаванда боқӣхоҳанд монд. Яъне то вақте мардум маълумоти кофӣнадошта бошанд, ояндаи ҷомеа дар хатар аст. Маълумотнокии мардум бояд дар миқдор дида нашавад, ки мағрур шуда, ҳисобот диҳем, ки теъдоди онҳо фисади зиёд дорад. Аз ҳама муҳим ин аст, ки сифати мутахассисоне, ки имрӯз давлат ва ё ҷомеа ба дониши онҳо ниёз дорад, баланд бошанд. Мушкилии масъала ин аст, ки ҷаҳолат, хурофот ва таассуб ҳамеша ифротгаройиро тавлид карда, василаю абзори муҳими тадовумибеназмию бетартибӣ, бадахлоқию бадандешӣ, кинаю адоват, нафрату бадбинӣ дар ҷомеа гардида, роҳи тараққиёту таҳаввулоти иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, ахлоқӣ, фикрӣ, фарҳангиро ба таври куллӣ барбаста, мардумро дар тангнои фикрию сиёсӣ қарор дода, ҷониби хирадзудоию варшикастагӣ равона месозад. Аз ин ру, маъсулияти ҳар як шаҳрванди миллат дар он дида мешавад, ки барои оне, ки фарзандони мо тарбияи дуруст гиранд, бештари вақти худро бояд волидайн масрафи тарбияи онҳо кунанд, ба такмил ва тақвияти дониши онҳо ҳаматарафа таваҷҷӯҳи хосе намоянд. Зеро аз натиҷаи дониши онҳо на танҳо ояндаи хонавода, балки ояндаи давлат низ муайян карда мешавад. Барои мисол ҳар як падару модар талош мекунанд, ки фарзанди худро барои таълиму тарбия ба беҳтарин муаллим супорад, то натиҷаи дилхоҳе ба даст оранд, аммо ба назари банда, то даме, ки саҳми худи падару модар дар касб намудани дониш ва талоши бениҳояти онҳо баҳри дарёфти сифати дониши мукаммал арзёбӣнагардад, ин ҳадафи онҳо амалӣ нахоҳад гардид.

Аз ин ҷост, ки Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ таъкид кард, ки сифати ҷомеа на ба шумораи аҳолӣ, балки ба сифати аҳолӣвобаста мебошад.

Аз ин рӯ, Пешвои миллат таъкид намуд, ки ба масъалаи ҳифзи сулҳу субот, таҳкими пояҳои давлатдорӣ, мустаҳкам намудани иқтидори мудофиавии мамлакат, тақвияти инфрасохтор ва заминаи моддиву техникии муассисаҳои таълимии ин соҳа ҳамчун шарти муҳимтарини пойдории амният ва суботу оромии ҷомеа аҳамияти аввалиндараҷа зоҳир намоем.

Бандалиева Ш.Н. - н.и.ф., ходими калони илмии Шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар фасли зимистон ба назардошти хуб гузаронидани давраи оромӣ (карахтӣ ) дар боғҳо чунин тадбирҳои агротехнологӣ гузаронидан зарур аст:

1. Обмонии захиравӣ барои таъмини намӣ дар фасли зимистон ва аввали баҳор.

2. Яхобмонӣ (шабҳое, ки ҳарорати ҳаво дараҷаи манфӣ дошта бошад).

3. Меъёри обмонии захиравӣ ва яхобмонӣ ба 1\га барои заминҳои сангу регдор 700-800 м3 ва барои заминҳои хокӣ 1200-1500 м3 мебошад.

4. Теъдоди обмонии зимистона 1-2 маротиба дар солҳое, ки боришот кам аст 2-3 маротиба дар моҳи январ ва феврал мондан лозим аст.

5. Аҳмияти яхобмонӣ ва обмонии захиравӣ.

- захира намудани намӣ барои нашъуднамои ояндаи дарахтон.

- нобуд кардани зараррасонҳо ва касалиҳои дар хок зистткунанда.

- беҳтар намудани сохти хок.

- давраи оромии дарахтонро давомнок намудан ва ба қафо партофтани давраи гулкунии дарахтон.

- ба сардӣ тобовар намудани дарахтон ва ғ.

Шуъбаи илмҳои биологияи АМИТ Саидалӣ Гулов - узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои биологӣ, профессор

Сада ҷашни мулуки номдор аст,

Зи Афридуну аз Ҷам ёдгор аст.

А. Унсурӣ

Сада яке аз ҷашнҳои мардуми форсизабон аст, ки дар оғози шомгоҳи 10 баҳманмоҳ (30 январи тақвими мелодӣ) баргузор мешавад. Ин рӯзро Обонрӯз мегӯянд.

Бино ба тадқиқоти олими мардумшинос ва мутахассиси фолклор Равшан Раҳмонӣ таърихи нишонаҳои пайдоиши ҷашни Сада, ки марбут ба Хуршед ва тимсоли он оташ мебошад, хеле қадимӣ буда, ба замони пеш аз ориёӣ ва ҳатто аз он ҳам дуртар мерасад. Доир ба арзи ҳастӣ намудани он аввалин ахбор дар фарҳанги гуфторӣ (шифоҳӣ), устураҳои мансух ишора рафта ва тавассути ин ду сарчашма ба осори хаттӣ роҳ ёфтааст. Хеле муҳим аст, ки боварҳо ва нишонаҳои эътиқод ба Хуршеду оташ, ки сабабгори аслии ба вуҷуд омадани ҷашни Сада мебошад, то имрӯз дар байни мардумони гуногуни олам ба назар мерасад.

Бо пайдо шудани оташ ва муқаддас гардидани он мардуми пешин барои худ ҷашни Садаро интихоб карданд. Ин аз як тараф ифодагари рамзи ҷовидонагии Хуршед ва муқаддас донистани оташ мебошад, аз тарафи дигар ба зиндагии инсон ва робитаи ӯ бо табиат вобастагии ногусастанӣ дорад. Баъдҳо маҳз пайдо шудани «ҷашни оташ» ва ҳамчун рамзи Хуршед донистани он ҷашни Сада дар миёни мардум густариш пайдо кард.

Дар бораи пайдоиши ҷашни Сада назарҳо гуногун мебошанд. Баъзе муҳаққиқон ва донишмандон онро ҷашни замони ориёӣ мепиндоранд ва иддаи дигар падидории онро пеш аз даврони ориёиҳо медонанд. Вале ба ҳар сурат пайдоиши ҷашни Сада ва устураҳои марбут ба он масъалаи таҷҷамӯи рӯшноӣ ва оташ вобаста мебошад ва аз таҳаввули ташаккули қавмҳои ориёӣ дарак медиҳанд, ки онҳо ин ҷашнро аз пешиниён гирифтанд ва баъдиҳо онро то рӯзгори мо расониданд. Агар аз ин нуқтаи назар ба ҷашни Сада наздик шавем, нахуст аз ҳама моҳияти мақулаҳои хуршед, рӯшноӣ ва оташ пеши назар меоянд, ки ҳар кадомаш ба ҳаёти инсон ва табиат вобастагии хос доранд. Ба ҳамагон маълум аст, ки маҳз ба воситаи рӯшноии Хуршед тамоми мавҷудоти олам зинда аст ва ҳаракат мекунад. Дар ин бора Пешвои миллат дар навиштаҳои худ ишорати ҷолибе доранд, ки чунин аст:

«Дар миёни қувваҳои сершумори бадӣ, дар дашту ҷангалҳои Осиёи Марказӣ, ки ҷони инсонро дар азоб ва ба таҳлука меандохт, бахусус хушкӣ ва торикӣ бисёр зиёновар буданд. Онҳо дарёфта буданд, ки бар зидди неруҳои номбаршудаи бадӣ, озар ё оташ ва раъду барқ муассир буданд. Бар зидди торикӣ бошад, Хуршед, чун унсури тавоно муқаддас дониста мешуд. Нисбати ҳамин аст, ки Хуршед дар миёни нажоди қавмҳои зиёди олами бостон ситоиш ва парастиш шудааст».

Ҳамин хусусиятро инсонҳои замони бостон эътироф намуда, аз гармии Хуршед баҳра мебурданд ва алоҳида онро ниёиш карда, пасон, рӯшноӣ ва оташро ба он нисбат дода, ин унсурҳои табииро кашф карданд ва ба онҳо эътиқод оварда, ба парастишашон оғоз намуданд, ки баъдҳо муҷиби пайдо шудани ҷашни Сада гардидааст.

Дар фарҳанги суннатии ниёгони мо муборизаи равшанӣ ва торикӣ ҳамчун ҷавҳари маънавӣ нақши калидӣ доранд, ки он ба ҷашни Сада низ алоқаманд мебошад. Дар доираи ташаккули ҳамин унсурҳои ба ҳам зид гузаштагони мо, аз ҷумла қавмҳои ориёӣ ду фасли сол доштанд, ки ин ҳамон муборизаи Ҳурмузду Аҳриман ва муборизаи равшанӣ бо торикиро ба ёд меорад. Якеро тобистони (ҳама [hama]) бузург меномиданд, ки он ҳафт моҳро дар бар мегирифт ва аз оғози фарвардин (баробари 21-ум ва гоҳе 22 марти тақвими мелодӣ) шурӯъ шуда, то охири моҳи меҳр (баробари 22 октябри тақвими мелодӣ) идома меёфт. Дуюмиро зимистони (зайана [zayana]) бузург мегуфтанд, ки аз аввали моҳи обон (баробари 23 октябри тақвими мелодӣ) сар мешуд ва то поёни моҳи исфандро (баробари 20 марти тақвими мелодӣ) дар бар гирифта, 150 рӯз идома меёфт.

Сада дар забони авастоӣ ба маънои «баромадан ва тулуъ кардан»-ро доро будааст. Дар забонҳои эронии бостон ба гунаи «sadok» ва дар форсии миёна ба гунаи «sadag» будааст. Агар нахустин рӯзи зимистонро (пас аз Шаби ялдо) тавлиди дигаре барои Хуршед ё Меҳр бидонем метавон онро ҳамоҳанг дар ҷашн гирифтан дар даҳумин ва чиҳиллумин рӯзи тавлиди ойини куҳан ва зиндаи эронӣ донист (дар ҳамаи остонҳои кишвар ва сарзаминҳои эронӣ дониста мешавад).

Ҷашни Садаро дар байни мардуми форсизабон ба тарзи гуногун истиқбол мегирад. Яке аз усулҳои идгузаронӣ чунин аст:

Дар даҳумин рӯз ё Обонрӯз аз баҳман моҳ бо афрухтани ҳезуме, ки мардум аз пагоҳӣ бар бомӣ хонаи худ ё бар баландии кӯҳистон гирд оварданд, ин ҷашн оғоз мешавад. Дар ишороте торих, ин ҷашн ҳамеша ба шакле дастҷамъӣ ва бо гирдиҳамойии ҳамаи мардумони шаҳр, маҳалла ва русто дар якҷо ва бо барпойи як оташе бузург баргузор мешуда аст. Мардумон дар гирд овардани ҳезум бо якдигар мушорекат мекунанд ва ба ин тартиб ҷашни Сада, ҷашни ҳамкорӣ ва ҳамбастагии мардумон аст.

Аз шаби таваллуди Хуршед, пас аз чил рӯз барои гарму сӯзон шудани офтоб, ниёкони мо ҷашни Садаро гиромӣ медоштанд. Дар ҷашни Сада маросими афрӯхтани оташ ва паридан аз болои он ривоҷ доштааст. Ин расм дар миёни насрониҳо, ба вижа русҳо, ҳамчун ҷашни «масленница», роиҷ аст.

Ҷашни Садаро дар даҳумин рӯзи моҳи баҳман (баробари 29-30 январ) баргузор мекарданд, ки аз зимистон сад рӯз (обон, озар, дай ва даҳ рӯзи баҳман) мегузашт. Ба ақидаи ориёиҳои қадим сармо ба авҷи баланди худ мерасид ва баъдан ҳаво тадриҷан ба самти беҳбудӣ, нармӣ ва гармӣ мерафт. Аз ин рӯ, барои он ки ба кишту кори онҳо зараре нарасад ва чорвоҳояшон аз сардӣ эмин нигаҳдорӣ гардад, оташро ҳамчун рамзи Ҳурмузд меафрӯхтанд, то дар он қувваҳои бадӣ сӯзанду нобуд гарданд. Ба гуфти бархе аз донишмандон ҳамин ки аз зимистони бузург сад рӯз мегузашт, мардум ҷашни оташ, яъне Садаро барпо менамуданд. Онҳо бовар доштанд, ки лаҳзаҳои сармои ҷонкоҳ гузаштаасту нармию гармӣ вориди рӯзгори мардум шудааст. Аз гузаштани сармои шадид, ки неруи аҳриманӣ аст, хушҳолӣ карда аз дашту саҳро ҳезум, бутта, хошок ҷамъ оварда, хирмани бузург месохтанд. Баробари расидани торикӣ он хирмани ҳезуму хасу хошокро оташ мезаданд, ки аз ин оташ ҳама ҷо фурӯзон мегашт ва дар гирди он рақсу бозию хушҳолӣ менамуданд. Дар он рӯзгорони қадим ниёгони ориёиҳо бар он бовар буданд, ки ин гулхан ҳамчун неруи Ҳурмузд бозмондаҳои сарморо, ки марбути Аҳриман аст, нобуд месозад.

Теҳрон, Караҷ, устони Язд ва рустоҳои атрофи Ардакон, Кирмон ва рустоҳо, Аҳвоз, Шероз, Исфаҳон, Урупо (Суъед) ва Омрико (Колифурниё) ва Устуролиё бо гирд омадан дар як нуқта аз шаҳр ё русто дар канораҳои ҳам оташе бузург меафрӯзанд ва ба ниёишхонӣ ва сурудхонӣ ва ба пойкубӣ мепардозанд. Ин ҷашн дар тақвими ҷадиди зартуштиён мусодеф бо Меҳррӯз аз баҳманмоҳ шудааст, ҳол онки Абурайҳони Берунӣ ва дигар манобеъ онро Обонрӯз гузориш кардаанд.

Сада дар гузаштаи тоҷик

Мувофиқи ривояти «Шоҳнома» Ҳушанг шоҳи пешдодиён ин ҷашнро асос гузоштааст. Гӯё Ҳушанг ҳамроҳи дарбориёнаш дар саҳро ба море дучор меояд. Ҳушанг сӯйи мор санг меандозад. Санг бар санги дигар бархӯрда аз он оташак меҷаҳад ва ба ҳамин васила оташ кашф мегардад. Минбаъд одамон ба ҳамин муносибат оташ афрӯхта ба он саҷда мекарданд. Ҷашни Сада ба оини Меҳргароӣ (Митроӣ) дуруст меояд, ки аз оини Зардуштӣ 3000-то 5000 пеш мавҷуд буд. Дар оини Зардуштӣ муқаддасоти ҷашни Сада нигоҳ дошта шуд. Сада то садаи XII ҷашн гирифта мешуд, лекин баъдҳо аз байн рафт, вале нишонаҳои он — гулхан афрӯхтан, дар гирди он базм оростан ҳанӯз ҳам дар байни мардуми тоҷик ба назар мерасад. Ҳаким Фирдавсӣ оғози ин ҷашнро ба Ҳушанг, писари Сиёмак нисбат медиҳад.

Зи Ҳушанг монд он Сада ёдгор,

Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

Дар Тоҷикистон аз рӯи тақвими мардуми форсизабон рӯзи ҷашни Сада дар баъзе аз деҳот ҷашн гирифта мешавад.

Маҳмадулоева Н.М. Лаборанти калони шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи ИФСҲ-и АМИТ

Эй ҷавон бархез то ҷашни Сада барпо кунем,

Оташи шодӣ биафрӯзему хуш ғавғо кунем.

Суннати ойини Эрони куҳанро нав кунем,

Андар ин рӯзи хуҷаста ёд аз обо кунем.

Он шукуҳу фарри дерина, ки аз мо гум шуда,

Дар ҷаҳони пур зи найрангу фусун пайдо кунем. Аржангӣ

Ҷашни Сада, ки бо номҳои ҷашни оташ, ҷашни зимистон ва садасӯзӣ низ ёд мешавад, ҳазорон сол пеш ба вуҷуд омада, аз куҳантарин идҳои мардуми ориёитабор аст. 6-уми декабри соли 2023 дар Касане, Ҷумҳурии Ботсвана дар иҷлосияи 18-уми Кумитаи байниҳукуматӣ оид ба ҳифзи мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО дар номинаи муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон “Ҷашни Сада” ба Феҳристи мероси ғайримоддии башарият ворид карда шуд. Сада аз ҷашнҳои миллии мост ва руҳияи миллиро таҳким бахшида, ифтихори мардумро тақвият медиҳад. Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон моҳи январи соли 2023 дар паёми шодбошӣ бахшида ба ҷашни Сада қайд карданд: “Сада, ки аз давраҳои бостонӣ ҷашни зимистонии аҷдоди мо шуморида мешуд, дар қатори Наврӯз, Меҳргон ва Тиргон дар фарҳанги миллати куҳанбунёди тоҷик мақому манзалати шоиста дорад.

Бо вуҷуди ҳикмату фалсафаи қадимаву амиқи худ, Сада бар асари омилҳои гуногун тайи асрҳои зиёд камранг ва ҳатто фаромӯш шуда, танҳо ба шарофати истиқлоли давлатӣ эҳё ва мақоми ҷашни миллии расмиро соҳиб гардид. Имрӯз ҷашни Сада чун падидаи фарҳанги асили аҷдодӣ ба як ҷузъи ҷудоинопазири худшиносӣ ва ифтихори миллии мо табдил ёфтааст”.

Сада обонрӯзи баҳманмоҳ, яъне 10-уми баҳман, мусовӣ ба 30 январ, ҷашн гирифта мешавад. Сада садумин рӯзи зимистон аст: аз ибтидои зимистон – аз 1 обон (23 октябр) то 10 баҳман (30 январ) сад рӯзва аз 10 баҳман (30 январ) то Наврӯз (21 март) 50 шабонарӯз аст, ки бо шумори шабу рӯз адади 100 ташкил медиҳад.

Дар мавриди сарчашмаи пайдоиши ҷашни Сада фикрҳои мухталифе ҷой дорад. Аз ҷумла, бино бар қавли Абурайҳони Берунӣ: “Сада гӯянд, яъне сад ва он ёдгори Ардашери Бобакон аст ва дар иллату сабаби ин ҷашн гуфтаанд, ки ҳар гоҳ рӯзҳо ва шабҳоро ҷудогона бишуморанд, миёни он ва охири сол сад ба даст меояд”(Осор-ул-боқия). Инчунин номи ин ҷашнро ба Каюмарс пайванд медиҳанд: “Чун дар ин рӯз адади фарзандони Одам, ки Каюмарс иборат аз он аст, ба адади сад расида, лиҳозо рӯзи ҷашн муқаррар шуда...” (Ғиёс-ул-луғот,417). Ривояти дигаре ҳаст, ки фарзандони нахустин завҷи рӯйи замин – Маший ва Машийона дар рӯзи 10 баҳман ба сад расидааст.

Абулқосим Фирдавсӣ пайдоиши ҷашни Садаро аз замони Ҳушанг – замони падид омадани оташ медонад ва андар ойини Сада мегӯяд:

Нигаҳ кард Ҳушанги боҳушу ҳанг,

Гирифташ яке сангу шуд пешчанг.

Ба зӯри каёнӣ биёзид даст,

Ҷаҳонсӯз мор аз ҷаҳонҷӯ биҷаст.

Баромад ба санги гарон санги хурд,

Ҳам ону ҳам ин санг бишкаст хурд.

Фурӯғе падид омад аз ҳарду санг,

Дили санг гашт аз фурӯғ озаранг...

Бигуфто: “Фурӯғест ин эзадӣ,

Парастид бояд,агар бихрадӣ”.

Шаб омад, барафрӯхт оташ чу кӯҳ,

Ҳамон шоҳ дар гирди ӯ бо гурӯҳ.

Яке ҷашн кард он шабу бода х(в)ард

Саданоми он ҷашни фархунда кард.

Зи Ҳушанг монд з-ин Сада ёдгор,

Басе бод чун ӯ дигар шаҳрёр...

Сада аз муҳимтарин ҷашнҳои ниёкон аст, ки Фирдавсӣ аз он дар баробари Занду Авесто ёд мекунад:

Ба ҷое ки донист, к-оташкадаст

В-агар Занду астову ҷашни Садаст...

Баргузор кардани расму ойини Меҳргону Наврӯзу Сада ва бунёди оташкада он замон аз рукнҳои муҳимми давладорӣ ва суботи кишвар дониста мешуд:

Ниҳод андар он марз оташкада,

Бузургӣ ба Наврӯзу ҷашни Сада.

Ва набудани ҷашни Садаву Наврӯз нишони заволи салтанати шоҳу кишвар ҳисобида мешуд:

Ҳам оташ бимурдӣ ба оташкада,

Шудӣ тира Наврӯзу ҷашни Сада.

Ҳаким Фирдавсӣ (“Шоҳнома”), Абурайҳони Берунӣ (“Ат-тафҳим”) ва Умари Хайём (“Наврӯзнома”) таҷлили садаро ба Фаридун – подшоҳи Пешдодӣ низ нисбат медиҳанд. Вақте ки Фаридун Заҳҳокро мағлуб кард, мардум ин пирӯзиро ҷашн гирифта, бо фармони Фаридун болои бомҳо оташ афрӯхтанд. Дар “Наврӯзнома” омадааст, ки ҷашни Садаро тамоми подшоҳони Эрону Турон дар замонҳои қадим таҷлил мекарданд, вале баъд аз он тадриҷан фаромӯш шуд ва танҳо аз ҷониби зардуштиён ҷашн гирифта мешуд.

Байҳақӣ дар “Таърихи Байҳақӣ” аз ҷашни Сада ба унвони яке аз се ҷашни бузурги эрониён ёдовар шудааст, ки дар замони ислом то замони ҳамлаи муғулҳо аз ҷониби подшоҳон ва ақвоми мухталиф таҷлил мешуд. Дар замони Ғазнавиён ин ҷашн ривоҷи бештар ёфт ва Унсурӣ – шоири маъруфи он давра дар бораи Сада мегӯяд:

Зи Афридуну аз Ҷам ёдгор аст,

Сада ҷашни мулуки номдор аст.

Мо аз суннатҳои таҷлили Сада дар даврони Сосониён огоҳӣ надорем, аммо бешубҳа, пеш аз ислом ин ҷашн чун маросими бошукӯҳ маъмул будааст. Ба ҷуз аз он ки Фирдавсӣ борҳо дар "Шоҳнома" аз ин ҷашн ёдовар мешавад, ӯ хотиррасон низ мекунад, ки дар Худойномаҳо Сада борҳо зикр шудааст ва он мисли Наврӯзу Меҳргон бузургу муҳим буд.

Решашинохтии вожаи Сада. Вожаи садаро ҳамон тавре ки зикр шуд, ба адади 100 нисбат додаанд. Адади сад вожаи аслан тоҷикӣ буда, реша дар забонҳои эронии бостон дорад: дар форсии миёна sat, эронии бостон sata, санскрит ṡatά, авестоӣ sata, форсии бостон θata, суғдӣ st (Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ).

Дар “Ғиёс-ул-луғот” омадааст: “ва лафзи сад (صد) дар асл ба сини муҳмала (سد) аст, ки ҳоло ба сод машҳур шуда” ва صد муарраби “سد” нест, балки таҳти таъсири хаттӣ арабӣ бо “ص” китобат шудааст.

Бархе аз донишмандон бар ин андешаанд, ки вожаи сада ба адади сад ҳеҷ пайванде надорад ва дар забони авестоӣ маънии “баромадани офтоб, тулуъ”, дар форсии миёна sad – “баромадан”, суғдӣ sat “баромадан” ва xvēr satē – “баромадани хуршед” аст, зеро дар ин рӯз чиллаи калон ба поён расида, чиллаи хурдак мерасад ва замину ҳаво рӯ ба гармӣ мениҳанд.

Эроншинос Раҳом Аша дар мавриди садачунин ибрози андеша мекунад: “Пешиниён дар ҷашни Сада ду вожа – сада (шумори сад) ва сада (баромада, бархоста)-ро бо ҳам омехтанд. Аз поёни меҳрмоҳ (21-уми октябр) то даҳуми баҳман (29-уми январ) сад рӯз аст, пас меҳр (офтоб) меравад то сад рӯз, ки барояд. Ҷашни Сада бозомадани меҳр – хуршед, офтоб аст, барои ҳамин оташ меафрӯзанд. Пас сухани Берунӣ нодуруст нест, танҳо порае аз номи Садаро гӯяд. Гузориши ӯ аз 50 шабонарӯз то Наврӯз нодуруст аст”. Ба андешаи Раҳом Аша аз поёни меҳрмоҳ (23 октябр), ки меҳр (хуршед) меравад, то 10 баҳман (30 январ) тақрибан 100 рӯз фосила аст, хуршед мебарояд ва табиат майл ба гармӣ ниҳода, рӯзҳо дарозтар мешаванд ва ба ин далел мардумон фаро расидани Садаро ҷашн мегиранд. Далели дигари 30-уми январ баргузор шудани ҷашни Сада 40 рӯз гузаштан аз шаби ялдо ё шаби чилла аст, яъне аз шаби ялдо (21 декабр) то 10 баҳман (30 январ) чил рӯз сипарӣ мешавад ва онро чилрӯзагии офтоб медонанд. Ин маросими тавлиди меҳр – хуршед мебошад ва ҷашни бошукӯҳи чиллабаророн аст, ки ҳамоно адади 40 дар расму ойини мо ба монанди чиллапоӣ кардани тифли навзод ё арусу домод, баргузории маросими чили одами аз дунё гузашта муқаддас шуморида мешавад.

Унсур ва намодҳои Сада. Оташ аз унсурҳои асосии ҷашни Сада мебошад. Инсон аз замонҳои қадим ба табиат ва унсурҳои он таваҷҷуҳ дошт, аз ин рӯ барои ориёитаборон аз даврони бостон чаҳор охшиҷ (унсур)-и ҳастӣ, аз қабили оташу обу боду хок ҷойгоҳ ва нақши вежа доштанд, чун зиндагиву рӯзгор ва иҷтимоъи онон бо ин чаҳор унсур пайванд буд.

Сари мояи гавҳарон ин чаҳор,

Бароварда беранҷу берӯзгор.

Яке оташе баршуда тобнок,

Миён обу бод, аз баре тирахок. Фирдавсӣ

Мардуми ориёитабор ба оташ арзиши баландро қоил буданд, ки дар эҷоди анъанаҳо, таърих, фарҳанг, тамаддун ва сарчашмаи пешрафти саноат нақши муҳиме бозидааст.

Оташи Сада таҷассумгари намодҳоест, ки реша дар бовару ойинҳои қадими мардуми мо дорад:

1. Пирӯзии нур бар торикӣ. Оташ намоди нур, гармию зиндагист ва афрӯхтани он дар ҷашни Сада баёнгари пирӯзии нур бар торикӣ ва Ҳурмузд бар Аҳриман мебошад.

2. Поксозӣ ва покизагӣ. Афрӯхтани оташ барои поксозӣ аз палидӣ ва нопокӣ дар назар гирифта шудааст ва мардум бо паридан аз рӯи оташ ба дунболи покӣ ва тандурустӣ ҳастанд.

3.Оғози фасли баҳор. Оташ намоди гармию зиндагӣ ва оғози фасли баҳор аст, аз ин рӯ афрӯхтани оташ дар ҷашни Сада нишонаи умед ба оянда ва оғози фасли ҷадиде аз зиндагӣ мебошад.

Бархе аз ин анъанот имрӯз ҳам дар миёни мардуми тоҷик боқӣ мондаанд. Аз ҷумла ба хотири рафъи маризӣ ва пок шудани бемор табибони мардумии мо навъе аз табобати аловгардонӣ доранд; давр задани арусу домод дар гирди гулхан, ки гумон меравад аз ҳамин ойин маншаъ гирифтааст.

Русум ва одоби ҷашни Сада. Ҷашни Сада аз нисфирӯзии даҳуми баҳманмоҳ (30 январ) шуруъ шуда, то бегоҳ идома меёбад. Мардум як рӯз пеш аз ҷашн ҳезум ҷамъ карда, барои афрӯхтани оташи бузург онро тал мечинанд ва рӯзи ҷашн ҷавонон машъалҳо ба даст ҳезумро оташ мезананд ва мардум гирди гулхани бузург рақсу пойкӯбӣ мекунанд, суруд мехонанд ва орзуҳои нек мекунанд. Пас аз паст шудани шуълаи оташ мардум аз болои он мепаранд ва баъд аз хомӯш шудани он деҳқонон хокистари боқимондаро гирифта, ба заминҳо ба нияти ҳосилхезиву борварӣ мепошанд.

Дар ин ҷашн одатан хӯрокҳои махсус – шириниҳо, шӯрбо ва нону биринҷ пухта мешавад.

Сада дар даврони бостону асрҳои миёна аз муҳимтарин ҷашнҳо буда, бисёр бошукӯҳ таҷлил мешуд. Суннатҳои ин ҷашн аз ситоиши Аҳурамаздо, дуову ниёиш, пойкӯбиву шодӣ, навохтани соз ва Шоҳномахониву наққолӣ иборатанд. Аз аркони муҳимми ҷашни Сада барафрӯхтани оташ аст, ки намоди покӣ, қудрату тавоноӣ ва ростӣ аст, зеро он рушаниву гармӣ мебахшад ва ҳамеша ба боло меравад ва палидиро бо худ намегирад.

Дар тули таърих пас аз густриши ислом ва ҳамлаи муғул шеваи баргузории ин ҷашн тағйир ёфт, аммо эҳтиром ба табиат ва ҳифозати он ва барафрӯхтани оташ, ситоиши некӣ ва ғалабаи нур бар зулмот ҳамоно боқӣ монд.

Сада реша дар қаъри таърих дорад ва дар аксари ривоятҳо ҷашнҳои миллии мо – Наврӯзу Садаву Меҳргонро ба шоҳони Эрони бостон ва шахсиятҳои таърихӣ нисбат додаанд, ки боиси мондагорӣ ва шукӯҳу ҷалоли бештари онҳо гардидааст. Сада аз ҷашнҳои миллии мост, пос доштани расму ойини гузаштагон, ки нишоне аз ҳувияту фарҳанги миллист, дар мақоми шоиста нигоҳ доштану баргузор кардани он аз вазифаҳои миллии ҳар фарди солимфикри ҷомеа аст.

Шарифзода Фарангис Худоӣ - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Санаи 22 январи соли 2025 дар Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ бо иштироки ноиби Президенти АМИТ, доктори илмҳои биологи, профессор Мирзораҳимзода Акобир Карим ҷаласаи васеи кормандон баргузор гардид.

Дар рафти ҷаласа Нақшаи кории Институт барои соли 2025 (вазифаҳои асоси), пешниҳоди номзадхои арзанда барои дарёфти ҷоизаҳои АМИТ ба номи олимони барҷаста дар соҳаи илму техника ва масъалаи тозаю озода нигоҳ доштани биноҳо ва ҳудуди Институт мавриди баррасӣ қарор дода шуд.

Дар асоси лоиҳаи « iTAG-SATREPS » аз ҷониби Наҷмудинова Ф.И. - Маркази рушди инноватсионии илм ва технологияҳои нави Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аз 02 ноябр то 26 декабри соли 2024 бо мақсади курсҳои кутоҳмудати омӯзишӣ ба Донишгоҳи Акитаи Ҷопон фиристода шуд.

Мақсади сафар: Омӯзиши усулҳои хроматографияи ион, корҳои лабораторӣ оид ба муайян кардани катионҳо ва анионҳо, омӯзиши усулҳои ICP-MS , корҳои амалии лабораторӣ оид ба муайян кардани микроэлементҳо дар об.

3-ноябрии соли равон ба префектураи Акита Айяка Юҷии моро самимона пешвоз гирифта, дар хобгоҳи байналмиллалӣ префектураи Акита ҷойгир кард.

05 ноябр Профессор Даизо Ишияма усули омода намудани Элуент барои катион дар анализатори иони хроматографро омӯзонид.

06 ноябр омода намудани элуент барои анион дар иони хроматографро омузонид.

Хроматографияи мубодилаи ион имкон медиҳад, ки молекулаҳо дар асоси таъсири мутақобилаи ионӣ ҷудо карда шаванд. Дар марҳилаи статсионарӣ гурӯҳҳои функсионалии заряднок мавҷуд аст, ки бо молекулаҳои иононидашудаи заряди муқобили таҳлилшаванда ҳамкорӣ мекунанд. Ин варианти хроматография ба ду намуд тақсим мешавад - хроматографияи мубодилаи ионҳои катионӣ ва анионӣ:

- хроматографияи мубодилаи ионҳои катионӣ катионҳои мусбат заряднокро нигоҳ медорад, зеро дар фазаи статсионарӣ гурӯҳҳои функсионалии манфии заряднок, масалан, фосфат (PO43 - );

- хроматографияи мубодилаи анионҳо анионҳои заряди манфиро нигоҳ медорад, зеро фазаи статсионарӣ гурӯҳҳои функсионалии мусбат заряднок дорад, масалан, +N(R)4.

07-ноябр омода намудани маҳлули стандат барои иони хроматограф баъди тайёр кардани маҳлулҳои стандартӣ ва намунаҳои озмоиш барои муайян кардани катионҳо дар таркиби обҳои озмудашуда таҳлил гузаронда шуд. Баъдан, маълумоти бадастомада дар барномаи EXCEL коркард карда шуд , то натиҷаи ниҳоии маълумот оид ба катионҳо ба даст оварда шавад.

Баъди тайёр кардани маҳлулҳои стандартӣ ва намунаҳои озмоиш барои муайян кардани анионҳо дар таркиби обхои озмудашуда тахлил гузаронида шуд. Баъдан, маълумотҳои гирифташуда дар барномаи EXCEL коркард карда шуданд , то натиҷаи ниҳоии маълумот оид ба анионҳо ба даст оварда шаванд.

8 - ноябр тадқиқоти саҳрои обҳои зеризаминӣ бо профессор Ишима Даизо дар якчанд минтақаҳои Акитаи Ҷопон аз ҷумла (Янаги Шимизу, Куме Шимизу Хатачия Шимизу, Ҳомон Шимизу, Фудзи Шимизу, Камия Сукунамаму, Шимизу, Ҷокай Шимизу, Камиза Шимизу, Нитеко ва ғайра) намунаҳои обҳои зеризаминиро ҷамъовари намудем барои санҷиши таркиби химиявӣ дар ион хроматограф ва ICP-MS.

11 - 13 ноябр омода намудани намунаи обҳои зеризаминӣ дар иони хроматограф барои муайян намудани катион ва аниони оби зеризаминӣ.

14 - 15 ноябр эҷоди хатҳои калибрченкунӣ ва ҳисоб кардани консентратҳо бо истифода аз EXCEL.

18-19 ноябр омода намудани элуентҳо ва маҳлулҳои стандарти барои хатти калибрченкунӣ (маротибаи дуюм).

21-22 ноябр Омӯзиши тарзи тоза кардани таҷҳизоти лабараторӣ зарфҳои шишагӣ монанди стаконҳо барои ICP-MS.

27-28 ноябр ман дар конфронси байналмилалӣ дар Донишгоҳи Кюсю дар Фукуокаи Ҷопон бо забони англисӣ презентатсия кардам. Ин барои ман бори аввал буд, ки тадқиқоти худро дар хориҷа бо забони англисӣ муаррифӣ мекардам. Ман хеле ҳайяҷони будам. Бо вуҷуди ин, ман фикр мекунам, ки ин таҷрибаи хуб буд.

03 декабри соли равон президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт дар Донишгоҳи Акитаи Ҷопон аз озмоишгоҳи санҷиши таҳлили сифати об боздид намуданд.

Дар рафти боздид ман намунаи оби зеризаминие, ки соли гузашта ҷамъовари карда будем намуна барои иони хроматограф барои санҷиши катион ва анион омода намудам. Ва инчунин презентатсия омода намуда дар бораи фаъолияти худ дар рафти лоиҳаи сатрепс дар назди президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт дар Донишгоҳи Акитаи Ҷопон иттилоъ додам, ки дар Озмоишгоҳи мазкур тадбирҳои санитарию техникӣ барои нест кардани ангезандаи бемориҳои сироятии об андешида мешаванд. Пас аз таҳлили пурраи таркиби об сифати он муайян гардида, ҳамзамон тавассути моддахои химиявӣ (мас., хлор, озон, йод, ионхои нуқра) ё усулхои физикӣ (ҷушонидан, тавассути афканишоти ултрабунафш, ултрасадо, гамма-афканишот) безарар гардонида мешаванд.

Озмоишгоҳи мазкур дар пояи Донишгоҳи Акитаи Ҷопон фаъолият намуда, дар он муҳақиқони ҷавон ва магистрантону докторантони PhD ба пешбурди корҳои илмию таҳқиқотӣ машғул мебошанд. Ҳамзамон дар ин озмоишгоҳ муҳақиқони ҷавон аз Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои таҷрибаомӯзӣ ҷалб гардида, донишҳои муосири худро сайқал дода истодаанд.

Зимни боздид аз озмоишгоҳ президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт бо муҳақиқони ҷавони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон суҳбат ороста, зикр дошт, ки дастгири пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нисбат ба ҷавонон бештар зоҳир мегардад. Аз ин рӯ, муҳақиқони ҷавонро зарур меояд, ки донишҳои худро муккамал созанд.

13-15 декабр профессор ДаизоИшияма як сафари саҳроӣ ба канализатсияи иншооти бо номи " Радбоу Север Холл " дар Токио Нерӯгоҳи тозакунии канализатсияи Токио гузаронд. Дар Корхонаи тозакунии обҳои префектураи Токио кормандони ширкат дар бораи коркард ва безараргардонии оби партов аз системаи обтаъминкунии префектураи Токио муаррифӣ карданд.

Баъдан ба мо лабораторияи химиявию биологӣ, иншооти тозакунии бисёрзинагӣ ва ҷои гипохлоризатсияро дар монитор нишон доданд . Сипас ман бо профессор Ишияма Дайзо дар Токио омӯзиш гузаронидам. Ман тозакунии оби канализатсияи иншооти канализатсияро бо номи " Радбоу Север Холл " дар Токио мушоҳида кардам. Дар ин ҷо бактерияҳо барои тоза кардани партовҳои канализатсия истифода мешаванд, ки баъдан ба уқёнус рехта мешаванд. Илова бар ин, ман дар ин ҷо як таҷриба гузаронидам, то ба кӯдакон дар фаҳмидани аҳамияти нигоҳ доштани сифати хуби об кӯмак расонад. Дар ин расм таҷриба нишон дода шудааст. Мехоҳам ин таҷрибаро дар таълими экологӣ барои кӯдакон ва мардуми оддии Тоҷикистон татбиқ кунам.

Баъдан аз музеи Даиго Фукурую Меру Озмоиши бомбаи водородиро Штатхои Муттахидаи Америка дар чазирахои Маршалл дар укьёнуси Чануби Ором соли 1954 гузаронданд дидан намудем. Ин абрхо абрхои сунъй мебошанд, ки аз заррачахои хеле радиоактивй иборатанд. Қувваи сафед зарраҳо мебошанд.

Дар вакти озмоиши бомбаи водородй 23 нафар мохигирони Япония бо киштии мохигирй дар наздикии махалли озмоиш буданд. Заррачахои радиоактивии баланд пусти мохигиронро пушонда буданд.

Сайёдҳо аз зарраҳои радиоактивии шадид сӯхта ва осеби радиатсионӣ диданд. Як моҳигир баъди шаш моҳи ин ҳодиса фавтид. Дигар сайёҳон солҳои зиёд аз таъсири радиатсионӣ зарар диданд. Дар ин сафар ман таъсири радиатсияи уран ва дигар маводҳоро ба организми инсон фаҳмидам.

Консентратсияи уран дар обҳои зеризаминии Душанбе паст аст. Шиддати радиатсия аз он уран шояд заиф бошад.

Аз ин рӯ, таъсири саломатӣ он қадар ҷиддӣ нест.

Дар оянда, агар мо обҳои зеризаминии дорои консентратсияи баланди уранро пайдо кунем, мо бояд аз он огоҳ шавем.

Ходими хурди илмӣ МРИИ ва ТН АМИТ Наҷмудинова Ф.И.

(Ба ифтихори ҷашни Сада)

Мардум аз ҳар миллату оташкада,

Гирди ҳам меоварад ҷашни Сада.

Мусаллам аст, ки ҷашн ва ё ид (иттифоқан, ҳар ду вожа, асли форсӣ-тоҷикӣ дошта, ба маънои ойинҳои шодмонӣ далолат мекунанд) вуҷуди фарогири маънавӣ, фарҳангӣ ва отифии як халқияту миллиятро дар паҳнои зиндагии башарӣ муаррифӣ месозанд. Ҷашн қолаби фарҳангиест, ки ҳолати равонӣ ва фикрию ахлоқии мардумро дар макону замон ва ҷуғрофиёи мушаххас таъйину таъйид мекунад. Дар ин қолаби фарҳангӣ хамирмояи ҳувияти қавмӣ ва миллӣ рехта мешавад ва чун риштаи дарозе дар бастаи фарҳанги маънавӣ печиш мехӯрад ва бо гузашти замон устувор мегардад. Ин аст, ки мардум аз бомдоди вуҷуд барои осудагию оромиши хотир ҷашну ойинҳо мебофтанд ва барои тақвияту идомати онҳо маросимоти махсус ихтисос дода, бад-ин минвол умри ҷашнҳоро дароз мекарданд. Рабт додани ойину ҷашнҳо ба ҳодиса ё воқеае дар силсилаи таҷлилоти ойинӣ ва ҷашнии мардуми форсу тоҷик (ва фикр мекунам, тамоми мардуми дунё) аз воқеъбинии мардум гувоҳӣ медиҳад. Дигар ин ки мардум ва дастандаркорони ҷашнҳои бостонӣ барои хушҳолӣ ва болидагии руҳию равонии ҷомеа, ҳамчунин баҳамойӣ ва ҳамбастагии қишрҳои гуногуни иҷтимоӣ маросимоти вижа тартиб мекарданд ва аз ин тариқ ойинҳоро машрӯият мебахшиданд. Бар ин асос ҷашну ойинҳои бостонии Наврӯз, Тиргон, Меҳргон, Ялдо, Сада ва амсоли инҳо, ки барномарезиҳои инсонӣ дар қиболи мушкилоти рӯзмарраи зиндагӣ маҳсуб меёбанд, созмон ва давра ба давра интиқол ёфта, то ба замони мо расидаанд. Аз ин ҷост, ки ҷашну маросимоти миллию мардумӣ ифодагари ҳувияти миллӣ буда, тулияту собиқаи умри фарҳангу маънавиёт ва сиёсату ахлоқиёти ҷомеаро ифода мекунанд. Аз ҷониби дигар, силсилаҷашнҳои миллӣ ойину суннати шодзистию ҳамбастагиро ифода мекунанд.

Дар ҳошияи ҷашни Сада чанд нуктаи иҷмолиро хидмати хонандагон ва корбарони шабакаҳои иҷтимоӣ ироа медорем:

Якум. Ҳамин тариқ, ки ҷашн ва ё ид (иттифоқан, ҳар ду вожа, асли форсӣ-тоҷикӣ дошта, ба маънои ойинҳои шодмонӣ далолат мекунанд) вуҷуди фарогири маънавӣ, фарҳангӣ ва отифии як халқияту миллиятро дар паҳнои зиндагии башарӣ муаррифӣ месозанд. Мунтаҳо, ҷашн қолаби фарҳангиест, ки ҳолати равонӣ ва фикрию ахлоқии мардумро дар макону замон ва ҷуѓрофиёи мушаххас таъйину таъйид мекунад. Дар ин қолаби фарҳангӣ хамирмояи ҳувияти қавмӣ ва миллӣ рехта мешавад ва чун риштаи дарозе дар бастаи фарҳанги маънавӣ печиш мехӯрад ва бо гузашти замон устувор мегардад. Ин аст, ки мардум аз бомдоди вуҷуд барои осудагию оромиши хотир ҷашну ойинҳо мебофтанд ва барои тақвияту идомати онҳо маросимоти махсус ихтисос дода, бад-ин минвол умри ҷашнҳоро дароз мекарданд. Рабт додани ойину ҷашнҳо ба ҳодиса ё воқеае дар силсилаи таҷлилоти ойинӣ ва ҷашнии мардуми форсу тоҷик (ва фикр мекунам, тамоми мардуми дунё) аз воқеъбинии мардум гувоҳӣ медиҳад. Дигар ин ки мардум ва дастандаркорони ҷашнҳои бостонӣ барои хушҳолӣ ва болидагии рӯҳию равонии ҷомеа, ҳамчунин баҳамойӣ ва ҳамбастагии қишрҳои гуногуни иҷтимоӣ маросимоти вижа тартиб мекарданд ва аз ин тариқ ойинҳоро машруият мебахшиданд. Бар ин асос ҷашну ойинҳои бостонии Наврӯз, Тиргон, Меҳргон, Ялдо, Сада ва амсоли инҳо, ки барномарезиҳои инсонӣ дар қиболи мушкилоти рӯзмарраи зиндагӣ маҳсуб меёбанд, созмон ва давра ба давра интиқол ёфта, то ба замони мо расидаанд. Аз ин ҷост, ки ҷашну маросимоти миллию мардумӣ ифодагари ҳувияти миллӣ буда, тӯлонияти собиқаи умри фарҳангу маънавиёт ва сиёсату ахлоқиёти ҷомеаро ифода мекунанд.

Дувум. Ба назари донишмандон, ҷашниСада аз куҳантарин ҷашнҳои гурӯҳӣ ва иштирокии мардуми иронитабор маҳсуб меёбад. Дар шомгоҳи даҳуми баҳманмоҳ мардум ба баландии кӯҳҳо ва бомҳо баромада, оташ меафрӯхтанд ва ин суннат то имрӯз дар баъзе минтақаҳо камокон боқӣ мондааст.Мардум дар гирди гулхан ҷамъ омада, бо забони худ шеъру таронахонӣ мекарданд ва хурдешу гармиро даъват менамуданд. Дар баъзе минтақаҳо ба хонишҳои садавӣ, ҳамчунин бозӣ ва дигар намоишҳои ҷамъӣ зам мешуданд. Ба ин маъно:

Сада ҷашне пур аз рамзу рамузӣ,

Ба рағми сардиҳо оташфурӯзӣ,

Ба истиқболи гармӣ Садасӯзӣ,

Ба дунё бо фазилат дидадӯзӣ,

Ғуруру ҳиммату қудратбурузӣ,

Фари шоистарӯзӣ!

Пажуҳишгари иронӣ Ризо Муродии Ғиёсободӣ дар матлаби ихтисосии “Ҷашни Сада: Ҷашни бузурги оташ бо хостгоҳи кайҳонӣ” бар он ишора мекунад, ки Сада дар гузашта дар густараи паҳновареаз Осиёи Сағир (Онотолӣ) то устони Синкёнг (Шинҷон)-и Чин таҷлил мегардидааст. Ба ин тартиб, дар миёни ҳама ақвому табор, новобаста аз адёну мазоҳиб Сада ҷашн гирифта мешудааст ва монанди Наврӯз сарчашмаҳои таърихӣ аз он ёд кардаанд. Ризо Муродии Ғиёсободӣ ба он ишора менамояд, ки Сада бо номҳои гуногун миёни мардум маъруфият доштааст ва мардум, новобаста аз тааллуқоти миллию нажодӣ ва динию мазҳабӣ ба ҷашн фаро гирифта мешуданд. Мардум оғози шомгоҳи даҳуми баҳманмоҳ болои бом баромада, ҳезум ҷамъоварӣ карда, гулхан меафрӯзанд. Даҳуми баҳманмоҳ чиҳилумин рӯзи таваллуди хуршед аст ва мардум дар доираи ҷашни Сада чиҳилумин рӯзи таваллуди хуршедро таҷлил мекунанд. Ин аст, ки мардум шомгоҳ бо рӯйи даст гирифтани тадорукоти ҷашнӣ хушҳолона месарояд:

Ба даҳи моҳи баҳман шомгоҳон,

Ҳама ҷамъ омада пиру ҷавонон,

Бубин, ҳезум биоварда фаровон,

Аҷаб зебо кунанд оташ фурӯзон,

Ба гирди оташи ҷашни ниёгон,

Суруд хонад яке, дигар ғазалхон,

Ҳама хушҳолӣ карда аз дилу ҷон,

Барои даъвати хуршеди тобон.

Дар зимн, вожаи “Сада” дар “Авасто” ба маънии тулуъ ва ғуруб ва фарозу фурӯди хуршед омадааст.Ин аст, ки Сада дар баробари ҷанбаҳои ойинию маросимӣ, иҷтимоию маданӣ, фалсафӣ, ҳамчунин ҷанбаи кайҳонӣ низ дорад ва ҳодисаи тулуъу ғуруби ду ситораро ба ин мисол меоваранд (ниг.: Манбаъ: http://ghiasabadi.com/jashnesada.html).

Севум. Сада – дар мақоми як пружаи муҳимми стратегӣ дар роҳи мубориза алайҳи беҳувиятӣ, худбохтагӣ, ҷаҳолатписандӣ, нодонӣ, бечоранолӣ, худкифоӣ, худбоварӣ ва баҳамойӣ зарурат дорад. Илова бар ин, Сада дар роҳи муқовимат ва мубориза бар зидди бегонагӣ ва хирадситезӣ моро кумак мекунад. Ба ин маъно:

Ба ҳангоми ҷашни Сада чуну чанд

Макун ту барафрӯз оташ баланд.

Баланд барафрӯхтани оташ ба маънои бидуни чуну чаро ва чуну чанд (шакку шубҳа) ҷашн гирифтани ҷашни Сада буда, аз он ба унвони пружаву барномаи муҳимми ҳувиятӣ-миллӣ истифода бурдан вазифаи афроди банангу сарафрози миллат аст.

Чаҳорум. Аз сатҳи як ҷашну суннату маросими шодию баҳамойӣ то ба сатҳи як барномаи стратегии сиёсию мафкуравӣ боло бардоштани Сада. Дар ин замина ташаббусоту ибтикороти зиёде бояд рӯйи даст гирифт, аз ҷумла:

-ба ҷашни хонаводагӣ, миллию меҳанӣ ва ҷашни карнавалӣ табдил додани Сада ва дар ин замина ташкил кардани гаштугузору сайёҳати ҷашнӣ. Вежагии карнавалӣ гирифтани Сада ва сори ҷашнҳои миллӣ маънои густурдагӣ ва паҳнои маданию марзии ҷашнро дорад, чаро аз тариқи карнавали садавӣ мардум либосҳои рангоранги идона пӯшида, бо шодию сурур хушҳолӣ мекунанд ва якдигарро ба созу тараби ҷашнӣ даъват менамоянд;

-аз тариқи ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ тарғиби саросарии Сада ва маросимоти ҷашнӣ;

-бо баргузории маросимоти Садавӣ роҳандозӣ намудани барномарезиҳои тарбиятии миллию дунявӣ, мубориза бо хушкандешони мазҳабӣ ва хурофазадагону ифротгароёни динӣ.

Панҷум. Бегонагон ва душманони миллат ҳамеша бо Сада, ҳамчуноне ки бо Наврӯзу Меҳргону Ялдо ҷанг эълом карда буданд, сарсахтона мубориза бурдаанд. Душманони мардуми эронитабор (мардуми форсу тоҷик) доимо ба таври мустақим ва ғайримустақим ба ойинҳои пешинаи миллию мардумӣ, хоссатан Наврӯзу Меҳргон ва Сада мубориза мебурданд. Аз назари бузургон, ба хатар афтодани ҷашнҳои Наврӯзу Сада маънои ба хатар мувоҷеҳ гардидани сарзамин ва марзу бумро доштааст. Масалан, вақте ки Баҳроми Чӯбин аз хатари вуруди лашкари Совашоҳи турк сухан дар миён меорад, ба мардум бонги изтироб мезанад:

Кунад бо замин рост оташкада,

На Наврӯзмонад, на ҷашни Сада.

(ниг.: Фирдавсӣ, Абулқосим. Шоҳнома. -Ҷилди нуҳум. -Теҳрон: Интишороти Корвон, 1387. –С.34)

Ё ин ки:

Аз ин зоғсорони беобу ранг,

На ҳушу на дониш, на ному на нанг.

Ҳам оташ бимирад ба оташкада,

Шавад тира Наврӯзу ҷашни Сада.

(ниг.: Фирдавсӣ, Абулқосим. Шоҳнома. -Ҷилди нуҳум. Теҳрон: Интишороти Корвон, 1387. –С.274)

Илова бар ин, Фирдавсӣ эҳтирому арҷгузорӣ ва нигаҳдорию ҳифзи ойину ҷашнҳои миллии Наврӯзу Садаро аз мушаххасоти ҳувиятию инсонӣ талаққӣ карда, аз ҳамватанон даъват ба амал овардааст, ки тавассути ҳифзу нигаҳдошти ҷашнҳои куҳани аҷдодӣ обрӯву иззати миллатро нигаҳбонӣ кунанд:

Нигаҳ дорад ойини ҷашни Сада,

Ҳамон фарри Наврӯзу оташкада.

(ниг.: Фасоӣ, Мансур Растагор. Бахти ту пирӯз бод. //Паёми андеша. Соли аввал, шумораи чаҳорум, марти 1998. –С.5)

Ба ин маъно, аз тариқи ҳифзу муаррифии шоистаи аносиру абзорҳои ҳувиятсози миллӣ – Садаву Наврӯз ва Тиргону Меҳргону Ялдо бо таҳоҷумоти сиёсию фарҳангии берунӣ муқовимату мубориза бояд кард, то ин ки миллатро сиҳҳату саломат ба сарманзили мақсуд бирасонем.

Шашум. Ҳанӯз дар асрҳои миёна ҷиҳати аз саҳнаи сиёсию ҷашнӣ ва ойинию суннатӣ берун бурдани Сада ва Наврӯз талошҳои зиёде сурат гирифтаст. Аз сӯйи дигар, бисёр мутафаккирони мо дар асрҳои миёна, мутаассифона, алайҳи ҷашнҳои миллӣ бо шумули Наврӯзу Сада қиём карданд ва бо ин роҳ, ба истилоҳ, бегонасолориро ривоҷ доданд (ниг.: Риёҳӣ, Муҳаммад Амин. Гулгашт дар шеър ва андешаи Ҳофиз. –Теҳрон, 1374. -С.34). Масалан, Муҳаммад Ғазолӣ (1058-1111) дар китоби “Кимиёи саодат” зимни мункироти бозорҳо чунин мегӯяд: “… ва шамшеру сипари чӯбин фурӯшанд барои Наврӯз ва буқи сафолин барои Сада ва аз ин чизҳо баъзе ҳаром аст, баъзе макруҳ. Аммо… он чӣ барои Сада ва Наврӯз фурӯшанд, чун сипар ва шамшери чӯбин ва буқи сафолин, ин дар нафси худ ҳаром нест, валекин изҳори шиори габргон аст, ки мухолифи шаръ аст ва аз ин ҷиҳат нашояд. Балки ифрот кардан дар оростани бозор ба сабаби Наврӯз ва қатоифи бисёр кардан ва такаллуфҳои нав сохтан барои Наврӯз нашояд, балки Наврӯз ва Сада бояд мундарис шавад ва касе номи он набарад.

То гурӯҳе аз салаф гуфтаанд, ки рӯза бояд дошт, то аз он таомҳо хӯрда наояд ва шаби Сада чароғ фаро набояд гирифт, то аслан оташ набинанд ва муҳаққиқон гуфтаанд: Рӯза доштан ин рӯз ҳам зикри ин рӯз бувад ва нашояд, ки номи ин рӯз баранд ба ҳеҷ ваҷҳ, балки бо рӯзҳои дигар баробар бояд дошт ва шаби Сада ҳамчунин, чунонки аз ӯ худ ному нишон намонад” (ниг.: Ғазолӣ, Муҳаммад. Кимиёи саодат. Ҷилди аввал. Ба кӯшиши Аҳмади Ором. –Теҳрон, 1333.- С.407).

Ҳафтум. Хушнудию хушҳолӣ ва шӯхию бозӣ асоси ҷашнҳои миллӣ, аз ҷумла Садаро ташкил медиҳад. Махсусан, шӯхию бозӣ ва рақсу хушнудии духтарон бо нозу ишвагариҳо, ки ҳамагӣ хушҳолиро таҷассум мекунанд, Садаро минҳайси ҷашни матраҳи миллӣ-дунявӣ ба намоиш мегузорад. Масалан, Ҳаким Низомӣ дар “Шарафнома” аз ойину суннат ва маросимоти ҷанбаи миллӣ-дунявидоштаи ҷашнҳои куҳани Наврӯзу Сада ёдовар мешавад:

Ба Наврӯзи Ҷамшеду ҷашни Сада,

Ки нав гаштӣ оини оташкада,

Зи ҳар сӯ арӯсони нодидашӯй,

Зи хона бурун тохтандӣ ба кӯй.

Рух ороста, дастҳо пурнигор,

Ба шодӣ давидандӣ аз ҳар канор.

Муғона майи лаъл бардошта,

Ба ёди муғон гардан афрошта.

Зи Барзини деҳқонуафсуни Занд

Бароварда дуде ба чархи баланд.

Ҳама корашон шӯхию дилбарӣ,

Гаҳ афсонагӯйӣ, гаҳ афсунгарӣ.

Ҷуз афсун чароғе наяфрӯхтанд,

Ҷуз афсона чизе наёмӯхтанд.

Фурӯҳишта гесӯ шикан дар шикан,

Яке пойкӯбу яке дастзан...

Яке рӯзашон будӣ аз кӯйю кох

Ба коми дили хеш майдон фарох.

Ҷудо ҳар яке базме оростӣ

В-аз он ҷо басе фитна бархостӣ...

(ниг.: Ганҷавӣ, Низомӣ. Хамса. Шарафнома. –Душанбе: “Адиб”, 2012. -С.127-128)

Ҳаштум. Ҷашни Сада қабл аз ислом, дар замони исломӣ, давраи Хоразмшоҳиён ва то ҳамлаи муғул миёни амирону ҳокимону мардуми одӣ таҷлил мегардид. Бузургтарин ва машҳуртарину бошукӯҳтарин ҷашни Сада дар замони шоҳзодаи иронӣ, бунёдгузор ва нахустин амири Дудмони Зиёриён (930-935) Мардовиҷ ибни Зиёр (890-935) соли 323 ҳиҷрӣ дар Исфаҳон баргузор гардид. Ӯ ҷашни бошукӯҳе тартиб дод ва дар охири ҷашн ба дасти мухолифонаш кушта шуд. Ҷашни дигаре, ки дар хотири мардум боқӣ мондааст, таҷлилоти садавиест, ки дар замони Султон Масъуди Ғазнавӣ (1030-1041) дар соли 430 ҳиҷрӣ доир карда шуд.

Дар доираи маросимоту тадорукоти ин ҷашн мардум, сараввал барои ҷамъоварии ҳезум таҷаммуъ мекарда, болои кӯҳ ва ё бомҳо гулхан меафрӯхтаанд ва гирди гулхану оташ мегаштаанд, навозандагону мутрибон навоҳои ҷашнӣ менавохтаанд, суруд мехонадаанд ва дигарон ба рақсу бозиҳо мепардохтаанд. Ҳарчанд ки Сада ҷашни динӣ нест, зардуштиён ба он созу баргҳое илова карда, бар мабнои муътақидоти ойинӣ маросимоте ҷур кардаанд. Ба ин тартиб, мубад ҳангоми афрӯхтани гулхани садавӣ назди гулхан меояд, бо мардум дар хушҳолӣ шарик мешавад, гирди оташ мегардад ва дуову авроди мазҳабӣ мехонад. То хомӯш шудани оташ ва пойин рафтани гулхан мардум гирди он менишастанд, шодию нишот мекарданд, рақсу бозиҳо ҷур менамуданд, афсонаю қиссаҳо мепардохтанд ва ҳамин тур, хушҳолӣ менамуданд. Баъдан хокистари оташро деҳқонону кишварзон ғун дошта, ба киштзору мазрааҳо мерехтанд, ба умеди баракату серҳосилии замин.

Дар маҷмуъ, аз тариқи анҷом додани маросиму суннатҳои Садавӣ мардум чиҳилумин рӯзи таваллуди нуру хуршеду офтобро таҷлил мекарданд ва умеду орзуи пирӯзии рӯшанию нур бар торикию зулмотро дар қалбҳои хеш нигоҳ медоштанд (ниг.: Манбаъ: https://www.visitiran.ir/fa/event/جشن-سَدِه). Яъне, аз даст надодани умеду орзу ва ҳамеша ба зиндагӣ дилгарм будан асосу моҳияти ин гуна тадорукот ва дар маҷмуъ, ҷашнсозиҳои мардуми моро ташкил медодааст.

Нуҳум. Ба таври куллӣ, Сада ҷашнест, ки мардумро новобаста ба тааллуқоти қабилавӣ, қавмӣ, этникӣ, нажодӣ, миллӣ, динӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва рангу пустӣ гирди ҳам меоварад ва онҳо даст ба дасти ҳам дода, суннату маросимро якҷо гузаронида, хушҳолӣ мекунанд. Ин аст, ки Сада намоди шодзистӣ, ҳамбастагӣ ва ҳамшарикии мардум маҳсуб меёбад (ниг.: Манбаъ: https://www.karnaval.ir/blog/the-ancient-ceremony-of-sadeh). Ин аст, ки ҷашни Садаро мебояд то ба сатҳи як ҷашни фарогири миллӣ-мардумӣ ва карнавали ҷашнӣ боло бурд. Дар ин замина нақши зиёиёни миллӣ ва интеллигенсияи ватанӣ, ки дар қолиби ҷомеаи маданӣ мунсаҷим шудаанд, хеле бузург аст.

Нозим Нурзода, - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

22 январи соли 2025

Устодурраис Абурайҳони Берунӣ (973-1048) аз бузургтарин донишмандони миллии мо барои ҳамаи давру замонҳост. Бо камоли итминону ифтихор метавон гуфт, ки дар таърихи илму фарҳанги мо тарҳи масъалаи ҳувияти миллӣ ва худшиносию худогоҳии эронию ориёӣ ба номи ӯ бастагӣ дорад.

Аз осори гаронмояи Берунӣ, аз ҷумла “Китоб-ут-тафҳим”, ки ба забони модарии мо таълиф кардааст, ҳисси ифтихори фаровонаш аз асолати эронию ориёӣ ба мушоҳида мерасад. Ҳамин аст, ки донишманд ва арабшиноси маъруфи рус, академик И.Ю.Крачковский (1883-1951) бо таваҷҷуҳ ба матолиби китоби “Осор-ул-боқия” ё “Ёдгори мондагор”-и Берунӣ андешаи айни савобе пеш ронда буд, ки ҳанӯз аз ҳамин асар, ба сифати яке аз аввалин асарҳои Берунӣ ва пас аз он дар дигар осори баъдии ӯ, як ҷанбаи барои Берунӣ хос – эҳсоси амиқи “худшиносии эронӣ” ба дид меояд.

Абурайҳони Берунӣ дар осори мондагораш, ба хусус дар робита ба одобу русум ва ҷашну рӯзҳои маъруфи гузаштагони мо: ҷашнҳои Наврӯз, Наврӯзи нахустин, Наврӯзи бузург, Тиргон, Тиргони хурд, Тиргони бузург, Меҳргон, Меҳргони бузург, Парвардагон, Баҳмангон, Мардгирон, Гаҳанбор, Хуррамрӯз ё Навадрӯз, Озарҷашн, Ҷашни Нилуфар ва ғ., аз ҷумла дар бораи ҷашни Сада ва таърихи пайдоиши он тавзеҳи ҷолиб ва қобили мулоҳиза манзур кардааст.

Аслан Сада аз ҷашнҳои қадим ва маъруфи мардуми мост, ки ҳамрадифи ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргону Тиргон қарор дорад ва дар фарҳангномаҳо ва осори назму насри пешиниёнамон зиёд ёд шудааст. Дар таърихи куҳани мардуми мо, панҷ моҳ, яъне аз оғози моҳи обон то анҷоми моҳи исфандро фасли сармо ё зимистони бузург ном мебурданд. Ҷашни Сада оғози коҳиш ёфтани фасли сармост, яъне сад рӯз пас аз оғози ҳамин фасли сармо ва панҷоҳ шабу панҷоҳ рӯз то ҷашни Наврӯз ҷашни Сада ё ҷашни оташ таҷлил мегардид. Сада дар фарҳангномаҳо, аз ҷумла “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, “Луғатнома”-и Алиакбари Деҳхудо ва “Фарҳанги форсӣ”-и Муҳаммади Муин ғолибан ба маънии ҷашн аст, ки дар даҳи моҳи баҳман, яъне сад рӯз пас аз оғози зимистони панҷмоҳаи Эрони бостон баргузор мешуд… ва дар ин ҷашн мардум оташафрӯзӣ мекарданд.

Дар «Фарҳанги асотир ва достонвораҳо дар адабиёти форсӣ» омадааст, ки Сада мансуб ба адади сад, ки аслан аз вожаи «садак»-и паҳлавӣ моя гирифта ва дар арабӣ сазақ ва садақ шуда, ҷашнест, ки дар баҳманрӯз ва баҳманмоҳ (шаби даҳуми баҳман) бо барафрӯхтани оташ тайи маросими хосса анҷом мегирад.

Абулқосими Фирдавсӣ бунёд ниҳодани ҷашни Садаро ба Ҳушанги Пешдодӣ марбут дониста, чигунагии пайдоиши ин ҷашнро дар «Шоҳнома» тасвир кардааст. Фишурдаи тасвири ӯ ин аст, ки Ҳушанг бо гурӯҳе сӯйи кӯҳ рафт ва мори сиёҳи бузург дид. Санге ҷониби мор андохт. Санг ба мор нарасид, вале ба санги дигар бархурд ва аз бархурди ду санг оташ берун ҷаст. Ҳарчанд мор кушта нашуд, вале рози пайдо кардани оташ ошкор шуд. Ҳушанг шукри Яздон ба ҷой овард ва оташро ба сифати “фурӯғи эзадӣ” қиблаву маҳалли парастиш қарор дод. Чун шаб фаро расид, оташе чун кӯҳ барафрӯхт ва бо ёрон гирди он оташ бода хурду шодмонӣ кард ва ба ин тариқ ҷашни фархундаи Садаро бунёд ниҳод:

Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,

Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

К-аз обод кардан ҷаҳон шод кард,

Ҷаҳоне ба некӣ аз ӯ ёд кард.

Унсурии Ғазнавӣ, ки аз шоирони ҳамасри Фирдавсист, бунёди ҷашни Садаро марбут ба Фаридуну Ҷамшед медонад:

Сада ҷашни мулуки номдор аст,

Зи Афредуну в-аз Ҷам ёдгор аст.

Ҷашни Сада мисли Наврӯзу Меҳргон дар давраҳои аввали исломӣ низ шукӯҳу эътибори худро то ҷое нигоҳ дошта, аз тарафи амирону сарварони давр бо шукӯҳу ҷалол таҷлил мешуд. Гуфтаанд, ки Маликшоҳи Салҷуқӣ як сол пеш аз вафоташ дар шаби 18 зилҳиҷҷаи соли 484 ҳиҷрӣ (30 январи 1091) дар Бағдод ин ҷашнро пуршукӯҳ таҷлил кард ва Абулқосими Мубаррадӣ ба муносибати баргузории ҷашни Сада ва оташи дар он афрӯхта шеъри зеринро суруд:

Ва куллу норин ъала-л-ъушшоқи музриматун

Мин нори қалбӣ ав мин лайлати-с-Садақ.

(Ва ҳар оташ барои ошиқон афрӯзандааст,

Аз оташи дили ман ё аз оташи шаби ҷашни Сада)

Ба назар чунин мерасад, ки аксари матлаби фарҳангномаҳо ва асарҳои назму наср дар робита ба ҷашни Сада ба он матолибе, ки дар осори боқимондаи Берунӣ нисбат ба ин ҷашни аҷдодӣ омадааст, беиртибот нест ва шояд аз ҳамон осори Берунӣ ибтидо гирифтааст.

Абурайҳони Берунӣ дар ду асараш, “Китоб-ут-тафҳим” ва ҳамчунин “Осор-ул-боқия” ё “Ёдгори мондагор”, ки ба арабӣ тасниф намудааст, роҷеъ ба ҷашни Сада ва таърихи он тавзеҳи кофӣ додааст. Тавзеҳи чашни Сада дар “Китоб-ут-тафҳим” ба ваҷҳи мухтасар ва дар “Осор-ул-боқия” ё “Ёдгори мондагор” ба таври нисбатан муфассал аст. Гузашта аз ин, дар ин ду асар Берунӣ ҳамчунин аз мавҷуд будани ҷашни дигаре бо номи Навсада ё Барсада, ки панҷ рӯз пеш аз таҷлили ҷашни Сада баргузор мешудааст, иттилоъ додааст.

Тавзеҳан, Берунӣ дар “Ёдгори мондагор” ёдовар мешавад, ки рӯзи панҷуми баҳманмоҳ рӯзи исфандормуз аст, ки Навсада, яъне Садаи нав ё Барсада, яъне фавқи Сада гуфта мешавад, зеро панҷ рӯз пеш аз ҷашни Сада аст. Аз ин матлаб ин воқеият ба назар мерасад, ки панҷ рӯз пештар аз баргузории ҷашни Сада пешиниёни мо ҷашни дигаре доштаанд, ки онро Навсада ё Барсада мегуфтаанд.

Дар робита ба худи ҷашни Сада Берунӣ дар “Китоб-ут-тафҳим” изҳори назар карда, бунёди онро ба Фаридун нисбат додааст. Берунӣ дар ин китоб мегӯяд, ки Сада: “обонрӯз аст аз баҳманмоҳ. Ва он даҳум pӯз бувад. Ва андар шабаш, ки миёни рӯзи даҳум аст ва миёни рӯзи ёздаҳум оташҳо зананд ба гавзу бодом ва гирд бар гирди он шароб хӯранд ва лаҳву шодӣ ку­нанд... Ва аммо сабаби номаш чунон аст, ки аз ӯ то Наврӯз панҷоҳ рӯз аст ва панҷоҳ шаб. Ва низ гуфтанд, ки андар ин рӯз аз фарзандони падари нахустин сад тани тамом шуданд. Ва аммо сабаби оташ кардан ва бардоштан он аст, ки Беваросб (Заҳҳок) тавзеъ карда буд бар мамлакати хеш ду мард ҳар pӯзe, то мағзашон бар он ду реш ниҳодандӣ, ки бар китфҳои ӯ баромада буд. Ва ӯpo вазире буд номаш Армоил, некдил ва неккирдор аз он ду тан якеро зинда яла кардӣ ва пинҳон ӯро ба Дамованд фиристодӣ. Чун Афридун ӯpo бигирифт, сарзаниш кард. Ва ин Армоил гуфт: Тавоноии ман он буд, ки аз ду кушта якеро бираҳонидаме. Ва ҷумлаи эшон аз паси кӯҳaнд. Пас бо вай устуворон (саворон) фиристод, то ба даъвии ӯ нигаранд. Ӯ касеро пеш фиристод ва бифармуд, то ҳар касе бар боми хонаи хеш оташ aфpӯxтaнд. Зеро-к шаб буд ва хост то бисёрии эшон падид ояд, пас он наздики Афридун ба мавқеъ афтод ва ӯpo озод кард ва бар тахти заррин нишонд ва Мисмуғон ном кард, ай Меҳи муғон”.

Зимнан дар асрҳои баъдӣ ҳамин малаби дар обонрӯз ё “даҳуми баҳманмоҳ” баргузор кардани ҷашни Сада ва “аз ӯ то Наврӯз панҷоҳ рӯз ва панҷоҳ шаб” мавҷуд будани фосиларо Фаррухии Сиистонӣ чунин ба назм овардааст:

Аз пайи таҳнияти рӯзи нав омад бар шоҳ,

Садаи фаррух рӯзи даҳуми баҳманмоҳ...

Чӣ хабар дод? Хабар дод, ки то панҷаҳ рӯз

Рӯй бинмояд Наврӯзу кунад арз сипоҳ.

Чунонки ба мушоҳида мерасад, ин сурудаи Фаррухӣ бо суханони Берунӣ дар “Китоб-ут-тафҳим” иртиботи қавӣ дорад.

Андешаи Берунӣ дар хусуси ба Фаридун бастагӣ доштани оғози ҷашни Сада дар “Наврӯзнома”-и Умари Хайём ҳам такрор омадааст, ки “Офаридун... ҳамон рӯз, ки Заҳҳокро бигрифт ва мулк бар вай рост гашт, ҷашни Сада бинҳод...”.

Дар “Осор-ул-боқия” ё “Ёдгори мондагор” ҳам матлаби дар “Китоб-ут-тафҳим” ёдшудаи бунёди ҷашни Сада бо баёни дигар омадааст, вале дар зимн Берунӣ боз чанд ривояту устураи зерини таърихи ҷашни Садаро ёд кардааст:

Нахуст, “Сада, яъне сад”, ин ба он маънист, ки номи сада аз шумораи сад ба миён омадааст.

Дувум, ҷашни Сада ёдгори Ардашер писари Бобакон аст. Ба андешаи мо, назари Берунӣ дар ин маврид ҳамин аст, ки ҷашни қадими Сада дар рӯзгори бунёдгузори давлати Сосониён Ардашери Бобакон расмияти бештар пайдо кардааст.

Севум, ҳар гоҳ рӯзҳову шабҳоро ҷудогона баршумуранд, миёни он ва охири сол адади сад ба даст меояд, аз ин рӯ ин рӯзро Сада гуфтанд.

Чорум, дар ин рӯз буд, ки фарзандони Каюмарс ба сад расиданд. Ин матлаб чунонки дар боло ёд шуд, дар “Китоб-ут-тафҳим” ҳам омадааст: “андар ин рӯз аз фарзандони падари нахустин сад тани тамом шуданд”, ки мурод аз падари нахустин – Каюмарс, яъне падари башар дар устураи пешиниёни мост.

Панҷум, дар ин рӯз фарзандони Машӣ ва Машёна, яъне нахустин зану шавҳар мутобиқи ривоятҳои асотирии гузаштагони мо ба сад расиданд.

Шашум, миқдори фарзандони Одам дар ин рӯз ба сад расид.

Ҳафтум, ин рӯз иди Ҳушанги Пешдодист, ки тоҷи олам ба даст овард. Дар боло, аз “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ба номи Ҳушанг бастагӣ доштани ин ҷашн ёд шуд.

Ҳаштум, дар ин рӯз гӯё ҷаҳаннам аз зимистон ба дунё берун меояд, аз ин рӯ оташ меафрӯзанд, то шарри он бартараф гардад ва дуд меандозанд, то зиёни онро бартараф кунанд.

Нуҳум, дар ин шаб расм шудааст, ки оташ афрӯзанд ва чун шуълавар гардад, ҳайвоноти ваҳширо ба оташ андозанд ва мурғҳоро дар шуълаи он пазанд ва дар канори оташ нишаста шодмонӣ кунанд. Берунӣ зимни ёдкарди ин матлаб ин расмро нописанд медонад ва дар оташ афкандани ҳайвоноти безиён ва парандагонро сахт накуҳиш кардааст.

Даҳум, аҳли Караҷ ин шабро “шаби газана” мегӯянд, яъне шабе, ки дар он газидан зиёд аст ва мақсадашон ин аст, ки сармо аз шиддати худ шахсро дар ин шаб мегазад, яъне шаби ҷашни Сада сардтарин шаби фасли сармост.

Дар идомаи баёни ин матолиб Берунӣ дар ҳамин китоб ҳам сабаби дар ин шаб оташ равшан карданро ба ҳамон устураи марбут ба Заҳҳоки Морон ва иқдоми Армоил ё Азмоил, ки аз ду нафари маҳкум барои хӯрди морон якеро раҳо мекард ва дар боло аз “Китоб-ут-тафҳим” ёд кардем, марбут медонад.

Нуктаи ҷолиб ин аст, ки Берунӣ бо ифтихор аз асолати эронии худ Заҳҳокро аз ҳамаслу ҳамнажодони худ намедонад ва бо таваҷҷуҳ ба асли арабии ӯ сареҳан таъкид дорад, ки “пас аз омадани Заҳҳок ба Эрон” ҷабру бедод дар Эронзамин қиёмат кард ва Заҳҳок барои хӯрди моронаш ҳар рӯз ду нафарро қурбон мекард. Ин ба он маънист, ки Берунӣ фоҷиаи Эронзамини таърихиро дар он рӯзгор баста ба бегонагон медонад ва гӯё аз он ҳушдор медиҳад, ки барои пешрафти кишвар такя ҳамеша бояд бар худии худ кард.

Ҳамчунин дар робита ба ду мори Заҳҳок Берунӣ таъкид бар он дорад, ки мавҷуд будани ду мор бар ду китфи Заҳҳок аз ҳақиқат дур менамояд, вале имкон дорад, чунонки дар “Китоб-ут-тафҳим” омадааст, дар ду китфи Заҳҳок ду ҷароҳати ҷонкоҳ бошад, ки дарди онҳоро молидани мағзи сари инсон таскин бахшад.

Зимнан дар идомаи ин матлаб Берунӣ бори нахуст дар таърихи илм аз пайдоиши баъзе ҳайвонот, аз ҷумла дар хусуси мавҷудияти ҳайвоноти ба истилоҳ “халтадор” изҳори назар кардааст. Берунӣ ёдовар мешавад, ки дар сарзамини Ҳинд ҳайвонест, ки аз шиками модараш сари худро берун карда, ба чаридани алаф машғул мешавад ва боз ба шиками модари худ фурӯ меравад, то он ҳангом ки неруманд нашавад.

Ин матлаб далели он аст, ки дар рӯзгори Берунӣ дар сарзамини Ҳинд ҳайвоноти ширхӯру гиёҳхӯри халтадор ба мисли кенгуру, ки дар айни замон дар қитъаи Австралия сукунат дорад, мавҷуд будаанд, ки мутаассифона, аз шарри зиёни инсонҳо ба табиат нобуд шудаанд.

Ҳосили сухан, ҷавҳари андешаи Берунӣ аз ёдкарди Сада ва таърихи асотирии он ин аст, ки ҷашни Сада ҷашни қадими миллии эронию ориёист. Берунӣ чунонки аз матолиби боло ҳам ба мушоҳида мерасад, ба сифати донишманди бузурги риёзидон ва дорои тафаккури риёзӣ дар таълифоташ бо ишора ба чанд ривоят ба робитаи байни ҷашни Сада бо адади сад ба таври возеҳу равшан ишора кардааст.

Ин матлаб ҳамчунин гувоҳи он аст, ки забони модарии мо забони қадиму асил аст ва номи ҳамаи ҷашнҳои қадими миллии ҳувиятофари мо реша дар ҳамин забон дорад ва калимаи сада вожаи нобу сара буда, аз шумораи сад бо афзудани пасванди -а сохта шудааст.

Ҳасани СУЛТОН, - узви вобастаи АМИТ

Минбари халқ. 15 январи 2025, чоршанбе, №3 (1504). – С.8.