Истиқлолият ва соҳибихтиёрии давлат, ки баъд аз садсолаҳои зиёди ҷонбозиҳо ва заҳмати басо сангину азму талошҳои пайвастаи мардуми озодихоҳи мо ба даст омад, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ ва дар айни замон басо пурифтихор, яъне бунёди давлати навини ҷавобгӯ ба манфиатҳои халқи кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосири тоҷиконро гузошт. Истиқлолу озодӣ муқаддастарину азизтарин неъмат ва бузургтарину арзишмандтарин сарват барои ҳар як миллат ва халқ мебошад. Бинобар ин, мо бояд шукронаи ин неъмати бебаҳоро ба ҷо оварем ва барои ҳимояи он ҳамеша омода бошед.

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар масири даҳ асри охир дастоварди боарзиштарин ва волотарини маллати тоҷик аст, ки имрӯз сарнавишт ва сиёсати дохиливу хориҷии худро ба дасти хеш мустақилона менависад. Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон чун пайки саодату хуҷастаҳолӣ на танҳо мояи шаъну шукуҳи миллати таммандунофари тоҷик дар арсаи олам гардид, балки сарахбори кӯшоиши корҳои созандагӣ ва пешрафтҳои гунонгунҷабҳаи ҷомеа ҳам гашт.

Истиқлолият нишонаи ҳуввият ва озодӣ, ифтихор ва номус, рамзи саодат ва шарти бақои миллат, соҳибихтиёрию соҳибдавлатии тоҷикон аст. Ин дастовард дар таърихи давлатдории тоҷикон гардиши куллӣ ва оғози марҳилаи сифатан нави рушд буда, дар назди насли имрӯза вазифаи пурмасъулияти таърихӣ гузошта аст, ки бунёди давлати мутамаддини ҷовобгӯ ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт.

Тавре ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асари таърихии хеш “Тоҷикон дар оинаи таърих” қайд намудаанд: “Фарзандони фидоию баномуси миллати мо дар ҳама давру замон, дар ҷое бо хираду фарҳанги воло, дар ҷое бо муросою мадоро талошҳои истиқлолхоҳӣ кардаанд, ки ин омилҳо бо ифтихори миллӣ ва эҳсоси ватандорӣ пайванди ногусастанӣ доранд”.

Бо шукргузориҳои беандоза имрӯзҳо мо ҷашни 34-умин солгарди Истиқлолияти давлатиро дар фазои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ истиқбол мегирем. Ҳамаи ин аз заҳмату роҳнамоии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки кибру ғурури носозгорро ба ваҳдату созандагиҳо мубаддал сохтанд. Ин буд, ки дар як давраи начандон тӯлонии таърих кишвари ба буҳрони сиёсию иқтисодӣ гирифторро ба давлати рӯ ба тараққӣ табдил дода, ноумедиҳои зиндагиро бозпас гардонид ва ба руҳияи мардум нерӯи тозаи созгор бахшиданд.

Ба ниҳоли тозаистиқлоли давлат бошад қатраҳои оби ҳаёт ато намуданд. Ин хизматҳои Сарвари давлат дар назди таъриху миллат бо ҳарфҳои заррин нақшбандӣ мегардад. Дар ин айёми эҳёву ташаккули давлатдории навин ҳамқадами дигаргунию навоварӣ ва дастовардҳои беназири соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи мамлакат рисолати бунёди ҷомеаи солим аз ҳадафҳои меҳварии сиёсати пешгирифтаи Сарвари давлат ба ҳисоб мерафт. Дар ин замина, ҳамрадифи барномаву лоиҳаҳои мавриди амали самтҳои гуногуни ҳадафҳои стратегии кишвар садҳо нафар мутахассисони соҳибтаҷриба тарбия ва ба воя расидаанд, ки имрӯзҳо дар гӯшаву канори кишвар хизмати содиқонаро ба ватану миллат анҷом медиҳанд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки заковати азаллии Раҳбари давлат сабаб гардид, ки як қатор сохтори навини давлату давлатдории нав таҳия гардаду Тоҷикистон имрӯз чун давлати пешрафта, биҳиштосо, сокинонаш соҳиби зиндагии шоиста дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ гардад.

Имрӯз зарур аст, ки ҳар як сокини Тоҷикистон шукргузор аз ин ватани биҳиштосо, соҳибистиқлол ва Раҳбари хирадманду заковатманд, шамъи фурӯзони роҳи орзуи миллионҳо сокинони Тоҷикистон – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бошанд.

Бо зуҳури Истиқлол чунин неъмати бебаҳо ва гаронмоя, миллати азиятдидаву ранҷкашидаи тоҷик соҳибистиқлол гардид. Истиқлолият волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст. Ин неъмати бузург баробари ба даст омадан, нуру зиё, меҳру вафо, ободиву озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагии абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз овард.

Гарчанде, бархе аз номуродон сараввал чун душманони қаттоли ин сарзамини таърихӣ аз гумроҳӣ тобу тоқати ин руйдоди бузурги таърихӣ накарда, миллати барӯманди тоҷикро бо ҳамдигар иғво андохтаанд, ҷангҳои бародаркӯш ташкил намуданд, мардуми барӯманди ин сарзаминро муҳоҷир гардониданд, мавзеъҳоро вайрон карданду тифлаконро бесаробон гардонидаанд, аммо ба муроди дили пуркинаашон нарасидаанд. Зеро ин миллати бузургро марди бузурги дунёдида, ҷаҳондону дарёдил, бохираду некқадам Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳбаладӣ мекунад. Бо мурури вақт ҳама душворию азиятҳо паси сар гаштанду давлат орому миллат дилшод гардид.

Таҷрибаҳои он қаҳрамононро омӯхта, ба қадри ин неъмати бебаҳо, ки номаш Истиқлолият аст, расанд ва дар оянда ин таҷрибаҳоро сармашқи кору фаъолияти хеш намоянд. Даствардҳои истиқлолияти тоҷиконро аз ҳарвақта дида бояд бештар тарғибу ташвиқ намоем, зеро Истиқлолият шиносномаи давлати тоҷикон, санаи сарнавиштсозу муқаддас, рамзи саодату шуҷоат, ташаккули муносибатҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, амалисозии ҳадафҳои муҳимми миллӣ ва омӯзиши таҷрибаи пешқадами аксар кишварҳои олам шинохта шудааст.

Имрӯз миллати тоҷикро тамоми дунё чун қавми бузург эътироф мекунанд. Фарзандони ин миллати барӯманд дар тамоми кишварҳои ҷаҳон дар соҳаҳои гуногун фаъолият мекунанд. Қариб ҳамаи кишварҳои дунё робитаи дӯстию тиҷоратиашонро бо Тоҷикистон пайвастаанд, ки ин ҳама нишонаҳои бузургии Истиқлол аст.

Тоҷикистони озоду якпорча доимо ҷонибдори сулҳ ва оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон буда, ин нукта пайваста дар суханрониҳои Пешвои миллат ироа мегардад. Халқи тоҷикро мебояд ин 34 соли тақдирсозро таҳлил ва мантиқан ҳазм намуда, ба қадри хизматҳои фарзандони тавонманди миллат расанд.

Истиқлолу озодӣ дар Ватани азизу маҳбубамон Тоҷикистон бигузор ҳазорсолаҳои зиёд побарҷо ва устувор бимонад.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - Ходими илмии шӯъбаи сиёсатшиносии

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки оғози расмии он ба 9 сентябри соли 1991 рост меояд, на танҳо оғози марҳалаи нави давлатдорӣ, балки нуқтаи ибтидоии рушду таҳкими тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва илмиву техникӣ гардид. Аз рӯзҳои нахустини соҳибистиқлолӣ, бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, барқарории сулҳу суботи миллӣ, ваҳдати ҷомеа ва таҳкими пояҳои давлатдорӣ, ҳамчун ҳадафи асосӣ амалӣ гардид.

Маҳз оромию субот ва ваҳдати миллӣ шароите фароҳам оварданд, ки Тоҷикистон тавонад бо қадамҳои устувор ба марҳалаи рушди босуръат ворид гардад. Дар давраи соҳибистиқлолӣ дастовардҳои назаррас дар соҳаҳои энергетика, нақлиёт, кишоварзӣ, саноат, маориф, тандурустӣ ва илму техника ба даст омадаанд. Аз ҷумла, сохтмони неругоҳҳои бузурги тавлиди барқ, аз қабили НБО "Сенгтуда 1", "Сангтуда 2", "Роғун", бунёди нақбҳои байналмилалӣ ва роҳҳои автомобилгарди стратегӣ, ки Тоҷикистонро бо шабакаи нақлиётии минтақа ва ҷаҳон пайвастанд, на танҳо аҳамияти иқтисодӣ доранд, балки заминаи муҳим барои ҳамкориҳои байналмилалӣ фароҳам оварданд.

Дар соҳаи илм ва техника, неъмати соҳибистиқлолӣ имконият дод, ки муассисаҳои таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳои кишвар барномаҳои муосир ва навоваронаи таҳқиқотиро роҳандозӣ кунанд. Имрӯз олимони тоҷик бо ҳамкасбони худ аз кишварҳои Русия, Чин, Ҷопон, Олмон, Италия, Кореяи Ҷанубӣ, Қазоқистон ва даҳҳо кишвари дигари олам лоиҳаҳои мутаҳидаи илмӣ доранд ва таҳқиқотҳои муштараки илмӣ мегузаронанд. Масалан, дар ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои пешрафтаи Ҷопон, таҳқиқот дар самти синтези маводҳои нави фотоэлектрикӣ барои панелҳои офтобӣ анҷом дода мешавад. Инчунин, ҳамкориҳои илмӣ бо пажӯҳишгоҳҳои Русия дар соҳаҳои таҳқиқотҳои ҳастаӣ, нанотехнология ва таҳлили маводҳои функсионалӣ ба дастовардҳои амалӣ ва мақолаҳои муштарак дар маҷаллаҳои бонуфузи байналмилалӣ оварда расонидаанд.

Ҷумҳурии Тоқикистон дар баробари ин, барои расидан ба ҳадафҳои стратегии худ, таъмини амнияти энергетикӣ, баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмии амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръат паваста ба илму техника ва мутахассисони ватанӣ такя мекунад. Ин ҳадафҳо бевосита ба рушди таҳқиқотҳои илмӣ ва татбиқи технологияҳои пешрафта вобастаанд, чун яқин ҳаст, ки бе ҳамгироии донишҳои муосир ва дастовардҳои илмӣ, иҷрои ин вазифаҳои стратегӣ ғайриимкон мегардад.

Бо гузашти се даҳсола аз рӯзи оғози соҳибистиқлолии худ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба як кишвари аз рушдкарда аз ҷиҳати ҳамкориҳои илмӣ дар минтақа табдил ёфтааст. Лоиҳаҳои муштарак, барномаҳои инноватсионӣ, табодули таҷриба ва иштироки олимони тоҷик дар конфронсҳои бонуфузи байналмилалӣ, на танҳо сатҳи илму техникаи кишварро боло мебаранд, балки нуфузи онро дар арсаи ҷаҳонӣ мустаҳкам месозанд, ки ҳамаи ин бо шарофати бадаст омадани истиқлолият, суботи пойдор ва сиёсати дурбинонаи роҳбарияти давлат имконпазир гардид.

Нематов Дилшод Давлатшоевич - мудири лаборатоияи Электроникаи квантӣ, н.и.т.

ДУШАНБЕ, 14.08.2025 /АМИТ «Ховар»/. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба арзишмандӣ, мақом ва ҳифзи истиқлоли давлатӣ иброз намудаанд, ки «мо вазифадорем ба хотири ҳифзи истиқлолияти давлатиамон ва таъмин намудани рушди бонизоми иқтисодиву иҷтимоии ҷумҳурӣ сиёсати давлати худро бо назардошти манфиатҳои миллӣ, имконияту захираҳои воқеӣ, таҷрибаи давлатдории миллӣ ва тибқи меъёрҳои пазируфташудаи байналмилалӣ таҳия, амалӣ ва таъмин намоем».

— Воқеан, имрӯз нигаҳдорию эҳтирому эътирофи истиқлоли давлатии мо бузургтарин арзиши миллӣ ба шумор меравад. Мо бояд тамоми дастовардҳои замони соҳибистиқлолиро ба хотири дар амал татбиқ намудани ҳадаф ва идеяҳои миллӣ ҳамчун дастоварди бузурги миллӣ ба Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва мустақилияти ҷумҳуриамон вобастаю пайваста донем. Дар баробари ин, бояд хотиррасон намоем, ки истиқлол арзишест, ки решаи асосии он дар истиқлолияти шахс ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ мебошад.

Маълум аст, ки соҳибихтиёрӣ ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ ҳамеша бо масъалаҳои иҷтимоию сиёсӣ ва иқтисодию фарҳангӣ робитаи қавии диалектикӣ дошта, дар таҳкими асосҳои истиқлол ва давлатдории миллӣ нақши бориз доранд.

Бояд гуфт, ки якчанд давлати соҳибистиқлоли муосир дар натиҷаи аз байн рафтани Иттиҳоди Шуравӣ ташкил шуданд ва ин фурӯпошӣ дар ду марҳила ба амал омад:

Масалан, баъди фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 ҷумҳурии соҳибистиқлол эълон гардида, сипас Президент интихоб ва Конститутсия қабул гардид. Мақсади асосӣ- ин бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, ягона ва дунявӣ буд. Бо ин мақсад Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор қарорҳо, аз қабили «Дар хусуси тасдиқ намудани Низомномаи нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 24.11.1992 бо Қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 07.09.1994 «Дар хусуси тасдиқи Низомномаи суруди миллӣ», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30.03.1995 «Дар хусуси дар руҳияи ватанпарварӣ тарбия намудани ҷавонон ва эҳтиром намудани рамзҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул намуд, ки ин оғози дигаргуниҳои нав ба шумор мерафт.

Марҳилаи аввал, гурӯҳи истиқлолхоҳе, ки дар он изҳоротро дар бораи истиқлоли давлатӣ эълон намудаанд. Марҳилаи дуюм, эълони истиқлоли комили давлатҳои мустақил ва эътирофи байналмилалии онҳо мебошад. Бояд гуфт, ки давлат метавонад истиқлолашро мустақилона эълон кунад, вале ҷомеаи ҷаҳонӣ метавонад, ки чунин истиқлолро эътироф накунад. Аммо, вақте ки ҷомеаи ҷаҳонӣ мустақилияти давлатро эътироф менамояд, дар ин ҳолат истиқлол метавонад, ки комил бошад. Бе соҳибихтиёрии давлатӣ ҳифзи манфиатҳои миллӣ бо душвориҳои зиёде рӯ ба рӯ мегардад.

Яке аз масъалаҳои асосӣ вобаста ба дарки манфиатҳои миллӣ- ин ташвиқи ҳисси ифтихори миллӣ, махсусан бедоршавии хотираи таърихии мардум ва насли наврас дар бораи фарҳанги бойи гузаштагон ва давлатдории миллӣ мебошад, ки барои тақвияти худшиносию худогоҳии миллӣ ва истиқлолияти том метавонад заминаи муҳими маънавӣ гардад.

Доштани мақоми давлати соҳибихтиёр ба мамлакат имкон медиҳад, ки мардуми кишвар мустақилона масъалаҳои ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии истиқлоли худро муайян намуда, салоҳияти худро тавассути истиқлолияти миллӣ дар сохторҳои гуногуни иттиҳодияҳои байнидавлатӣ муқаррар созад.

Соҳибистиқлолӣ шароит фароҳам меоварад, ки барномаҳои гуногуни стратегӣ ва кӯтоҳмуддат қабул шуда, мақомоти салоҳиятдори давлатӣ бо такя ба иродаи мардум ҳифзи манфиатҳои миллиро таъмин намоянд. Др айни замон соҳибистиқлолӣ барои таҳкими асосҳои демократия ва хусусияти дунявияту иҷтимоии давлат шарти муҳими сиёсӣ мебошад. Инчунин ҳамкориро бо давлатҳои дигар ва созмонҳои гуногуни байналмилалии чаҳонӣ ва минтақавӣ имконпазир месозад.

Ҳамзамон дастовардҳои беназири замони соҳибистиқлолӣ, иншооти бузурги аср: неругоҳҳои барқи обии «Роғун», «Сангтӯда-1», «Сангтӯда-2», сохтмони пулҳо, кушодани роҳҳои паҳнбари оҳан, роҳҳои мошингард, сохтмони мактабу дигар иншооти иҷтимоӣ ва ба таври куллӣ тағйир ёфтани симои шаҳру деҳоти ҷумҳурӣ ва дигар фаъолияти бунёдӣ нишонаи соҳибистиқлолии мамлакат мебошанд.

Инчунин истиқлол оғози расмии татбиқи ташаббусҳои нави ҷаҳонӣ мебошад. Махсусан, суханронии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар чорабинии сатҳи баланди Созмони Миллали Муттаҳид ба муносибати оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» такони ҷиддие дар арсаи байналмилалӣ ба миён овард.

Пешвои миллат дар суханронияшон махсус иброз намуданд, ки «мо тавонистем тавассути талошҳои муштарак дар чаҳорчӯби ташаббусҳое, чун «Соли байналмилалии оби тоза, 2003», Даҳсолаи байналмилалии амалиёт «Об барои ҳаёт, 2005-2015» ва «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013» корҳои зиёдеро ба сомон расонем».

Дар баробари ин, ҳадафи асосии оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», панҷ ташаббуси беназири Сарвари давлат дар арсаи байналмилалӣ ва эҷоди майдони васеъ барои густариши таҷрибаи андӯхта ва ҳамкориро дар ин соҳа муаррифӣ намуданд.

Хамин тавр, таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки истиқлоли том доштан барои ҳифзи манфиатҳои миллӣ заминаи мусоид фароҳам оварда метавонад. Аммо дар ҳама ҳолатҳо истиқлол озодии руҳи инсон, бахту саодати миллӣ мебошад, ки ба шаҳрвандони ҷумҳурии мо неруи тоза бахшида, пояҳои давлатдорӣ ва худшиносию худогоҳии миллиро устувор намуда, Тоҷикистонро дар қатори дигар давлатҳои дунё муаррифӣ намуд. Бо шарофати соҳибистиқлолӣ озодии баён, соҳибихтиёрӣ ва таъмини шароит барои зиндагии арзанда насиби мардумони мо гардид.

Ҳамин тавр, имрӯз консепсияи Истиқлоли давлатӣ барои пажуҳишгарону коршиносони тахассусӣ майдони муколамаву баҳсҳои беохир аст. Муҳтавои асосии он ба андешаи мо, ба кордонии сарварони сиёсӣ, ҳифзи марзу бум, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти ҷумҳурӣ вобастагӣ дорад.

Истиқлоли давлатӣ — обрӯ, иззату эҳтиром ва рӯи сурхи миллати мост, ки ҳамеша ба он эҳтирому ифтихор дорем.

Муҳаммад АБДУРАҲМОН, - узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,

доктори илмҳои сиёсӣ, профессор

Истиқлолияти миллӣ барои мардуми Тоҷикистон нисбатан осон ба даст омад чӣ тавре, ки Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудааст: «Ин истиқлолият ҳадяи бебаҳои таърих ва тақдир буда, устувору пойдор нигоҳ дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслҳои имрӯз ва фардо мебошад». Аз ин рӯ вазифаи муҳимтарин ва асосии ҳар давлат дар шароити кунунии ҷаҳони имӯрза ҳифзи истиқлолияти давлатӣ мебошад. Ҳифзи истиқлолияти давлатӣ дар меҳвари асосии фаъолияти сиёсӣ ва ҳуқуқии Президенти кишвар дар тамоми ҷараёни давлатсозӣ, давлатдории навини тоҷикон қарор дорад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давоми 34 соли даврони мубораки Истиқлоли давлатӣ дастовардҳои зиёде дорад, аммо муҳимтарин ва бузургтаринаш ҳамоно дарёфти сулҳу оштӣ мебошад. Зиндагии осудаву ороми ҳар як оила, амалӣ гардидани нияту орзуи ҳар як шаҳрванд, ободии Ватан ва пешрафти давлат танҳо дар сурати пойдор будани сулҳу суботи комил имкон дорад. Гузашта аз ин, бисёре аз комёбиҳои он маҳз аз баракати ҳамин сулҳу оштӣ аст. Зӯри мо, шаъну шараф ва обрӯву эътибори мо дар дохили кишвар ва хориҷи он дар ваҳдати мо, дар якпорчагиву ягонагии тамоми маҳаллу минтақаҳои мо, қавму миллатҳои муқими Тоҷикистон, неруҳои сиёсиву иҷтимоӣ ва диниву мазҳабии мост. Дар ин раванд пеш аз ҳама Президенти кишварамонро, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ мешуморем.

Бо хизматҳои шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷкистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар як муддати кӯтоҳ харобаҳо ба ободӣ табдил ёфта, иншооти азим қомат афрохтанд. Барои ба ҳам пайвастани тамоми гӯшаву канори мамлакат шоҳроҳи ваҳдат ва барои иртиботи мустақим бо кишварҳои дуру наздик нақбҳо, пулҳо ва роҳҳои бузурги мошингард сохта, силсилаи неругоҳҳои барқӣ ва корхонаҳои азими саноатӣ бунёд карда шуданд.

Имрӯз, Ҷумҳурии Тоҷкистон узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ маҳсуб мешавад ва мо тоҷикон низ наметавонем худро аз ин оилаи бузурги ҷаҳонӣ дар канор бигузорем. Вазъияти имрӯзаи ҷаҳон мо тоҷиконро низ бетараф намегузорад ва чӣ бихоҳем ва чӣ нахоҳем ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳастем. Бинобар ин дар чунин вазъияти ҳассосу пурталотуми ҷаҳонӣ ягона наҷоти мо танҳо омӯзиши илму дониш ва баҳрабардорӣ аз технологияи нави замонавӣ хоҳад буд. Чуноне, ки олими Франсавӣ Луи Пастер нисбати илм гуфтааст: “Илм бояд балантарин пайкари Ватан бошад чун, ки аз ҳамаи халқҳо афзалятарин он халқе хоҳад шуд, ки дигаронро дар соҳаи таффакур ва фаъолияти ақли ҳукумфармо бошад”. Аз ин сабаб ҳар нафари моро лозим аст, ки баҳри омӯзиши илму дониш пайваста талош намоем ва дар тарбияи насли наврас бетараф набошем, зеро ояндаи мо ҷавонон мебошанд.

Холов Алимаҳмад - мудири лабораторияи физикаи кристаллҳо,

Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров

(Ба ифтихори 1045-солагии шахсияти барҷастаи тамаддуни башарият Абӯалӣ ибни Сино)

Абӯалӣ ибни Сино мутафаккири барҷаста ва яке аз бузургтарин олимони асрҳои миёна буда, на танҳо дар пешрафти соҳаи тиб, балки дар фалсафа, илмҳои иҷтимоӣ ва баррасии масъалаҳои идораи давлатӣ низ саҳми беназир гузоштааст. Осори пурқиммати ӯ, бахусус «Донишнома» ва «Китоб аш-Шифо», ки ба таҳлили масъалаҳои сиёсӣ ва идоракунии давлат бахшида шудаанд, барои фаҳмиши назарияи идора ва сиёсати давлатӣ манбаи муҳиманд. Дар ин мақола мо кӯшиш кардем, ки то андозае андешаҳои Ибни Сино дар бораи идораи давлатӣ, хусусиятҳои ҳокими комил, мафҳумҳои ахлоқии идоракунӣ ва аҳамияти онҳоро барои даврони муосир шарҳу тавзеҳ намоем.

Абӯалӣ ибни Сино давлатро мисли ҷисми зинда медонад, ки ҳар узв ва бахши он бояд бо ҳамоҳангӣ кор кунад. Дар «Донишнома» ӯ таъкид мекунад, ки “идора” бояд мисли табибе бошад, ки саломатии баданро нигоҳ медорад ва барои беҳбудии ҷомеа қадам мегузорад: «Ҳоким мисли табибест, ки бояд бо донишу ҳикмат ҳолати ҷомеаро назорат ва ба беҳбудӣ барад.» (Ибни Сино, «Донишнома», саҳ. 123).

Ба андешаи Ибни Сино идора бояд бар асоси дониш, адолат ва ҳикмат сурат гирад, на бо қудрати зӯроварона. Ибни Сино ҳокимро шахсе медонад, ки дорои дониш, ҳикмат ва ахлоқи нек аст. Ӯ таъкид мекунад, ки ҳоким бояд қарорҳои худро аз рӯи адолат қабул кунад, ҳамеша бо машварат ва бо риояи манфиатҳои мардум амал намояд, ҳамкорони доно ва сазовор интихоб намояд.
Мувофиқи таълимоти ӯ, идораи давлат бе ин хусусиятҳо самаранок ва устувор намешавад. Аз ҷумла, дар «Китоб аш-Шифо» омадааст: «Ҳоким бояд дорои дониш ва ахлоқи нек бошад ва дар қабули қарорҳо адолатро риоя намояд.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 4, фаслҳои сиёсат).

Ин нуқтаи назар бо таъкиди Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мувофиқ аст, ки зимни ироаи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 23 декабри соли 2021 зикр намудаанд: «Адолат ва шаффофият асоси устувории давлат ва кафили суботи ҷомеа мебошад.»

Имрӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳокимияти қонунӣ амал мекунад, ки дар асоси принсипи адолат ва қонуният фаъолият намуда, тамоми санадҳои ҳуқуқии қабулшуда манфиатҳои халқро ҳимоя мекунанд ва ба таҳкими устувории ҷомеа мусоидат менамоянд. Ин таҷрибаи идоракунии одилона на танҳо ба эътимоди мардум нисбат ба ҳокимият мусоидат мекунад, балки ба таҳкими суботу ваҳдати миллӣ низ замина мегузорад.

Абӯалӣ ибни Сино бар он аст, ки идора ва сиёсат қоидаҳои қатъӣ надоранд, балки бояд мутобиқ ба вазъияти замон ва шароити иҷтимоӣ таҳаввул ёбанд. Дар «Китоб аш-Шифо» омадааст: «Ҳар давлат усули идораи худро дорад, ки бояд бо донишу таҷриба муайян гардад.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 5). Ин андеша бо сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат мутобиқ аст, ки таъкид карданд, “тарзи идораи давлат бояд ҳамеша бо ҷаҳони муосир ҳамқадам бошад”.

Илова бар ин, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд, ки хизматчиёни давлатӣ бояд ҳамеша дар хизмати халқ бошанд. Ин сухан зимни мулоқот бо кормандони мақомоти давлатӣ гуфта шуда, таъкид мекунад, ки масъулият ва содиқона кор кардан барои ободии ҷомеа вазифаи муқаддас аст. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 апрели 2008 омадааст, ки «Хизматчиёни давлатӣ нерӯи пешбарандаю таҳкимбахши давлату давлатдорӣ мебошанд. Аз ин рӯ, онҳо бояд намунаи интизоми олию меҳнати фидокорона ва содиқона бошанд.» Дар суханрониҳои дигар чунин афкор баён шудаанд: «Ба роҳ мондани хизматрасониҳои босифати давлатӣ… бояд… тавассути фаъолияти самараноки хизматчиёни давлатии соҳибкасб ва риояи қатъии интизоми иҷроия мусоидат намояд.» (Паёми Президент ба Маҷлиси Олии Тоҷикистон, 26 апрели 2013)

Бо чунин пайванди таърихӣ ва замонӣ, мероси аҷдодӣ ва андешаи миллати соҳибтамаддунро метавон ҳамчун сарчашмаи ҳидояткунанда ва илҳомбахш барои идора ва рушди устувори давлати муосир истифода кард.

Ибни Сино таъкид мекунад, ки бе дониш ва маърифат идоракунии давлат имконнопазир аст. Ҳоким бояд шахсияти донишманд бошад ва илму маърифати умумиро дар ҷомеа паҳн кунад, зеро дониш асоси пешрафти давлат ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳост. Дар «Донишнома» чунин гуфта шудааст: «Идора бе дониш ва маърифат мумкин нест.» (Ибни Сино, «Донишнома», саҳ. 215).

Ниҳоят, таълимоти Ибни Сино дар бораи зарурати донишу маърифат барои идоракунии давлат ва пешрафти ҷомеа ба суханони Президенти кишвар мувофиқ аст, ки таъкид карданд: «Тақдири миллат ва давлати мо мустақиман аз сатҳу сифати дониш, маърифат ва масъулиятшиносии роҳбарону мардуми он вобаста аст.». Ҳамзамон дар ин хусус зикр кардаанд, ки “дар замони муосир давлатҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз кунанд, ки миллати босавод ва донишманд дошта бошанд…

Ин усулҳо дар сиёсат ва идоракунии давлатӣ барои пешбурди босамар ва устувор роҳҳои навро мекушоянд ва бо афкори асосии Ибни Сино дар бораи аҳамияти дониш, адолат ва машварат мутобиқанд.

Ба андешаи Ибни Сино, адолат ва ахлоқи ҳоким сутуни асосии давлат мебошанд. Ҳокиме, ки адолатро риоя намекунад, ҳарчанд қудратманд бошад, давлатро ба нобудӣ мебарад. Ӯ мегӯяд: «Адолат сутуни устувории давлат аст, бе он ҳоким ва давлат ҳар ду нобуд мешаванд.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 4, фаслҳои сиёсат). Ҳамин тавр, ахлоқ ва масъулиятшиносӣ рукни муҳими идоракунӣ мебошанд.

Дар замони муосир, ки аксари кишварҳои ҷаҳон ба самти таҳкими шаффофият, масъулият ва идоракунии босифат ҳаракат мекунанд, таълимоти Абӯалӣ ибни Сино метавонад ҳамчун сарчашмаи муҳим ва роҳнамои ахлоқӣ ва амалӣ истифода шавад.

Хушбахтона, Ҳукумати кунунӣ бо такя ба таҷриба ва мероси бузурги гузаштагон аз ҳикмату андешаи аҷдодӣ баҳра гирифта, онро бо дарки ниёзҳои замони муосир мутобиқ месозад.

Ҳамин тариқ, таълимоти Ибни Сино барои таҳкими низоми идораи давлатии муосир барои аксари кишварҳои ҷаҳон, бахусус дар шароити демократӣ ва ҳуқуқбунёдӣ метавонад ҳамчун манбаи илҳом ва роҳнамои арзишманд хизмат кунад.

Парвина Абдуллоева, унвонҷӯи Институти забон ва адабиёти ба номи

А.Рӯдакии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои такомули илми биология басо мувофиқ арзёбӣ мегардад ва саҳифаҳои навинро дар ин ҷода во намуда, онро ба самти тозаву пурсамари рушди кишвар ворид сохт. Дар даврони соҳиб истиқлолӣ дар институтҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳо равияҳо ва ихтисосҳои нав ба нав ба роҳ монда шудаанд, ки мутахассисони сатҳи баландро омода менамоянд.

Сатҳи пешрафти илми биология дар ҷаҳон бо суръати кайҳонӣ пеш меравад. Дар тўли 30–50 соли охир тағйироти аҳаммиятнокии асбобу анҷоми методӣ ва методологӣ дар таҳқиқоти биологӣ истифодашаванда ба амал омадааст. Аз худ намудани донишҳои асри нав дар таҳқиқотҳои биологӣ, асосан аз ҳисоби истифодабарии методҳои биологияи молекулярӣ ва системавӣ мегузарад.

Инсоният бо дастовардҳои назараси илмӣ ва технологӣ куллан нав ба нав ба асри ХХI ворид гардид, ки он тарзи ҳаётро пурра тағйир дода истодааст. Дар замони муосир истифодаи самарабахши натиҷаҳои илмӣ бунёдӣ ва амалӣ омили муҳими рушди устувор дар ҳар як давлат ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, бояд истифодаи технологияҳои муосирро дар тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ густариш дода, тафаккури техникии аҳолӣ, дар навбати аввал, ҷавононро тақвият дод ва барои пешрафти илмҳои бунёдӣ ва техникаву технологӣ фазои мусоид фароҳам намуд. Дар ин росто аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2020-2040 бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ эълон гардида, чанд стратегияву барномаҳои давлатӣ қабул гардидаанд. Аз ҷумла, Стратегияи миллии рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2030, Стратегияи рушди “зеҳни сунъӣ” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040, Барномаи мақсадноки давлатии рушди илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ барои солҳои 2021-2025 ва ғайра.

Дар солҳои 2000 то ин ҷониб дар илми растанишиносӣ ҳодисаи калидӣ ба амал омад: геноми (Arabidopsis thaliana L.) пурра рамзгузорӣ шуд. Дар солҳои гузашта геноми шолӣ ва юнучқа, сафедор ва чойҷуворӣ, ангур ва ҷуворимакка, афлесун ва мандарин, какао ва қулфинай, себ ва бангдона (канаб) сиквениронда шудаанд. Аз худ намудани геномҳои гандум, картошка, ҷав, нилуфар, помидор, маниока ва нахли харбуза ба анҷом расида истодааст. Биология ба давраи инкишофи баъдигеномӣ (рost-genomics world of science) гузашта истодааст. Дар ин давра таҳқиқоте омада истодаанд, ки бо сиквениркунии геном ва сафедаҳо оғоз ёфта, бо муайяннамоии вазифаи генҳои алоҳида, сафедаҳо ва метаболитҳо ва пайдоиши эволютсионии онҳо ба анҷом мерасанд. Ба сифати маркази ҳама ин таҳқиқот «ахбор оид ба сиквенси геном» хизмат мекунад. Маҳз он асосро барои таҳлили раванди дар дараҷаи гуногун: биохимиявӣ, генетикӣ, танзимӣ, ҳуҷайравӣ, организмӣ ва эволютсионии дар организм ба амал меомадаро медиҳад.

Замоне, ки маълумот оид ба сиквенсҳои пурраи геномҳо пайдо шуданд, илми нав – геномика ба вуҷуд омад, ки таркиби нуклеотидии геном, принсипҳои фаъолияти генҳои алоҳида, маҷмуи онҳо ва эволютсияи геномро меомўзад. Мақсади геномика ба муайяннамоии он, ки чи гуна ҳуҷайраҳо дар организми бисёрҳуҷайра, дорои генҳои ба ҳам дигар монанд буда, ин хел бофтаҳо ва узвҳои гуногунро ҳосил мекунад, ки дар баробари он махсусияти хоси сохторӣ ва функсионалиро дорост.

Имконияти дар як вақт таҳлилнамоии алоқамандии тамоми КРНм (транскрипт) ва сафедаҳо (протеомҳо) ба вуҷуд меояд, ки махсусияти функсионалии ҳуҷайра ва бофтаҳои хос ё узвро дар зинаи муайяни онтогенез вобаста ба шароити муҳит муайян мекунад. Бошиддат методҳои таҳлили метаболом – алоқамандии тамоми метаболитҳои ба ҳуҷайра, бофта ё узв дар зинаи муайяни онтогенез вобаста аз шароити муҳит амалӣ шуда истодаанд. Дар айни замон садҳо мақолаҳо дар соҳаи протеомика ва метаболомикаи растаниҳо чоп шуда истодаанд. Баъд аз гирифтани маълумот доир ба молекулаҳои алоҳида, ки протеом ва метаболоми ҳуҷайраро ба вуҷуд меоранд, қадами минбаъда бобати ташкилдиҳии тасвири пурраи сохторӣ ва функсионалии раванди ҳуҷайравӣ ба ҳисоб меравад. Дар ин ҳолат ҳатман масъалаҳои фаҳмиши принсипҳои идоранамоии физиологияи ҳуҷайра, рамзкушоии механизмҳои реаксияҳои ҷавобии он ба ангезандаҳои берунӣ ва дохилӣ ва инчунин мураттаб намудани «технология»-и коркард ва нигоҳдории ахборӣ ба вуҷуд меояд.

Инкишофи саноати кишварҳо даҳҳо миллиард маблағро дар таҳқиқоти фундаменталӣ ва амалӣ дар соҳаи технологияҳои баланди биологияи муосир ва маблағи калонро дар истифодабарии таҷрибавии он сарф мекунанд. Дар аҳаммиятнокӣ ва масштабии таҳқиқот дар соҳаи биология аз он шаҳодат медиҳад, ки танҳо дар 4 соли охир дар кишварҳои саноаташ инкишофёфтаи ҷаҳон (ИМА, Англия, Ҷопон, Олмон, Фаронса) дар технологияҳои информатсионии ба биологияи молекулярӣ, генетика, биотехнология, тиб, биологияи кишоварзӣ равона шуда зиёда аз 30 миллиард доллар сармоягузорӣ мешавад. Дар ИМА масраф ба таҳқиқоти биологӣ дар замони муосир то 50%-и тамоми сармоягузориҳо дар самти илмро ташкил медиҳад.

Мотиватсияи онҳо – ин бехатарии миллии дилхоҳ кишвар аз соҳиб будани технологияи баланди биологияи муосир ва истифодабарии амалии онҳо дар саноат, нигоҳдории тандурустӣ, соҳаҳои иҷтимоӣ ва демографӣ, нигоҳбонии муҳити зист, истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ вобастагӣ дорад. Дар баробари ин нақши муҳимми қатъиро дар биологияи муосир биологияи системавӣ ва информатсионӣ мебозад.

Биологияи информатсионӣ ба шумораи технологияи баланди биологияи муосир дохил мешавад ва асосҳои информатсионӣ – компютерӣ ва назариявии генетика ва селексия, генетика ва биологияи молекулярӣ, муҳандиси генетикӣ ва сафедавӣ, биотехнология, генетикаи тиббӣ, генодиагностика, генотерапия ва экологияро таъмин мекунад.

Аз солҳои 1980-1985 дар Шуъбаи илмҳои биологияи АМИТ таъминоти таҷҳизотҳои ҳозира замон на он қадар ба роҳ монда шудабуд. Боиси ифтихор аст, ки танҳо дар давраи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон Озмоишгоҳи Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (ш.Душанбе). Дар Иститути ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ Озмоишгоҳи “Бехатарии биологӣ”. Бо дастуру супоришҳо ва дастгирии бевоситаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон академик Хушвахтзода Қ.Х. дар самти илм дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 3 озмоишгоҳи муосири илмӣ ба зерсохторҳои Шуъбаи илмҳои биология харидори шуд. Аз ҷумла дар Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ “Озмоишгоҳи биотехнология” дар Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н. Павловский “Озмоишгоҳи паразитологӣ” ва дар Институти биологии Помир ба номи Х.Ю. Юсуфбеков “Озмоишгоҳи биохимиявӣ ва биотехнологӣ” харидори шудааст. Аз ин озмоишгоҳҳо метавонанд тамоми донишмандони соҳаи илми биология корҳои илмӣ-таҳқиқотии худро дар сатҳи баланди илми муосири биология истифода намоянд. Таҷҳизотҳои имрӯза ҷавобгӯи сатҳи баланди илми ҷаҳон мебошад.

Дар охир мехостам аз мутахассиси маъруф дар соҳаи биологияи системавӣ ва информатсионӣ, профессори Институти технологии Массачусет Эрик Ландер (Eric S. Lander, 2003) иқтибос оварам: «Биология бо яке аз револютсияҳои бештар фундаменталӣ рў ба рў мешавад, ки то ҳол дар ягон илм мушоҳида намешуд. Вай аз илми пурра лабораторӣ ба илми аз технологияи информатсионӣ асосёфта табдил ёфта истодааст. Тамоми ХХ асрро метавон ҳамчун як муқаддима ба ин биологияи информатсионӣ диди назар кард. Ва он чизе ки ҳоло мондааст – ин ба насли минбаъдаи биологҳо додани калиди аз ҳама беҳтарин китобхонаи информатсионӣ дар ин ҷаҳон мебошад».

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, Ноиби президент 

Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

ДУШАНБЕ, 11.08.2025 /АМИТ «Ховар»/. Дар сиёсатшиносию таърихнигории тоҷик китобҳои нодири Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун манбаъҳои арзишманди таърихӣ, фалсафӣ ва сиёсӣ мақоми хосро доро мебошанд. Яке аз чунин асарҳо китоби машҳури «Уфуқҳои Истиқлол» аст, ки соли 2018 дар нашриёти «Ганҷ-нашриёт»-и шаҳри Душанбе бо теъдоди 436 саҳифа чоп шудааст. Ин китоб дар арафаи 27-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз чоп баромада, ҳамчун ҳадяи арзишманд ба мардуми ҷумҳурӣ пешниҳод гардида буд.

-Дар китоби «Уфуқҳои Истиқлол» муаллиф Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи бурду бохт ва комёбиву дастовардҳои мамлакат дар чаҳоряк асри замони истиқлоли давлатӣ, марҳалаи эҳё, барқарорсозию рушди давлати миллии тоҷикон, тараққиёти иқтисодии мамлакат, сиёсати иҷтимоӣ ва натиҷаҳои умедбахши он, ваҳдати миллӣ ва суботи иҷтимоӣ, манфиатҳои миллӣ дар арсаи байналмилалӣ ва сиёсати хориҷӣ, мақоми Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаҳони муосир ва фардои дурахшони ҷумҳурии соҳибистиқлоламон сухан меравад.

Мундариҷаи китоб аз сарсухан, 5 боб ва охирсухан иборат мебошад.

Дар сарсухан муаллифи муҳтарам ба аҳамияти истиқлолият барои миллати тоҷик ва нақши он дар эҳёи давлати миллӣ таваҷҷуҳ зоҳир намудаанд. Ин боб ҳамчун муқаддимаи китоб ҳадафҳои асарро муайян кардааст. Муаллифи муҳтарам таъкид менамоянд, ки дар боби таърихи қадимӣ ва сарнавишти давлатдории ниёгонамон мо дар китобу навиштаҳои пешини худ ба таври васеъ изҳори назар кардаем ва руҳи шикастнопазиру симои ҷовидонаи миллатамонро дар оинаи таърих инъикос додаем, аммо дар ин китоб дар бораи бисту панҷ соли душвор, вале пурифтихори Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон фикру андешаҳои худро баён намудем.

БОБИ I. ИСТИҚЛОЛИЯТИ ДАВЛАТӢ – МАРҲАЛАИ ЭҲЁ ВА БАРҚАРОРСОЗИИ ДАВЛАТИ МИЛЛИИ ТОҶИКОН. Ин боб ба таҳлили вазъи мамлакат дар аввали солҳои 1990, баъд аз пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ ва оғози ҷанги шаҳрвандӣ бахшида шудааст. Муаллифи муҳтарам чунин иброз менамоянд: «Ба хотири манфиатҳои миллии ҷумҳуриамон мо ба таври огоҳона сиёсати «дарҳои кушода»-ро интихоб намудем, ки дар тамоми ин давра ҳамчун мактаби сиёсии воқеъбинона ва сулҳомез амал карда, натиҷаҳои зарурӣ дод ва мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар сатҳи ҷаҳонӣ муқаррар намуд. Имрӯз Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳамчун чумҳурии мутамаддини демократӣ ва дар ҳамкорӣ бо мамлакатҳои дӯст ҳамчун шарики боэътимод эътироф гаштааст. Сиёсати хориҷии «дарҳои кушода»-и мо бар пояи фарҳанги куҳанбунёди миллии тоҷикон, аз қабили поктинатӣ, дӯстӣ, бародарӣ, таҳаммулпазирӣ ва меҳмоннавозӣ бунёд ёфтаст». Дар ин давра ҷумҳурӣ бо мушкилоти зиёди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ рӯ ба рӯ шуд, аммо бо сарварии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рушди устувор, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ таъмин гардид.

БОБИ II. РУШДИ ИҚТИСОДИИ ТОҶИКИСТОН ВА ДУРНАМОИ СТРАТЕГИИ ОН. Ин боб ба таҳлили масоили соҳибистиқлолӣ, афзалияти стратегии ҷумҳурӣ, амалисозии сиёсати мустақили иқтисодӣ, рушди муносибатҳои иқтисодӣ бо давлатҳои дигар, такмили низоми идораи рушди иқтисод, рушди бахши хусусӣ, авлавияти рушди соҳаи саноат, рушди соҳаи сайёҳӣ, пешбурди сиёсати минтақавии ҷумҳурӣ бахшида шудааст. Муаллифи муҳтарами китоб иброз менамоянд, ки дар даврони Истиқлолияти давлатӣ қонунгузорие, ки муносибатҳои кориро танзим карда, дар маҷмуъ, ба меъёрҳои байналмилалии меҳнат мувофиқат менамояд, ташаккул ёфт. Сиёсати давлат ба ташкили ҷойи нави кор тавассути мусоидат ба бахши хусусӣ ва соҳибкорӣ, ҷалби сармоя, дастгирии рушди соҳибкории хусусӣ ва шуғли занон, инчунин рушди касбҳои мардумӣ ва меҳнати хонагӣ, густариши амалияи истифодаи шаклҳои мавсимии шуғл ва мутобиқ гардонидани малакаи қувваҳои корӣ ба талаботи бозори меҳнат нигаронида шуда, дар ин самт як қатор тадбирҳо амалӣ гардиданд. Дар ин давра шумораи аҳолии қобили кор ду маротиба афзуд ва ҳоло 5,2 миллион нафарро ташкил медиҳад. Давоми даҳ соли охир ба ҳисоби миёна ҳар сол аҳолии қобили кор ба миқдори 123 ҳазор нафар меафзояд.

БОБИ III. СИЁСАТИ ИҶТИМОӢ ВА НАТИҶАҲОИ УМЕДБАХШИ ОН. Муаллифи муҳтарам дар ин боб ба дастовардҳои соҳаи илм, рушди соҳаи маориф, миллати солим, муҳоҷират дар даврони Истиқлолияти давлатӣ диққати махсус медиҳанд. Аз ҷумла, муаллифи муҳтарам таъкид менамоянд, ки дар муддати 25 соли истиқлолият мо дар ҳаёти иҷтимоии ҷумҳуриамон ба дигаргуниҳои куллӣ ноил гардидем ва рушди сармояи инсониро барои пойдории давлати миллиамон дар мадди аввал қарор додем. Дар баробари ин, барои паст намудани сатҳи камбизоатӣ, ташкили ҷойи нави кор, танзими муҳоҷирати корӣ, идораи равандҳои марбут ба даромад ва хароҷоти пули аҳолӣ, пардохти нафақаю кумакпулиҳо, сохтмони иншооти иҷтимоӣ, таъмини ҳифзи саломатии аҳолӣ, рушди илму маориф, тандурустӣ, фарҳанг, беҳтар кардани ҳифзи муҳити зист ва ғайра чандин барномаҳои давлатиро қабул ва дар амал татбиқ намудем. Татбиқи ҳадафҳои дар ин барномаҳо тарҳрезишуда нишон доданд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон, тибқи муқаррароти Конститутсия, ҳамчун давлати иҷтимоӣ, воқеан, ҳалли масъалаҳои соҳаи иҷтимоии ҳаёти ҷомеаро ба ҳайси самти афзалиятноки сиёсати давлат эътироф ва дар амал татбиқ менамояд».

БОБИ IV. ВАҲДАТИ МИЛЛӢ ВА СУБОТИ ИҶТИМОӢ ДАР МЕҲВАРИ СИЁСАТИ ДОХИЛИИ ДАВЛАТ. Ин боб ба таҳлили масоили фарҳанги миллӣ, забони давлатӣ, низоми идораи давлатӣ, мақоми зан ва ҷавонон дар ҷомеа, озодии виҷдон, озодии баён, таъмини амнияти миллӣ бахшида шудааст. Ба андешаи муаллифи муҳтарам, ҷомеаи имрӯзаи ҷаҳониро ҷомеаи иттилоотӣ ном мебаранд ва дар Тоҷикистон низ барномаи махсуси давлатӣ то соли 2020 дар самти таҳкими он қабул шуд. Унсури муҳими ҷомеаи иттилоотӣ дастрасии мустақим ба иттилоот аст ва хизматрасониҳои гуногуни давлатиро ба маротиб осон мегардонад. Имрӯзҳо шаҳрвандони Тоҷикистон аз дастовардҳои ҷомеаи иттилоотӣ ба таври васеъ истифода менамоянд, ки он, дар навбати худ, хусусияти миллии фарҳанги нави сиёсиро дар ҳоли рушду пешрафт қарор додааст. Пешбинӣ мешавад, ки бо устувор гаштани пояҳои ҷомеаи иттилоотӣ дар Тоҷикистон фарҳанги сиёсии шаҳрвандӣ таҳким меёбад ва истифодаи васеи неруи инсониро дар сиёсатгузориҳои давлатӣ ба роҳ монда, барои татбиқи ҳадафманди он шароити мусоид фароҳам меорад.

БОБИ V. МАНФИАТҲОИ МИЛЛӢ ВА СИЁСАТИ ХОРИҶӢ: МАҚОМИ ТОҶИКИСТОН ДАР ҶАҲОНИ МУОСИР. Дар ин боб марҳалаҳои ба роҳ мондани сиёсати хориҷии ҷумҳурӣ, барқарор намудани равобити хориҷӣ, муаррифии ҳадафҳои асосии сиёсати хориҷӣ, амалӣ намудани сиёсати «дарҳои кушод», густариши равобити минтақавӣ ва байналмилалии Тоҷикистон, ташаббусҳои байналмилалӣ мавриди таҳлил қарор дода шудаанд. Аз ҷониби муаллифи муҳтарам иброз мегардад, ки албатта, солҳои оянда таҳаввулот ва дигаргуниҳои ҷиддӣ дар фазои геополитики ҷаҳон ва хусусан, дар муносибати қудратҳои бонуфузи ҷаҳонӣ фазои татбиқи сиёсати бисёрсамтиро мураккабтар менамояд. Шиддат ёфтани ихтилофи байни қудратҳои ҷаҳонӣ ба вазъияти умумии байналмилалӣ таъсири ҷиддӣ мегузорад, ки вазъияти минтақаи мо низ аз он истисно нест. Аз ин рӯ, воқеияти нави байналмилалӣ ва геосиёсӣ тақозо менамояд, ки таҷрибаи даврони Истиқлолияти давлатӣ ба таври ҷиддӣ омӯхта ва ҷамъбаст гашта, ин сиёсат бо ҷиддияти боз ҳам бештар, бо камоли воқеъбинӣ ва прагматизми сиёсӣ идома дода шавад. Дар ҷамъбасти масъала бояд гуфт, ки самараи чунин сиёсатро мо дар робитаҳои хориҷии гуногунҷанбаи мамлакатамон дар арсаҳои мухталиф мебинем. Дар айни замон Тоҷикистон дар маҷмуъ ба узвияти беш аз 80 созмони минтақавию байналмилалӣ ва ниҳоди молиявии ҷаҳонӣ пазируфта шуда, ҳамроҳ бо дигар давлатҳо дар ҳалли мушкилоти сиёсию амниятӣ, иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷаҳон саҳм мегузорад.

ОХИРСУХАН. Дар охирсухан муаллифи муҳтарам хулоса бароварда, таъкид менамоянд, ки «акнун давраи гузариш ба анҷом расид ва Ҷумҳурии Тоҷикистон аз марҳалаи эҳёву барқарорсозӣ ба марҳалаи рушди устувор қадам гузоштааст. Албатта, дар ин марҳала низ мушкилоти ҷиддӣ пешорӯйи мо хоҳанд буд, вале, бо вуҷуди ин, мо тамоми шароит ва имкониятро барои ҳаракат ба сӯйи рушди устувор дорем. Муҳимтар аз ҳама, барои оғози чунин марҳалаи тақдирсоз ба боварӣ, эътимод ва иродаи қавии мардуми шарифи Тоҷикистони азиз такя менамоем».

Китоби «Уфуқҳои Истиқлол» барҳақ ҳамчун сарчашмаи боэътимоди таърихӣ, худшиносӣ ва ватандӯстӣ шинохта шудааст. Дар нашрияҳои гуногун, аз ҷумла дар рӯзномаи «Ҷумҳурият» андешаҳои ҷолиб дар бораи ин китоб чоп шудаанд. Аз ҷумла, гуфта мешавад, ки ин асар ба ҷавонон дар фаҳмиши амиқи арзишҳои истиқлол кумак мерасонад. Пешвои миллат дар ин китобашон иброз менамоянд, ки ватандӯстии ҷавонон дар шароити кунунӣ аҳамияти хос дорад, зеро онҳо ояндаи миллатанд.

Ин асари арзишманди Пешвои миллат дар доираи фаъолияти илмӣ ва таълимӣ низ васеъ истифода мешавад. Масалан, дар Академии миллии илмҳои Тоҷикистон ва муассисаҳои таълимӣ он ҳамчун манбаи таҳлили жарфбинонаи паҳлуҳои ҳаётан муҳими зиндагии миллат истифода мегардад. Ҳамчунин аз рӯйи матни китоб гуфторҳои аудиоӣ таҳия шудаанд, ки ба паҳн кардани паёмҳои мубрами он мусоидат мекунанд.

Китоби «Уфуқҳои Истиқлол» ҳамчун ёдгории арзишманди даврони истиқлол садсолаҳо боқӣ мемонад. Он на танҳо бурду бохтҳои замони гузаштаро таҳлил мекунад, балки ба фардои дурахшони Тоҷикистон умеду имон мебахшад. Барои ҳар тоҷики ватандӯст хондану омӯхтани ин асар ҳатмист, зеро он калиди дарёфту дарку фаҳмиши таъриху ҳастии миллат ва олами пуртазоди муосир аст. Дар шароити ҷаҳонишавӣ чунин асарҳо ба ҳифзи ҳувияти миллӣ ва пешрафти давлату давлатдорӣ мусоидат мекунанд.

МУЛОҲИЗАЕ ЧАНД РОҶЕЪ БА НАҚШИ ТАЪРИХИИ МУАЛЛИФИ КИТОБ – ПРЕЗИДЕНТИ ТОҶИКИСТОН МУҲТАРАМ ЭМОМАЛӢ РАҲМОН. Барои миллати тоҷик дар охирин даҳаи қарни бистум, ки он вақт Тоҷикистон қадамҳои нахустинашро дар ҷодаи соҳибистиқлолӣ мегузошт ва бо хатари нобудшавии давлат ва миллат рӯ ба рӯ омад, ниёз ба шахсияти наҷотбахш ва тавоно ба миён омад. Ҳазорон шукр, ки аз байни фарзандони миллати куҳанбунёди мо чунин шахс пайдо шуд. Ва ин шахс муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд. Агар шуҷоату мардонагӣ ва ҷуръати сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намебуд, аз даст додани истиқлоли давлатӣ як амри воқеӣ буд.

Насли калонсол ва миёнаи мамлакати мо ҳанӯз ба равшанӣ дар хотир доранд, ки оғози истиқлолияти Тоҷикистон, алалхусус нимаи дуввуми соли 1992, дар таърихи навини халқи тоҷик бо чӣ ошуфтагӣ, беқонунӣ, ҳараҷу мараҷ ҳамроҳ буд. Дар ин айёми мусибатбор Тоҷикистонро аз фано шудан, ба маънои воқеии ин калима, фосилае ба қадри як сари мӯй ҷудо мекард.

Дар мамлакат беҳокимиятӣ ва бесарусомонии сиёсӣ ҳукмрон буд. Минтақаҳои ҷанубӣ ва пойтахти мамлакат аслан дар дасти гурӯҳҳои ғоратгари мусаллаҳ қарор доштанд. Мардум бо сабаби даргириҳо байни гурӯҳҳои мусаллаҳ дар тарсу ҳарос ва изтироб ба сар мебурданд. Ҳокимони давр – онҳое, ки то дирӯзи наздик худро «хизматгори халқ» меномиданд, аз вазъи ноором ва барояшон «мусоиди» ҷумҳурӣ истифода бурда, бо азхудкунии моликияти давлатӣ машғул буданд ва ба ҳоли ошуфтаи мардуми мусибатзада коре надоштанд.

Ҷанги бемаънии шаҳрвандӣ ва вазъи ҷиноии мамлакат, ки Тоҷикистонро ба сарзамини доғ табдил дода буданд, аз обрӯи миллати тоҷик мекостанд ва мо бо номи нангини як миллати ҷангҷӯ вориди саҳнаи сиёсати байналмилалӣ мешудем.

Дар ин лаҳзаҳои ғамангез муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун наҷотдиҳандаи миллат ва давлат ба майдони сиёсати ҷаҳонӣ ворид шуданд. Мардуми тоҷик дар шахси намоядагони худ дар Парлумони ҷумҳурӣ ягона қадами дуруст ва бехато гузошт ва сарнавишти миллат ва давлати тоҷиконро ба дасти ҷавонмарди ватандӯст, ҷасур ва хирадпеша муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон супорид. Маҳз дар ҳамон рӯзҳои поёни тирамоҳи соли 1992 бо ба сари қудрат омадани фарзанди баномус ва сиёсатмадори ҷавон Эмомалӣ Раҳмон нуқтаи гардиши наҷоти Тоҷикистон ба вуқуъ пайваст. Ҳанӯз аз рӯзҳои аввал барои мардуми мамлакат аён гардид, ки дастгоҳи идораи киштии зиндагии миллат дар дасти қавии инсони боэътимод супорида шудааст ва Ватан, миллат ва тамоми мардуми ҷумҳурӣ яқинан ба вартаи нобудӣ, ки бадхоҳони миллат барояшон омода карда буданд, фурӯ нахоҳанд рафт.

Хизмати бузурги муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди миллати шарифи Тоҷикистон ва таърихи миллат дар он аст, ки ин шахси нодир ва сиёсатмадори дурандеш дар шароити печида ва муракабби муноқишаҳои ҳамватанӣ ва ҷанги таҳмилӣ давлатдории тоҷикон ва бақои давлатро аз парешонӣ ва фано шудан ҳифз намуданд. Аз ин рӯ бо итминони комил метавон гуфт, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон наҷотбахши миллати тоҷик ва давлати тоҷикон аст. Маҳз шахсияти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баробари фитнаи душманони миллати тоҷик, ки дар давраҳои гуногуни таърихӣ халқи моро борҳо ба гирдоби хун кашида буданд, қодир ба истодагарӣ гардид. Ва ин дафъа бо хости сарнавишт дар раъси давлати мо шахсияте қарор гирифт, ки ғайричашмдошти бисёриҳо тамоми ҳадафҳои бадхоҳони миллати моро барбод дод.

Бо хондани ин сатрҳо дар хонандаи гиромӣ суоли мантиқӣ ва барҷое метавонад пайдо шавад, ки чаро маҳз муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар он замон ҳеҷ таҷрибаи фаъолият дар зинаҳои баланди идораи давлат надошт, роҳбари Тоҷикистон интихоб гардид?

Бояд ин нуктаро таъкид намуд, ки дар он рӯзҳои ошуфта ва пурфоҷеаи ҷанги шаҳрвандӣ, ки роҳбарияти ҷумҳурӣ яке аз паси дигар иваз мешуд, вале дар пешорӯи алангаи ҷанг бечора мемонд, касе аз сиёсатмадорон ҷуръат намекард, ки масъулияти душвори қатъ кардани ин фоҷеаи миллатро ба зиммаи хеш гирад.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бе дудилагӣ, бо мардонагӣ ва бо шуҷоати фавқулода бар дӯши худ масъулияти вазнини хотима додан ба ҷанги бародаркушӣ, бунёди появу асосҳои конститутсионӣ ва эҳёи давлатдориро гирифтанд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хубӣ дарк мекарданд, ки дар он шароите, ки Тоҷикистон қарор гирифта буд, яъне дар вазъияте, ки давлат фақат дар рӯи коғаз вуҷуд дошт ва дар асл тамоми рукнҳои давлатдорӣ корношояму фалаҷ шуда буданд ва ё умуман вуҷуд надоштанд, таърих ва сарнавишт барояш рисолати бузург, вале ниҳоят душвори бунёд намудани давлати навинро гузоштааст.

Биёед, биандешем оё осон буд, ки як сиёсатматдори таҷрибаи кофӣ надошта чунин масъулиятро ба дӯши худ бигирад? Агар ҳамаи он чиро, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар давраи кӯтоҳе дар поягузории аркони давлат анҷом доданд, сарфи назар кунем, фақат ҷуръати инсониашон ва тасмими қавиашон, ки бори гарони эъмори давлатро бар дӯш гирифтанд, худаш қаҳрамонӣ аст.

Хушбахтона, умеди мардум ба навмедӣ накашид. Ва Эмомалӣ Раҳмон бе таамул ва бо иродаи матин ба муқобили ҷангу хунрезӣ паёми сулҳу ризоияти миллиро ҳамчун зербинои давлатдорӣ ташхис дода, алорағми қувваҳои адоватпешаи дохиливу хориҷӣ, ки ҷиддан мекӯшиданд, то оташи ҷанг дар Тоҷикистон хомӯш нагардад, ба иқдом пардохтанд. Кӯшишҳои пайгирона ва талошҳои шабонарӯзии Сарвари давлати Тоҷикистон, ки дар фазои ҷонибдории тамоми халқи Тоҷикистон доир мешуданд, марҳала ба марҳала ҷумҳурии моро ба сӯи мақсуд раҳнамун сохтанд.

Бо такя ба дониши амиқи вазъи мавҷуда дар мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хулосае омаданд, ки нахуст якпорчагии мамлакатро бояд таъмин намуд ва баъдан роҳҳои пешбурди иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷумҳуриро пеш гирифт, ҷанбаҳои хоси рушди онро ҷустуҷӯ намуд. Вазифаи муҳимтаринашонро низ дар он медиданд, ки ҳувияти дар асари ҷангу хунрезӣ ва парешонии ақидавӣ дургаштаи мардумро бозгардонанд, ваҳдату пайванди пойдори афроди ҷомеаро эҷод намоянд ва бо баҳрагирӣ аз ин ягонагиву ваҳдат тавсеаи иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро ба роҳ андозанд ва дигар ҳеҷ гоҳ нагузоранд, ки бадхоҳони миллати тоҷик саҳнагардони хоки муқаддаси Ватани мо шаванд.

Таъкиди ин нукта муҳим аст, ки дар он шароити буғранҷи буҳрони сиёсӣ ва парешонии ақидавӣ, ки дар мамлакат ҳукмрон буд, ва дар вазъе, ки тамоми мақомоту сохторҳои ҳокимияти давлатӣ аз ҳам рехтаву корношоям буданд, он чи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз обод кардани мулк ва сарҷамъ намудани миллат ҳарф мезаданд, хаёлпардозие бештар дарёфт намешуд. Он рӯзҳо чӣ дар мамолики ҳамсоя ва чӣ дар мамлакатҳои дур чун сухан аз Тоҷикистон мерафт, пуристеъмолтарин калимот «фано шудан», «дар оташи ҷанги ҳамватанӣ сӯхтан», «то охирин тоҷик ҷанг кардан»… буд.

Ва дар воқеъ ҳам ба ҳақиқат пайвастани ин «пешгӯиҳо» аз эҳтимол дур набуд. Аз эҳтимол дур набуд – дар он ҳолат, ки агар аз байни миллати тоҷик шахсияте пайдо намешуд, ки масъулияти наҷоти Ватан ва хотима додан ба ҷанги бародаркуширо бар уҳда гирад. Ва низ муҳим ин ки тавонад ҳамватанонро даъват кунад, то аҳамияту арзиши иқдоми ӯро дарк намуда, бо саҳмгирии мустақимашон сарнавишташонро ба дасти худ гиранд ва аз тасмимоту фаъолияти Сарвари давлат, ки ба хотири онҳо анҷом медиҳанд, огоҳ бошанд, ба моҳияти онҳо пай бибаранд ва манфиатҳои миллӣ ва ватанашонро аз ҳар чизе болотар гузоранд.

Дониёр САНГИНЗОДА, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим,
доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Зафар САЙИДЗОДА, мудири шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, мушовири давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон,

Фиристодаи Фавқулода ва Мухтори Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Обшавии пиряхҳо яке аз масъалаҳои доғи рӯз ба ҳисоб меравад. Чӣ хеле ки Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, обшавии босуръати пиряхҳо айни замон ба як буҳрони глобалӣ табдил ёфта, дар тӯли даҳсолаҳои охир бо суръати баланд давом карда истодааст. Ин дар таърихи инсоният раванди ниҳоят ташвишовар ва бесобиқа ба ҳисоб рафта, қариб тамоми минтақаҳои ҷаҳонро фаро гирифтаааст, ки машҳуртаринашон Арктика (қутби шимол, минтақаи Океани Яхбастаи Шимолӣ) ва қитъаи Антарктида (қутби ҷануб) мебошанд.

Сабаби асосии обшавии яхбандиҳо тағйирёбии иқлим ва гармтар шудани ҳарорати ҳаво мебошад, ки ба фаъолияти инсон, бахусус сӯзонидани сӯзишвории истихроҷшуда ва бар асари ин дар атмосфера ҷамъ шудани газҳои гулхонаӣ, робитаи зич дорад. Дар давоми даҳсолаи охир олимон ҳарорати миёнаи солонаи сатҳи рекордиро ҳуҷҷатгузорӣ намуда, дар саросари сайёра, инчунин дигар аломатҳои тағйирот, аз он ҷумла тақсимшавии қабатҳои яхин, инчунин шӯршавӣ, болоравии сатҳ ва ҳарорати уқёнусҳоро мушоҳида кардаанд.

Мувофиқи натиҷаи ин мушоҳидаҳо, суръати обшавии пиряхҳо нисбат ба солҳои 90-уми асри гузашта 57% афзуда, тибқи тамоилҳои кунунӣ, агар гармшавӣ ҳамин тавр давом ёбад, то соли 2100 метавонанд аз се ду ҳиссаи пиряхҳои Замин аз байн раванд.

Масалан, нисбат ба соли 1912, беш аз 80 фоизи барфҳои машҳури Килимандҷаро дар Африқо, об шуда рафтаанд. Пиряхҳои Ҳимолой дар Ҳиндустон чунон зуд ақибнишинӣ карда истодаанд, ки аксари пиряхҳои қисмати марказӣ ва шарқии он метавонанд то соли 2035 қариб тамоман аз байн раванд. Тӯли 30 соли охир яхбандиҳои баҳрии Арктика тақрибан 10% коҳиш ёфта, обшавии яхбандиҳо дар нимкураи шимолӣ нисбат ба 150 соли пешин нӯҳ рӯз пештар ва яхбандии тирамоҳӣ даҳ рӯз баъдтар рух медиҳанд. Обшавии босуръати яхбандии абадӣ дар баъзе қисматҳои Аляска бошад, боиси беш аз 4,6 метр паст фуромадани сатҳи замин шудааст.

Пиряхҳо дар Шветсия ва Норвегия бо суръати бесобиқа об шуда истодаанд. Олимон инро мустақиман ба гармшавии давомдори глобалии марбут ба тағирёбии иқлим, ифлосшавии ҳаво ва афзоиши партовҳои газҳои гулхонаӣ нисбат медҳиҳанд, ки бар асари онҳо пиряхҳо, ба ҳисоби миёна, соле 1,8 метр коҳиш меёбанд, ки аз меъёрҳои муқаррарии таърихӣ афзунтар мебошад. Агар ин тамоюл ҳамин тавр идома ёбад, бахше аз пиряхҳои ин минтақаҳо дар тӯли чанд даҳсолаи оянда аз байн хоҳанд рафт.

Гренландия пас аз Антарктида дувумин яхбандии калонтарин буда, масоҳати яхбандиаш 1 833 900 километри мураббаъро ташкил менамояд, ки тақрибан 80% қаламрави онро ишғол мекунад. Дарозии яхбандӣ аз шимол то ба ҷануб тақрибан 2530 километр ва бараш дар шимол 1094 километрро ташкил медиҳад. Ғафсии миёнаи яхбандӣ 1500 метр ва ғафсии бузургтаринаш зиёда аз 3000 метр мебошад. Тибқи баъе сарчашмаҳо синну соли яхбандиии ин минтақа, тақрибан 110 ҳазор сол ва тибқи сарчашмаҳои дигар, зиёда аз 200 ҳазор сол арзёбӣ шудааст. Зери яхбандии Гренландия дарозтарин оббурдаи (дараи) рӯи замин мавҷуд мебошад, ки аз соҳили шимолӣ то ба масофаи 750 километр тул кашидааст.

Соли 1930 дар болои яхбандии Гренландия станцияи кутбии «Эйсмитт» шинонида шуд, ки дар он, дар баландии тақрибан 3000 метр аз сатҳи баҳр, тадқиқотҳои метеорологӣ ва глятсиологӣ (омӯзиши пиряхҳо) гузаронида мешаванд.

Мушоҳидаҳои моҳворавии давоми солҳои 2007 - 2008 гузаронидашуда нишон доданд, ки масоҳати яхбандии Гренландия, дар тӯли 30 соли тадқиқотҳо, ба ҳадди минималии худ расидааст. Ҳаҷми яхбандӣ 2,85 миллион километри мукааб ҳисоб карда шуда, агар он об шавад, сатҳи баҳр 7 метр баланд мешавад.

Тахмин меравад, ки то ба ҳадди 3°С афзудани ҳарорати миёнаи солона, яхбандии Гренландия об шуда истода, тӯли ҳазорсолаҳо коҳиш меёбад ва бо афзоиши ҳарорати ҳаво то ба 8°C, метавонад дар тӯли 1000 сол комилан об шуда равад.

Талафоти зиёдтарини яхбандиҳо дар қаторкӯҳҳои арзҳои муътадил ва тропикӣ, ба монанди Тиёншон, Ҳимолой, Алп ва Кӯҳҳои Харсангӣ (дар ИМА) мушоҳида мешавад. Пиряхҳои баландиҳои субэкваториалӣ ва экваториалӣ, аз қабили вулкани Килиманҷаро дар Африка, кӯҳҳои Рвензори, Кения, Ҷайя, қисматҳои шимолии қаторкӯҳи Анд - даҳсолаҳои охирини мавҷудияти худро аз cap гузаронида истодаанд.

Дар давраи яхбандии хурд, тақрибан байни солҳои 1550 - 1850, ҳарорати миёнаи ҳаво дар ҷаҳон, назар ба имрӯз, каме пасттар буд. Пас аз нимаи дуйуми асри 19 тавозуни массаи бисёр пиряххои сайёра манфӣ шуда, боиси камшавии масоҳат ва тавозуни массаи пиряххо, инчунин зиёд шудани абляция (обшавӣ) дар қисмати забонаи онҳо гардид. Ин ақибнишинӣ дар муддати кӯтоҳи мӯътадилшавии иқлим, давоми солҳои 1950 – 1990, суст ва ҳатто қатъ шуд. Дар ин давра бисёр пиряхҳои кӯҳҳои Сент Элиас, яхбандиҳои Патагония ва Скандинавия ба тавозуни мусбати масса соҳиб шуда, пешрафти забонаҳо ва ғафсшавии майдонҳои ҷамъкунии онҳо (аккумулятсионӣ) мушоҳида карда шуд.

Аз солҳои 1980 асри гузашта, оҳиста - оҳиста гармшавии назарраси глобалӣ ба мушоҳида расида, он боиси обшавии нав ва шадидтари пиряхҳо дар саросари ҷаҳон ва асосан манфӣ гардидани тавозуни массаи онҳо гардид.

Ин маълумотҳо нишон медиҳанд, ки тағирёбии иқлим ба ҷаҳони гирду атрофи мо то чӣ андоза таъсири ҷиддӣ мерасонад, бахусус ба қабатҳои яхбандӣ бо номи криосфера. Мувофиқи тадқиқотҳои дар соли 2024 гузаронидаи олимон, пиряхҳо бо суръати рекордӣ об ва ҷангалзорҳо ба миқдори зиёд нобуд шуда истодаанд. Дар давоми як соли гидрологӣ - аз октябри соли 2023 то сентябри соли 2024 - 19 пиряхи зери мушоҳидаҳо қарордошта 450 миллиард тонна массаашонро гум кардаанд.

Аз соли 1990 бошад, то инҷониб, инсоният 420 миллион гектар ҷангалзорро нобуд кардааст, ки ба нисфи масоҳати Чин баробар аст. Суръати талафоти ҷангалзор махсусан давоми солҳои 2015 - 2020, ки соле тақрибан 10 миллион гектар ҷангалзор бурида мешуд, хеле тез буд. Ин ба он нигоҳ накарда ки ҷангалзорҳо барои сайёраи мо бисёр муҳиманд, зеро онҳо дуоксиди карбонро фуру бурда, ба ҷилавгирӣ аз гармшавии глобалӣ мусоидат мекунанд.

Олимон ҳушдор медиҳанд, ки барои суст кардани ин равандҳо мо бояд партовҳои газҳои гулхонаиро, ки захираи пиряхҳоро ҳифз мекунанд, ба таври фаврӣ кам кунем ва агар чораҳои зарурӣ адешида нашаванд, оқибаташ барои табиат ва одамон фалокатбор шуда метавонад. Онҳо, аллакай аз ҳозир, баъзе оқибатҳои обшавии пиряхҳоро қайд кардаанд:

сатҳи баҳр дар саросари ҷаҳон соле 3,2 миллиметр баланд шуда, интизор меравад дар даҳсолаҳои оянда афзоиш ёбад;

баъзе намудҳои ҳайвонот зери хатари нестшавӣ қарор доранд, масалан, баъзе популятсияҳои пингвинҳои Адели дар Антарктида 90% коҳиш ёфтаанд;

муҳоҷирати баъзе намуди шабпаракҳо, рӯбоҳҳо ва растаниҳо ба шимол ё ба минтақаҳои баландтару хунуктар ҷараён дорад;

гарчанде дар саросари ҷаҳон боришот (борону барф) ба ҳисоби миёна зиёд шуда бошад ҳам, бо вуҷуди ин, баъзе минтақаҳо хушксолии шадидтарро аз сар гузаронида истодаанд (сӯхтори ҷангал, талафоти ҳосил ва норасоии оби ошомиданӣ);

агар тамоми яхҳои Антарктида (90% яхбандии ҷаҳон ва 70% оби тозаи он) об шаванд, сатҳи баҳр дар саросари ҷаҳон тақрибан 61 метр баланд мешавад.

450 миллиард тонна яхҳо об шуда, миллионҳо гектар ҷангалзорҳо нобуд шудаанд.

Дар ин радиф, Тоҷикистон чун натиҷаи ҷамъбасти Кофронси байналмилалии дар моҳи майи соли 2025 ба муносибати соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо баргузоршуда, ҷиҳати коҳиш додани раванди обшавии пиряхҳо амалҳои фаврии зеринро пешниҳод намудааст:

баланд бардоштани сатҳи огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши ҳаётан муҳимми пиряхҳо дар таъмини захираҳои оби ошомиданӣ ва ҳалли маҷмӯи масъалаҳои рушди устувор;

таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ, бо ҷалби фаъоли олимону пажӯҳишгарон, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдор барои ҳалли мушкилоти обшавии босуръати пиряхҳо ва оқибатҳои фарогири он;

ба роҳ мондани мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ бо мақсади беҳтар дарк намудани ҷараёни тағирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба низомҳои экологӣ (экосистемаҳо), захираҳои об, масъалаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва тағйирёбии глобалии иқлим;

татбиқи иқдомҳои дастаҷамъӣ бо мақсади бартараф намудани оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии босуръати пиряхҳо, аз ҷумла таъсири он ба дастрасӣ ба об, ҳифзи амнияти озуқаворӣ, истеҳсоли неруи барқ ва ҳифзи мероси фарҳангию табиӣ;

андешидани чораҳои таъхирнопазир ҷиҳати ҳифзи наботот ва ҳайвоноте, ки дар натиҷаи обшавии босуръати пиряхҳо аз шароити маъмулии зисти худ маҳрум мегарданд;

ҳамоҳанг ва наздик намудани чораҳои ба ҳифзи пиряхҳо равонашуда бо тадбирҳои марбут ба ҳалли мушкилиҳои тағйирёбии иқлим;

истифодаи самаранок ва ҷалби захираҳои молӣ ва фаннӣ барои татбиқи амалии ташаббусҳо ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо ва саҳмгузорӣ ба Бунёди боэътимоди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

таҳия ва татбиқи стратегия ва барномаҳои амал дар сатҳҳои миллӣ ва минтақавӣ ба хотири наслҳои оянда. Инчунин, аз ҷониби Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод карда шуд, ки Стратегияи глобалии ҳифзи пиряхҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ таҳия карда шавад.

Алишо Шомаҳмадов – ходими пешбари илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои физикаю математика